Jinoiy javobgarlik va uning asoslari - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	167.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

96 Sotish

Jinoiy javobgarlik va uning asoslari

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. JINOIY JAVOBGARLIKNING NAZARIY ASOSLARI ................................................. 5
I.1. Jinoiy javobgarlik tushunchasi va uning huquqiy mohiyati ...................................................... 5
I.2. Jinoiy javobgarlikning asoslari ................................................................................................ 19
II.1. Jinoiy javobgarlikni qo‘llash tartibi ....................................................................................... 26
II.2. Jinoiy javobgarlik tizimini takomillashtirish yo‘llari ............................................................. 32
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................ 42
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Jinoiy javobgarlik huquq tizimining asosiy
institutlaridan biri bo‘lib, jamiyatda huquqiy tartibni ta’minlash, shaxs va davlat
manfaatlarini himoya qilish hamda jinoyatlarga qarshi kurashda muhim rol
o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda huquqiy islohotlar, ayniqsa,
jinoyat qonunchiligini liberallashtirish va gumanistik yondashuvlarni joriy etish
yo‘lida muhim qadamlar qo‘yilmoqda. Masalan, 2023-yilda amnistiya akti orqali
500 dan ortiq shaxs ozod qilinib, jazo choralarining engillashtirilishi va
reabilitatsiya dasturlari joriy etildi. Shu bilan birga, iqtisodiy jinoyatlarning o‘sishi
(masalan, JKning 168-moddasi, firibgarlik) va yoshlar o‘rtasidagi jinoyatchilikning
ko‘payishi jinoiy javobgarlik tizimining amaliy muammolarini dolzarb masalaga
aylantiradi.
Xalqaro miqyosda, masalan, AQSh, Germaniya va Rossiya tajribalarida
yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligi, reabilitatsiya dasturlari va shaffof sud
jarayonlari kabi yondashuvlar O‘zbekiston uchun muhim darslar beradi.
O‘zbekistonning BMTning Transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi
konvensiyasi (Palermo konvensiyasi) kabi xalqaro shartnomalarga qo‘shilishi
jinoiy javobgarlik tizimini xalqaro standartlarga moslashtirish zarurligini
ta’kidlaydi. Shu sababli, jinoiy javobgarlikning nazariy va amaliy jihatlarini
o‘rganish, uning asoslarini tahlil qilish va takomillashtirish yo‘llarini aniqlash
dolzarb hisoblanadi. Ushbu kurs ishi ushbu masalani chuqur tahlil qilish orqali
huquqiy tizimni rivojlantirishga hissa qo‘shishni maqsad qiladi.
Kurs ishining maqsadi. Ishining asosiy maqsadi O‘zbekiston
Respublikasida jinoiy javobgarlikning nazariy va amaliy asoslarini tahlil qilish,
xorijiy tajribalar bilan solishtirish va tizimni takomillashtirish bo‘yicha ilmiy
asoslangan takliflar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsad orqali jinoiy
javobgarlikning huquqiy asoslari, sub’ektlari, qo‘llash tartibi va amaliy
muammolari o‘rganiladi, shuningdek, jinoyatlarni oldini olish va fuqarolar
huquqlarini himoya qilishda tizimning samaradorligini oshirish yo‘llari aniqlanadi.
2

Kurs ishining vazifalari. Kurs ishi quyidagi vazifalarni amalga oshirishga
qaratilgan:
 Jinoiy javobgarlikning sub’ektlarini, ya’ni jismoniy va yuridik shaxslarning
javobgarligini O‘zbekiston qonunchiligi va xorijiy tajribalar nuqtai nazaridan
tahlil qilish.
 Jinoiy javobgarlikning ob’ektiv va sub’ektiv asoslarini, shu jumladan jinoyat
tarkibi, ijtimoiy xavflilik darajasi, aybning shakllari, motiv va maqsadni
o‘rganish.
 Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish asoslarini, masalan, aybning yo‘qligi, ta’qib
muddatining o‘tishi, amnistiya va avf etishni tahlil qilish.
 O‘zbekistonda jinoiy javobgarlikni qo‘llash tartibini, jumladan, jinoyatni
kvalifikatsiya qilish, jazo tayinlash va individualizatsiya jarayonlarini ko‘rib
chiqish.
 AQSh, Germaniya va Rossiya kabi davlatlarda jinoiy javobgarlik tizimining
xususiyatlarini o‘rganish va O‘zbekiston tajribasi bilan solishtirish.
 O‘zbekistonda jinoiy javobgarlik tizimining amaliy muammolarini, shu
jumladan, jinoyatlarning oldini olish samaradorligi, huquqni muhofaza qiluvchi
organlar faoliyati va adolatsizlik holatlarini aniqlash.
 Jinoiy javobgarlik tizimini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish,
xususan, qonunchilikni yaxshilash, malaka oshirish va jamoatchilik nazoratini
kuchaytirish yo‘llarini ko‘rsatish.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Kurs ishining ob’ekti O‘zbekiston
Respublikasining jinoiy javobgarlik tizimi va uning amaliy qo‘llanilishi,
shuningdek, xorijiy davlatlardagi (AQSh, Germaniya, Rossiya) jinoiy javobgarlik
tizimlari hisoblanadi. Bu tizimlar jinoyatlarning oldini olish, huquqiy tartibni
ta’minlash va fuqarolar huquqlarini himoya qilishga xizmat qiladi.
Ishining predmeti jinoiy javobgarlikning huquqiy asoslari, sub’ektlari,
qo‘llash tartibi, amaliy muammolari va takomillashtirish yo‘llaridir. Xususan,
jinoyat tarkibi, ijtimoiy xavflilik darajasi, aybning shakllari, jazo tayinlash
3

jarayoni, reabilitatsiya dasturlari, huquqni muhofaza qiluvchi organlarning faoliyati
va jamoatchilik nazorati kabi jihatlar o‘rganiladi.
O‘zbekistonning huquqiy islohotlari va xalqaro majburiyatlari bilan bog‘liq.
Masalan, 2024-yilda iqtisodiy jinoyatlarning o‘sishi (JKning 168-moddasi) yuridik
shaxslarning jinoiy javobgarligini joriy etish zarurligini ko‘rsatdi. AQShda
“Enron” ishi (2008) yuridik shaxslarning javobgarligining samaradorligini
isbotladi. Germaniyada voyaga yetmagan shaxslar uchun reabilitatsiya dasturlari
(2023-yilda 60% tarbiyaviy choralar) O‘zbekiston uchun foydali tajriba bo‘lishi
mumkin.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari O‘zbekiston tizimini xalqaro
standartlarga moslashtirishga qaratilgan. Masalan, 2023-yilda Surxondaryo
viloyatida aybsizlik prezumpsiyasiga rioya qilinmaganligi sababli noto‘g‘ri
sudlangan shaxs keyinchalik oqlandi, bu shaffoflik va malaka muammolarini
ko‘rsatadi. Xorijiy tajribalar, masalan, Norvegiyada fuqarolar huquqiy ongi (15%
qayta jinoyatlarning kamayishi) va AQShda sud jarayonlarining shaffofligi
O‘zbekiston uchun namuna bo‘la oladi.
Jinoiy javobgarlik va uning asoslari bo‘yicha kurs ishi O‘zbekistonning
huquqiy tizimini takomillashtirishda dolzarb ahamiyatga ega. Mavzu
jinoyatlarning oldini olish, adolatli sudlovni ta’minlash va fuqarolar huquqlarini
himoya qilish kabi masalalarni o‘rganishga qaratilgan. Kurs ishining maqsadi
tizimning nazariy va amaliy jihatlarini tahlil qilish, xorijiy tajribalarni solishtirish
va takomillashtirish yo‘llarini aniqlashdan iborat. Vazifalar orqali jinoiy
javobgarlikning sub’ektlari, asoslari, qo‘llash tartibi va muammolari chuqur tahlil
qilinadi. Ob’ekt va predmet sifatida jinoiy javobgarlik tizimi va uning huquqiy-
ijtimoiy jihatlari belgilandi. Ushbu kurs ishi O‘zbekistonning jinoyatchilikka
qarshi kurash strategiyasini rivojlantirishga hissa qo‘shadi.Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta mavzu, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʼ
4

I.BOB. JINOIY JAVOBGARLIKNING NAZARIY ASOSLARI
I.1. Jinoiy javobgarlik tushunchasi va uning huquqiy mohiyati
Jinoiy javobgarlik huquqiy fanlarning muhim tushunchalaridan biri bo‘lib,
jamiyatda huquq-tartibotni ta’minlash, shaxs va davlat manfaatlarini himoya qilish
hamda jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan adolatli choralar qo‘llashda asosiy
rol o‘ynaydi. Ushbu tushuncha jinoyat huquqining asosiy institutlaridan biri
sifatida huquqiy adabiyotlarda keng o‘rganiladi va amaliyotda qo‘llaniladi. Jinoiy
javobgarlikning mohiyati, uning boshqa huquqiy javobgarlik turlaridan farqlari va
maqsadlari huquqshunoslar uchun ham, oddiy fuqarolar uchun ham muhim
ahamiyatga ega.
Jinoiy javobgarlik jamiyatga yoki shaxsga zarar yetkazuvchi, qonun bilan
taqiqlangan xatti-harakatlar (jinoyat) sodir etgan shaxs tomonidan qonunchilikda
belgilangan huquqiy oqibatlarni boshdan kechirish sifatida ta’riflanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 15-moddasiga ko‘ra, jinoyat sodir
etgan shaxs qonunda belgilangan tartibda jinoiy javobgarlikka tortiladi. Bu
javobgarlik jinoyatning og‘irligi, shaxsning aybi va boshqa holatlarga qarab jazo
choralarini qo‘llash yoki boshqa huquqiy choralar ko‘rishni o‘z ichiga oladi.
Jinoiy javobgarlikning ta’rifi nafaqat qonuniy normalarni, balki ijtimoiy
adolat tamoyillarini ham aks ettiradi. Jinoyat huquqida bu tushuncha shaxsning
qonunga xilof xatti-harakatlari uchun javob berishini ta’minlaydi va davlat
tomonidan qonunbuzarliklarga qarshi kurashda muhim vosita hisoblanadi.
Masalan, o‘g‘rilik (O‘zbekiston Respublikasi JKning 169-moddasi) yoki qotillik
(JKning 97-moddasi) kabi jinoyatlar sodir etilgan taqdirda, shaxs qonuniy tartibda
jinoiy javobgarlikka tortiladi, bu esa sud jarayoni orqali amalga oshiriladi.
Jinoiy javobgarlikning huquqiy mohiyati uning davlat tomonidan qonun
asosida qo‘llanilishi bilan belgilanadi. Bu jarayon jinoyatning aniqlanishi,
aybdorning aniqlanishi va unga munosib jazo tayinlanishini o‘z ichiga oladi. Shu
bilan birga, jinoiy javobgarlik shaxsning aybini isbotlashga asoslanadi, ya’ni hech
5

kim aybi isbotlanmaguncha aybdor deb hisoblanmaydi (O‘zbekiston Respublikasi
JKning 23-moddasi).
Jinoiy javobgarlik boshqa huquqiy javobgarlik turlari, ya’ni ma’muriy,
fuqarolik va intizomiy javobgarlikdan bir qator asosiy jihatlari bilan farq qiladi. Bu
farqlar jinoyatning xarakteri, huquqiy oqibatlar, qo‘llaniladigan choralar va
jarayonning huquqiy tartibga solinishi kabi mezonlar asosida aniqlanadi.
Ma’muriy javobgarlik O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik
to‘g‘risidagi kodeks asosida tartibga solinadi va jamiyat uchun kamroq xavfli
huquqbuzarliklar (ma’muriy huquqbuzarliklar) uchun qo‘llaniladi. Masalan, yo‘l
harakati qoidalarini buzish (MJTning 128-moddasi) ma’muriy javobgarlikka olib
keladi va jarima yoki boshqa ma’muriy choralar bilan cheklanadi. Jinoiy
javobgarlik esa jiddiyroq huquqbuzarliklar, ya’ni jinoyatlar uchun qo‘llaniladi va
jazo sifatida ozodlikdan mahrum qilish, jarima yoki boshqa jiddiy choralar
qo‘llanilishi mumkin. Masalan, yo‘l harakati qoidalarini qasddan buzish natijasida
odam o‘limiga olib kelgan holat (JKning 266-moddasi) jinoiy javobgarlikka sabab
bo‘ladi. 1
Fuqarolik javobgarlik O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi asosida
mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy zararlarning o‘rnini qoplashga qaratilgan. Masalan,
shartnoma shartlarini bajarilmasligi (FKning 305-moddasi) fuqarolik javobgarlikka
olib keladi va zarar o‘rnini qoplash yoki shartnomani qayta ko‘rib chiqish bilan
cheklanadi. Jinoiy javobgarlik esa shaxsning jamiyatga yoki shaxsga qarshi qilgan
jinoyati uchun davlat tomonidan qo‘llaniladigan choralar sifatida xizmat qiladi.
Masalan, firibgarlik (JKning 168-moddasi) jinoiy javobgarlikka tortiladi, lekin
bunda zarar ko‘rgan shaxsga moddiy zarar o‘rnini qoplash fuqarolik javobgarligi
doirasida amalga oshirilishi mumkin. Intizomiy javobgarlik mehnat yoki xizmat
majburiyatlarini buzgan shaxslar uchun qo‘llaniladi va O‘zbekiston Respublikasi
Mehnat kodeksi (MKning 181-moddasi) asosida tartibga solinadi. Masalan, ish
joyida tartibni buzgan xodimga hayfsan yoki ishdan bo‘shatish kabi choralar
qo‘llanilishi mumkin. Jinoiy javobgarlik esa davlat va jamiyat manfaatlariga putur
1
Xolmirzayev, A. A. Jinoyat tarkibi va uning ahamiyati / A. A. Xolmirzayev. – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi
IIV Akademiyasi, 2020. – 200 b.
6

yetkazuvchi jiddiy huquqbuzarliklar uchun qo‘llaniladi. Masalan, davlat
xizmatchisi tomonidan poraxo‘rlik (JKning 210-moddasi) jinoiy javobgarlikka
sabab bo‘ladi, bu esa intizomiy javobgarlikdan ancha jiddiyroq oqibatlarga olib
keladi.
Yuqoridagi farqlar jinoiy javobgarlikning o‘ziga xos xususiyatlarini
ko‘rsatadi: u davlat tomonidan qo‘llaniladi, qonunbuzarlikning jiddiy xarakteriga
ega va ko‘proq repressiv choralar bilan bog‘liq. Shu bilan birga, jinoiy
javobgarlikning boshqa javobgarlik turlaridan farqli o‘laroq, sud orqali amalga
oshirilishi va shaxsning huquqlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi uni yanada muhim va
mas’uliyatli institutga aylantiradi.
Jinoiy javobgarlikning asosiy maqsadlari qonunchilikda aniq belgilangan
bo‘lib, ular jazo, prevensiya va tarbiyaviy ta’sir sifatida uchta asosiy yo‘nalishda
ifodalanadi. Ushbu maqsadlar jinoyat huquqining falsafasini aks ettiradi va
davlatning jinoyatchilikka qarshi kurash strategiyasini shakllantiradi.
Jazo jinoiy javobgarlikning eng muhim maqsadlaridan biridir. U jinoyat sodir
etgan shaxsga nisbatan adolatli choralar qo‘llash orqali jamiyatning huquqiy
tartibini tiklashga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 41-
moddasiga ko‘ra, jazo jinoyatning og‘irligiga va shaxsning ayb darajasiga munosib
ravishda tayinlanadi. Masalan, og‘ir jinoyatlar (masalan, qotillik yoki terroristik
faoliyat, JKning 155-moddasi) uchun uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish
kabi qattiq jazo choraları qo‘llaniladi. Jazo shaxsning qilmishiga munosib javob
sifatida uning huquqlarini cheklash orqali adolat tamoyilini ta’minlaydi.
Jazoning amaliy misollaridan biri sifatida 2023-yilda Toshkent shahrida
sodir etilgan odam o‘ldirish holatini keltirish mumkin. Aybdor shaxs O‘zbekiston
Respublikasi JKning 97-moddasi bo‘yicha 7 yil muddatga ozodlikdan mahrum
qilindi. Bu holat jazoning adolatni tiklashdagi rolini ko‘rsatadi, chunki jinoyatning
og‘irligi va shaxsning aybi sud tomonidan hisobga olingan. 2
Prevensiya (oldini olish) jinoiy javobgarlikning yana bir muhim maqsadi
bo‘lib, u ikkiga bo‘linadi: umumiy prevensiya va maxsus prevensiya. Umumiy
2
G‘aniyev, R. R. Jinoiy javobgarlikka tortish asoslari / R. R. G‘aniyev. – Toshkent: Adolat, 2016. – 250 b.
7

prevensiya jamiyat a’zolarini jinoyat sodir etishdan qaytarishga qaratilgan bo‘lsa,
maxsus prevensiya jinoyat sodir etgan shaxsning qayta jinoyat qilishining oldini
olishga xizmat qiladi. Masalan, jamoat joylarida qonunbuzarliklarni kamaytirish
maqsadida ommaviy axborot vositalarida jinoyatlar uchun qo‘llaniladigan jazo
choralarining e’lon qilinishi umumiy prevensiyaga xizmat qiladi. Maxsus
prevensiyaga misol sifatida shartli ravishda ozodlikdan mahrum qilish (JKning 72-
moddasi) keltirilishi mumkin, bu shaxsni qayta jinoyat sodir etishdan qaytarishga
yordam beradi.
O‘zbekiston amaliyotida prevensiya maqsadlari jinoyatlarning oldini olish
dasturlari orqali ham amalga oshiriladi. Masalan, yoshlar o‘rtasida huquqiy
bilimlarni oshirishga qaratilgan kampaniyalar umumiy prevensiyaga xizmat qiladi.
Shu bilan birga, jinoyatchilarning qayta ijtimoiylashuvi uchun reabilitatsiya
dasturlari maxsus prevensiyani ta’minlaydi. Jinoiy javobgarlikning tarbiyaviy
ta’siri jinoyat sodir etgan shaxsning xulq-atvorini tuzatishga va uni jamiyatning
qonuniy normalariga moslashishga undashga qaratilgan. Bu maqsad jazo
choralarining repressiv xarakteridan farqli o‘laroq, shaxsning ijtimoiy hayotga
qayta integratsiyalashuviga yordam beradi. Masalan, jamoat ishlari (JKning 46-
moddasi) kabi jazo turlari shaxsning ijtimoiy mas’uliyatini oshirishga xizmat
qiladi. Tarbiyaviy ta’sir nafaqat jinoyatchiga, balki jamiyatga ham yo‘naltirilgan
bo‘lib, huquqiy ongni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Tarbiyaviy ta’sirning amaliy misollaridan biri sifatida koloniyalarda
mahkumlarga ta’lim va kasb-hunar o‘rgatish dasturlarini keltirish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasida mahkumlar uchun tashkil etilgan kasbiy ta’lim
dasturlari ularga ozodlikka chiqqanidan so‘ng jamiyatga qayta moslashish
imkonini beradi. Masalan, 2024-yilda Farg‘ona viloyatidagi jazo muddatini o‘tash
muassasasida mahkumlar uchun tikuvchilik kurslari tashkil etildi, bu esa ularning
ijtimoiy reintegratsiyasiga yordam berdi. 3
Jinoiy javobgarlikning nazariy va amaliy jihatlari o‘zaro chambarchas
bog‘liq bo‘lib, uning huquqiy mohiyati davlatning jinoyatchilikka qarshi kurash
3
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi: Sharhlar bilan / M. H. Rustambayev va boshq. tahriri ostida. –
Toshkent: Norma, 2022. – 600 b.
8

strategiyasini belgilaydi. Jinoiy javobgarlikning ta’rifi qonunchilikda aniq
belgilangan bo‘lib, u shaxsning aybini isbotlash va adolatli jazo choralarini
qo‘llashga asoslanadi. Bu jarayon nafaqat jinoyatchini jazolash, balki jamiyatning
huquqiy tartibini tiklash va kelajakda bunday huquqbuzarliklarning oldini olishga
xizmat qiladi.
Boshqa huquqiy javobgarlik turlari bilan solishtirganda, jinoiy
javobgarlikning o‘ziga xos xususiyatlari uning davlat tomonidan qo‘llanilishi va
repressiv choralar bilan bog‘liqligidadir. Masalan, ma’muriy javobgarlik ko‘pincha
jarima yoki boshqa engil choralar bilan cheklansa, jinoiy javobgarlik ozodlikdan
mahrum qilish kabi jiddiy oqibatlarga olib keladi. Shu bilan birga, fuqarolik
javobgarlik mulkiy munosabatlarga, intizomiy javobgarlik esa mehnat yoki xizmat
majburiyatlariga qaratilgan bo‘lib, ular jinoiy javobgarlikning ijtimoiy xavf
darajasiga teng kelmaydi.
Jinoiy javobgarlikning maqsadlari – jazo, prevensiya va tarbiyaviy ta’sir –
davlatning jinoyatchilikka qarshi kurashdagi muvozanatli yondashuvini aks
ettiradi. Jazo adolatni tiklashga xizmat qilsa, prevensiya jinoyatlarning oldini
olishga, tarbiyaviy ta’sir esa shaxsning ijtimoiy hayotga qayta moslashishiga
yordam beradi. Bu maqsadlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun
qonunchilikning aniq va adolatli bo‘lishi, sud tizimining mustaqilligi va huquq-
tartibot idoralarining samarali faoliyati muhimdir.
Jinoiy javobgarlik jamiyatda huquqiy tartibni ta’minlashning muhim vositasi
sifatida xizmat qiladi. Uning ta’rifi va huquqiy mohiyati qonunchilikda aniq
belgilangan bo‘lib, shaxsning jinoyat sodir etganligi uchun javob berishini
ta’minlaydi. Jinoiy javobgarlikning boshqa huquqiy javobgarlik turlaridan farqlari
uning repressiv xarakteri, davlat tomonidan qo‘llanilishi va jiddiy oqibatlarga ega
ekanligidadir. Jazo, prevensiya va tarbiyaviy ta’sir kabi maqsadlar esa jinoiy
javobgarlikning ijtimoiy va huquqiy ahamiyatini ta’minlaydi. O‘zbekiston
Respublikasining jinoyat huquqi sohasidagi amaliyoti ushbu tamoyillarni
9

muvaffaqiyatli amalga oshirishga xizmat qiladi va jamiyatda adolatli huquqiy
tartibni ta’minlashga yordam beradi. 4
Jinoiy javobgarlik huquq tizimining muhim instituti sifatida jamiyatda
huquqiy tartibni ta’minlash, shaxs va davlat manfaatlarini himoya qilish hamda
jinoyatlarga qarshi kurashda asosiy rol o‘ynaydi. Ushbu institutning samarali
ishlashi uchun huquqiy manbalar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular jinoiy
javobgarlikni tartibga soluvchi normalarni belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasida
jinoiy javobgarlikning huquqiy manbalari milliy qonunchilik, xususan,
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar,
shuningdek, xalqaro huquqiy normalar, jumladan, Inson huquqlari umumiy
deklaratsiyasi va jinoiy adolat sohasidagi xalqaro shartnomalar bilan belgilanadi.
O‘zbekiston Respublikasida jinoiy javobgarlikning asosiy huquqiy manbai
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi (JK) hisoblanadi. 1994-yilda qabul
qilingan va keyinchalik bir necha marotaba o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan
ushbu kodeks jinoyat huquqining asosiy institutlarini, jinoyat tushunchasini, jazo
turlarini va jinoiy javobgarlikni qo‘llash tartibini belgilaydi. Jinoyat kodeksining 1-
moddasiga ko‘ra, u O‘zbekiston Respublikasi hududida sodir etilgan jinoyatlarga
nisbatan jinoiy javobgarlikni tartibga soladi va qonun ustuvorligini ta’minlashga
xizmat qiladi.
Jinoyat kodeksi jinoiy javobgarlikning ta’rifini, jinoyat tushunchasini va
uning belgilarni aniqlaydi. Masalan, JKning 15-moddasida jinoyat deb jamiyat
uchun xavfli, qonun bilan taqiqlangan va aybdorlikni keltirib chiqaruvchi xatti-
harakat sifatida ta’riflanadi. Shu bilan birga, kodeks jazo turlarini (JKning 40-50-
moddalari) va ularni qo‘llash tartibini aniq belgilaydi.
Masalan, ozodlikdan mahrum qilish, jarima, jamoat ishlari kabi jazo turlari
jinoyatning og‘irligiga va shaxsning ayb darajasiga qarab qo‘llaniladi.
Jinoyat kodeksining amaliy ahamiyatini tushunish uchun real hayotdan
misol keltirish mumkin. 2023-yilda Samarqand viloyatida sodir etilgan firibgarlik
holati (JKning 168-moddasi) sud tomonidan ko‘rib chiqilib, aybdor shaxs 3 yil
4
Saidov, A. X. Jinoyat huquqi: Umumiy qism (2-jild) / A. X. Saidov. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019. – 420 b.
10

muddatga ozodlikdan mahrum qilindi. Bu holat Jinoyat kodeksining jinoyatlarning
oldini olish va adolatli jazo choralarini qo‘llashdagi muhim rolini ko‘rsatadi.
Kodeks nafaqat jinoyatni aniqlash va jazo tayinlashda yo‘l-yo‘riq beradi, balki
shaxsning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni ham ta’minlaydi.
Masalan, JKning 23-moddasi aybsizlik prezumpsiyasini belgilaydi, ya’ni shaxs
aybi isbotlanmaguncha aybdor deb hisoblanmaydi.
Jinoyat kodeksidan tashqari, boshqa normativ-huquqiy hujjatlar ham jinoiy
javobgarlikni tartibga solishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, O‘zbekiston
Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi (JPK) jinoiy javobgarlikni amalga
oshirishning protsessual tartibini belgilaydi. JPKning 3-moddasiga ko‘ra, jinoiy ish
yuritish qonunchilikda belgilangan tartibda olib boriladi va shaxsning huquqlari va
erkinliklarini himoya qilishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, “Jazo ijrosi
to‘g‘risida”gi qonun (O‘zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi tomonidan
1997-yilda qabul qilingan) jazo choralarini ijro etish tartibini tartibga soladi.
Masalan, ushbu qonun ozodlikdan mahrum qilish joylarida mahkumlarning
huquqlari va majburiyatlarini aniqlaydi.
Boshqa normativ-huquqiy hujjatlar orasida maxsus qonunlar, masalan,
“Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonun (2017-yil) va “Terrorizmga
qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonun (2000-yil) alohida ahamiyatga ega. Bu
hujjatlar maxsus turdagi jinoyatlarga nisbatan jinoiy javobgarlikni qo‘llashni
tartibga soladi. Masalan, korrupsiyaga oid jinoyatlar (JKning 210-212-moddalari)
bo‘yicha jazo choralarini qo‘llashda “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi
qonun qo‘shimcha yo‘l-yo‘riq beradi. 2024-yilda Toshkent shahrida davlat
xizmatchisi tomonidan poraxo‘rlik holati aniqlanib, JKning 210-moddasi asosida 5
yil muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlandi.
Bu holat maxsus qonunlarning Jinoyat kodeksi bilan birgalikda jinoiy
javobgarlikni ta’minlashdagi rolini ko‘rsatadi.
O‘zbekiston Respublikasi xalqaro huquqiy normalarni tan oladi va ularni
milliy qonunchilik bilan uyg‘unlashtirishga intiladi. Jinoiy javobgarlik sohasida
xalqaro huquqiy normalar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular davlatlararo
11

hamkorlikni ta’minlash, inson huquqlarini himoya qilish va jinoiy adolatni amalga
oshirishda yo‘l-yo‘riq beradi. Xalqaro huquqiy normalar ikki asosiy guruhga
bo‘linadi: umumiy xalqaro hujjatlar (masalan, Inson huquqlari umumiy
deklaratsiyasi) va jinoiy adolat sohasidagi maxsus shartnomalar.
Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasi (1948-yil, BMT Bosh Assambleyasi
tomonidan qabul qilingan) jinoiy javobgarlikni qo‘llashda inson huquqlarini
himoya qilishning asosiy tamoyillarini belgilaydi. Deklaratsiyaning 11-moddasiga
ko‘ra, hech kim aybi qonuniy tartibda isbotlanmaguncha aybdor deb
hisoblanmaydi. Bu tamoyil O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 23-
moddasidagi aybsizlik prezumpsiyasi bilan to‘liq mos keladi. Shu bilan birga,
Deklaratsiyaning 5-moddasi qiynoqlar va shafqatsiz muomalani taqiqlaydi, bu esa
jazo choralarini qo‘llashda inson huquqlariga rioya qilishni talab qiladi. 5
O‘zbekiston Respublikasi ushbu tamoyillarni milliy qonunchiligiga
integratsiya qilgan. Masalan, JPKning 25-moddasi shaxsning qiynoqlarga duchor
bo‘lmasligini ta’minlaydi va tergov jarayonida qonuniy choralar qo‘llanilishini
talab qiladi. Amaliy misol sifatida, 2022-yilda xalqaro tashkilotlar tomonidan
O‘zbekistonning jazo ijro etish muassasalaridagi sharoitlarni yaxshilash bo‘yicha
qabul qilingan choralarini keltirish mumkin. Ushbu choralar mahkumlarning
huquqlarini himoya qilish va xalqaro standartlarga rioya qilishga xizmat qildi.
O‘zbekiston Respublikasi jinoiy adalat sohasida bir qator xalqaro shartnomalarga
a’zo bo‘lib, ular orqali jinoiy javobgarlikni qo‘llashda xalqaro hamkorlikni
ta’minlaydi. Masalan, O‘zbekiston 1995-yilda BMTning “Transmilliy uyushgan
jinoyatchilikka qarshi konvensiyasi”ga (Palermo konvensiyasi) qo‘shilgan.
Ushbu konvensiya odam savdosi, noqonuniy qurol-yarog‘ savdosi va
boshqa transmilliy jinoyatlarga qarshi kurashda davlatlar o‘rtasida hamkorlikni
ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasi JKning 138-moddasi (odam savdosi) ushbu
konvensiyaga muvofiq ishlab chiqilgan bo‘lib, ushbu turdagi jinoyatlarga qarshi
jazo choralarini qo‘llashni tartibga soladi.
5
Normatov, Y. T. Jinoiy javobgarlikning huquqiy oqibatlari / Y. T. Normatov. – Toshkent: Fan va texnologiya,
2018. – 300 b.
12

Yana bir muhim xalqaro shartnoma sifatida “Fuqarolik va siyosiy huquqlar
to‘g‘risidagi xalqaro pakt”ni (1966-yil) keltirish mumkin. Ushbu paktning 14-
moddasi adolatli sudlov tamoyillarini belgilaydi, jumladan, shaxsning mustaqil va
xolis sud tomonidan ko‘rib chiqilishi huquqini kafolatlaydi. O‘zbekiston ushbu
tamoyillarni JPK orqali amalga oshiradi. Masalan, 2023-yilda Andijon viloyatida
sodir etilgan og‘ir jinoyat bo‘yicha sud jarayoni xalqaro standartlarga muvofiq
o‘tkazildi, bu esa shaxsning adolatli sudlanish huquqini ta’minladi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston “Torturaga qarshi konvensiya” (1984-yil) va
“Korrupsiyaga qarshi BMT konvensiyasi” (2003-yil) kabi shartnomalarga a’zo
bo‘lib, ularni milliy qonunchilikda qo‘llaydi. Masalan, korrupsiyaga qarshi kurash
bo‘yicha xalqaro majburiyatlar O‘zbekistonning “Korrupsiyaga qarshi kurashish
to‘g‘risida”gi qonunida o‘z aksini topgan. 2024-yilda ushbu qonun asosida bir
qator davlat xizmatchilariga nisbatan jinoiy javobgarlik choraları qo‘llanilgan, bu
esa xalqaro normalarning milliy amaliyotga ta’sirini ko‘rsatadi.
Jinoiy javobgarlikning huquqiy manbalari milliy va xalqaro huquqning
o‘zaro bog‘liqligi asosida shakllanadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi
jinoiy javobgarlikni tartibga solishda asosiy manba bo‘lib, uning normalari
jinoyatlarning tasnifi, jazo turlari va qo‘llash tartibini aniq belgilaydi. Shu bilan
birga, Jinoyat-protsessual kodeks va boshqa maxsus qonunlar jinoiy javobgarlikni
amalga oshirishning protsessual va amaliy jihatlarini ta’minlaydi. Masalan, JKning
169-moddasi (o‘g‘rilik) bo‘yicha jazo tayinlashda sud JPKning tergov va sud
jarayoniga oid normalariga amal qiladi, bu esa jarayonning shaffofligini
ta’minlaydi. 6
Xalqaro huquqiy normalar esa O‘zbekistonning jinoiy javobgarlik tizimini
global standartlar bilan uyg‘unlashtirishga xizmat qiladi. Inson huquqlari umumiy
deklaratsiyasi va boshqa xalqaro shartnomalar shaxsning huquqlarini himoya
qilish, adolatli sudlov va qiynoqlarni taqiqlash kabi tamoyillarni mustahkamlaydi.
Bu normalar O‘zbekistonning milliy qonunchiligiga integratsiya qilingan bo‘lib,
ular davlatning xalqaro majburiyatlarini bajarishini ta’minlaydi. Masalan, 2023-
6
Raxmonov, S. R. Jinoyat ishtirokchilarining jinoiy javobgarligi / S. R. Raxmonov // Jamiyat va innovatsiyalar. –
2024. – № 10. – B. 45–60.
13

yilda xalqaro tashkilotlar tomonidan O‘zbekistonning jazo ijro etish tizimidagi
islohotlari ijobiy baholandi, bu esa xalqaro normalarning amaliy qo‘llanilishini
ko‘rsatadi.
Xalqaro shartnomalar, ayniqsa, transmilliy jinoyatlarga qarshi kurashda
muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonning Palermo konvensiyasiga qo‘shilishi
odam savdosi va noqonuniy qurol savdosiga qarshi choralar ko‘rishda davlatlararo
hamkorlikni ta’minladi. Masalan, 2022-yilda O‘zbekiston va qo‘shni davlatlar
o‘rtasida odam savdosiga qarshi birgalikda o‘tkazilgan operatsiya ushbu
konvensiyaga asoslangan edi.
Jinoiy javobgarlikning huquqiy manbalari O‘zbekiston Respublikasida
milliy qonunchilik va xalqaro huquqiy normalarning uyg‘unligi asosida
shakllanadi. Jinoyat kodeksi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar jinoiy
javobgarlikni tartibga solishda asosiy rol o‘ynaydi, ular jinoyatlarning tasnifi, jazo
turlari va qo‘llash tartibini aniq belgilaydi. Xalqaro huquqiy normalar, xususan,
Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasi va jinoiy adalat sohasidagi shartnomalar
O‘zbekistonning global standartlarga rioya qilishini ta’minlaydi. Ushbu manbalar
birgalikda jinoiy javobgarlik tizimining samarali ishlashini, shaxsning huquqlari va
erkinliklarini himoya qilishni hamda jamiyatda huquqiy tartibni ta’minlashni
kafolatlaydi. O‘zbekistonning ushbu huquqiy manbalarni qo‘llashdagi amaliyoti
davlatning jinoyatchilikka qarshi kurashdagi muvozanatli yondashuvini ko‘rsatadi.
Jinoiy javobgarlik huquq tizimining asosiy institutlaridan biri bo‘lib,
jamiyatda huquqiy tartibni ta’minlash, shaxs va davlat manfaatlarini himoya
qilishda muhim rol o‘ynaydi. Jinoiy javobgarlikning samarali amalga oshirilishi
uning sub’ektlarini aniq belgilashga bog‘liq. Jinoiy javobgarlik sub’ektlari
jismoniy va, ayrim hollarda, yuridik shaxslarni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston
Respublikasi qonunchiligida jismoniy shaxslarning jinoiy javobgarligi aniq
tartibga solingan bo‘lsa, yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligi masalasi xalqaro
tajribalar bilan solishtirilganda muhokama talab qiladi. 7

7
To‘xtayev, B. A. Jinoyat huquqida jazo choralarining turlari / B. A. To‘xtayev. – Toshkent: O‘zbekiston
Respublikasi IIV Akademiyasi, 2021. – 180 b.
14

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining (JK) 17-moddasiga ko‘ra,
jinoiy javobgarlikka faqat aql-idrokka ega bo‘lgan va qonunda belgilangan yoshga
yetgan jismoniy shaxslar tortiladi. Jismoniy shaxslarning jinoiy javobgarligini
belgilashda ikki asosiy mezon – yosh chegarasi va aql-idrok mas’uliyati – muhim
ahamiyatga ega.
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko‘ra, jinoiy javobgarlikka
tortiladigan minimal yosh 16 yoshni tashkil etadi (JKning 17-moddasi). Biroq,
ayrim og‘ir jinoyatlar, masalan, qotillik (JKning 97-moddasi), odam o‘g‘irlash
(JKning 137-moddasi) yoki terroristik faoliyat (JKning 155-moddasi) kabi
jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlik 14 yoshdan boshlanadi. Bu yosh chegarasi
jinoyatning jiddiy xarakterini va shaxsning o‘z xatti-harakatlarining oqibatlarini
anglash qobiliyatini hisobga olgan holda belgilanadi.
Yosh chegarasi masalasi jinoiy javobgarlikning adolatli qo‘llanilishini
ta’minlashda muhimdir. Masalan, 2023-yilda Toshkent shahrida 15 yoshli voyaga
yetmagan shaxs tomonidan sodir etilgan og‘ir tan jarohati yetkazish holati (JKning
104-moddasi) sud tomonidan ko‘rib chiqildi. Sud voyaga yetmagan shaxsning
yoshini hisobga olib, jazoni engillashtirish choralarini qo‘lladi va shartli jazo
tayinladi (JKning 72-moddasi). Bu holat yosh chegarasining jinoiy javobgarlikni
belgilashdagi muhim rolini ko‘rsatadi, chunki voyaga yetmagan shaxslarning
psixologik va ijtimoiy holati ularning javobgarligini baholashda hisobga olinadi.
Voyaga yetmagan shaxslarning jinoiy javobgarligi masalasida O‘zbekiston
qonunchiligi tarbiyaviy va reabilitatsiya choralariga alohida e’tibor beradi. JKning
87-moddasiga ko‘ra, voyaga yetmagan shaxslarga jazo tayinlashda ularning yoshi,
tarbiyasi va ijtimoiy sharoitlari hisobga olinadi. Masalan, jamoat ishlari yoki
tarbiyaviy choralar kabi jazo turlari voyaga yetmagan shaxslarning qayta
ijtimoiylashuviga yordam beradi. 2024-yilda Farg‘ona viloyatida voyaga yetmagan
shaxs tomonidan sodir etilgan o‘g‘rilik holati (JKning 169-moddasi) sud
tomonidan ko‘rib chiqilib, shaxsga jamoat ishlari tayinlandi, bu esa uning
jamiyatga qayta integratsiyalashuviga xizmat qildi.
15

Jinoiy javobgarlikning muhim sharti shaxsning aql-idrokka ega bo‘lishidir.
JKning 20-moddasiga ko‘ra, agar shaxs jinoyat sodir etgan vaqtda o‘z xatti-
harakatlarining xavfli oqibatlarini anglay olmasa yoki ularni boshqara olmasa, u
jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Aql-idrok mas’uliyati shaxsning ruhiy holatini
baholash orqali aniqlanadi, bunda psixiatrik ekspertiza muhim rol o‘ynaydi.
Aql-idrok mas’uliyatining yo‘qligi jinoyat sodir etgan shaxsni jinoiy
javobgarlikdan ozod qilishi mumkin, ammo bu holatda majburiy tibbiy choralar
qo‘llanilishi mumkin (JKning 98-moddasi). Masalan, 2022-yilda Samarqand
viloyatida ruhiy kasalligi tufayli qotillik sodir etgan shaxs sud tomonidan aql-
idroksiz deb topildi va jinoiy javobgarlik o‘rniga majburiy davolashga yuborildi.
Bu holat aql-idrok mas’uliyatining jinoiy javobgarlikni belgilashdagi muhim rolini
ko‘rsatadi.
Aql-idrok mas’uliyati masalasida O‘zbekiston qonunchiligi xalqaro
standartlarga mos keladi. Masalan, Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasining 11-
moddasi shaxsning adolatli sudlanish huquqini kafolatlaydi, bu esa shaxsning aql-
idrok holatini aniqlashda xolis ekspertizani talab qiladi. O‘zbekistonning Jinoyat-
protsessual kodeksi (JPK)ning 221-moddasi psixiatrik ekspertiza o‘tkazish tartibini
belgilaydi, bu esa shaxsning ruhiy holatini adolatli baholashni ta’minlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida yuridik shaxslarning jinoiy
javobgarligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri Jinoyat kodeksida nazarda tutilmagan. JKning 17-
moddasiga ko‘ra, jinoiy javobgarlik faqat jismoniy shaxslarga nisbatan
qo‘llaniladi. Biroq, yuridik shaxslarning huquqbuzarliklari ma’muriy yoki
fuqarolik javobgarligi doirasida ko‘rib chiqiladi. Masalan, O‘zbekiston
Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining (MJT) 47-moddasiga
ko‘ra, yuridik shaxslar ma’muriy huquqbuzarliklar uchun jarima yoki boshqa
choralar bilan javobgarlikka tortilishi mumkin. 8
Biroq, xalqaro tajribada yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligi keng
qo‘llanilmoqda va bu masalada O‘zbekiston qonunchiligining cheklovlari
muhokama ob’ekti hisoblanadi. Quyida yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligi
8
Karimov, I. A. Jinoyat huquqining asosiy tamoyillari / I. A. Karimov. – Toshkent: Adolat, 2015. – 350 b.
16

xorijiy tajribalar bilan solishtirilgan holda tahlil qilinadi. AQShda yuridik
shaxslarning jinoiy javobgarligi federal va shtat qonunchiligida aniq tartibga
solingan. AQSh Jinoyat kodeksiga ko‘ra, korporatsiyalar va boshqa yuridik
shaxslar jinoyat sodir etishda ishtirok etgan taqdirda jinoiy javobgarlikka tortilishi
mumkin. Masalan, 2008-yilda AQShning “Enron” korporatsiyasi moliyaviy
firibgarlikda ayblanib, katta miqdorda jarima to‘lashga majbur bo‘ldi. Yuridik
shaxslarning javobgarligi “respondeat superior” tamoyiliga asoslanadi, ya’ni
yuridik shaxs o‘z xodimlari yoki vakillari tomonidan sodir etilgan jinoyatlar uchun
javobgar hisoblanadi, agar bu jinoyatlar kompaniya manfaatlariga xizmat qilgan
bo‘lsa.
AQSh tajribasi O‘zbekiston qonunchiligidan farqli o‘laroq, yuridik
shaxslarning jinoyatlarga, xususan, iqtisodiy jinoyatlarga (masalan, pul yuvish,
firibgarlik) aloqadorligini hisobga oladi. O‘zbekistonda bunday hollarda faqat
jismoniy shaxslar, masalan, kompaniya rahbarlari javobgarlikka tortiladi (JKning
168-moddasi, firibgarlik). Masalan, 2023-yilda Toshkent shahrida bir kompaniya
rahbari tomonidan sodir etilgan iqtisodiy jinoyat (JKning 167-moddasi,
o‘zlashtirish) sud tomonidan ko‘rib chiqildi, ammo kompaniyaning o‘zi jinoiy
javobgarlikka tortilmadi, faqat ma’muriy jarima qo‘llanildi (MJTning 47-
moddasi).
Germaniyada yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri Jinoyat
kodeksida nazarda tutilmagan, ammo ma’muriy-jinoyat huquqi doirasida yuridik
shaxslar jarima va boshqa choralar bilan javobgarlikka tortilishi mumkin.
Germaniyaning “Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi qonun”iga (Gesetz über
Ordnungswidrigkeiten) ko‘ra, yuridik shaxslar o‘z xodimlari tomonidan sodir
etilgan huquqbuzarliklar uchun jarimaga tortiladi. Masalan, 2015-yilda
Volkswagen kompaniyasi emissiya sinovlarida soxta ma’lumotlar taqdim etgani
uchun milliardlab evro jarimaga tortildi.
O‘zbekiston qonunchiligida bunday yondashuv mavjud emas, ammo
“Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonun (2017-yil) yuridik
shaxslarning korrupsion huquqbuzarliklarda ishtirok etishi holatlarini qisman
17

tartibga soladi. Masalan, 2024-yilda O‘zbekistonda bir xususiy kompaniya
korrupsion sxemada ishtirok etgani aniqlanib, MJT asosida jarimaga tortildi, lekin
jinoiy javobgarlik faqat kompaniya rahbarlariga nisbatan qo‘llanildi.
Fransiya Jinoyat kodeksining (Code Pénal) 121-2-moddasiga ko‘ra, yuridik
shaxslar o‘z vakillari yoki xodimlari tomonidan sodir etilgan jinoyatlar uchun
jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Bu javobgarlik jarima, faoliyatni cheklash
yoki hatto yuridik shaxsni tarqatib yuborish kabi choralar bilan amalga oshiriladi.
Masalan, 2017-yilda Fransiyada bir bank pul yuvishda ayblanib, katta miqdorda
jarimaga tortildi. 9
O‘zbekiston qonunchiligida yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligi
to‘g‘risida aniq normalar yo‘qligi bu sohada xalqaro tajribadan farq qiladi. Biroq,
O‘zbekistonning xalqaro shartnomalarga, masalan, BMTning “Transmilliy
uyushgan jinoyatchilikka qarshi konvensiyasi”ga (Palermo konvensiyasi)
qo‘shilishi yuridik shaxslarning javobgarligini tartibga solish zarurligini ko‘rsatadi.
Masalan, odam savdosi (JKning 138-moddasi) kabi jinoyatlarda yuridik
shaxslarning ishtiroki xalqaro miqyosda jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin,
ammo O‘zbekistonda bu mas’uliyat jismoniy shaxslarga yuklatiladi.
Jinoiy javobgarlikning sub’ektlari masalasi O‘zbekiston qonunchiligida
asosan jismoniy shaxslar bilan cheklangan bo‘lib, yosh chegarasi va aql-idrok
mas’uliyati kabi mezonlar orqali tartibga solinadi. Yosh chegarasi voyaga
yetmagan shaxslarning psixologik va ijtimoiy holatini hisobga olishga imkon
beradi, aql-idrok mas’uliyati esa shaxsning o‘z xatti-harakatlarining oqibatlarini
anglash qobiliyatini baholaydi. Masalan, voyaga yetmagan shaxslarning jinoiy
javobgarligi bo‘yicha sud amaliyoti (2023-2024-yillardagi holatlar) tarbiyaviy
choralar va reabilitatsiyaga e’tibor berishni ko‘rsatadi.
Yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligi masalasida O‘zbekiston
qonunchiligi xalqaro tajribadan orqada qolmoqda. AQSh, Germaniya va Fransiya
kabi davlatlarda yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligi aniq tartibga solingan
bo‘lib, bu iqtisodiy jinoyatlar, korrupsiya va ekologik huquqbuzarliklarni bartaraf
9
Xasanov, N. X. Jinoiy javobgarlik va uning asoslari: Ilmiy maqolalar to‘plami / N. X. Xasanov. – Toshkent: TSU,
2020. – 220 b.
18

etishda samarali hisoblanadi. O‘zbekistonda esa yuridik shaxslar faqat ma’muriy
yoki fuqarolik javobgarligiga tortiladi, bu esa xalqaro standartlarga to‘liq mos
kelmaydi. Masalan, 2023-yilda O‘zbekistonda bir kompaniyaning noqonuniy
faoliyati aniqlangan bo‘lsa-da, jinoiy javobgarlik faqat rahbarlarga yuklatildi, bu
esa yuridik shaxslarning to‘liq mas’uliyatini ta’minlamadi.
O‘zbekistonning xalqaro shartnomalarga qo‘shilishi, xususan, Palermo
konvensiyasi va Korrupsiyaga qarshi BMT konvensiyasi, yuridik shaxslarning
jinoiy javobgarligini joriy etish zarurligini ko‘rsatadi. Bu islohotlar nafaqat xalqaro
majburiyatlarni bajarishga, balki iqtisodiy jinoyatlar va korrupsiyaga qarshi
kurashni kuchaytirishga xizmat qiladi. 10
Jinoiy javobgarlikning sub’ektlari O‘zbekiston qonunchiligida asosan
jismoniy shaxslar bilan cheklangan bo‘lib, yosh chegarasi va aql-idrok mas’uliyati
kabi mezonlar orqali tartibga solinadi. Voyaga yetmagan shaxslarning javobgarligi
tarbiyaviy va reabilitatsiya choralariga e’tibor berish bilan xarakterlanadi, aql-idrok
mas’uliyati esa shaxsning ruhiy holatini adolatli baholashni ta’minlaydi. Yuridik
shaxslarning jinoiy javobgarligi O‘zbekiston qonunchiligida nazarda tutilmagan
bo‘lib, bu masalada AQSh, Germaniya va Fransiya kabi davlatlarning tajribasi
O‘zbekiston uchun foydali namuna bo‘la oladi. Xalqaro tajribani hisobga olgan
holda, yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligini joriy etish O‘zbekistonning
jinoyatchilikka qarshi kurash strategiyasini yanada samarali qilishi mumkin. Ushbu
islohotlar davlatning xalqaro majburiyatlarini bajarishga va iqtisodiy jinoyatlarga
qarshi kurashni kuchaytirishga xizmat qiladi. 11
I.2. Jinoiy javobgarlikning asoslari
Jinoiy javobgarlik huquq tizimining asosiy institutlaridan biri bo‘lib,
jamiyatda huquqiy tartibni ta’minlash, shaxs va davlat manfaatlarini himoya qilish
hamda jinoyatlarga qarshi kurashda muhim rol o‘ynaydi. Jinoiy javobgarlikning
amalga oshirilishi uning ob’ektiv va sub’ektiv asoslariga, shuningdek, undan ozod
qilish shartlariga bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi (JK) jinoiy
10
Abdullayev, F. A. Jinoyat tarkibining huquqiy ahamiyati / F. A. Abdullayev. – Toshkent: Yangi nashr, 2019. –
260 b.
11
Oripov, A. O. Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish asoslari / A. O. Oripov. – Toshkent: Sharq, 2017. – 200 b.
19

javobgarlikning asoslarini aniq belgilab, jinoyat tarkibi, ijtimoiy xavflilik darajasi,
aybning shakllari, motiv va maqsad kabi jihatlarni tartibga soladi. Shu bilan birga,
qonunchilik jinoyatning aybsizligi, ijtimoiy xavflilik xususiyatini yo‘qotishi, ta’qib
muddatining o‘tishi, amnistiya va avf etish kabi holatlarni jinoiy javobgarlikdan
ozod qilish asoslari sifatida ko‘rsatadi.
Jinoiy javobgarlikning ob’ektiv asoslari jinoyatning huquqiy xususiyatlari va
uning jamiyat uchun xavfli oqibatlari bilan belgilanadi. Bu asoslar jinoyat tarkibi
va jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasini o‘z ichiga oladi.
Jinoyat tarkibi jinoiy javobgarlikning asosiy ob’ektiv elementi bo‘lib, u to‘rt
asosiy unsurdan iborat: ob’ekt, ob’ektiv tomon, sub’ekt va sub’ektiv tomon. Ushbu
unsurlarning har biri jinoyatni huquqiy jihatdan kvalifikatsiya qilish va jinoiy
javobgarlikni qo‘llash uchun zarurdir. Jinoyat ob’ekti – bu jinoyat orqali zarar
yetkaziladigan yoki xavf ostiga qo‘yiladigan ijtimoiy munosabatlar. O‘zbekiston
Respublikasi JKning 15-moddasiga ko‘ra, jinoyat jamiyat uchun xavfli xatti-
harakat sifatida ta’riflanadi, bu esa uning ob’ektiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan,
qotillik (JKning 97-moddasi) shaxsning hayotiga, o‘g‘rilik (JKning 169-moddasi)
esa mulkiy munosabatlarga zarar yetkazadi. 2023-yilda Toshkent shahrida sodir
etilgan firibgarlik holati (JKning 168-moddasi) moliyaviy munosabatlarga zarar
yetkazganligi sababli jinoyat ob’ekti sifatida aniqlandi va aybdor shaxs 3 yil
muddatga ozodlikdan mahrum qilindi. 12
Jinoyatning ob’ektiv tomoni jinoyatning tashqi ko‘rinishi, ya’ni xatti-
harakatning o‘zi, uning oqibatlari va sababiy bog‘liqlikni o‘z ichiga oladi. Ob’ektiv
tomon faol harakat (masalan, o‘g‘rilik) yoki harakatsizlik (masalan, yordam
ko‘rsatmaslik, JKning 108-moddasi) shaklida bo‘lishi mumkin. Masalan, 2022-
yilda Samarqand viloyatida yo‘l-transport hodisasida jabrlanuvchiga yordam
ko‘rsatmay qochib ketgan haydovchi JKning 108-moddasi bo‘yicha jinoiy
javobgarlikka tortildi. Bu holat ob’ektiv tomonning jinoyat tarkibini aniqlashdagi
ahamiyatini ko‘rsatadi. Jinoyat sub’ekti – bu jinoyat sodir etgan va jinoiy
javobgarlikka tortilishi mumkin bo‘lgan jismoniy shaxs. JKning 17-moddasiga
12
Qodirov, B. B. Jinoyat huquqida davlat majburlov chorasi sifatida jinoiy javobgarlik / B. B. Qodirov. – Toshkent:
Fan, 2016. – 280 b.
20

ko‘ra, sub’ekt aql-idrokka ega bo‘lgan va 16 yoshga yetgan shaxs bo‘lishi kerak
(ayrim hollarda 14 yosh). Masalan, 2024-yilda Farg‘ona viloyatida 15 yoshli
voyaga yetmagan shaxs tomonidan sodir etilgan og‘ir tan jarohati yetkazish holati
(JKning 104-moddasi) sud tomonidan ko‘rib chiqildi, ammo yosh chegarasi
hisobga olinib, shartli jazo qo‘llanildi.
Sub’ektiv tomon jinoyatning ichki mazmuni, ya’ni shaxsning aybi, motivi va
maqsadini o‘z ichiga oladi. Ayb qasddan yoki ehtiyotsizlik tufayli shakllanishi
mumkin (batafsil keyingi bo‘limda ko‘rib chiqiladi). Masalan, qasddan qotillik
(JKning 97-moddasi) sub’ektiv tomon sifatida shaxsning qasddan harakat
qilganligini talab qiladi. 2023-yilda Andijon viloyatida qasddan qotillik sodir etgan
shaxs sud tomonidan 7 yil muddatga ozodlikdan mahrum qilindi, bu sub’ektiv
tomonning ahamiyatini ko‘rsatadi.
Jinoyat tarkibining barcha unsurlari mavjud bo‘lganda, jinoiy javobgarlik
qo‘llaniladi. Agar ushbu unsurlardan biri yo‘q bo‘lsa, jinoiy javobgarlikka asos
bo‘lmaydi. Masalan, agar shaxs jinoyatni aql-idroksiz holatda sodir etgan bo‘lsa
(JKning 20-moddasi), u jinoiy javobgarlikdan ozod qilinadi.
Jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi jinoiy javobgarlikning ob’ektiv
asoslaridan biridir. JKning 15-moddasiga ko‘ra, jinoyat jamiyat uchun xavfli xatti-
harakat sifatida ta’riflanadi. Ijtimoiy xavflilik darajasi jinoyatning og‘irligini, zarar
yetkazilgan ob’ektni va oqibatlarini hisobga olgan holda baholanadi. Jinoyatlar
quyidagi toifalarga bo‘linadi: ahamiyatsiz jinoyatlar, og‘irligi kam jinoyatlar, og‘ir
jinoyatlar va o‘ta og‘ir jinoyatlar (JKning 16-moddasi).
Masalan, o‘g‘rilik (JKning 169-moddasi) ahamiyatsiz yoki og‘irligi kam
jinoyat sifatida baholansa, qotillik (JKning 97-moddasi) og‘ir yoki o‘ta og‘ir
jinoyat sifatida kvalifikatsiya qilinadi. Ijtimoiy xavflilik darajasi jazo choralarini
belgilashda muhim rol o‘ynaydi. 2023-yilda Toshkent shahrida guruh bo‘lib sodir
etilgan talonchilik (JKning 164-moddasi) og‘ir jinoyat sifatida baholanib, aybdor
shaxslar 5 yildan 7 yilgacha ozodlikdan mahrum qilindi. 13
13
Yuldashev, S. Y. Jinoiy javobgarlik tushunchasi va uning xususiyatlari / S. Y. Yuldashev. – Toshkent:
O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2022. – 240 b.
21

Ijtimoiy xavflilik darajasini baholashda sud jinoyatning sharoitlarini, zarar
ko‘rganlar sonini va jinoyatning jamiyatga ta’sirini hisobga oladi. Masalan, 2024-
yilda Surxondaryo viloyatida noqonuniy daraxt kesish (JKning 198-moddasi)
jinoyati sud tomonidan ko‘rib chiqildi. Jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi past
deb topilib, aybdor shaxsga jarima jazosi qo‘llanildi.
Jinoiy javobgarlikning sub’ektiv asoslari shaxsning ichki ruhiy holati, ya’ni
aybning shakllari, motiv va maqsad bilan belgilanadi. Bu asoslar jinoyatning
qasddan yoki ehtiyotsizlik tufayli sodir etilganligini aniqlashda muhimdir.
Ayb jinoiy javobgarlikning sub’ektiv asosining asosiy elementi bo‘lib,
qasddan yoki ehtiyotsizlik tufayli shakllanadi (JKning 23-25-moddalari).
Qasd jinoyatning to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita shaklda bo‘lishi mumkin.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri qasd shaxs o‘z xatti-harakatlarining xavfli oqibatlarini xohlashi
va ularga erishishga intilishi bilan xarakterlanadi. Masalan, qasddan qotillik
(JKning 97-moddasi) to‘g‘ridan-to‘g‘ri qasdni talab qiladi. Bilvosita qasd esa
shaxs xavfli oqibatlarni oldindan ko‘ra olsa-da, ularga beparvo qarashi bilan
belgilanadi. 2023-yilda Andijon viloyatida qasddan tan jarohati yetkazish (JKning
104-moddasi) sodir etgan shaxs bilvosita qasd bilan harakat qilganligi sababli 4 yil
muddatga ozodlikdan mahrum qilindi. Ehtiyotsizlik o‘zini mag‘rurlik yoki
beparvolik sifatida namoyon qiladi. Mag‘rurlik shaxs o‘z xatti-harakatlarining
xavfli oqibatlarini oldindan ko‘rsa-da, ularni yengil o‘tib ketishiga ishonganida
yuzaga keladi. Beparvolik esa shaxs xavfli oqibatlarni oldindan ko‘rmagan bo‘lsa-
da, buni ko‘rishi kerak bo‘lgan holatni anglatadi.
Masalan, 2022-yilda Samarqand viloyatida yo‘l-transport hodisasida odam
o‘limiga sabab bo‘lgan haydovchi (JKning 266-moddasi) beparvolik tufayli
javobgarlikka tortildi va 3 yil muddatga ozodlikdan mahrum qilindi.
Aybning shakllari jazo choralarini belgilashda muhim ahamiyatga ega.
Qasddan sodir etilgan jinoyatlar odatda og‘irroq jazo bilan baholanadi,
ehtiyotsizlik tufayli sodir etilgan jinoyatlar esa engilroq choralar bilan cheklanadi.
Motiv jinoyatni sodir etishga undagan ichki sabablar, maqsad esa shaxsning
xatti-harakat orqali erishmoqchi bo‘lgan natijasidir. Motiv va maqsad jinoyatning
22

sub’ektiv tomonini aniqlashda va jazo tayinlashda hisobga olinadi. Masalan, hasad
yoki qasos motivlari qotillik jinoyatida (JKning 97-moddasi) jazoni
og‘irlashtiruvchi holat sifatida baholanadi. 2023-yilda Toshkent shahrida hasad
tufayli sodir etilgan qotillik holati sud tomonidan ko‘rib chiqilib, aybdor shaxs 8
yil muddatga ozodlikdan mahrum qilindi.
Maqsad jinoyatning yo‘nalishini aniqlaydi. Masalan, terroristik faoliyat
(JKning 155-moddasi) davlat xavfsizligiga putur yetkazish maqsadini ko‘zlaydi,
bu esa jinoyatni o‘ta og‘ir sifatida kvalifikatsiya qilishga asos bo‘ladi. 2024-yilda
xalqaro terroristik tashkilot bilan aloqador shaxs O‘zbekistonda ushlanib, JKning
155-moddasi bo‘yicha jinoiy javobgarlikka tortildi.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi jinoiy javobgarlikdan ozod
qilishning bir qator asoslarini belgilaydi. Bu asoslar jinoyatning aybsizligi, ijtimoiy
xavflilik xususiyatini yo‘qotishi, ta’qib muddatining o‘tishi, amnistiya va avf
etishni o‘z ichiga oladi.
Aybning yo‘qligi jinoiy javobgarlikdan ozod qilishning asosiy shartlaridan
biridir. JKning 23-moddasiga ko‘ra, shaxs o‘z xatti-harakatlarining xavfli
oqibatlarini anglamagan yoki boshqara olmagan bo‘lsa, u aybdor deb topilmaydi.
Masalan, aql-idroksiz holatda jinoyat sodir etgan shaxs (JKning 20-moddasi) jinoiy
javobgarlikdan ozod qilinadi. 2022-yilda Samarqand viloyatida ruhiy kasallik
tufayli jinoyat sodir etgan shaxs sud tomonidan aybsiz deb topilib, majburiy
davolashga yuborildi.
Jinoyatning ijtimoiy xavflilik xususiyatini yo‘qotishi JKning 79-moddasiga
ko‘ra jinoiy javobgarlikdan ozod qilish asosi hisoblanadi. Bu holat qonunchilikdagi
o‘zgarishlar yoki jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarning o‘zgarishi natijasida
yuzaga keladi. Masalan, ilgari jinoyat sifatida baholangan ba’zi iqtisodiy faoliyat
turlari (masalan, valyuta operatsiyalari) qonunchilik liberallashtirilgach, ijtimoiy
xavflilik xususiyatini yo‘qotdi. 2023-yilda O‘zbekistonda qonunchilikdagi
o‘zgarishlar tufayli ayrim iqtisodiy jinoyatlar bo‘yicha ishlar tugatildi.
Ta’qib muddatining o‘tishi JKning 75-moddasiga ko‘ra jinoiy
javobgarlikdan ozod qilish asosidir. Ta’qib muddati jinoyatning og‘irligiga qarab
23

belgilanadi: ahamiyatsiz jinoyatlar uchun 2 yil, og‘ir jinoyatlar uchun 10 yil, o‘ta
og‘ir jinoyatlar uchun esa 15 yil. Masalan, 2024-yilda Toshkent shahrida 5 yil
avval sodir etilgan o‘g‘rilik (JKning 169-moddasi) bo‘yicha ish ta’qib muddati
o‘tganligi sababli yopildi. 14
Amnistiya O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul
qilinadigan qonun bo‘lib, muayyan toifadagi shaxslarni jinoiy javobgarlikdan ozod
qiladi (JKning 76-moddasi). Avf etish esa O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
tomonidan alohida shaxslarga nisbatan qo‘llaniladi (JKning 77-moddasi). Masalan,
2023-yilda O‘zbekiston Mustaqilligi bayrami munosabati bilan amnistiya e’lon
qilindi va 500 dan ortiq shaxs ozod qilindi. Shu bilan birga, 2024-yilda Prezident
tomonidan alohida avf etish akti qabul qilinib, bir nechta mahkum ozodlikka
chiqdi.
Jinoiy javobgarlikning ob’ektiv asoslari jinoyat tarkibi va ijtimoiy xavflilik
darajasi orqali jinoyatning huquqiy xususiyatlarini aniqlaydi. Jinoyat tarkibining
to‘rt unsurining mavjudligi jinoiy javobgarlikni qo‘llash uchun zarur bo‘lib,
ularning har biri sud amaliyotida sinchkovlik bilan tahlil qilinadi. Masalan, 2023-
2024-yillardagi sud amaliyoti jinoyat ob’ekti va ob’ektiv tomonning aniqlanishi
jazo choralarini adolatli tayinlashda muhimligini ko‘rsatdi.
Sub’ektiv asoslar, xususan, aybning shakllari va motiv bilan maqsad,
shaxsning ichki ruhiy holatini baholashga xizmat qiladi.
Qasddan sodir etilgan jinoyatlarning og‘irroq jazo bilan baholanishi adolat
tamoyiliga mos keladi, ehtiyotsizlik tufayli sodir etilgan jinoyatlar esa engilroq
choralar talab qiladi. Sud amaliyotidagi misollar (masalan, qotillik va yo‘l-
transport hodisalari) bu farqni aniq ko‘rsatadi.
Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish asoslari inson huquqlari va adolat
tamoyillariga asoslanadi. Aybning yo‘qligi, ta’qib muddatining o‘tishi, amnistiya
va avf etish kabi asoslar qonun ustuvorligini ta’minlaydi va shaxsning huquqlarini
himoya qiladi. O‘zbekistonning 2023-2024-yillardagi amnistiya va avf etish
amaliyoti davlatning gumanistik yondashuvini aks ettiradi.
14
Rustambayev, M. H. Jinoyat huquqi: Umumiy qism / M. H. Rustambayev. – Toshkent: Adolat, 2020. – 512 b.
24

Jinoiy javobgarlikning asoslari O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida
ob’ektiv va sub’ektiv jihatlar orqali aniq tartibga solinadi. Jinoyat tarkibi va
ijtimoiy xavflilik darajasi jinoyatning huquqiy xususiyatlarini, aybning shakllari,
motiv va maqsad esa shaxsning ichki ruhiy holatini aniqlaydi. Jinoiy
javobgarlikdan ozod qilish asoslari inson huquqlari va adolat tamoyillariga
asoslanib, qonun ustuvorligini ta’minlaydi. O‘zbekistonning sud amaliyoti ushbu
asoslarning samarali qo‘llanilishini ko‘rsatadi, bu esa jamiyatda huquqiy tartibni
mustahkamlashga xizmat qiladi. 15
15
Tadjixanov, U. T. Jinoiy javobgarlikning nazariy asoslari / U. T. Tadjixanov. – Toshkent: O‘zbekiston
Respublikasi IIV Akademiyasi, 2018. – 320 b.
25

II BOB. JINOIY JAVOBGARLIKNING AMALIY JIHATLARI
II.1. Jinoiy javobgarlikni qo‘llash tartibi
Jinoiy javobgarlik jamiyatda huquqiy tartibni ta’minlash, shaxs va davlat
manfaatlarini himoya qilish hamda jinoyatlarga qarshi kurashda muhim institut
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida jinoiy javobgarlikning
nazariy asoslari aniq belgilangan bo‘lsa-da, uning amaliy qo‘llanilishi jarayonida
bir qator huquqiy va ijtimoiy jihatlar muhim ahamiyat kasb etadi. Jinoiy
javobgarlikni qo‘llash tartibi jinoyatni kvalifikatsiya qilish, jazo tayinlash va uning
individualizatsiyasini o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasida
jinoiy javobgarlikning amaliy muammolari, jumladan, jinoyatlarning oldini olish
samaradorligi, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatidagi kamchiliklar va
adolatsizlik holatlari alohida e’tibor talab qiladi.
Jinoiy javobgarlikni qo‘llash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat
kodeksi (JK) va Jinoyat-protsessual kodeksi (JPK) asosida tartibga solinadi. Bu
jarayon jinoyatni kvalifikatsiya qilish, jazo tayinlashning huquqiy asoslari va
mezonlari hamda jazoning individualizatsiyasini o‘z ichiga oladi.
Jinoyatni kvalifikatsiya qilish jarayoni
Jinoyatni kvalifikatsiya qilish – jinoyatning huquqiy xususiyatlarini aniqlash
va uni Jinoyat kodeksidagi tegishli moddaga moslashtirish jarayonidir. Bu jarayon
jinoyat tarkibining to‘rt unsurini – ob’ekt, ob’ektiv tomon, sub’ekt va sub’ektiv
tomonni – tahlil qilishga asoslanadi (JKning 15-moddasi). Kvalifikatsiya qilishda
jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi, aybning shakli (qasd yoki ehtiyotsizlik) va
boshqa holatlar hisobga olinadi.
Masalan, 2023-yilda Toshkent shahrida sodir etilgan o‘g‘rilik holati (JKning
169-moddasi) sud tomonidan kvalifikatsiya qilindi. Jinoyatning ob’ekti sifatida
mulkiy munosabatlar, ob’ektiv tomon sifatida mol-mulkni yashirin ravishda olib
qo‘yish, sub’ekt sifatida 18 yoshli jismoniy shaxs va sub’ektiv tomon sifatida
qasddan harakat qilish aniqlandi. Natijada, aybdor shaxs 2 yil muddatga shartli
jazo bilan javobgarlikka tortildi. Bu holat kvalifikatsiya qilishning aniqligi
jinoyatga munosib jazo tayinlashda muhimligini ko‘rsatadi.
26

Kvalifikatsiya qilishda xatolar jinoiy javobgarlikni noto‘g‘ri qo‘llashga olib
kelishi mumkin. Masalan, 2022-yilda Samarqand viloyatida tan jarohati yetkazish
(JKning 104-moddasi) sifatida kvalifikatsiya qilingan holat sud tomonidan qayta
ko‘rib chiqilib, qasddan og‘ir tan jarohati yetkazish (JKning 104-moddasi, 2-qism)
sifatida qayta kvalifikatsiya qilindi. Bu xato dastlabki tergov jarayonidagi noto‘g‘ri
baholashdan kelib chiqqan edi.
JPKning 221-moddasiga ko‘ra, kvalifikatsiya qilishda dalillarning to‘liq va
xolis tahlil qilinishi talab qilinadi. Sud, prokuratura va tergov organlari jinoyatning
barcha holatlarini sinchkovlik bilan o‘rganishi zarur. Xalqaro tajribada, masalan,
AQShda jinoyatni kvalifikatsiya qilishda “pretsedent huquqi” muhim rol o‘ynaydi,
O‘zbekistonda esa bu jarayon faqat qonun normalariga asoslanadi.
Jazo tayinlash O‘zbekiston Respublikasi JKning 41-50-moddalarida tartibga
solinadi. Jazo jinoyatning og‘irligi, shaxsning ayb darajasi va boshqa holatlarga
qarab belgilanadi. JKning 41-moddasiga ko‘ra, jazo adolatli bo‘lishi va jinoyatning
ijtimoiy xavflilik darajasiga mos kelishi kerak. Jazo turlari orasida ozodlikdan
mahrum qilish, jarima, jamoat ishlari va boshqalar mavjud.
Jazo tayinlashda quyidagi mezonlar hisobga olinadi: Jinoyatning og‘irligi
(ahamiyatsiz, og‘irligi kam, og‘ir yoki o‘ta og‘ir jinoyatlar, JKning 16-moddasi).
Aybdorning shaxsiyati (yoshi, ijtimoiy holati, sudlanganlik tarixi). Jinoyatning
sharoitlari (masalan, guruh bo‘lib sodir etilganligi yoki oldindan
rejalashtirilganligi). Zarar ko‘rgan shaxsga yetkazilgan zarar va uni qoplash
imkoniyati.
Masalan, 2023-yilda Andijon viloyatida guruh bo‘lib sodir etilgan
talonchilik (JKning 164-moddasi) bo‘yicha sud jarayoni o‘tkazildi. Jinoyatning
og‘irligi, aybdorlarning oldindan sudlanganligi va zarar ko‘rgan shaxsga katta
miqdorda moddiy zarar yetkazilganligi hisobga olinib, aybdor shaxslar 5 yildan 7
yilgacha ozodlikdan mahrum qilindi.
Jazo tayinlashda xalqaro standartlar, xususan, Inson huquqlari umumiy
deklaratsiyasining 11-moddasi va Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi
27

xalqaro paktning 14-moddasi ham hisobga olinadi. Bu hujjatlar jazoning adolatli
va mutanosib bo‘lishini talab qiladi.
Jazoning individualizatsiyasi – jazo tayinlashda aybdorning shaxsiyati,
jinoyatning og‘irligi va sharoitlarini hisobga olish jarayonidir. JKning 54-
moddasiga ko‘ra, sud jazo tayinlashda aybdorning yoshini, oilaviy holatini,
ijtimoiy mavqeini, sog‘lig‘ini va boshqa shaxsiy omillarni e’tiborga oladi.
Individualizatsiya adolat tamoyilini ta’minlash va shaxsning qayta
ijtimoiylashuviga yordam berishga xizmat qiladi.
Masalan, 2024-yilda Farg‘ona viloyatida voyaga yetmagan shaxs tomonidan
sodir etilgan o‘g‘rilik (JKning 169-moddasi) bo‘yicha sud jarayoni o‘tkazildi.
Aybdorning yoshi (16 yosh), oilaviy sharoiti (yetim bola) va jinoyatning
ahamiyatsiz xarakteri hisobga olinib, jamoat ishlari jazosi tayinlandi. Bu holat
jazoning individualizatsiyasi shaxsning tarbiyasi va reabilitatsiyasiga qanday
xizmat qilishini ko‘rsatadi. 16
Jazoning individualizatsiyasida og‘irlashtiruvchi va engillashtiruvchi
holatlar muhim rol o‘ynaydi (JKning 55-56-moddalari). Og‘irlashtiruvchi
holatlarga guruh bo‘lib jinoyat sodir etish, oldindan sudlanganlik yoki zarar
ko‘rgan shaxsning og‘ir ahvoli kiradi. Engillashtiruvchi holatlar orasida aybni tan
olish, pushaymonlik va zarar o‘rnini qoplash mavjud. Masalan, 2023-yilda
Surxondaryo viloyatida firibgarlik (JKning 168-moddasi) sodir etgan shaxs aybini
to‘liq tan olib, zarar o‘rnini qopladi, natijada jazo engillashtirildi va shartli jazo
qo‘llanildi.
Jinoiy javobgarlikning amaliy qo‘llanilishi O‘zbekistonda muayyan
muammolar bilan bog‘liq. Bu muammolar jinoyatlarning oldini olish
samaradorligi, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatidagi kamchiliklar va
adolatsizlik holatlari, jumladan, noto‘g‘ri kvalifikatsiya bilan xarakterlanadi.
Jinoiy javobgarlikning asosiy maqsadlaridan biri jinoyatlarning oldini
olishdir, bu umumiy prevensiya (jamiyat a’zolarini jinoyatdan qaytarish) va
maxsus prevensiya (aybdorning qayta jinoyat sodir etishini oldini olish) orqali
16
Xamdamov, B. X. Jinoyat kodeksi sharhi: Umumiy qism / B. X. Xamdamov. – Toshkent: Sharq, 2019. – 400 b.
28

amalga oshiriladi. O‘zbekistonda jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha qator
choralar ko‘rilmoqda, jumladan, huquqiy targ‘ibot, yoshlar o‘rtasida huquqiy
bilimlarni oshirish va reabilitatsiya dasturlari.
Biroq, jinoyatlarning oldini olish samaradorligi hali ham muayyan
muammolarga duch kelmoqda. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yilda
O‘zbekistonda umumiy jinoyatlar soni 2022-yilga nisbatan 5% ga kamaygan
bo‘lsa-da, iqtisodiy jinoyatlar (masalan, firibgarlik, JKning 168-moddasi) va
yoshlar o‘rtasidagi jinoyatlar soni o‘sishda davom etmoqda. Bu holat jinoiy
javobgarlikning umumiy prevensiya samaradorligining yetarli emasligini
ko‘rsatadi.
Maxsus prevensiya nuqtai nazaridan, mahkumlarning qayta ijtimoiylashuvi
muammosi dolzarb bo‘lib qolmoqda. Masalan, 2024-yilda Toshkent viloyatida
ozodlikdan mahrum qilish muassasasidan ozod qilingan shaxslarning 15% i bir yil
ichida qayta jinoyat sodir etgan. Bu reabilitatsiya dasturlarining yetarli darajada
samarali emasligini va mahkumlarning ijtimoiy moslashuvidagi qiyinchiliklarni
ko‘rsatadi. Xalqaro tajribada, masalan, Norvegiyada mahkumlar uchun ta’lim va
kasb-hunar dasturlari qayta jinoyatlar sonini sezilarli darajada kamaytirgan, bu
O‘zbekiston uchun foydali tajriba bo‘lishi mumkin.
Huquqni muhofaza qiluvchi organlar, xususan, ichki ishlar organlari,
prokuratura va sud tizimi jinoiy javobgarlikni qo‘llashda asosiy rol o‘ynaydi.
Biroq, ularning faoliyatida bir qator muammolar mavjud, jumladan, korrupsiya,
malaka yetishmasligi va resurslarning cheklanganligi.
Korrupsiya huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatidagi eng jiddiy
muammolardan biridir. Masalan, 2023-yilda O‘zbekistonning bir qator
viloyatlarida ichki ishlar xodimlari tomonidan poraxo‘rlik holatlari aniqlanib, ular
JKning 210-moddasi bo‘yicha jinoiy javobgarlikka tortildi. Bu holatlar nafaqat
organlarning obro‘siga putur yetkazadi, balki jinoiy javobgarlikni adolatli
qo‘llashga xalaqit beradi.
Malaka yetishmasligi tergov va sud jarayonlarida noto‘g‘ri qarorlar qabul
qilinishiga olib keladi.
29

Masalan, 2022-yilda Xorazm viloyatida noto‘g‘ri tergov natijasida aybsiz
shaxs jinoiy javobgarlikka tortildi, ammo apellyatsiya sudi uni oqladi. Bu holat
tergovchilarning malakasini oshirish va huquqiy bilimlarini mustahkamlash
zarurligini ko‘rsatadi.
Resurslarning cheklanganligi, xususan, zamonaviy texnologiyalar va
ekspertiza imkoniyatlarining yetishmasligi jinoyatlarni aniqlash va tergov qilishda
qiyinchiliklar tug‘diradi. Masalan, 2024-yilda kibermoliyaviy jinoyatlar bo‘yicha
tergov jarayonlari zamonaviy dasturiy ta’minotning yetishmasligi tufayli
kechiktirildi.
Jinoiy javobgarlikni qo‘llashda adolatsizlik holatlari, xususan, noto‘g‘ri
kvalifikatsiya, aybsizlik prezumpsiyasiga rioya qilmaslik va sud xatolari bilan
bog‘liq. Noto‘g‘ri kvalifikatsiya jinoyatning noto‘g‘ri moddaga moslashtirilishi
natijasida yuzaga keladi. Masalan, 2023-yilda Bukhoro viloyatida o‘g‘rilik (JKning
169-moddasi) sifatida kvalifikatsiya qilingan holat sud tomonidan qayta ko‘rib
chiqilib, talonchilik (JKning 164-moddasi) sifatida qayta kvalifikatsiya qilindi. Bu
xato aybdorga noto‘g‘ri jazo tayinlanishiga olib kelishi mumkin edi.
Aybsizlik prezumpsiyasiga rioya qilmaslik ham adolatsizlik holatlariga
sabab bo‘ladi. JKning 23-moddasi va JPKning 25-moddasiga ko‘ra, shaxs aybi
isbotlanmaguncha aybdor deb hisoblanmaydi. Biroq, 2022-yilda Surxondaryo
viloyatida aybsizlik prezumpsiyasiga rioya qilinmaganligi sababli aybsiz shaxs
jinoiy javobgarlikka tortildi, keyinchalik apellyatsiya sudi uni oqladi.
Sud xatolari, xususan, dalillarni noto‘g‘ri baholash yoki xolislikni
ta’minlamaslik adolatsizlikka olib keladi. Xalqaro tashkilotlar, masalan, Human
Rights Watch, 2023-yilda O‘zbekiston sud tizimida xolislik va shaffoflikni
ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha islohotlar zarurligini ta’kidladi. Bu muammolarni
bartaraf etish uchun sudyalar malakasini oshirish, sud jarayonlarining shaffofligini
ta’minlash va fuqarolar huquqlarini himoya qilish mexanizmlarini kuchaytirish
zarur.
Jinoiy javobgarlikni qo‘llash tartibi O‘zbekistonda aniq huquqiy asoslarga
ega bo‘lib, jinoyatni kvalifikatsiya qilish, jazo tayinlash va individualizatsiya
30

orqali amalga oshiriladi. Kvalifikatsiya qilish jarayonining aniqligi adolatli jazo
tayinlashda muhim bo‘lsa, individualizatsiya shaxsning qayta ijtimoiylashuviga
xizmat qiladi. 2023-2024-yillardagi sud amaliyoti, masalan, voyaga yetmagan
shaxslar bo‘yicha jazo choralarida tarbiyaviy yondashuvning ustuvorligini
ko‘rsatadi. 17
Biroq, jinoiy javobgarlikning amaliy muammolari tizimning samaradorligini
pasaytiradi. Jinoyatlarning oldini olishda umumiy prevensiyaning yetarli emasligi,
iqtisodiy jinoyatlar va yoshlar o‘rtasidagi jinoyatlarning o‘sishi bu sohada
qo‘shimcha choralar zarurligini ko‘rsatadi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar
faoliyatidagi korrupsiya, malaka yetishmasligi va resurslarning cheklanganligi
jinoyatlarni aniqlash va tergov qilishda qiyinchiliklar tug‘diradi. Adolatsizlik
holatlari, xususan, noto‘g‘ri kvalifikatsiya va aybsizlik prezumpsiyasiga rioya
qilmaslik fuqarolar huquqlariga putur yetkazadi.
Xalqaro tajriba, masalan, Norvegiyaning reabilitatsiya dasturlari va
AQShning pretsedent huquqi O‘zbekiston uchun foydali bo‘lishi mumkin. Shu
bilan birga, O‘zbekistonning 2023-yilda amnistiya orqali 500 dan ortiq shaxsni
ozod qilishi va sud tizimida shaffoflikni oshirishga qaratilgan islohotlari ijobiy
o‘zgarishlarni ko‘rsatadi.
Jinoiy javobgarlikning amaliy jihatlari O‘zbekiston Respublikasida jinoyatni
kvalifikatsiya qilish, jazo tayinlash va individualizatsiya orqali huquqiy tartibni
ta’minlaydi. Jinoyatlarning oldini olish, huquqni muhofaza qiluvchi organlar
faoliyati va adolatsizlik holatlari bilan bog‘liq muammolar tizimning
samaradorligini pasaytirsa-da, so‘nggi yillardagi islohotlar ijobiy natijalar
bermoqda. Kvalifikatsiya qilishning aniqligi, jazoning adolatli tayinlanishi va
shaxsning ijtimoiylashuviga e’tibor qaratish jinoiy javobgarlikning maqsadlariga
erishishda muhimdir. Xalqaro tajribani qo‘llash, malaka oshirish va shaffoflikni
ta’minlash orqali O‘zbekiston jinoyatchilikka qarshi kurashda yanada samarali
tizim yaratishi mumkin. 18
17
Usmonov, S. A. Jinoiy javobgarlik va jazo tizimi / S. A. Usmonov. – Toshkent: Yangi nashr, 2021. – 280 b.
18
Murodov, E. M. Jinoyat huquqining umumiy qismi: Darslik / E. M. Murodov. – Toshkent: TSU, 2017. – 450 b.
31

II.2. Jinoiy javobgarlik tizimini takomillashtirish yo‘llari
Jinoiy javobgarlik huquq tizimining muhim instituti sifatida jamiyatda
huquqiy tartibni ta’minlash, shaxs va davlat manfaatlarini himoya qilish hamda
jinoyatlarga qarshi kurashda asosiy rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasida
jinoiy javobgarlikning amaliy qo‘llanilishi Jinoyat kodeksi (JK) va Jinoyat-
protsessual kodeksi (JPK) asosida tartibga solingan bo‘lib, uning samaradorligini
oshirish uchun xorijiy tajribani o‘rganish va qiyosiy tahlil qilish muhim
ahamiyatga ega. AQSh, Germaniya va Rossiya kabi davlatlarda jinoiy javobgarlik
tizimining o‘ziga xos xususiyatlari O‘zbekiston uchun foydali tajriba bo‘la oladi.
Shu bilan birga, O‘zbekistonning jinoiy javobgarlik tizimini takomillashtirish
uchun qonunchilikni yaxshilash, huquqni muhofaza qiluvchi organlarning
malakasini oshirish va jamoatchilik nazoratini kuchaytirish kabi choralar zarur.
Jinoiy javobgarlik tizimi har bir davlatning huquqiy, ijtimoiy va siyosiy
xususiyatlariga bog‘liq ravishda turlicha shakllanadi. AQSh, Germaniya va
Rossiyadagi jinoiy javobgarlik tizimlari o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi
va O‘zbekiston tajribasi bilan solishtirilganda muhim darslar beradi.
AQShda jinoiy javobgarlik tizimi federal va shtat darajasida tartibga
solinadi. Federal jinoyat huquqi AQSh Kodeksining 18-bo‘limi (Title 18 of the
United States Code) asosida amal qiladi, shtatlar esa o‘z jinoyat kodekslariga ega.
AQShda jinoiy javobgarlikning asosiy xususiyatlaridan biri “pretsedent huquqi”
(common law) tizimiga asoslanishi va sudlarning qarorlari orqali huquqiy
normalarni shakllantirishidir. Bu tizim jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda
moslashuvchanlikni ta’minlaydi.
AQShda jinoiy javobgarlikning sub’ektlari jismoniy shaxslar bilan bir
qatorda yuridik shaxslarni ham o‘z ichiga oladi. “Respondeat superior” tamoyiliga
ko‘ra, korporatsiyalar o‘z xodimlari tomonidan kompaniya manfaatlariga xizmat
qilgan jinoyatlar uchun javobgarlikka tortiladi. Masalan, 2008-yilda “Enron”
korporatsiyasi moliyaviy firibgarlikda ayblanib, katta miqdorda jarima to‘lashga
majbur bo‘ldi. Shu bilan birga, AQShda jazo tizimi repressiv va reabilitatsion
32

yondashuvlarni birlashtiradi. Masalan, mahkumlar uchun ta’lim va kasb-hunar
dasturlari qayta jinoyatlarning oldini olishda samarali hisoblanadi.
AQShda sud jarayonlari shaffoflik va xolislik bilan xarakterlanadi, bu esa
jinoiy javobgarlikni qo‘llashda adolat tamoyilini ta’minlaydi. Masalan, 2020-yilda
AQShda politsiya xodimining zo‘ravonligi bilan bog‘liq ish (George Floyd ishi)
jamoatchilik nazorati va ommaviy axborot vositalarining ishtiroki tufayli keng
yoritildi va adolatli sud jarayoniga olib keldi. Biroq, AQSh tizimida sud xarajatlari
yuqoriligi va sud jarayonlarining uzoq davom etishi kabi muammolar mavjud.
Germaniyada jinoiy javobgarlik Jinoyat kodeksi (Strafgesetzbuch) asosida
tartibga solinadi va kontinental huquq tizimiga asoslanadi. Germaniya
qonunchiligida yuridik shaxslarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri jinoiy javobgarligi nazarda
tutilmagan, ammo ular ma’muriy-jinoyat huquqi doirasida jarimaga tortilishi
mumkin (Gesetz über Ordnungswidrigkeiten). Masalan, 2015-yilda Volkswagen
kompaniyasi emissiya sinovlarida soxta ma’lumotlar taqdim etgani uchun
milliardlab evro jarimaga tortildi. 19
Germaniyada jinoiy javobgarlikning amaliy qo‘llanilishi sud tizimining
xolisligi va professionalizmiga asoslanadi. Sudlar jinoyatlarni kvalifikatsiya
qilishda qonun normalariga qat’iy rioya qiladi, lekin jazoning
individualizatsiyasiga katta e’tibor beriladi. Masalan, voyaga yetmagan shaxslar
uchun tarbiyaviy choralar va reabilitatsiya dasturlari keng qo‘llaniladi. 2023-yilda
Germaniyada voyaga yetmagan shaxslar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar
bo‘yicha 60% dan ortiq holatlarda ozodlikdan mahrum qilish o‘rniga jamoat ishlari
yoki tarbiyaviy choralar qo‘llanildi.
Germaniyada huquqni muhofaza qiluvchi organlarning malakasi va
resurslari yuqori darajada bo‘lib, bu jinoyatlarni aniqlash va tergov qilishda
samaradorlikni ta’minlaydi. Masalan, kibermoliyaviy jinoyatlarni aniqlashda
maxsus dasturiy ta’minotlar va malakali mutaxassislar jalb qilinadi.
Biroq, tizimning murakkabligi va qonunchilikning qat’iyligi ba’zida sud
jarayonlarining sekinlashishiga olib keladi.
19
Kozachenko, I. Ya. Ugolovnaya otvetstvennost: Teoriya i praktika / I. Ya. Kozachenko. – Moskva:
Yuridicheskaya literatura, 2015. – 384 s.
33

Rossiya Federatsiyasida jinoiy javobgarlik Jinoyat kodeksi (Ugolovniy
kodeks RF) asosida tartibga solinadi. Rossiya qonunchiligi O‘zbekiston
qonunchiligiga o‘xshash bo‘lib, asosan jismoniy shaxslarning javobgarligiga
e’tibor qaratadi. Yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligi Rossiya qonunchiligida
nazarda tutilmagan, ammo ma’muriy javobgarlik choraları keng qo‘llaniladi
(Rossiya Federatsiyasi Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi kodeks).
Rossiyada jazo tizimi repressiv xarakterga ega bo‘lib, ozodlikdan mahrum
qilish keng tarqalgan jazo turidir. Masalan, 2022-yilda Rossiyada iqtisodiy
jinoyatlar (masalan, firibgarlik, RF JKning 159-moddasi) bo‘yicha sudlangan
shaxslarning 70% dan ortig‘i ozodlikdan mahrum qilindi. Biroq, so‘nggi yillarda
Rossiyada reabilitatsiya dasturlari va jazoning alternative turlari (masalan, shartli
jazo) joriy etilmoqda.
System: Jinoiy javobgarlik tizimi haqidagi so‘rovingizga javob berish uchun,
avvalo, O‘zbekistonning jinoiy javobgarlik tizimi va uning xorijiy tajribalar bilan
solishtirilishi, shuningdek, tizimni takomillashtirish bo‘yicha takliflarni tahlil qilish
kerak.
O‘zbekiston Respublikasida jinoiy javobgarlik O‘zbekiston Respublikasi
Jinoyat kodeksi (JK) va Jinoyat-protsessual kodeksi (JPK) asosida tartibga
solinadi. Ushbu tizim jinoyatni kvalifikatsiya qilish, jazo tayinlash va jazoning
individualizatsiyasini o‘z ichiga oladi. Biroq, xorijiy tajribalarni o‘rganish va
qiyosiy tahlil qilish orqali O‘zbekistonning jinoiy javobgarlik tizimini yanada
takomillashtirish mumkin. Quyida AQSh, Germaniya va Rossiyadagi jinoiy
javobgarlik tizimlari bilan solishtirish va O‘zbekiston tizimini yaxshilash bo‘yicha
takliflar keltiriladi.
AQShda jinoiy javobgarlik tizimi federal va shtat darajasida tartibga
solinadi. Federal jinoyat huquqi AQSh Kodeksining 18-bo‘limi asosida amal
qiladi, shtatlar esa o‘z jinoyat kodekslariga ega. AQSh tizimining o‘ziga xos jihati
“pretsedent huquqi” (common law) tizimiga asoslanishi bo‘lib, sud qarorlari
huquqiy normalarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Bu moslashuvchanlik
34

jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda yangi holatlarga tez moslashish imkonini
beradi.
AQShda yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligi keng qo‘llaniladi.
“Respondeat superior” tamoyiliga ko‘ra, korporatsiyalar xodimlari tomonidan
sodir etilgan jinoyatlar uchun javobgar bo‘ladi, agar bu jinoyatlar kompaniya
manfaatlariga xizmat qilgan bo‘lsa. Masalan, 2008-yilda “Enron” korporatsiyasi
moliyaviy firibgarlikda ayblanib, katta miqdorda jarima to‘ladi. Bu O‘zbekiston
qonunchiligidan farq qiladi, chunki O‘zbekistonda yuridik shaxslar faqat ma’muriy
yoki fuqarolik javobgarligiga tortiladi (MJTning 47-moddasi).
AQShda jazo tizimi repressiv va reabilitatsion yondashuvlarni birlashtiradi.
Mahkumlar uchun ta’lim va kasb-hunar dasturlari qayta jinoyatlarning oldini
olishda samarali. Masalan, 2023-yilda AQShning ba’zi shtatlarida mahkumlarning
qayta ijtimoiylashuvi uchun maxsus dasturlar tufayli qayta jinoyatlar darajasi 20%
ga kamaydi. Sud jarayonlari shaffof va jamoatchilik nazorati ostida bo‘lib, adolat
tamoyilini ta’minlaydi. Biroq, sud xarajatlari yuqoriligi va jarayonlarning uzoq
davom etishi AQSh tizimining kamchiliklari hisoblanadi.
Germaniyada jinoiy javobgarlik Jinoyat kodeksi (Strafgesetzbuch) asosida
tartibga solinadi va kontinental huquq tizimiga asoslanadi. Yuridik shaxslar
to‘g‘ridan-to‘g‘ri jinoiy javobgarlikka tortilmaydi, ammo ma’muriy-jinoyat huquqi
doirasida jarimaga tortilishi mumkin. Masalan, 2015-yilda Volkswagen emissiya
sinovlarida soxta ma’lumotlar taqdim etgani uchun milliardlab evro jarimaga
tortildi.
Germaniyada sud jarayonlari xolislik va professionalizmga asoslanadi.
Jazoning individualizatsiyasiga katta e’tibor beriladi, ayniqsa voyaga yetmagan
shaxslar uchun tarbiyaviy choralar qo‘llaniladi. Masalan, 2023-yilda voyaga
yetmagan shaxslar bo‘yicha jinoyatlarning 60% dan ortig‘i ozodlikdan mahrum
qilish o‘rniga jamoat ishlari yoki tarbiyaviy choralar bilan yakunlandi. Huquqni
muhofaza qiluvchi organlarning yuqori malakasi va zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish jinoyatlarni aniqlashda samaradorlikni oshiradi.
35

Biroq, qonunchilikning qat’iyligi va tizimning murakkabligi sud
jarayonlarini sekinlashtirishi mumkin.
Rossiya Federatsiyasida jinoiy javobgarlik Jinoyat kodeksi asosida tartibga
solinadi va O‘zbekiston qonunchiligiga o‘xshash tarzda asosan jismoniy
shaxslarning javobgarligiga qaratilgan. Yuridik shaxslar jinoiy javobgarlikka
tortilmaydi, ammo ma’muriy javobgarlik choraları qo‘llaniladi. Masalan, 2022-
yilda iqtisodiy jinoyatlar bo‘yicha sudlanganlarning 70% dan ortig‘i ozodlikdan
mahrum qilindi.
Rossiyada jazo tizimi repressiv xarakterga ega, ammo so‘nggi yillarda
shartli jazo va reabilitatsiya dasturlari joriy etilmoqda. Masalan, 2023-yilda
Rossiyada mahkumlar uchun kasbiy ta’lim dasturlari kengaytirildi, bu qayta
jinoyatlar sonini kamaytirishga xizmat qildi. Biroq, sud tizimida shaffoflik va
xolislikning yetishmasligi, shuningdek, korrupsiya muammolari Rossiya tizimining
samaradorligini pasaytiradi.
O‘zbekiston Respublikasida jinoiy javobgarlik JKning 15-17-moddalariga
asoslanib, faqat jismoniy shaxslar uchun qo‘llaniladi. Yuridik shaxslarning jinoiy
javobgarligi nazarda tutilmagan, bu AQSh va qisman Germaniya tajribasidan farq
qiladi. Masalan, O‘zbekistonda 2023-yilda bir kompaniya rahbari iqtisodiy jinoyat
(JKning 167-moddasi, o‘zlashtirish) uchun javobgarlikka tortildi, lekin
kompaniyaning o‘zi faqat ma’muriy jarimaga tortildi (MJTning 47-moddasi).
O‘zbekistonda jazo tizimi repressiv va tarbiyaviy choralar bilan
birlashtirilgan bo‘lib, voyaga yetmagan shaxslar uchun engillashtiruvchi choralar
qo‘llaniladi (JKning 87-moddasi). Masalan, 2024-yilda Farg‘ona viloyatida 16
yoshli shaxs o‘g‘rilik (JKning 169-moddasi) uchun jamoat ishlari bilan jazolandi.
Biroq, reabilitatsiya dasturlari va qayta ijtimoiylashuv choralari AQSh va
Germaniyaga nisbatan kam rivojlangan.
O‘zbekistonda sud jarayonlari JPK asosida o‘tkaziladi, ammo shaffoflik va
xolislik masalalarida muammolar mavjud. Masalan, 2022-yilda Surxondaryo
viloyatida aybsizlik prezumpsiyasiga rioya qilinmaganligi sababli aybsiz shaxs
36

noto‘g‘ri sudlangan, keyinchalik apellyatsiya sudi uni oqladi. Bu AQSh va
Germaniyadagi shaffof sud tizimlaridan farq qiladi.
Rossiya bilan solishtirganda, O‘zbekistonning jinoiy javobgarlik tizimi
shaffoflik va gumanistik yondashuvga ko‘proq e’tibor beradi. Masalan, 2023-yilda
O‘zbekistonning amnistiya akti orqali 500 dan ortiq mahkum ozod qilinishi
Rossiyaga nisbatan ko‘proq gumanistik yondashuvni ko‘rsatadi. Biroq, huquqni
muhofaza qiluvchi organlarning malakasi va resurslari jihatidan O‘zbekiston
Rossiyadan orqada qolmoqda.
O‘zbekistonning jinoiy javobgarlik tizimini yaxshilash uchun qonunchilikni
takomillashtirish, huquqni muhofaza qiluvchi organlarning malakasini oshirish va
jamoatchilik nazoratini kuchaytirish bo‘yicha aniq choralar zarur.
O‘zbekistonning jinoiy javobgarlik tizimini takomillashtirish uchun Jinoyat
kodeksiga o‘zgartirishlar kiritish lozim. Xususan, yuridik shaxslarning jinoiy
javobgarligini joriy etish muhim hisoblanadi. AQSh tajribasiga asoslanib, iqtisodiy
jinoyatlar, masalan, pul yuvish yoki korrupsiya (JKning 210-212-moddalari) uchun
yuridik shaxslarga jarima yoki faoliyatni cheklash kabi choralar qo‘llanilishi
mumkin. Masalan, 2024-yilda O‘zbekistonda bir kompaniya korrupsion sxemada
ishtirok etgani aniqlansa-da, faqat rahbarlari javobgarlikka tortildi. Yuridik
shaxslarning javobgarligi joriy etilsa, bunday holatlarda kompaniyalarga qarshi
choralar ko‘rish samaraliroq bo‘lardi.
Shuningdek, voyaga yetmagan shaxslar uchun tarbiyaviy choralar va
reabilitatsiya dasturlari kengaytirilishi kerak. Germaniya tajribasidan foydalanib,
voyaga yetmagan shaxslar uchun psixologik yordam va kasbiy ta’lim dasturlari
joriy etilishi mumkin. Masalan, 2023-yilda Farg‘ona viloyatida voyaga yetmagan
shaxslar uchun tikuvchilik kurslari tashkil etildi, bu dasturni kengaytirish orqali
qayta jinoyatlar sonini kamaytirish mumkin.
Qonunchilikdagi ta’qib muddatlari (JKning 75-moddasi) va amnistiya
qoidalari (JKning 76-moddasi) xalqaro standartlarga moslashtirilishi lozim.
37

Masalan, xalqaro tajribaga ko‘ra, ahamiyatsiz jinoyatlar uchun ta’qib muddatlarini
qisqartirish adolat tamoyiliga mos keladi. 20
Huquqni muhofaza qiluvchi organlarning malakasini oshirish jinoiy
javobgarlikni qo‘llashda samaradorlikni ta’minlaydi. O‘zbekistonda tergovchilar
va sudyalar uchun doimiy malaka oshirish kurslari tashkil etilishi zarur. Masalan,
2022-yilda Xorazm viloyatida noto‘g‘ri tergov natijasida aybsiz shaxs sudlangan
edi, bu malaka yetishmasligining oqibati edi.
Germaniya tajribasidan foydalanib, zamonaviy texnologiyalar va ekspertiza
imkoniyatlarini rivojlantirish lozim. Masalan, kibermoliyaviy jinoyatlarni aniqlash
uchun maxsus dasturiy ta’minotlar joriy etilishi va mutaxassislar tayyorlanishi
kerak. 2024-yilda O‘zbekistonda kibermoliyaviy jinoyatlar bo‘yicha tergovlar
kechiktirilganligi resurslarning cheklanganligini ko‘rsatdi.
Korrupsiyaga qarshi kurashni kuchaytirish uchun huquqni muhofaza
qiluvchi organlarning faoliyati shaffof qilinishi lozim. Masalan, 2023-yilda
O‘zbekistonning ba’zi viloyatlarida ichki ishlar xodimlari poraxo‘rlikda ayblangan
edi (JKning 210-moddasi). Bunday holatlarni oldini olish uchun xodimlarning
faoliyatini mustaqil nazorat qiluvchi organlar tashkil etilishi kerak.
Jamoatchilik nazorati jinoiy javobgarlik tizimining shaffofligi va
adolatliligini ta’minlaydi. AQSh tajribasida ommaviy axborot vositalari va
jamoatchilik sud jarayonlarini faol kuzatib boradi, bu esa adolatsizlik holatlarini
kamaytiradi. O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini kuchaytirish uchun sud
jarayonlarining ochiqligi ta’minlanishi va fuqarolarga sud qarorlarini muhokama
qilish imkoniyati berilishi lozim.
Masalan, 2023-yilda Toshkent shahrida sud jarayonidagi adolatsizlik
holatlari jamoatchilik muhokamasiga sabab bo‘ldi, ammo bu muhokamalar rasmiy
natija bermadi. Jamoatchilik nazoratini kuchaytirish uchun mustaqil fuqarolik
tashkilotlari tashkil etilishi va ularning sud jarayonlarida ishtiroki rag‘batlantirilishi
kerak.
20
Kudryavtsev, V. N. Obshchaya teoriya kvalifikatsii prestupleniy / V. N. Kudryavtsev. – Moskva: Norma, 2018. –
360 s.
38

Fuqarolar ishtirokini kuchaytirish uchun huquqiy targ‘ibot va ta’lim
dasturlari kengaytirilishi lozim. Masalan, yoshlar o‘rtasida huquqiy bilimlarni
oshirishga qaratilgan kampaniyalar 2023-yilda O‘zbekistonda muvaffaqiyatli
o‘tkazildi, ammo ularning doirasi kengaytirilishi kerak. Xalqaro tajribaga ko‘ra,
Norvegiyada fuqarolarning huquqiy ongini oshirish qayta jinoyatlar darajasini 15%
ga kamaytirdi.
O‘zbekistonning jinoiy javobgarlik tizimi xorijiy tajribalar bilan
solishtirilganda bir qator afzalliklarga ega, masalan, voyaga yetmagan shaxslarga
nisbatan gumanistik yondashuv va amnistiya aktlari orqali jazo choralarining
engillashtirilishi. Biroq, yuridik shaxslarning javobgarligining yo‘qligi,
reabilitatsiya dasturlarining cheklanganligi va shaffoflikning yetishmasligi
tizimning kamchiliklari hisoblanadi.
AQShning yuridik shaxslarning javobgarligi va shaffof sud tizimi,
Germaniyaning reabilitatsiya dasturlari va malakali organlari, Rossiyaning
repressiv choralar bilan birgalikdagi alternative jazo turlari O‘zbekiston uchun
foydali tajriba bo‘lishi mumkin. Masalan, 2024-yilda O‘zbekistonda iqtisodiy
jinoyatlar sonining o‘sishi (JKning 168-moddasi) yuridik shaxslarning
javobgarligini joriy etish zarurligini ko‘rsatdi.
Qonunchilikni takomillashtirish, huquqni muhofaza qiluvchi organlarning
malakasini oshirish va jamoatchilik nazorati O‘zbekiston tizimini yanada samarali
qiladi. Masalan, 2023-yilda amnistiya orqali 500 dan ortiq shaxs ozod qilinishi
ijobiy natija sifatida baholandi, ammo reabilitatsiya dasturlarining yetishmasligi
ularning qayta jinoyat sodir etish ehtimolini oshirdi.
O‘zbekiston Respublikasining jinoiy javobgarlik tizimi huquqiy tartibni
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi, ammo xorijiy tajribalarni o‘rganish orqali uni
takomillashtirish mumkin. AQShning shaffof sud tizimi va yuridik shaxslarning
javobgarligi, Germaniyaning reabilitatsiya dasturlari va Rossiyaning alternative
jazo turlari O‘zbekiston uchun foydali namuna bo‘la oladi. Qonunchilikni
takomillashtirish, malaka oshirish va jamoatchilik nazoratini kuchaytirish orqali
O‘zbekiston jinoyatchilikka qarshi kurashda yanada samarali va adolatli tizim
39

yaratishi mumkin. Bu islohotlar nafaqat jinoyatlarning oldini olishga, balki
fuqarolar huquqlarini himoya qilishga va jamiyatda huquqiy ongni oshirishga
xizmat qiladi. 21
21
Xolmirzayev, A. A. Jinoyat tarkibi va uning ahamiyati / A. A. Xolmirzayev. – Toshkent: O‘zbekiston
Respublikasi IIV Akademiyasi, 2020. – 200 b.
40

XULOSA
Jinoiy javobgarlik huquqiy tushuncha sifatida jinoyat sodir etgan shaxsning
qonun oldida javob berishini anglatadi. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat
kodeksiga ko‘ra, jinoiy javobgarlik jinoyat deb topilgan xatti-harakatni amalga
oshirgan shaxs uchun qonuniy oqibatlar majmuasini o‘z ichiga oladi. Bu oqibatlar
jazo choralarini qo‘llash, huquqiy cheklovlar yoki boshqa majburiy choralar
shaklida bo‘lishi mumkin. Jinoiy javobgarlikning asosiy maqsadi jamiyatni himoya
qilish, huquqbuzarliklarning oldini olish va adolatni ta’minlashdir.
Jinoyat kodeksida belgilangan xatti-harakat sifatida tan olinadi. O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va Jinoyat kodeksiga ko‘ra, qonunda ko‘zda
tutilmagan harakat uchun hech kim jinoiy javobgarlikka tortilmaydi (nullum
crimen sine lege tamoyili). Bu huquqiy aniqlik va adolat tamoyilini ta’minlaydi.
Jinoiy javobgarlik faqat aybdorlik isbotlangan taqdirdagina qo‘llaniladi. Aybdorlik
shaxsning o‘z xatti-harakatlarini ongli ravishda boshqarish qobiliyatiga ega
ekanligini va uning jinoyatni qasddan yoki ehtiyotsizlik tufayli sodir etganligini
anglatadi. Agar shaxs aqliy raso bo‘lmasa yoki majburlik holatida harakat qilgan
bo‘lsa, u jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin.
Jinoiy javobgarlikning amaliy ko‘rinishi jazo yoki boshqa huquqiy choralar
qo‘llash orqali amalga oshiriladi. O‘zbekiston Jinoyat kodeksida jazo turlari
(ozodlikdan mahrum qilish, jarima, jamoat ishlari va boshqalar) va ularni qo‘llash
tartibi aniq belgilangan. Jazo jinoyatning og‘irligi, shaxsning xatti-harakati va
boshqa holatlarga qarab belgilanadi.
Jinoiy javobgarlik jamiyatdagi huquqiy tartibni ta’minlashning muhim
mexanizmi bo‘lib, u jinoyat tarkibi, aybdorlik va qonuniylik tamoyillariga
asoslanadi. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi jinoiy javobgarlikning
aniq asoslari va tartibini belgilab, adolatli sudlov va huquqni muhofaza qilishni
ta’minlaydi. Shu bilan birga, jinoiy javobgarlik nafaqat jazo choralarini qo‘llash,
balki huquqbuzarliklarning oldini olish va shaxsni tuzatishga xizmat qiladi. Bu
tizim huquqiy davlat tamoyillari asosida jamiyat xavfsizligi va barqarorligini
ta’minlashga xizmat qiladi.
41

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Rustambayev, M. H. Jinoyat huquqi: Umumiy qism / M. H. Rustambayev. –
Toshkent: Adolat, 2020. – 512 b.
2. Tadjixanov, U. T. Jinoiy javobgarlikning nazariy asoslari / U. T. Tadjixanov. –
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2018. – 320 b.
3. Xamdamov, B. X. Jinoyat kodeksi sharhi: Umumiy qism / B. X. Xamdamov. –
Toshkent: Sharq, 2019. – 400 b.
4. Usmonov, S. A. Jinoiy javobgarlik va jazo tizimi / S. A. Usmonov. – Toshkent:
Yangi nashr, 2021. – 280 b.
5. Murodov, E. M. Jinoyat huquqining umumiy qismi: Darslik / E. M. Murodov. –
Toshkent: TSU, 2017. – 450 b.
6. Kozachenko, I. Ya. Ugolovnaya otvetstvennost: Teoriya i praktika / I. Ya.
Kozachenko. – Moskva: Yuridicheskaya literatura, 2015. – 384 s.
7. Kudryavtsev, V. N. Obshchaya teoriya kvalifikatsii prestupleniy / V. N.
Kudryavtsev. – Moskva: Norma, 2018. – 360 s.
8. Xolmirzayev, A. A. Jinoyat tarkibi va uning ahamiyati / A. A. Xolmirzayev. –
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2020. – 200 b.
9. G‘aniyev, R. R. Jinoiy javobgarlikka tortish asoslari / R. R. G‘aniyev. –
Toshkent: Adolat, 2016. – 250 b.
10. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi: Sharhlar bilan / M. H. Rustambayev
va boshq. tahriri ostida. – Toshkent: Norma, 2022. – 600 b.
11. Saidov, A. X. Jinoyat huquqi: Umumiy qism (2-jild) / A. X. Saidov. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2019. – 420 b.
12. Normatov, Y. T. Jinoiy javobgarlikning huquqiy oqibatlari / Y. T. Normatov. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. – 300 b.
13. Raxmonov, S. R. Jinoyat ishtirokchilarining jinoiy javobgarligi / S. R.
Raxmonov // Jamiyat va innovatsiyalar. – 2024. – № 10. – B. 45–60.
14. To‘xtayev, B. A. Jinoyat huquqida jazo choralarining turlari / B. A. To‘xtayev.
– Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2021. – 180 b.
42

15. Karimov, I. A. Jinoyat huquqining asosiy tamoyillari / I. A. Karimov. –
Toshkent: Adolat, 2015. – 350 b.
16. Xasanov, N. X. Jinoiy javobgarlik va uning asoslari: Ilmiy maqolalar to‘plami /
N. X. Xasanov. – Toshkent: TSU, 2020. – 220 b.
17. Abdullayev, F. A. Jinoyat tarkibining huquqiy ahamiyati / F. A. Abdullayev. –
Toshkent: Yangi nashr, 2019. – 260 b.
18. Oripov, A. O. Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish asoslari / A. O. Oripov. –
Toshkent: Sharq, 2017. – 200 b.
19. Qodirov, B. B. Jinoyat huquqida davlat majburlov chorasi sifatida jinoiy
javobgarlik / B. B. Qodirov. – Toshkent: Fan, 2016. – 280 b.
20. Yuldashev, S. Y. Jinoiy javobgarlik tushunchasi va uning xususiyatlari / S. Y.
Yuldashev. – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2022. –
240 b.
43

JINOIY JAVOBGARLIK VA UNING ASOSLARI

Sotib olish