Dokument ma'lumotlari

Narxi 19900UZS
Hajmi 2.1MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

7 Sotish

Jinoyat protsesual normalar: tushunchasi, tuzilishi, turlari, vaqt va makonda amal qilishi. Jinoyat protsessi prinsiplari

Sotib olish
O’Z B EKIS T O N RE S P U B L I K A S I Q UR O L L I K UC HL A R I A K A D E M I YA SI ___ - K U R S A N T L A R B A T A L O N I 4 - K U R S A N TL A R V Z V O D I ___ - G U R U H K U R S A N T I ________________________________________________________ N I N G “ C H E G A R A Q O ` S H I N L A R I F A O L I YA T I N I N G H UQU Q I Y A S O S L A R I ” F A N I D A N KURS ISHI Toshkent 2025 O ‘ Z B E K IS T O N R E SP U B L I K A SI Q U R O L L I K U C H L AR I A K AD E M I Y AS I CH E G A R A F A O L I YA T I K A F E D R A SI “ T A S D I Q L AY M AN ” CH E G A R A F A O L I YA T I K A F E D R A SI B O SH L IG‘I P o d p o l k o v n i k R.X i k m a t o v 2025 y il “ ___ _ ” _________ ___ - K U R S A N T L A R B A T A L O N I ____ - K U R S A N TL A R V Z V O D I ____ - G U R U H K U R S AN T I ____________________________________________ N I N G K A L E N D A R IS H I REJ A SI M a v z u : Jinoyat protsesual normalar:tushunchasi,tuzilishi,turlari, vaqt va makonda amal qilishi. Jinoyat protsessi prinsiplari T o s hk e nt - 2025 Ish bo sq i c h l a r i K o ‘ r i b c h iq i l a d i ga n s a v o l la r B a ja r i sh m udd at l a r i B a j a r g a n l i k h a q id a b e l g i 1 2 3 4 5 1 R a hb ari y Hu j j a t la rn i o ‘ r g a n i s h v a a d abi y o t la rn i t anl a s h ( y i g ‘ i s h ) 1.O‘zbekiston respublikasining jinoyat-protsessual kodeksi. 2. O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21- apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son 3.O‘zbekiston Respublikasining 2018-yil 29- yanvardagi O‘RQ-463-sonli Qonuni tahririda — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 30.01.2018-y., 03/18/463/0634-son — 2018-yil 1- apreldan kuchga kiradi 2 K u r s i s h i m a vz u s ig a o i d m a te r i a l v a m a’l u m o t la r n i o ‘ r g a n i s h 1.O‘zbekiston respublikasining jinoyat-protsessual kodeksi. 2. O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21- apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son 3.O‘zbekiston Respublikasining 2018-yil 29- yanvardagi O‘RQ-463-sonli Qonuni tahririda — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 30.01.2018-y., 03/18/463/0634-son — 2018-yil 1- apreldan kuchga kiradi 3 A s o s iy o ‘q uv s a v o l l a r 1. Jinoyat-protsessual huquqi tushunchasi va mohiyati. 2. Jinoyat protsessual huquqining normalari 3. Jinoyat-protsessual qonunining vaqt, hudud va shaxslar bo‘yicha amal qilish 4. Jinoyat protsessi prinsiplari 4 K u r s i s h i n i ra s m i y l a s h t i r i s h v a r a hb a r g a t aq d i m e t i s h 5 K u rs i s h i h i mo y a s i ku r s ant __________________ 2022 y il “ ___” _____ Mavzu: Jinoyat protsesual normalar:tushunchasi,tuzilishi,turlari, vaqt va makonda amal qilishi. Jinoyat protsessi prinsiplari Mundarija Kirish Asosiy qism 1. Jinoyat-protsessual huquqi tushunchasi va mohiyati. 2. Jinoyat protsessual huquqining normalari 3. Jinoyat-protsessual qonunining vaqt, hudud va shaxslar bo‘yicha amal qilish 4. Jinoyat protsessi prinsiplari Xulosa va takliflar Adabiyotlar Kirish Mustaqillik yillari davomida sud-huquq tizimini tubdan isloh qilish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, demokratlashtirishning tarkibiy qismi sifatida sud hokimiyatining xolis, mustaqil tarmoq sifatida mustahkamlash, qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklari ishonchli himoyalanishini ta’minlash bo‘yicha izchil ishlar amalga oshirildi. Jumladan, 2010-yil 12-noyabrda Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasining qo‘shma majlisida davlatimiz birinchi rahbari o‘zining mohiyatan tarixiy bo‘lmish “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”da alohida ta’kidlaganlaridek “...sud hokimiyatini bosqichma- bosqich mustahkamlab borish, sudning mustaqilligini ta’minlash, uni sobiq tuzumda bo‘lgani kabi qatag‘on quroli va jazolash idorasi sifatidagi organ emas, balki inson va fuqaro huquq va erkinliklarini ishonchli himoya va muhofaza etishga xizmat qiladigan tom ma’nodagi mustaqil davlat institutiga aylantirishga qaratilgan keng ko‘lamli tashkiliy-huquqiy chora- tadbirlar amalga oshirildi1”. Bu borada sud-huquq sohasidagi qonun hujjatlarining liberallashtirilishi islohotlarning muhim yo‘nalishi bo‘ldi. Xususan, jinoyat ishlari yurituvi amaliyotiga yarashuv instituti joriy etildi, sudlarning iqtisodiy jinoyatlar uchun ozodlikdan mahrum etish o‘rniga jarimalar tarzidagi jazolarni qo‘llash imkoniyatlari kengaytirildi. Sud ishlarini yuritish tizimida adolat, jazoning muqarrarligi tamoyili va o‘zgacha demokratik tamoyillar mustahkamlanishini ta’minlovchi boshqa qator chora- tadbirlar amalga oshirildi. Sudlarning vakolatlari izchil kengaytirib borilib, odil sudlovni amalga oshirishda ular xolisligining va mustaqilligining kafolatlari mustahkamlandi. Shuningdek, sudlar tuzilmasini, ular faoliyatining tashkiliy asoslarini takomillashtirish, kadrlar zaxirasini mustahkamlashga doir chora- tadbirlar sud-huquq islohotlarini chuqurlashtirishga ko‘maklashdi. Ishni sudga qadar yuritish bosqichida tergov ustidan sud nazorati kuchaytirildi. Milliy qonunchiligimizga «Xabeas korpus» instituti joriy etildi — qamoqqa olishga sanksiya berish, shaxsni lavozimidan chetlashtirish va tibbiy muassasaga joylashtirishdek protsessual majburlov horalarini qo‘llash huquqi prokurorlardan sudlarga o‘tkazildi, uy qamog‘i ehtiyot chorasi joriy etildi. Huquqni qo‘llash tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini, odil sudlovni amalga oshirish protsessual asoslarini takomillashtirishga doir chora- tadbirlar odil sudlovning muqarrarligini, tezkorligini ta’minlashga, qonuniylikni ta’minlashda sudning rolini oshirishga ko‘maklashdi. Prokuror va advokatning jinoyat protsessining barcha bosqichlaridagi tortishuvi tengligini, sud-huquq tizimini liberallashtirish jarayonining muhim tarkibiy qismi sifatida advokatura mustaqilligini mustahkamlashga doir kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasiga muvofiq jinoyat ishi qo‘zg‘atish, ish yuzasidan ayblov xulosasini o‘qib eshittirish singari huquqlarni sudlar vakolatidan chiqarilishini nazarda tutuvchi o‘zgartishlar jinoyat-protsessual qonuniga kiritildi. Bu esa sudning obyektivligi, xolisligini ta’minlashga, jinoyat ishini ko‘rib chiqish jarayonida tortishuv tamoyilining kuchayishiga ko‘maklashdi. Kassatsiya instituti tubdan isloh etildi, apellyatsiya instituti joriy qilindi. Binobarin, milliy qonunchilik bazasini uzluksiz ravishda isloh etish jarayonida tubdan yangi yuridik o‘quv adabiyotlarini tayyorlash ehtiyoji nihoyatda oshmoqda. Ta’kidlash joizki, milliy Jinoyat-protsessual kodeksining qabul qilinganidan shu kunga qadar 56 marta o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Demak, o‘quv adabiyotlari ham doimiy ravishda yangilanib borishi, jinoyat-protsessual fanining va sud-tergov amaliyotini real holatini aks ettirishi lozim. Shu nuqtayi nazardan, mazkur darslik Jinoyat-protsessual kodeksiga kiritilgan so‘nggi o‘zgartirish va qo‘shimchalar hamda hozirgi jinoyat ishlari yurituvining so‘nggi yutuqlari inobatga olingan holda, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining tegishli qarorlari, shuningdek maxsus o‘quv va ilmiy adabiyotlar (milliy va xorijiy) tahlili asosida tayyorlangan. 1. Jinoyat -protsessual huquqi tushunchasi va mohiyati. “Protsess” so‘zi lotincha “procedere” – olg‘a siljish; “processus” harakat, rivojlanayotgan, ishlab chiqarish ma’nolarini anglatadi. Jinoyat protsessi davlatning huquqni qo‘llash bo‘yicha faoliyatining turi hisoblanib, bunday faoliyatga zaruriyat jinoyat sodir etilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar bo‘lgan taqdirdagina yuzaga keladi. Shu sababli jinoyatlarni aniqlash, ularning sodir bo‘lish holatlarini tergov qilish, aybdor shaxslarni fosh etish va adolatli jazoga tortish davlatning vazifalariga kiradi. Jinoyat ishlarining aksariyati (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyatprotsessual kodeksining 325-moddasida nazarda tutilgan jabrlanuvchining arizasiga ko‘ra qo‘zg‘atiladigan jinoyat ishlari bundan mustasno) alohida shaxslarning xohishidan qat’i nazar qo‘zg‘atiladi. Jinoyat-protsessual huquqi jinoyat protsessining maqsadi va prinsiplarini, ularni jinoyat-protsessual faoliyatning barcha subyektlariga nisbatan amalga oshirish huquqi va kafolatlarini ifodalaydi, jinoyat ishlari yurituvi bosqichlari tizimini, ularning har birida protsessual harakatlarni o‘tkazish tartibini, ish bo‘yicha qaror qabul qilish asoslari va tartibini o‘rnatadi. Jinoyat-protsessual huquqining ahamiyati va zaruriyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi:Jinoyat protsessual huquqi – jinoyat ishlari bo‘yicha surishtiruv, dastlabki tergov va sud muhokamasini o‘tkazish bilan bog‘liq faoliyatni tartibga soluvchi tartib qoida va normalarning qonunda mustahkamlangan tizimini, ya’ni jinoyat ishi yurituvi vazifalari amalga oshiriladigan zarur huquqiy tartib-taomillarni ifodalaydi.  Birinchidan, huquqni muhofaza qilish organlarining qonunda belgilangan o‘z vakolatlari doirasida jinoyat ishlarini qo‘zg‘atish, tergov qilish, ko‘rib chiqish va hal qilish bo‘yicha faoliyatini tartibga solish orqali shaxs, jamiyat, davlatni jinoiy tajovuzlardan muhofaza qiluvchi jinoyat huquqiy normalar qo‘llanilishini ta’minlaydi;  Ikkinchidan, majburlov choralarini qo‘llash shartlari, asoslari va turlarini belgilaydi;  Uchinchidan, shaxs huquqlari kafolatlarini o‘rnatadi, xususan, ayblanuvchining himoyaga bo‘lgan, uy-joy daxlsizligi, yozishmalar sir saqlanishi, adolatli va xolis odil sudlovga bo‘lgan huquqi va boshqa huquqlarini ta’minlaydi;  To‘rtinchidan, fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘i, xususiy mulki va shaxsiy erkinligi, sha’ni va qadr-qimmatiga tajovuzlardan sud tartibida himoyalanish tartibini belgilaydi;  Beshinchidan, ma’naviy, jismoniy va mulkiy zarar ko‘rgan shaxslarning huquqlarini himoya qiladi;  Oltinchidan, aybsiz kishini javobgarlik va jazoga tortilishining oldini olishga, basharti u noqonuniy javobgarlikka jalb qilingan bo‘lsa, tegishli qarorni bekor qilish va asossiz ayblangan shaxsni reabilitatsiya qilishga qaratilgan faoliyat tartibi va shartlarini belgilaydi;  Yettinchidan, huquqiy tartib-taomillar va qoidalarga rioya etilishini ta’minlovchi huquqni tiklovchi va boshqa sanksiyalarni ko‘zda tutadi. Jinoyat protsessi qonun bilan tartibga solingan surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura va sud organlari va jinoyat ishi yurituvi boshqa ishtirokchilarining jinoyat ishini qo‘zg‘atish, surishtiruv, dastlabki tergov, sud muhokamasi, sudning qaror, ajrim va hukmini qayta ko‘rib chiqish, sud hujjatlarini ijro etish kabi bosqichlarni qamrab olgan faoliyati bo‘lib, u jabrlanuvchining, jinoiy ta’qib etilayotgan shaxsning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, jinoyat qonuni normalarini munosib qo‘llashini ta'minlashga qaratilgan. Jinoyat protsessi qonunga asoslangan faoliyatdir. Qonuniylikka qat’iy rioya etish, huquqiy tartibotning har qanday buzilishlariga qarshi kurash, uni yuzaga keltiradigan sabab va shart-sharoitlarning oldini olishning dasturiy vazifasiga mos ravishda jinoyat-protsessual qonuni hujjatlarida jinoyat protsessining vazifalari belgilangan. Jinoyat ishlari yurituvining jinoyat protsessual qonun hujjatlarida belgilangan tartibi aynan shu maqsad va vazifalarni hal qilishga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi hududida jinoyat ishlarini yuritish tartibi Jinoyat- protsessual kodeksi bilan belgilangan. Jinoyat-protsessual huquqi mustaqil huquq sohasi bo‘lib, davlat organlari va mansabdor shaxslar hamda davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolar o‘rtasida jinoyat ishlari yurituvi sohasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Jinoyat-protsessual huquqi tizimi ikki qismdan – umumiy va maxsus qismlardan iborat. Jinoyat-protsessual huquqining umumiy qismida butun jinoyat protsessiga oid yoxud uning aksariyat bosqichlari va institutlariga taalluqli bo‘lgan asosiy tushunchalar va qoidalar o‘rin olgan. Umumiy qismda protsessual qonunchilikning vaqt, hudud va shaxslar doirasida amal qilishi, protsess ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari, hokimiyat organlarining vakolatlari, dalillar va isbot qilish instituti, ularni to‘plash, tekshirish va baholash, protsessual majburlov choralari va boshqa umumiy institutlar va masalalar o‘rin olgan. Jinoyat-protsessual huquqining maxsus qismida jinoyat protsessining alohida bosqichlari va ularni amalga oshirish tartibi belgilangan bo‘lib, shuningdek protsessual harakatlarni o‘tkazish qoidalari tartibga solingan. Umuman olganda, maxsus qismning o‘zini shartli ravishda turdosh huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi to‘rt mustaqil institutlarga ajratish mumkin: sudga qadar ish yuritish; sudda ish yuritish; alohida toifadagi jinoyat ishlarini yuritish; jinoiy sud ishlarini yuritish sohasidagi xalqaro hamkorlik. Shuningdek, jinoyat-protsessual huquqini huquq sohasi, fan va o‘quv kursi sifatida tushunish mumkin. Huquq sohasi sifatida jinoyat-protsessual huquqi – bu surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura va sud organlarining jinoyat ishlarini qo‘zg‘atish, tergov qilish va hal qilish bo‘yicha faoliyatini tartibga soluvchi huquq sohasidir. 2. Jinoyat protsessual huquqining normalari Jinoyat-protsessual huquqining tashqi shaklini uning manbalari, ichki shaklini esa huquq normalari tashkil qiladi. Jinoyat-protsessual normalarning mazmuni jinoyat- protsessual huquq subyektlarining xulqatvor qoidalaridan iborat. Jinoyat- protsessual huquqi subyekti huquq normasida o‘z aksini topgan huquq va majburiyatlarni amalga oshirar ekan jinoyat-protsessual munosabatlarga kirishadi va shu orqali muayyan jinoyat ishi bo‘yicha huquqiy munosabatlar subyektiga (ishtirokchisiga) aylanadi. Jinoyat-protsessual huquqi o‘zida jinoyat-protsessual qonunda ifodalangan normalar majmuini ifodalaydi. Jinoyat-protsessual normalarning belgilari quyidagilardan iborat: 1)davlat tomonidan o‘rnatilgan, ya’ni davlatning qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiruvchi oliy vakillik organi tomonidan tegishli normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan; 2)jinoyat-protsessual huquq va majburiyatlar subyektlarining umumiy xulq-atvor qoidalari bo‘lib, muntazam ravishda takrorlanadigan muayyan harakatlarni ko‘zda tutadi; 3)jinoyat protsessi ishtirokchilari uchun majburiy hisoblanadi; norma o‘zining umummajburiy ta’siri orqali protsessning barcha ishtirokchilarini emas, balki u bevosita taalluqli bo‘lgan ishtirokchilarni qamrab oladi; 4)normalar davlat majburlov kuchi orqali ta’minlanadi; 5)jinoyat-protsessual qonun hujjatlari vazifalarini samarali tarzda amalga oshirish maqsadini ko‘zlaydi v.b. Jinoyat-protsessual huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining huquq va majburiyatlarini, jinoyat ish yurituvi bosqichlarini va boshqa ko‘plab tushunchalarni belgilab beruvchi jinoyat-protsessual normalar jinoyatprotsessual huquq tizimini tashkil qiladi. Jinoyat-protsessual huquqning barcha normalari qat’iy tizim va mantiqiy izchillikka ega bo‘lib, ular tizimlashtirilgan va kodifikatsiyalashganligi bilan tavsiflanadi. Chunki, Jinoyat-protsessual kodeksida jinoyat protsessiga taalluqli asosiy qoidalar batafsil bayon etilgan. Jinoyat-protsessual normalar tizimida jinoyat-protsessual munosabatlar ishtirokchilarining xulq-atvor qoidalarini qat’iy qilib belgilab beruvchi normalar muhim o‘rin tutadi. Mazkur normalarning salmog‘I jinoyat protsessining maqsadi va vazifalaridan kelib chiqadi. Zero, jinoyat protsessi vazifalarini bajarish uchun eng maqbul va oqilona yo‘l tanlanishi lozim bo‘lib, bu mazkur munosabatlar ishtirokchilarining xulq-atvorini qat’iy tartibga solishni taqozo etadi. Biroq, jinoyat protsessiga xos bo‘lgan tortishuv jinoyat protsessida muayyan dispozitiv normalar ham amal qilishini ko‘zda tutadi. Dispozitiv normalar subyektlarga muayyan harakatlarni sodir etish yoki ulardan tiyib turish to‘g‘risida ko‘rsatma bermaydi. Ularning maqsadi shaxsning subyektiv manfaatini qanoatlantirish hisoblanadi. Dispozitiv normalarga asoslangan munosabatlarning vujudga kelishi, o‘zgarishi va tugatilishi manfaatdor shaxsning tashabbusiga bog‘liqdir Huquqiy tartibga solish usullariga (ruxsat berish, ko‘rsatma berish, taqiqlash) ko‘ra, jinoyat-protsessual huquq normalari vakolat beruvchi, majburiyat yuklovchi va taqiqlovchi ga bo‘linadi. Vakolat beruvchi normalar – protsess ishtirokchilariga ularning ixtiyoriga ko‘ra foydalanishni ko‘zda tutuvchi huquq beruvchi normalar. Majburiyat yuklovchi normalar – muayyan shart-sharoitlarda xulq-atvorning ma’lum turini ko‘zda tutuvchi normalar. Taqiqlovchi normalar – muayyan harakatlarni sodir etishdan tiyilishni talab qiluvchi normalar. Jinoyat- protsessual qonunchilikda taqiqlovchi normalar ko‘plab uchraydi. Ular o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, turlicha shaklda namoyon bo‘ladi. Aksariyat hollarda ularda imperativ tusdagi hokimiyat irodasi namoyon bo‘lib, ular muayyan harakatlarni amalga oshirishni yoxud ularni amalga oshirishdan bo‘yin tovlashni ta’qiqlaydi. Jinoyat-protsessual normalar qo‘llanilish sohasiga ko‘ra quyidagicha tasniflanadi:  a) umumiy normalar – barcha jinoyat-protsessual munosabatlar ishtirokchilariga nisbatan barcha jinoyat-protsessual faoliyat jarayonida qo‘llaniladi;  b) maxsus normalar – jinoyat protsessining alohida bosqichlarida yoki alohida protsessual harakatlarni o‘tkazish jarayonida qo‘llaniladi;  v) istisno normalar – umumiy yoki maxsus normalarga qo‘shimcha qiladigan yoki ulardan muayyan bir mustasnolarniko‘zda tutadigan normalar. Huquqiy tartibga solish predmetiga ko‘ra, jinoyat-protsessual normalar quyidagilarga bo‘linadi:  a)vakolat yuklovchi, ya’ni jinoyat protsessi ishtirokchilariga muayyan huquqlar taqdim etuvchi normalar;  b)majburiyat yuklovchi, ya’ni jinoyat protsessi ishtirokchilaridan muayyan xulq-atvorda bo‘lishni talab qiluvchi normalar;  v)ta’qiqlovchi, ya’ni jinoyat protsessi ishtirokchilariga u yoki bu harakatni sodir etishdan tiyilishni talab qiluvchi normalar. Majburiylik darajasiga ko‘ra, normalar quyidagilarga bo‘linadi:  a)qat’iy (imperativ), ya’ni unda ko‘zda tutilgan xulq-atvor qoidalaridan hech qanday chekinishga yo‘l qo‘ymaydigan normalar;  b)dispozitiv – jinoyat protsessi ishtirokchilarida ushbu normada belgilangan doirada xulq-atvorni tanlash huquqini saqlab qoladigan normalar. Jinoyat-protsessual huquq normalari O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida moddalar ko‘rinishida ifodalangan. Jinoyat protsessual normalar va ular ifodalangan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksi moddalari gipoteza, dispozitsiya va sanksiya dan tashkil topgan. Jinoyat-protsessual normalarning gipotezasi uning ifodalanishining aniqlik darajasiga qarab mutlaq- muayyan va nisbiy muayyan bo‘lishi mumkin. Ushbu gipoteza turlarining tartibga soluvchi ahamiyati bir xilda emas. Mutlaq muayyan gipotezalar jinoyat-protsessual normaning dispozitsiya va sanksiyasini amalga oshirishning aniq shartlarini ko‘rsatadi. Bunday gipotezaga ega normani qo‘llash uchun gipotezada ko‘zda tutilgan tegishli shartlarni aniq amaliy holatga mos kelishini aniqlash yetarli hisoblanadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 321-moddasiga asosan, jinoyat sodir etilganligi to‘g‘risida sabab va yetarli asoslar aniqlanganda, jinoyat ishi qo‘zg‘atilishi shart. Mazkur holatda “jinoyat sodir etilganligi to‘g‘risida sabab va yetarli asoslarning aniqlanishi” (gipoteza) jinoyat ishining qo‘zg‘atilishiga (dispozitsiya) olib keladi. Nisbiy-muayyan gipotezalarda ularning tegishli shartlari qanoatlantirilganda, jinoyat-protsessual norma dispozitsiya yoki sanksiyasini qo‘llash jinoyat ishini yuritayotgan vakolatli organ yoki mansabdor shaxslar ixtiyoriga topshiriladi. Bunday normalar O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida “ixtiyoriga binoan”, “ixtiyori bilan” kabi atamalar yordamida ifodalanadi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 161, 49710-moddalari). Demak, jinoyatprotsessual normaning gipotezasi uning dispozitsiya va sanksiyasini amalda tatbiq etish uchun sharoit yaratadi. Jinoyat-protsessual normaning gipotezasi ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin – basharti, huquq normasining dispozitsiya yoki sanksiya qismini amalga oshirish uchun muayyan shart-sharoitlar, holatlarning mavjud bo‘lishi talab qilinsa, bu ijobiy yoki mavjud bo‘lmasligi talab qilinsa, bu salbiy gipoteza hisoblanadi. Shuningdek, basharti gipotezada bir holat ko‘rsatilib, huquq normasining amal qilishi uning mavjud yoki mavjud emasligi bilan bog‘lansa, bunday gipoteza oddiy hisoblanadi. Agarda gipoteza huquq normasining harakatini ikki yoki undan ortiq holatlarning bor yoki yo‘qligi bilan bog‘lasa, u murakkab gipoteza hisoblanadi. Basharti,huquq normasining harakati bir necha holatlardan birining bor yoki yo‘qligi bilan bog‘lansa, bunday gipoteza muqobil gipoteza hisoblanadi. Jinoyat-protsessual normaning dispozitsiyasi jinoyat-protsessual faoliyatni qamrab oladi. Jinoyat protsessual faoliyat o‘z navbatida maqsadi va vositalariga ega bo‘lgan jinoyat-protsessual harakatlar tizimidan iboratdir. Jinoyat- protsessual normaning dispozitsiyasida jinoyatprotsessual munosabatlar ishtirokchilari xulq-atvori modelini tanlashda qonun yoki faoliyat yo‘nalishiga oid umumiy ko‘rsatma bilan cheklanadi yoxud xulq-atvorni mufassallashtiradi. Bunda dispozitsiyani qanday bayon etish tartibga solinadigan faoliyatning muhimligi, uni amalga oshirishning tez-tez takrorlanishi, jinoyat siyosatining yo‘nalishi, jamiyatdagi huquqiy madaniyat darajasi kabi bir qator omillarga bog‘liq bo‘ladi. Jinoyat protsessida dispozitsiya protsessual normaning qismi bo‘lib, unda jinoyat protsessi sohasidagi huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining munosib xulq-atvorining modeli tavsiflanadi. Protsessual adabiyotlarda ko‘p hollarda protsessual normalarning barcha ko‘rsatmalari tartib-taomil xususiyati kasb etishiga, ular qoida tariqasida moddiy huquq normalarini qo‘llash bo‘yicha hokimiyat vakolatlariga ega subyektlarga yo‘naltirilishiga e’tibor qaratiladi. Jinoyat-protsessual normalar dispozitsiyasining tartib-taomillarni belgilovchi xususiyati shundaki, ular nafaqat protsess ishtirokchilari harakatlarini tavsiflaydi, balki ularni sodir etish usuli, tartibi, ketma-ketligi, mazkur harakatlar natijalarini qayd etish shakllarini ham mustahkamlaydi. Jinoyat-protsessual normalar dispozitsiyasining murakkab tuzilishi ular bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning murakkabligi bilan ham belgilanadi. Zero, birinchidan, protsessual faoliyat ishtirokchilarining ko‘p sonligi bois ular o‘rtasida o‘ziga xos aloqadorlik, o‘zaro bog‘liqlik mavjud bo‘ladi; ikkinchidan, protsessual faoliyat jarayonida isbotlash amalga oshiriladiki, u huquqni qo‘llash jarayonida bilishning o‘ziga xos shakli hisoblanadi. Jinoyat protsessual normalarning sanksiyasi uning dispozitsiyasiga rioya etmagan holda vujudga keladigan oqibatlarni ko‘rsatadigan huquqiy normaning elementi. U protsessual munosabatlar ishtirokchilarining jinoyat-protsessual normalar talablari bajarilmaganda kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar va davlat majburlovi bilan bog‘liq. Sanksiyalar jinoyatprotsessual normalarning zarur qismi hisoblanadi. Biroq ular jinoyatprotsessual normalar tuzilishida yetakchi o‘ringa egalik qila olmaydilar, chunki davlat majburlovini qo‘llash bilan ta’sir ko‘rsatish protsess ishtirokchilariga davlat tomonidan ta’sir ko‘rsatishning asosiy shakli hisoblanmaydi. O‘z tuzilishi va tabiatiga ko‘ra, jinoyat-protsessual normalar sanksiyasi turlicha mazmun va maqsadga ega. Ularni o‘zaro farqlashning bosh mezoni bu ular huquqni muhofaza qilishga xizmat qilishi uchun qaratilgan vosita hisoblanadi. Ushbu asosga ko‘ra ularni huquqni tiklovchi, huquqni rad etuvchi, jazolovchi va ahamiyatsiz sanksiyalarga ajratish mumkin. Jinoyat-protsessual normaning huquqni tiklovchi sanksiyasi gipoteza yoki dispozitsiyada ko‘rsatilgan qoidalardagi buzilishlarni bartaraf etishga qaratilgan sanksiyalardir. Ushbu sanksiyalar jinoyat-protsessual hujjatlarni bekor qilishni ko‘zda tutadi. Mazkur sanksiyalar protsess ishtirokchisining huquqiy maqomini o‘zgarishga ham sabab bo‘lishi mumkin (noqonuniy ayblanganda ayb olib tashlanadi, jinoyat ishi tugatiladi, ehtiyot chorasi bekor qilinadi v.h.). Jinoyat-protsessual normaning huquqni rad etuvchi sanksiyasi deganda tergov yoki sud hujjatini yoxud boshqa dalilni nomaqbul deb topishga qaratilgan sanksiyalar tushuniladi. Jumladan, dalillarni to‘plash qoidalarini buzgan holda to‘plangan dalillar nomaqbul deb topiladi va ulardan isbotlash maqsadida foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. Jinoyat-protsessual normaning jazolovchi sanksiyasi o‘z majburiyatlariga rioya etmagan subyektlar uchun noqulay oqibatlarni keltirib chiqaradi. Ushbu sanksiyalar mulkiy xususiyat kasb etishi yoki huquqni cheklovchi tusga ega bo‘lishi mumkin. Mazkur sanksiyalar jumladan, o‘z majburiyatlarini bajarmagan tarjimon, mutaxassis va ekspertga yoxud sud majlisida tartibga rioya etmagan protsess ishtirokchilariga nisbatan raislik qiluvchi farmoyishiga asosan qo‘llanilishi mumkin. Ushbu sanksiyalar, shuningdek qo‘llanilgan ehtiyot chorasi talablariga rioya etmagan ayblanuvchiga nisbatan ham tatbiq etilishi mumkin. Jazolovchi sanksiya huquqbuzar shaxsiga qaratilgan bo‘lib, ular qoida tariqasida ogohlantiruvchi xususiyat kasb etadi. Jinoyat-protsessual normaning ahamiyatsiz sanksiyasi jinoyat protsessual norma gipoteza yoki dispozitsiyasi buzilganda qo‘llaniladi. Bunda garchand, protsess ishtirokchisining harakatlari huquqqa xilof bo‘lsada, huquqni tiklovchi, rad etuvchi yoki jazolovchi sanksiyalarni ishga tushirmaydigan darajada ahamiyatsiz bo‘ladi. Masalan, basharti prokuror protest taqdim etish muddatini buzadigan bo‘lsa, sud uning protestini ko‘rmay qoldirishi mumkin. Bunda prokuror javobgarlikka yoki boshqacha jazolovchi sanksiyasiga tortilmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida mustahkamlangan jinoyat-protsessual normalarda quyidagicha sanksiyalar ko‘zda tutilgan:  protsessual majburlov sanksiyalari - ular sirasiga misol uchun, majburiy keltirish (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 30-bobi) tariqasidagi majburlov chorasini kiritish mumkin;  protsessual-jarimali sanksiyalar - pul undirish va jarima solish (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 274-moddasi), shuningdek kiritilgan garov pulini davlat foydasiga o‘tkazishni kiritish mumkin (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 249 moddasi);  protsessual-tiklovchi sanksiyalar, ular qabul qilingan protsessual qarorni bekor qilishni, o‘zgartirishni, jinoyat ishini qo‘shimcha tergovga yuborishni ko‘zda tutadi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 404, 484, 490-moddalari);  protsessual-ogohlantiruvchi sanksiyalar – o‘zini o‘zi rad etish va rad etish (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 76-80-moddalari); tergov boshqarmasi, bo‘limi, bo‘linmasi, guruhining boshlig‘i va uning o‘rinbosari tomonidan ishni bir tergovchidan ikkinchi tergovchiga olib berish (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 37-moddasi); prokuror tomonidan jinoyat ishini surishtiruv organidan tergovchiga, prokuraturaning bir tergovchisidan boshqasiga, bir dastlabki tergov organidan boshqasiga o‘tkazishi; surishtiruvchini yoki tergovchini, basharti ular ishning tergovi chog‘ida qonun buzilishiga yo‘l qo‘ygan bo‘lsalar, surishtiruv yoxud dastlabki tergov ishlarini davom ettirishdan chetlatishi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 382-moddasi) v.b. 3. Jinoyat-protsessual qonunining vaqt, hudud va shaxslar bo‘yicha amal qilish Huquq nazariyasi va qonunchilikda qonunning vaqt, hudud va shaxslar bo‘yicha amal qilishi farqlanadi. Qonunning vaqt bo‘yicha amal qilishi jinoyat ishi yurituvida ishni sudga qadar yuritish va sud muhokamasi vaqtida amal qilgan jinoyat protsessual qonun qo‘llanilishi bilan belgilanadi. Qonunning hudud bo‘yicha amal qilishi “tuproq prinsipi”, ya’ni hududiylik tamoyili asosida belgilanadi. Bu jinoyat sodir etish joyidan qat’I nazar O‘zbekiston Respublikasi hududida jinoyat-protsessual yuritish uning protsessual qonunchiligi asosida yuritilishini anglatadi. Qonunning shaxslar bo‘yicha amal qilishi jinoyat ishi yurituvi tartibining barcha uchun yagonaligi hamda jinoyat-protsessual qonunchilikning fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi prinsipi asosida amalga oshirilishini anglatadi. Shu bois ham jinoyat-protsessual qonunchilikning amal qilishi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga nisbatan tatbiq etiladi. Immunitetga ega bo‘lgan shaxslar ushbu qoidadan mustasno. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi qoidalarini qo‘llashda ba'zi istisnolar e’tiborga olinishi lozim. Jinoyat-protsessual qonun – davlatning oliy vakillik (qonunchilik) organi tomonidan qabul qilingan, oliy yuridik kuchga ega bo‘lgan va jinoyat sud ish yurituvi sohasida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan normativ- huquqiy hujjat.  jinoyat sodir etilgan vaqt va joydan qat’i nazar, surishtiruv, dastlabki tergov va sud muhokamasi O‘zbekiston Respublikasining boshqa davlatlar bilan tuzgan shartnoma va bitimlarida o‘zgacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, ana shu shartnoma va bitimda ko‘rsatilgan qoidalarga muvofiq olib boriladi. Bu holda O‘zbekiston bilan shartnoma yoki bitim tuzgan davlatning tegishli muassasasi yoxud idorasi bilan hamkorlik o‘rnatiladi.  shaxs o‘n sakkiz yoshga to‘lmasdan ilgari sodir etgan qilmishi uchun ayblansa, u ish yuritish vaqtida voyaga yetgan bo‘lsa-da, jinoyat protsessual munosabatlarda o‘n sakkiz yoshga to‘lmaganga tegishli huquq va imtiyozlardan foydalanadi. Bu afzalliklar amaldagi qonun me'yorlarida ko‘rsatilmagan bo‘lsa ham, jinoyat sodir etilgan vaqtdagi qonunda nazarda tutilgan bo‘lsa, orqaga qaytish kuchiga ega. Jinoyat-protsessual qonunining vaqt bo‘yicha amal qilishi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 3-moddasiga binoan, jinoyat ishlarini yuritish, jinoyat sodir etilgan joydan qat’i nazar, basharti O‘zbekiston Respublikasining boshqa davlatlar bilan tuzilgan shartnoma va bitimlarida o‘zgacha qoidalar belgilanmagan bo‘lsa, ish yuzasidan surishtiruv, dastlabki tergov va sud muhokamasi yuritilayotgan paytda amalda bo‘lgan qonun hujjatlariga muvofiq olib boriladi. Jinoyat protsessual qonun orqaga qaytish kuchiga ega emas. Jinoyat-protsessual qonunining hudud bo‘yicha amal qilishi. Hududiylik tamoyiliga ko‘ra, jinoyat ishi yurituvi qaysi davlat hududida amalga oshirilayotgan bo‘lsa, usha davlatning jinoyat-protsessual qonun hujjatlari qo‘llanilishini ifoda etadi. O‘zbekiston hududida jinoyat sodir etgan barcha shaxslarga nisbatan jinoyat ishi yurituvi ular chet el davlati fuqarosi yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar bo‘lishidan qat’i nazar faqat O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi bo‘yicha amalga oshiriladi. Jinoyat sodir etilgan joy – keng ma'noda olganda mamlakatning chegarasi bilan belgilangan quruqlik, suv va havo havzasi nazarda tutiladi. Jinoyat ishlarini yuritish jinoyat sodir etilgan joydan qat’i nazar ish yurituvi amalga oshirilayotgan paytda amalda bo‘lgan qonun hujjatlariga muvofiq olib boriladi. Jinoyat sodir etilgan joy – keng ma'noda olganda mamlakatning chegarasi bilan belgilangan quruqlik, suv va havo havzasi nazarda tutiladi. Jinoyat ishlarini yuritish jinoyat sodir etilgan joydan qat’i nazar ish yurituvi amalga oshirilayotgan paytda amalda bo‘lgan qonun hujjatlariga muvofiq olib boriladi. Basharti, O‘zbekiston Respublikasining boshqa davlatlar bilan tuzilgan shartnoma va bitimlarida o‘zgacha qoidalar belgilangan bo‘lsa yoxud jinoyat chet elda yoki boshqa davlat manfaatlariga qarshi sodir etilgan bo‘lsa, xalqaro shartnoma yoki o‘zarolik prinsipiga asosan O‘zbekiston Respublikasi hududida jinoyat ishlari yurituvi xalqaro hujjat yoki xorijiy davlat jinoyat-protsessual qonunchiligi talablariga rioya etgan holda amalga oshirilishi mumkin. Jinoyat-protsessual qonunining shaxslar bo‘yicha amal qilishi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 17-moddasida jinoyat sodir etgunga qadar yuridik javobgarlik yoshiga yetgan barcha aqli raso jismoniy shaxslarning javobgarlikka tortilishi belgilangan. Ular nafaqat O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, balki chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar ham bo‘lishi mumkin. Jinoyat protsessida immunitet instituti jinoyat-protsessual qonunining shaxslar bo‘yicha amal qilishini cheklashi mumkin bo‘lib, bu umumiy qoidadan istisno sanaladi. “Immunitet” lot. “immunitatis” – “xalos bo‘lish” degan ma'noni anglatadi. Huquq sohasida immunitet faqat qonun hujjati asosida beriladi va shaxsning yoki muassasa, tashkilotning muayyan vakolatlari to‘siqsiz amalga oshirilishini ta’minlash zarurligi bois alohida huquqlari, huquqiy afzalliklari, imtiyozlari, ustuvorligi borligini yoxud biror turdagi majburiyatdan xalosligi, ta’sir chorasidan tashqaridaligi va daxlsizligini anglatadi. Har qanday jismoniy shaxs, shuningdek ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmaganlar O‘zbekiston Respublikasining qonunlariga, shu jumladan, Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslarining talablariga rioya qilishlari shart. Ammo, ular bu majburiyatlarga nisbatan immunitetga ega, ya’ni bunday majburiyatdan xalos etilgan bo‘lishlari mumkin. Amaldagi qonunchilikka muvofiq, O‘zbekiston hududida quyidagi to‘rt toifa chet el fuqarolari immunitet huquqidan foydalanishi mumkin: chet el davlatlarining diplomatik vakolatxona xodimlari; chet el davlatlarining konsullik vakolatxona xodimlari; xalqaro hukumatlararo tashkilotlar xodimlari; chet el davlatlarining boshqa vakillari, shuningdek xalqaro shartnomada ko‘zda tutilgan hollarda ularning oila a’zolari. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Xorijiy davlatlar diplomatik vakolatxonalari, konsullik muassasalarining, xalqaro tashkilotlar vakolatxonalarining hamda ular xodimlarining O‘zbekiston Respublikasidagi faoliyati to‘g‘risida”gi 2001-yil 8-maydagi 207-sonli qarori 1- ilovaga muvofiq tasdiqlangan “Xorijiy davlatlarning O‘zbekiston Respublikasidagi diplomatik vakolatxonalari va konsullik muassasalari to‘g‘risida”gi Nizomga asosan diplomatik vakolatxona boshlig‘i va diplomatik personal a’zolari shaxsiy daxlsizlik huquqlaridan foydalanadilar hamda tintuv qilinishi yoki hibsga olinishi, yoki biron-bir shaklda ushlab turilishi mumkin emas hamda O‘zbekiston Respublikasining jinoiy, fuqarolik va ma’muriy yurisdiksiyasidan daxlsizlik huquqlaridan foydalanadilar. Daxlsizlik huquqlari va imtiyozlar konsullik muassasalariga nisbatan ham qo‘llanadi.Diplomatik vakolatxona xodimlari – O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining shunday maqomga ega ekanligini tasdiqlovchi hujjat berilgan vakolatxona boshlig‘i va vakolatxona a’zolaridir. Vakolatxona shaxsiy tarkibi a’zolari – bu avvalo diplomatik xodimlar, vakolatxonaning ma’muriy texnik va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlari. Diplomatik xodimlar qatoriga, shuningdek diplomatik (maqom) rangga ega bo‘lgan vakolatxona xodimlari kiradi. Immunitetga ega bo‘lgan shaxslarning huquqiy maqomi masalalariga “BMTning imtiyozlar va immunitetlar to‘g‘risida”gi Konvensiya 4-moddasi 11-bo‘limining “a”, “b” bandlari, 5-moddasi 18- bo‘limining “a” bandi, 6-moddasi 22-bo‘limining “a”-“s” bandlari (1946-yil 13- fevral, NyuYork), “Birlashgan Millatlar Tashkiloti va turli ixtisoslashgan muassasalar foydalanadigan imtiyozlar va daxlsizlik huquqlari to‘g‘risida”gi Konvensiya III moddasining 4-6-bo‘limlari, V moddasi 13-bo‘limining “a”, “b” bandlari, 14-bo‘limi, VI moddasi 19-bo‘limining “a” bandi (1947-yil 21 noyabr, Vashington), “Shanxay hamkorlik tashkilotining imtiyoz va immunitetlari to‘g‘risida”gi Konvensiyaning 3-moddasi, 11-moddasining 1-bandi, 17- moddasining 1-bandi, 18-moddasining 1, 2-bandlari (2004-yil 17-iyun, Toshkent) va boshqa xalqaro hujjatlar bag‘ishlangan. 4. Jinoyat protsessi prinsiplari Jinoyat protsessi prinsiplari tushunchasi. Ma'no jihatidan prinsiplar – bu rahbariy g‘oyalar va tegishli faoliyatning asosiy qoidalaridir. “Prinsip” so‘zi lotincha “principium” so‘zidan kelib chiqib, uning ma'nosi “asos”, “asosiy omil” kabi tushunchalarni anglatadi. Huquq aslida hamma uchun majburiy bo‘lgan adolat talablarini belgilashi sababli, huquqiy prinsiplar huquqda adolatning o‘lchovi sifatida xizmat qiladi. Qonun huquq prinsiplariga javob bergan holdagina qonuniy, ya’ni huquqiy mazmunga ega bo‘lgan deb e’tirof etiladi. O‘z navbatida, prinsiplar oddiy yuridik g‘oyalar bo‘lmaganligi hamda adolat va lozimlikning hamma uchun majburiy va obyektiv jihatdan zarur bo‘lgan mezonlarini huquqda belgilashi ularning asosiy mazmunini tashkil etadi. Huquq va huquqiy ong rivojlangan sari huquqiy materiyadan muayyan yuridik g‘oyalar sifatida prinsiplar ajratiladi, yuridik texnika rivojlanishi bilan esa ular qonunda ayrim normativ-huquqiy ko‘rsatmalar sifatida mustahkamlanishi mumkin. Qonunda o‘z ifodasini topib, prinsiplar muayyan mustaqillikka erishadi va amaldagi qonunchilikning o‘zgarishi jarayonida barometr sifatida, huquqning keying shakllanishida esa kompas sifatida xizmat qiladi. Barcha prinsiplar bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, ular odil sudlov maqsadlariga erishish uchun teng muhim bo‘lgan huquqiy asoslarning yaxlit majmuini yaratadilar. Ularning har biri sud ishlarini yuritishning muayyan tomonini belgilaydi, ushbu tomon yo‘qligida sud ishlarini yuritishning vazifalarini to‘g‘ri amalga oshirishga imkon bo‘lmaydi. Prinsiplar yaxlit tizim doirasida amal qilib, bu tizimda har bir prinsipning mohiyati nafaqat uning mazmuniga bog‘liq bo‘ladi, balki butun tizimning ishlab turishi bilan aloqador bo‘lib turadi. Tizimda ayrim prinsip buzilishi, qoida tariqasida, boshqa prinsiplar va shu bilan birga, ish bo‘yicha odil sudlovni amalga oshirishda qonuniylik buzilishiga olib keladi. Prinsiplar umumiy tusdagi normalar bo‘lib, amaliy faoliyat jarayonida vujudga keladigan barcha masalalar hal qilinishini ta’minlaydi. Protsessual huquqning ayrim normalari o‘rtasida muammolar yoki qarama-qarshiliklar vujudga kelsa, bu qiyinchiliklarni hal qilish vositasi sifatida prinsiplar xizmat qiladi. O‘z mazmuniga ko‘ra prinsiplar imperativ, hokimiyat- buyruq tusga ega bo‘lib, bajarilishi davlat tomonidan ta’minlanadigan umumiy majburiy ko‘rsatmalarini o‘z ichiga qamrab oladilar. Mafkuraviy kategoriya sifatida prinsiplar ijtimoiy-siyosiy g‘oyalar ta’siri ostida shakllanadi, biroq protsessual faoliyatni va uning sohasida vujudga kelayotgan huquqiy munosabatlarni tartibga solish vazifasini g‘oyalar emas, balki ularga asoslangan norma-prinsiplar bajaradi. G‘oya huquq normalarida mustahkamlab qo‘yilmaguncha odil sudlov prinsipi bo‘la olmaydi, u huquqiy ong mahsuli va ilmiy xulosa bo‘lib qolaveradi. Prinsiplarning normativligi davlat faoliyatining alohida turi bo‘lgan odil sudlov tabiatidan ajratib bo‘lmaydigan ularning asosiy xususiyatidir. Ular inson va fuqaro hamda tegishli davlat organlariga qaratilgan bo‘ladi. Protsessni olib borayotgan davlat organlari belgilangan prinsiplarga rioya qilgan holda faoliyatini amalga oshirib, ularni buzganlik uchun javobgar bo‘ladi. Jinoyat protsessi prinsiplari huquqiy talablarning oddiy majmuasi bo‘lmasdan ular yaxlit tizimni tashkil etadi. Prinsiplar tizimi jinoyat mazmun – mohiyati va maqsadlarini belgilab beradi. Prinsiplar tizimi qonuniylikni bir xilda tushunish va jinoyat ishini yuritishga mas’ul bo‘lgan barcha davlat organlari, mansabdor shaxslari tomonidan Jinoyat-protsessual kodeksi huquqiy ko‘rsatmalarini amaliyotda bir xilda qo‘llashlarini ta’minlaydi, jinoyat protsessi to‘g‘risidagi qonun normalarining rivojlanishi va takomillashtirilishida uslubiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Jinoyat protsessi prinsiplari mazmuni, tartibga solish manbalari va harakat doirasiga qarab bir-biridan farqlanadi. Jinoyat protsessi prinsiplarining ayrimlari jinoyat ishlarini yuritishning barcha bosqichlarida amal qilsa, ayrimlari esa uning ma’lum bosqichlarida amal qiladi. Qonuniylik, shaxsning sha’ni va qadr- qimmatini hurmat qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarining muhofaza qilish, aybsizlik prezumpsiyasi kabi prinsiplar jinoyat ishlarining yuritishning barcha bosqichlarida amal qiladi. Sudda jinoyat ishlarini oshkora ko‘rilishi va sudda ishlarni yuritishda tortishuv kabi prinsiplar jinoyat ishlari bo‘yicha sudda ish yuritish bosqichidagina amal qiladi. Ayrim prinsiplar jinoyat protsessining ma’lum bosqichlarida to‘liq amal qilsa, boshqalari qisman amal qiladi. Bunday prinsiplarga misol qilib jinoyat ishlarini yuritishda jamoatchilik ishtiroki, dalillarni bevosita va og‘zaqi usulda tekshirish prinsiplarini ko‘rsatish mumkin. Qonuniylik prinsipi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 15-moddasida mustahkamlab qo‘yilganidek: “O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar”. Jinoyat protsessida ham qonuniylikka rioya etish to‘g‘risidagi Konstitutsiya ko‘rsatmalari tatbiq etiladi va u Jinoyat-protsessual kodeksida qonuniylik prinsipi sifatida o‘z ifodasini topgan. Jinoyat ishlarini yuritish maqsadlariga erishish uchun ijtimoiy munosabatlar protsessual qonunlar bilan aniq tartibga solinishi lozim, shu tufayli jinoyat sud ishlarini yuritish ushbu protsessual qonunlariga asoslanadi.Qonuniylik to‘g‘risidagi normalar O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 11-moddasida o‘z ifodasini topgan. Mazkur prinsip ishdagi barcha holatlar to‘la, har tomonlama va xolisona ko‘rib chiqilishini, har bir ish qonunga asosan ko‘rib chiqilishi va hal qilinishini, sud ishlarini yuritish barcha ishtirokchilarining huquq va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini, fuqarolar qonunlarga rioya qilish va ularni hurmat qilish ruhida tarbiyalanishini ta’minlashga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi o‘zining 1997-yil 22- avgustdagi “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini birinchi bosqich sudida muhokamaQonuniylik prinsipi – bu davlatning jinoyat ishlarini yuritishda jinoyat protsessida ishtirok etuvchi barcha subyektlardan jinoyat ishlarini tergov qilish, sudda qo‘rib chiqish, jinoyat protsessining sudga qadar va sudda ish yuritish bosqichlarida tergov organlari va sudlar faoliyati ustidan tegishincha prokuror va sud nazoratini amalga oshirishda jinoyat protsessual qonun-hujjatlari normalariga aniq rioya etish va ularning talablarini og‘ishmay bajarish haqidagi talabidir. etish jarayonida protsessual qonunchilikka rioya qilinishi to‘g‘risida”gi 12-son qarorida: “Sudlarning e’tibori jinoyat ishlarini sud muhokamasi jarayonida protsessual qonunchilikka qat’iy amal qilishning zarurligiga qaratilsin, faqat unga aniq va og‘ishmay amal qilish ishning holatini har tomonlama to‘liq va xolisona tekshirishni, jinoyatlarning sodir etilishiga imkon yaratuvchi sharoit va sabablarni aniqlashni va sud jarayonining tarbiyaviy ta’sirini ta’minlashini e’tiborga olinsin” deb qayd etilgan. Sudlar faoliyatida mavjud bo‘lgan kamchiliklarni bartaraf etishga apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyalari e’tiborini qaratib, Plenum o‘z qarorida “ishlarni apellyatsiya, kassatsiya va nazorat tartibida ko‘rayotganda birinchi bosqich sudlari tomonidan jinoyat-protsessual qonunchiligiga rioya qilinishiga alohida e’tibor qaratish, jinoyat ishlarining sud muhokamasida jinoyat- protsessual qonunchiligini qo‘llashda yo‘l qo‘yilgan xatolarni, birorta qonun buzilish holatini e’tibordan chetda qoldirmasdan, muntazam tahlil qilib borish”4ni tavsiya etgan. Moddiy va protsessual qonunlarning barcha talablariga, shu jumladan, protsessual faoliyatning prinsiplarini belgilovchi normalarga rioya etish bo‘yicha protsessual faoliyatining har bir ishtirokchisi zimmasiga yuklatilgan majburiyat qonuniylik prinsipi mazmunini tashkil qiladi. Qonunda yo‘l qo‘yiladigan barcha protsessual harakatlar o‘tkazilishi va protsessual qarorlar qabul qilinishi protsessual normalar bilan aniq tartibga solingan. Jinoyat ishlarini yuritish jarayonida qonuniylik protsessual qonunchilikda belgilangan kafolatlar tizimi orqali ta’minlanadi. Qonuniylik protsessual huquqning barcha prinsip va normalarida o‘z ifodasini topgan hamda sud ishlarini yuritishning barcha tomonlarini ta’riflaydigan hamma sohani qamrab oladigan, universal prinsip hisoblanadi. Odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-moddasiga muvofiq fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo‘yishga hech kim haqli emas. O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq O‘zbekiston Respublikasida odil sudlov faqat sud tomonidan amalga oshiriladi (3-modda). Odil sudlov – sud hokimiyatini amalga oshirishning yetakchi shakli. Shuning uchun odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi prinsipining e’lon qilinishi jinoyat-protsessual qonunchiligida ham o‘z aksini topgan. Jinoyatga oid sud ishlarini yuritishda odil sudlov – bu jinoyat protsessual qonunida belgilangan va sud qarorlarining qonuniyligini, asosliligini va adolatliligini ta’minlaydigan tartibga qat’iy rioya qilgan holda sud tomonidan, uning vakolati doirasida, jinoyat ishlarini ko‘rish va hal etish bo‘yicha amalga oshirilayotgan faoliyatdir. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 12-moddasida aks ettirilgan ushbu prinsip odil sudlovning tub mazmunini ochib beradi: shaxsni jinoyat sodir etishda aybdor deb topishga hamda ushbu shaxsga jazo tayinlashga faqat sud o‘z hukmi bilan vakolatli. Shaxsga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini, qamoqqa olish va uy qamog‘i tarzidagi ehtiyot choralarini qo‘llash, shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish, ayblanuvchini, sudlanuvchini lavozimdan chetlashtirish to‘g‘risidagi qarorni qabul qilishga ham faqat sud haqlidir. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 28-moddasida ko‘rsatilganidek: “O‘zbekiston Respublikasida jinoyat ishlari bo‘yicha odil sudlovni O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi jinoyat ishlari bo‘yicha Oliy sudi, jinoyat ishlari bo‘yicha viloyatlar, Toshkent shahar, tuman (shahar) sudlari va harbiy sudlar amalga oshiradi”. Sud majlisida jinoyat ishini ko‘rish va natijalariga ko‘ra jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida belgilangan jazoni tayinlash yoki ushbu shaxsni oqlash yoxud jinoiy javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilish jinoyat ishlari bo‘yicha odil sudlovni amalga oshirish usuli sifatida xizmat qiladi. Shunday qilib, O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi jinoyat ishlari bo‘yicha oliy sudi, jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari, jinoyat ishlari bo‘yicha tuman (shahar) sudlari, harbiy sudlar odil sudlovni amalga oshiradilar. Favqulodda sudlar tuzishga yo‘l qo‘yilmaydi. Jinoyat ishlarini hay’atda va yakka tartibda ko‘rib chiqish prinsipi Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlari tizimida odil sudlovni birinchi instansiya, apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyalari sudlari amalga oshiradilar. Odil sudlovni amalga oshirishda sudyalar tarkibi turli bo‘lishi mumkin. Jinoyat ishlarini ko‘rishda qonunda quyidagi sud tarkibi nazarda tutilgan (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 13-moddasi): Birinchi instansiya bo‘yicha – hay’atda va yakka tartibda:  O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudidan tashqari, barcha sudlarda O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 15-moddasining ikkinchi va uchinchi qismlarida nazarda tutilgan jinoyatlar (ijtimoiy xavfi kata bo‘lmagan va uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar to‘g‘risidagi ishlar sudya tomonidan yakka tartibda ko‘riladi; qolgan ishlar hay’atda (sudya va ikki nafar xalq maslahatchisi) ko‘riladi;  O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudida ishlar uch nafar sudyadan iborat tarkibda ko‘riladi. Apellyatsiya va kassatsiya tartibida :  tegishli sud hay’atlarida jinoyat ishlari uch nafar sudyadan iborat tarkibda ko‘riladi;  O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining hukmlariga apellyatsiya va kassatsiya shikoyatlari (protestlari) O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining tegishli sudlov hay’atlarida besh nafar sudyadan iborat tarkibda ko‘rib chiqiladi. Nazorat tartibida jinoyat ishlari:  tegishli sud hay’atlarida – uch nafar sudyadan iborat tarkibda;  sud rayosatida – rayosat a’zolarining ko‘pchiligi hozir bo‘lgan taqdirda;  O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumida – tarkibidagilardan kamida uchdan ikki qismi hozir bo‘lgan taqdirda ko‘riladi. Sudyalarning mustaqilligi konstitutsiyaviy prinsip bo‘lib, demokratik huquqiy davlat barpo etilishini ta’minlash uchun zarur shart sifatida xizmat qiluvchi sudyalarning erkinligi va mustaqilligining kafolatlarini mustahkamlab qo‘ygan O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunida va O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida (14-modda) o‘z rivojini topgan. O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi. Mazkur qoida O‘zbekiston Respublikasida to‘laqonli sud hokimiyati o‘z faoliyatini amalga oshirishining asosiy shartlaridan va kafolatlaridan biri bo‘lib, ko‘rib chiqilayotgan prinsipning asosiy mazmunini tashkil etadi. Sudyaga nisbatan jinoyat ishi faqat O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan qo‘zg‘atilishi mumkin. Sudya tegishincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining yoki O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining roziligisiz jinoiy javobgarlikka tortilishi, hibsga olinishi mumkin emas. Sudya sudyalarning tegishli malaka hay’atining roziligisiz ma’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Sudyaning turar joyiga yoki xizmat xonasiga, foydalanadigan transportiga kirish, ularni ko‘zdan kechirish, ularda tintuv o‘tkazish yoki ulardan ashyoni olish, telefondagi so‘zlashuvlarini eshitish, sudyani shaxsan ko‘zdan kechirish va uni shaxsiy tintuv qilish, shuningdek uning xatxabarlarini, unga tegishli ashyolar va hujjatlarni ko‘zdan kechirish, olib qo‘yish yoki olishga faqat Qoraqalpog‘iston Respublikasi prokurorining, viloyat, Toshkent shahar prokurorining, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy prokurorining ruxsati yoki sudning qarori bilan yo‘l qo‘yiladi. Tuman (shahar) sudi, okrug va hududiy harbiy sud sudyasiga nisbatan jinoyat ishi yuqori turuvchi sud sudloviga, boshqa sudlar sudyalariga nisbatan esa O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudloviga tegishlidir. prinsipi sudda o‘z vazifalarini bajarayotgan davrda xalq maslahatchilariga ham tatbiq etiladi. Xalq maslahatchilarining mustaqilligi odil sudlovni amalga oshirishning qonunda nazarda tutilgan taomili, odil sudlovni amalga oshirish bo‘yicha faoliyatga biron-bir tarzda aralashish uchun aybdor shaxs qonunga muvofiq javobgarlikka tortilishi, shunigdek xalq maslahatchisining daxlsizligi orqali ta’minlanadi. Sudda o‘z bajarayotgan davrda xalq maslahatchilariga sudyalar daxlsizligining barcha kafolatlari tatbiq etiladi. O‘z faoliyatida sud dastlabki tergov organlari va yuqori turuvchi sud instansiyalari xulosalari bilan bog‘lanmagan. Sud tizimining turli bo‘g‘in sudlari o‘zaro munosabatlari sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo‘ysunishi prinsipiga qat’iy rioya qilgan holda shakllanadi. Sud odil sudlovning ifodasi, uning beg‘araz va xolis xizmatchisidir. Sudning faoliyati mustaqillik, faqat O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va unga asosan qabul qilingan qonunlarga bo‘ysunish, oshkoralik va taraflarning tortishuvi, aybsizlik prezumpsiyasi va sud ishlarini yuritishning boshqa demokratik prinsiplariga asoslanadi. O‘zbekiston Respublikasi sud tizimining zamonaviy tuzilmasi bevosita sud tizimining doirasida sudyalarning mustaqilligini ta’minlashga imkon yaratadi. Yuqori turuvchi sudlar quyi sudlarning faoliyatini boshqarishga, ular tomonidan sud ishlarini ko‘rish jarayoniga aralashishga haqli emas, sud ishini ko‘rish paytida har bir sudya to‘liq darajada erkin va mustaqil bo‘ladi. Yuqori turuvchi sud instansiyalari, apellyatsiya, kassatsiya yoki nazorat tartibida ishlarni ko‘rib chiqib, quyi sudlarining faoliyati ustidan nazoratni faqat protsessual jihatdan amalga oshiradi. Sudyalarning mustaqilligi nafaqat ularni qonunda belgilangan tartibda sudyalikka saylash, tayinlash va sudyalikdan ozod qilish, ularning daxlsizligi, qaror chiqarish chog‘ida sudyalar maslahatining sir tutilishi va uni oshkor qilishni talab etishning taqiqlanishi (O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunining 67- moddasi, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 456-moddasi) va boshqa protsessual kafolatlar orqali, balki umuman jamiyatimizning ijtimoiy va davlat tuzilishi orqali ta’minlanadi. Jinoyat ishini qo‘zg‘atishning muqarrarligi prinsipi Prokuror, tergovchi va surishtiruvchi jinoyat alomatlari topilgan har bir holda, o‘z vakolatlari doirasida jinoyat ishini qo‘zg‘atishlari, jinoiy hodisani, jinoyat sodir etishda aybdor bo‘lgan shaxslarni aniqlash va ularni jazolash uchun qonunda nazarda tutilgan barcha choralarni ko‘rishlari shart. Mazkur prinsip mazmuniga ko‘ra, prokuror, tergovchi va surishtiruvchi jinoyat alomatlari aniqlangan hamda jinoyat ishi qo‘zg‘atish uchun sabab va yetarli asoslar mavjud bo‘lgan barcha hollarda o‘z vakolatlari doirasida jinoyat ishini qo‘zg‘atishlari, biror-bir muassasa, tashkilot, fuqarolarning xohish-irodasidan qat’i nazar jinoyat sodir etishda aybdor bo‘lgan shaxslarni aniqlash va ularni fosh etish uchun qonunda nazarda tutilgan barcha zarur choralarni ko‘rishlari shart. Shuni nazarda tutish kerakki, Jinoyat- protsessual kodeksining 325- moddasida nazarda tutilgan hollarda jinoyat ishi aybdorni javobgarlikka tortishni so‘rab jabrlanuvchi bergan shikoyat arizasi asosidagina qo‘zg‘atiladi. Ammo jabrlanuvchi nochor ahvolda bo‘lganligi ayblanuvchiga qaram bo‘lganligi tufayli yoki boshqa sabablarga ko‘ra o‘z huquqini va qonuniy manfaatlarini o‘zi himoya qila olmaydigan alohida hollarda prokuror jabrlanuvchining shikoyatisiz ham jinoyat ishini qo‘zg‘atishi shart.Keyingi paytlarda jinoyat protsessida dispozitiv asoslar kengayishi tufayli, ayrim hollarda jinoyat hodisasi aniqlangan taqdirda ham prokuror, tergovchi va surishtiruvchi jinoyat ishini faqatgina tegishli shaxslarning arizasi bo‘lgan taqdirdagina qo‘zg‘atishi mumkin. Xususan, o‘zganing mulkini o‘zlashtirish yoki rastrata qilish yo‘li bilan talon-taroj qilish, aldash yoki ishonchni suiste'mol qilish yo‘li bilan mulkiy zarar yetkazish, mulkni qo‘riqlashga vijdonsiz munosabatda bo‘lish, mulkni qasddan nobud qilish yoki unga zarar yetkazish jinoyatlari ustav fondida davlat ulushi bo‘lmagan yuridik shaxsga nisbatan uning xodimi tomonidan sodir etilgan bo‘lsa, jinoyat ishi faqat mazkur yuridik shaxs rahbarining, mulkdorining yoki vakolatli boshqaruv organining arizasiga ko‘ra qo‘zg‘atiladi. Jinoyat ishini qo‘zg‘atish sabablari va asoslari Jinoyat-protsessual kodeksining 322-moddasida nazarda tutilgan.Jinoyat ishlari jabrlanuvchining va ish natijasidan manfaatdor bo‘lgan boshqa shaxslarning yoki prokuror, tergovchi hamda surishtiruvchining subyektiv fikri bilan qo‘zg‘atilishi mumkin emas. Ular o‘zlarining jinoyat ishi qo‘zg‘atish haqidagi hujjatlarida har tomonlama va xolisona tadqiq qilingan dalillarga asoslanishlari kerak. Shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish prinsipi Shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish prinsipi shaxsningdaxlsizligi davlat tomonidan kafolatlanishining ifodasidir. Shaxsning sha’ni va qadr- qimmatini hurmat qilish jinoyat ishini yuritishda ishtirok etayotgan barcha organlar va mansabdor shaxslar uchun majburiydir. Mazkur prinsip O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 13 va 26-moddalari normalariga asoslangan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplariga asoslanishi, ularga ko‘ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanishi, hech kim qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emasligi, xuddi shuningdek hech kimda uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o‘tkazilishi mumkin emasligi to‘g‘risidagi konstitutsiyaviy prinsiplarni jinoyat protsessining asosiy prinsiplaridan biri sifatida mustahkamlaydi. Zo‘ravonlik, qo‘rqituv, haqoratga asoslangan, shuningdek insonni teng huquqli subyekt sifatida o‘z huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish imkoniyatidan mahrum qiluvchi harakat va qarorlar shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi harakat va qarorlar deb e’tirof etiladi. Qiynoq hamda muomala va jazolashning qattiq shafqatsiz, insoniylikka zid yoki qadr-qimmatni kamsituvchi turlariga qarshi Konvensiyada (1984- yil 10-dekabr) qiynoqning ta’rifi berilgan. Unga ko‘ra “qiynoqning ta’rifi shunday istalgan harakatni anglatadiki, u bilan qandaydir shaxsga undan yoki uchinchi shaxsdan ma’lumotlar yoki e’tirof olish, uni u yoki uchinchi shaxs sodir etgan yoki sodir etishda u gumon qilinadigan harakat uchun jazolash, shuningdek uni yoki uchinchi shaxsni qo‘rqitish yoki zo‘rlash maqsadida, yoki bunday og‘riq yoki azob davlatning mansabdor shaxsi yoki rasmiy sifatdagi boshqa shaxs, yoki ularning gijgijlashi bilan yoki ularning xabardorligida yoki indamay roziligi bilan har qanday tusdagi kamsitish asoslangan istalgan sabab bo‘yicha ataylab kuchli og‘riq va azob beriladi. Bu ta’rifga qonuniy sanksiyalar natijasida paydo bo‘ladigan shu sanksiyalardan ajralmas yoki ulardan tasofidan chiqqan og‘riq yoki azoblar kirmaydi”. Ushbu Konvensiyaning 2-moddasiga ko‘ra “har qanday ishtirokchi davlat uning yurisdiksiyasidagi istalgan hududda qiynoq harakatlarining oldini olish uchun samarali qonun chiqarish, ma’muriy, sudlov va boshqa choralarni ko‘radi. Hech qanday favqulodda holatlar, ular qanday bo‘lmasin: xoh, urush holatimi yoki urush xavfimi, ichki siyosiy yoki boshqa istalgan favqulodda holatmi ekanligidan qat’I nazar, qiynoqni oqlashga xizmat qilolmaydi. Yuqori turgan boshliq yoki davlat hokimiyatining buyrug‘i qiynoqni oqlashga xizmat qilolmaydi”. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksida mustahkamlangan shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish prinsipi inson huquqlariga doir asosiy xalqaro hujjatlarning talablariga to‘liq javob beradi hamda jinoyat protsessiga jalb qilingan har bir shaxsning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning kafolati bo‘lib xizmat qiladi. Mazkur prinsip birinchi navbatda jinoyat protsessida boshqa ishtirokchilarga nisbatan protsessual majburlov choralarini va fuqarolarning huquq va erkinliklarini chegaralash bilan bog‘liq boshqa harakatlarni amalga oshirish vakolatiga ega bo‘lgan mansabdor shaxslar tomonidan yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan sui iste’molchiliklardan shaxsni, uning sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilishga qaratilgan. Ko‘rib chiqilayotgan prinsip davlat organlari bilan ishda ishtirok etadigan shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni shunday belgilaydiki, davlat organlari ishda ishtirok etadigan shaxslarning sha’ni va qadrqimmatini muhofaza qilishi shart, ishda ishtirok etadiganlar esa inson qadrqimmatini kamsituvchi harakatlardan himoyalanish vositalari majmuiga egadirlar. Jumladan, ularning manfaatlarini cheklash yoki buzishga olib keladigan mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat berishlari mumkin. Mazkur prinsip shaxsga jismoniy va ma’naviy azob-uqubat yetkazadigan harakatlar qilish uchun to‘siq bo‘lib xizmat qiladi. Eksperiment, guvohlantirish, shaxsiy tintuv o‘tkazilganda ishtirok etadigan shaxslarning sha’ni, qadr-qimmatini kamsituvchi, sog‘lig‘ini xavf ostiga qo‘yadigan harakatlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Sud muhokamasida ishtirok etadigan biron-bir shaxs ustida, xususan, dalillar olish uchun uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o‘tkazilishi mumkin emas. Agar ish yuritilishida protsessda ishtirok etadigan shaxslarning shaxsiy hayotiga, farzandlikka olish, tibbiy sirlar va boshqalarga taalluqli ma’lumotlar aniqlansa, davlat organlari mazkur ma’lumotlarni tarqalib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik choralarini ko‘rishlari shart. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish prinsipi Jinoyat ishini yuritishga mas’ul bo‘lgan davlat organlari va mansabdor shaxslarning protsess ishtirokchilarining huquq va qonuniy manfaatlarini ta’minlash, buzilgan huquqlarini tiklash va ularning o‘z huquqlarini bironbir to‘siqlarsiz amalga oshirishlari uchun sharoitlar yaratish bo‘yicha majburiyatlari mazkur prinsipning mazmunini tashkil etadi. Mazkur prinsipning normalari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 43-moddasida bayon etilgan, davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan huquqlari va erkinliklarini ta’minlashligi to‘g‘risidagi konstitutsiyaviy prinsipni jinoyat protsessi prinsipi sifatida ifodalab, jinoyat protsessiga jalb etilgan har bir shaxsning huquq va erkinliklari muhofaza qilinishini kafolatlaydi. Mazkur prinsip O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari normalariga ham to‘liq muvofiqdir. Chunonchi, Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining 3- moddasiga ko‘ra, har bir inson yashash, erkin bo‘lish va shaxsiy daxlsizlik huquqlariga egadir. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktning 9- moddasiga ko‘ra, har bir inson ozodlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega. Hech kim o‘zboshimchalik bilan hibsga olinishi yoki hibsda saqlanishi mumkin emas. Hech kim qonun bilan belgilanganidan boshqacha asos va tartibda ozodlikdan mahrum etilishi mumkin emas. Hibsga olinayotgan har bir kishiga hibsga olish vaqtida qamalish sabablari aytiladi va darhol unga qo‘yilgan ayb ma’lum qilinadi. Ko‘rilayotgan prinsip Inson huquqlari to‘g‘risidagi asosiy xalqaro hujjatlar talablariga muvofiq bo‘lib, har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega ekanligi to‘g‘risidagi konstitutsiyaviy prinsipning jinoyat protsessida amal qilishini ta’minlaydi. Mazkur prinsipning amal qilishi Jinoyat-protsessual kodeksining qator moddalarida (221, 226, 242, 243-moddalar) shaxsni ushlab turish, hibsga olish va qamoqda saqlash tartib-tamoili batafsil nazarda tutilganligi bilan ham ta’minlanadi. Jinoyat-protsessual kodeksining qator normalarida hibsda ushlab turish va qamoqda saqlashning chegaralangan muddatlari belgilangan bo‘lib, bu muddatlar o‘tgan hollarda, ozodlikdan mahrum etilgan shaxsga belgilangan jazo muddati tugaganda shaxs darhol ozod qilinishi shart. Qonunning bu talabini bajarmagan mansabdor shaxslar tegishli tartibda javobgarlikka tortiladilar.O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 19-moddasining 4 va 5 qismlarida nazarda tutilgan normalar O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 27- moddasiga asoslangan. Konstitutsiyaning ko‘rsatilgan normasiga ko‘ra, “har kim o‘z sha’ni va obro‘siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqiga ega. Hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning turar joyiga kirishi, tintuv o‘tkazishi yoki uni ko‘zdan kechirishi, yozishmalar va telefonda so‘zlashuvlar sirini oshkor qilishi mumkin emas”. Fuqarolarning turar joyi yoki boshqa bino, hududlarda tintuv o‘tkazish, fuqarolarning pochta-telegraf jo‘natmalarini xatlab qo‘yish va ularni olib qo‘yish, telefonlar va boshqa so‘zlashuv qurilmalari orqali olib borilayotgan so‘zlashuvlarni eshitib borish faqat Jinoyat-protsessual kodeksida belgilangan hollarda va tartibda amalga oshirilishi mumkin. Qonunning mazkur talabini har qanday buzish o‘rnatilgan tartibda javobgarlikka sabab bo‘ladi va fuqaroga yetkazilgan zarar qonunda belgilangan tartibda undiriladi. Jinoyat ishini yuritish jarayonida shaxsning huquq va erkinliklarini buzish oqibatida yetkazilgan zarar buzilgan huquqlarni tiklash bilan birga qonunda belgilangan tartibda qoplanadi. Sudda jinoyat ishlarining oshkora ko‘rilishi prinsipi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 7-moddasi sud ishlarini yuritishning oshkoraligi prinsipini nazarda tutadi. Mazkur modda mazmunidan ko‘rinib turibdiki, “oshkoralik” atamasi “sudda ishlarning ochiq ko‘rilishi” atamasining sinonimi sifatida qo‘llaniladi. Sudda ishning oshkora ko‘rilishiga bo‘lgan huquq har bir insonning huquqidir. Bu huquq Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining 10- moddasida, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktning 14- moddasida hamda O‘zbekiston Respublikasi qo‘shilgan xalqaro huquqning boshqa hujjatlarida mustahkamlangan. Sudda jinoyat ishlarining oshkora ko‘rilishi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 19-moddasida mustahkamlangan prinsipidir. Jinoyat protsessining mazkur prinsipi qonun tomonidan quyidagi tarzda tartibga solinadi: “Barcha sudlarda, davlat sirlarini qo‘riqlash manfaatlariga zid keladigan, shuningdek jinsiy jinoyatlar to‘g‘risidagi ishlar ko‘riladigan hollarni istisno qilganda, jinoyat ishlari oshkora ko‘riladi” (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 19-moddasi 1-qismi). O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 19-moddasi 2-qismiga muvofiq, o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan shaxslarning jinoyatlari to‘g‘risidagi ishlarni, shuningdek fuqarolarning shaxsiy hayotiga oid ma’lumotlarni yoki ularning sha’ni va qadr-qimmatini kamsitadigan ma’lumotlarni oshkor qilmaslik maqsadida jabrlanuvchining, guvohning yoki ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning, xuddi shuningdek ularning oila a’zolari yoki yaqin qarindoshlarining xavfsizligini ta’minlash taqozo hollarda boshqa ishlarni ham sud tomonidan ajrim chiqarib, yopiq sud majlisida ko‘rishga yo‘l qo‘yiladi. Ushbu ishlar bo‘yicha ishning to‘liq yoki qisman yopiq sud majlisida ko‘rilishi zaruriyatiga sabab bo‘ladigan aniq holatlar mavjudligini sud har bir vaziyatda alohida aniqlaydi. Mazkur holatlar mavjudligida sud butun protsessni yoki uning alohida bir qismini “yopiq eshiklarda” o‘tkazishga nafaqat haqli, balki majbur ham. Xulosa va takliflar Jinoyat protsessual huquqi – jinoyat ishlari bo‘yicha surishtiruv, dastlabki tergov va sud muhokamasini o‘tkazish bilan bog‘liq faoliyatni tartibga soluvchi tartib qoida va normalarning qonunda mustahkamlangan tizimini, ya’ni jinoyat ishi yurituvi vazifalari amalga oshiriladigan zarur huquqiy tartib-taomillarni ifodalaydi. Jinoyat protsessi bosqichlari – bu protsessning, bir tomondan, o‘zaro bog‘liq va ikkinchi tomondan, nisbatan mustaqil bo‘lgan qismlari bo‘lib, bir-biridan yakuniy protsessual qarorlariga hamda bevosita vazifalariga (jinoyat sud ish yurituvi maqsadidan kelib chiquvchi), ish yurituvida ishtirok etayotgan shaxslar va organlarga, protsessual faoliyatni (protsessual tartib-taomillarni) amalga oshirish tartibiga (shakliga) hamda jinoyat-protsessual munosabatlar xususiyatiga qarab farqlanadi. Jinoyat protsessining funksiyalari deganda, jinoyat-protsessual faoliyatning asosiy yo‘nalishlari tushuniladi. Ma’lumki, surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura va sud organlarining jinoyat-protsessual faoliyati bir xil bo‘lmay, o‘z mazmuniga ko‘ra bir necha yo‘nalishlarda amalga oshiriladi. Jinoyat protsessining funksiyalari jinoyat sud ish yurituvi subyektlarining protsessdagi roli va vazifasidan kelib chiqadi. Jinoyat protsessual shakl – jinoyat-protsessual harakatlarni amalga oshirish shartlari, ketma-ketligi va izchilligi, ularni rasmiylashtirish tartibini aniq va batafsil tartibga soluvchi, ya'ni muayyan jinoyat protsessual munosabatlarni yuzaga keltirish, o‘zgartirish yoki tugatishning qat'iy shartlaridan iborat. Jinoyat-protsessual norma – jinoyat-protsessual huquq va majburiyatlar subyektlarining davlat tomonidan o‘rnatilgan hamda davlat va jamoat ta’siri tizimi orqali ta'minlangan hamda jinoyat ishlari yurituvini samarali amalga oshirishga qaratilgan umummajburiy xulqatvor qoidalari. farqlanadi. Qonunning vaqt bo‘yicha amal qilishi jinoyat ishi yurituvida ishni sudga qadar yuritish va sud muhokamasi vaqtida amal qilgan jinoyat protsessual qonun qo‘llanilishi bilan belgilanadi. Qonunning hudud bo‘yicha amal qilishi “tuproq prinsipi”, ya’ni hududiylik tamoyili asosida belgilanadi. Bu jinoyat sodir etish joyidan qat’I nazar O‘zbekiston Respublikasi hududida jinoyat-protsessual yuritish uning protsessual qonunchiligi asosida yuritilishini anglatadi.Qonunning shaxslar bo‘yicha amal qilishi jinoyat ishi yurituvi tartibining barcha uchun yagonaligi hamda jinoyat-protsessual qonunchilikning fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi prinsipi asosida amalga oshirilishini anglatadi. Shu bois ham jinoyat- protsessual qonunchilikning amal qilishi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga nisbatan tatbiq etiladi. Immunitetga ega bo‘lgan shaxslar ushbu qoidadan mustasno. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi qoidalarini qo‘llashda ba'zi istisnolar e’tiborga olinishi lozim. Jinoyat protsessi prinsiplari – bu O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va Jinoyat-protsessual kodeksida mustahkamlangan, jinoyat ishlarini yuritishning eng muhim xususiyatlari, xarakteri va mazmun-mohiyatini belgilovchi hamda jinoyat ishlarini qo‘zg‘atish, tergov qilish, sudda ko‘rib chiqish va hal qilish bilan bog‘liq jinoyatprotsessual faoliyatida jinoyat-protsessual munosabatlari sohasiga jalb etilgan fuqarolarning huquq va erkinliklarini amalda ta'minlashga va jinoyat protsessi maqsadlariga erishishga xizmat qiluvchi asosiy huquqiy qoidalardir. Jinoyat protsessi prinsiplarining ayrimlari jinoyat ishlarini yuritishning barcha bosqichlarida amal qilsa, ayrimlari esa uning ma’lum bosqichlarida qiladi. Qonuniylik, shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarining muhofaza qilish, aybsizlik prezumpsiyasi kabi prinsiplar jinoyat ishlarining yuritishning barcha bosqichlarida amal qiladi. Sudda jinoyat ishlarini oshkora ko‘rilishi va sudda ishlarni yuritishda tortishuv kabi prinsiplar jinoyat ishlari bo‘yicha sudda ish yuritish bosqichidagina amal qiladi. Ayrim prinsiplar jinoyat protsessining ma’lum bosqichlarida to‘liq amal qilsa, boshqalari qisman amal qiladi. Bunday prinsiplarga misol qilib jinoyat ishlarini yuritishda jamoatchilik ishtiroki, dalillarni bevosita va og‘zaqi usulda tekshirish prinsiplarini ko‘rsatish mumkin Adabiyotlar 1.O‘zbekiston respublikasining jinoyat-protsessual kodeksi. 2. O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son 3.O‘zbekiston Respublikasining 2018-yil 29-yanvardagi O‘RQ-463-sonli Qonuni tahririda — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 30.01.2018-y., 03/18/463/0634-son — 2018-yil 1-apreldan kuchga kiradi 4.O‘zbekiston Respublikasining 2010-yil 28-sentabrdagi O‘RQ-262-sonli Qonuniga asosan chiqarilgan — O‘R QHT, 2010-y., 39-son, 340-modda

Jinoyat protsesual normalar:tushunchasi,tuzilishi,turlari, vaqt va makonda amal qilishi. Jinoyat protsessi prinsiplari

Kirish

Asosiy qism

1.Jinoyat-protsessual huquqi tushunchasi va mohiyati.

2. Jinoyat protsessual huquqining normalari

3. Jinoyat-protsessual qonunining vaqt, hudud va shaxslar bo‘yicha amal qilish

4.Jinoyat protsessi prinsiplari

Xulosa va takliflar

Adabiyotlar

Sotib olish