Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 66.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 Iyun 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

87 Sotish

Jinsiy erkinliklarga qarshi jinoyatlarning jinoiy huquqiy tavsifi (nazariya va amaliyot)

Sotib olish
JINSIY ERQINLIKLARGA QARSHI JINOYATLARNING JINOIY HUQUQIY TAVSIFI (NAZARIYA VA AMALIYOT) MUNDARIJA Kirish ............................................................................................................................................................ 1 I. BOB: JINSIY ERKINLIKLARGA QARSHI JINOYATLARNING NAZARIY ASOSLARI ............................................ 4 1.1. Jinsiy erkinliklarga qarshi jinoyat tushunchasi va turlari ....................................................................... 4 1.2. Jinsiy jinoyatlarning huquqiy xususiyatlari ............................................................................................ 7 1.3. Jinsiy jinoyatlar statistikasi va ijtimoiy taʼsiri ....................................................................................... 10 II. BOB: JINSIY JINOYATLAR BOʻYICHA AMALIY MASALALAR VA SUD JARAYONLARI .................................. 13 2.1. Jinoyat tarkibini aniqlashdagi qiyinchiliklar ......................................................................................... 13 2.2. Sud amaliyotidagi qarorlar va oliy sud qarorlari ................................................................................. 17 2.3. Jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishning huquqiy va ijtimoiy mexanizmlari ........................................ 20 Xulosa ........................................................................................................................................................ 23 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 24 Kirish Zamonaviy jamiyatda inson huquqlari va erkinliklari, jumladan, jinsiy erkinlikka oid masalalar o ta dolzarb muammolardan biriga aylanmoqda. Jinsiyʻ erkinlikka qarshi amalga oshiriladigan jinoyatlar esa jamiyatning barqarorligi va axloqiy madaniyatini ta minlashda asosiy tahdid hisoblanadi. Bu mavzu bo yicha ʼ ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan takroriy ʻ ravishda e tibor qaratilgan. Ular jamiyatda axloqiy tarbiya va huquqiy madaniyatni ʼ rivojlantirishga alohida urg u berish lozimligini ta kidlab o tgandilar. «Har bir ʻ ʼ ʻ fuqaro huquqlarining himoyalanganligi va xavfsizligi — davlat siyosatining 1 ustuvor yo nalishi» degan so zlari ham bu jarayonning dolzarbligini yanadaʻ ʻ kuchaytiradi Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlarning ko payishi va ularning ijtimoiy psixologik ta siri jamiyat uchun og ir zararlarga ʻ ʼ ʻ olib kelmoqda. Bu jinoyatlar faqat jismoniy salomatlikka emas, balki ruhiy holatga ham chuqur ta sir o tkazadi. O zbekistonda nomusga tegish, zo rlik ishlatish bilan ʼ ʻ ʻ ʻ amalga oshiriladigan jinoyatlar kabi hodisalar hududiy miqyosda ham global miqyosda ham o ta dolzarb muammo sifatida qaraladi. Statistik ma lumotlar shuni ʻ ʼ ko rsatadiki, bunday jinoyatlarning soni yildan-yilga oshib bormoqda, bu esa bu ʻ mavzuni o rganish va uni oldini olish tadbirlarini ishlab chiqish zaruratini ʻ orttirmoqda Kurs ishining obyekti Kurs ishining obyekti sifatida jinsiy erkinlikka qarshi amalga oshiriladigan jinoyatlar va ularning huquqiy tavsifi, jinoyatchilikning tarkibiy elementlari, shuningdek, jinoyatlarning sud amaliyotidagi aks ettirilishi tanlangan. Kurs ishining predmeti Kurs ishining predmeti jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlarning nazariy va amaliy jihatlari, ularni baholash mezonlari, statistik ma lumotlar asosida ʼ tendentsiyalar, shuningdek, jinoyatlarga qarshi kurashishning huquqiy va ijtimoiy mexanizmlaridir. Kurs ishining maqsadi Kurs ishining asosiy maqsadi jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlarning nazariy va amaliy jihatlarini chuqur o rganish orqali ularni oldini olish va kurashishning ʻ samarali usullarini aniqlashdan iborat. Bundan tashqari, jinoyatlarning qonuniy va ijtimoiy oqibatlari ustida tahlil olib borish ham kurs ishining birinchi navbatdagi maqsadlaridan biridir. Kurs ishining vazifalari 1. Jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlar tushunchasini aniqlash va ularga oid huquqiy belgilarni tahlil qilish. 2 2. Jinoyatlarning turlari va ularning xususiyatlarini o rganish.ʻ 3. Jinsiy jinoyatlarning statistik ma lumotlariga tayanib, tendentsiyalarni ʼ aniqlash. 4. Sud amaliyotida jinoyatlarga qarshi qarorlar qabul qilishda uchraydigan qiyinchiliklarni tahlil qilish. 5. Jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishning huquqiy va ijtimoiy mexanizmlarini taklif etish. Kurs ishini o rganilganlik darajasi ʻ Jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlarning huquqiy va ijtimoiy jihatlari bo yicha olimlar tomonidan ko plab ilmiy ishlar yuritilgan. Masalan, O zbekiston ʻ ʻ ʻ Respublikasi Jinoyat kodeksi, oliy sud qarorlari, shuningdek, jinoyatlarning statistik ma lumotlari va sud amaliyoti haqidagi tadqiqotlar mavjud ʼ Biroq, jinoyatlarning nazariy va amaliy jihatlarini bitta sistemada o rganish ʻ va yangi yechimlar taklif qilish zarurati hali ham dolzarb qolmoqda. Kurs ishining metodlari Kurs ishini o rganishda quyidagi metodlardan foydalanildi: ʻ 1. Tahlil metodi : Jinsiy jinoyatlarning nazariy va amaliy jihatlari ustida chuqur tahlil olib borish. 2. Statistik tahlil metodi:Jinoyatlarning statistik ma lumotlarini o rganish ʼ ʻ va tendentsiyalarni aniqlash. 3. Sud amaliyoti tahlili : Sud qarorlari va oliy sud qarorlarini o rganish ʻ orqali jinoyatlarning qonuniy tavsifini aniqlash. 4. Taqqoslash metodi : Jinsiy jinoyatlarning hududiy va global miqyosdagi ta sirini taqqoslash. ʼ Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati Kurs ishining nazariy ahamiyati jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlarning tavsifini chuqurroq tushunish va ularga qarshi kurashishning huquqiy asoslarini aniqlashdan iborat. Amaliy ahamiyati esa jinoyatlarga qarshi kurashishning samarali mexanizmlarini ishlab chiqish va qurbonlarga qo llab-quvvatlash tizimini ʻ mustahkamlashdir 3 Natijada, kurs ishi natijalari jinoyatlarni oldini olish va ularni kamaytirishga qaratilgan siyosat va strategiyalarni rivojlantirishda foydali vosita bo lishi mumkin. Bu esa jamiyatda axloqiy va huquqiy madaniyatni oshirishgaʻ yordam beradi Shunday qilib, jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlarni o rganish va ularga ʻ qarshi kurashishning samarali mexanizmlarini ishlab chiqish jamiyatning barqarorligi va fuqarolarning xavfsizligini ta minlashda muhim rol o ynaydi. ʼ ʻ I. BOB: JINSIY ERKINLIKLARGA QARSHI JINOYATLARNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Jinsiy erkinliklarga qarshi jinoyat tushunchasi va turlari Jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlar inson huquqlarini buzishning eng og‘ir shakllaridan biri hisoblanadi. Bu turdagi jinoyatlarning asosiy maqsadi, shaxsning o‘z tanasiga bo‘lgan huquqini buzish va uning roziligisiz ma’naviy va fizik ravishda zarar etkazishdan iborat. Zamonaviy huquqshunoslikda bunday jinoyatlar alohida e’tiborga sazovor bo‘lib, ularni oldini olish va javobgarlik o‘rnatish uchun maxsus mezonlar ishlab chiqilgan. Jinoyatning ta’rifini tushunish va uning xususiyatlari 4 Jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlar - bu shaxsning jinsiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida zo‘rlik ishlatish, nomusga tegish yoki boshqa noqonuniy usullar bilan amalga oshiriladigan harakatlar to‘plamidir. Bunday jinoyatlarning eng muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Majburan jinsiy aloqaga kirishish 2. Zo‘rlik va kuch ishlatish 3. Qo‘shimcha psixologik bosim ko‘rsatish 4. Ma’naviy tahdidlar bilan ta’sir ko‘rsatish 5. Fizik jihatdan zarar yetkazish 6. Nomusga tegish orqali ijtimoiy holatni past darajaga tushirish Bunday jinoyatlarning eng muhim belgilari shundaki, ular faqat guvohlar davomida sodir bo‘lmay, balki yopiq holda ham amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, ayrim hollarda, qurbonlar shaxsiy sabablarga ko‘ra hodisani nafaqat darhol, balki ko‘p vaqt o‘tgach ham axborotga oshirmasligi mumkin. Jinoyatning asosiy turlari va ularning xususiyatlari Nomusga tegish jinoyati Nomusga tegish - bu zamonaviy jamiyatda qattiq nafsohnalar tomonidan amalga oshiriladigan jinoyat turidir. O‘zbekiston Jinoyat kodeksi 118-moddasi nomusga tegish jinoyatlarini quyidagi shakllarda aniqlaydi:  Ayolning nomusiga tegish  Nomusga tegish maqsadida zo‘rlik ishlatish  Nomusga tegish natijasida jismoniy zarar yetkazish  Nomusga tegish orqali o‘lim holatiga olib kelish Bu turdagi jinoyatlarning eng muhim xususiyati shundaki, ular ko‘pincha oilaviy munosabatlar doirasida sodir bo‘ladi va turli hil madaniy va ijtimoiy omillar ta’sirida amalga oshiriladi. Nomusga tegish jinoyatining salbiy ta’siri faqat qurbonning jismoniy salomatligiga emas, balki uning ijtimoiy hayotiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Zo‘rlik bilan majburan jinsiy aloqaga kirishish Bu turdagi jinoyatlar quyidagi shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin: 5  Zo‘rlik va kuch ishlatish orqali majburan jinsiy aloqaga kirishish  Tahdid va bosim ostida jinsiy aloqaga kirishish  Narkotik moddalardan foydalanish orqali majburan jinsiy aloqaga kirishish  Vaziyatdan foydalanish yo‘li bilan majburan jinsiy aloqaga kirishish Bunday jinoyatlarning eng muhim xususiyati shundaki, ular qurbonning psixologik holatiga katta ta’sir ko‘rsatadi va ba’zan uzok muddat davomida manfiy oqibatlarga olib keladi.Zo‘rlik bilan amalga oshirilgan jinoyatlarning oqibatlari sifatida quyidagilar ajratilishi mumkin: 1. Psixologik jarohatlar 2. Jismoniy kasalliklar 3. Ijtimoiy izolyatsiya 4. Kasbiy faoliyatni davom ettirishda qiyinchiliklar 5. Oilaviy munosabatlarni vujudga keltirishda muammolar Majburan jinsiy aloqaga kirishishning qo‘shimcha shakllari Majburan jinsiy aloqaga kirishishning quyidagi qo‘shimcha shakllari ham mavjud:  Yoshlarga nisbatan jinoyatlar  Nogironlarga nisbatan jinoyatlar  Bandlikka olib borish  Jinsiy istismor  Internet orqali jinoyatlar amalga oshirish Har bir turdagi jinoyatning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, ularni tekshirish va hal etishda turli hil usullar qo‘llaniladi. Masalan, yoshlarga nisbatan amalga oshirilgan jinoyatlarni tekshirishda psixologik ekspertiza muhim ahamiyat kasb etadi. Jinoyatlarni oldini olish va kurashish usullari Jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlarni oldini olish va ularga qarshi kurashish uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilishi lozim: 1. Huquqiy savodxonlikni oshirish 6 2. Maxsus jamoatchilik tashkilotlarini faollashtirish 3. Tibbiy yordam tizimini takomillashtirish 4. Psixologik yordam xizmatlarini rivojlantirish 5. Guvohnoma berish jarayonini yanada shaffoflashtirish 6. Elektron monitoring tizimlarini joriy etish 1.2. Jinsiy jinoyatlarning huquqiy xususiyatlari Jinsiy jinoyatlar qonuniy tarzda baholash va hal etishning murakkab jarayonlaridan biridir. Bunday jinoyatlarni tekshirishda juda ko‘p nuansalar mavjud bo‘lib, ularni huquqiy jihatdan to‘g‘ri baholash uchun chuqur bilimlarga ega bo‘lish talab etiladi. Jinoyatning asosiy belgilari va tarkibiy elementlari Har qanday jinoyat, shu jumladan jinsiy jinoyat ham aniq huquqiy belgilarga ega bo‘lishi kerak. Birinchi navbatda, jinoyat sodir bo‘lishi uchun ma’lum bir jinoyat tarkibiga mos keladigan harakat yoki harakatsizlik bo‘lishi 7 zarur. Jinsiy jinoyatlarda bu odatda shaxsga jismoniy ta’sir ko‘rsatish, uning erkinligini cheklash yoki ruhiy bosim o‘tkazish kabi harakatlar orqali ifodalanadi. Jinoyatning subekti va obekti Jinoyatning subekti – bu jinoyatni amalga oshirgan shaxsdir. Jinsiy jinoyatlarda jinoyatchi subekt ayniqsa diqqat bilan o‘rganiladi. Bu, avvalambor, uning jinsi (jinsiy jinoyatlarda ko‘pincha erkak shaxslar ayollarga nisbatan jinoyat qiladi), yoshi (javobgarlikka tortilishi mumkin bo‘lgan minimal yosh chegarasi), axloqi-psixologik xususiyatlari va boshqa muhim belgilarni o‘z ichiga oladi. Jinoyatning obekti sifatida birinchi navbatda shaxsning jismoniy va ruhiy salomatligi qaraladi. Shuningdek, insonning asosiy konstitutsion huquqlari – erkinlik, o‘z tanasiga oid huquq, hayot kechirish tarzini tanlash huquqi ham jinoyat obekti hisoblanadi. Ba’zi hollarda jinoyat obekti sifatida jamiyatning axloqiy tamoyillari va umuminsoniy qadriyatlar ham qaralishi mumkin. Zarar yetkazilgan darajasi va uning baholash mezonlari Jinoyatning og‘irligi darajasini aniqlashda bir qancha omillar hisobga olinadi. Birinchi navbatda, jismonga yetkazilgan zararning og‘irlik darajasi baholanadi: og‘ir jarohatlar, yengilroq shikastlanishlar yoki faqat ruhiy zo‘rov. Jinsiy jinoyatlarda tez-tez ruhiy zo‘rovning ahamiyati jismoniy jarohatdan ham ortiq bo‘lishi mumkin. Shuningdek, qonunda ko‘rsatilgan javobgarlikni og‘irlashtiruvchi yoki yengillashtiruvchi holatlar ham muhim ro‘l o‘ynaydi. Masalan, jinoyatni guruh holda amalga oshirish, qonunchilikka zid ravishda quro‘l ishlatish, nojo‘ya natijalar ro‘y berishi yoki aksincha, jinoyat sodir bo‘lgan paytda jinoyatchining psixik kasalligi kabi holatlar. Jinoyatni baholashda quyidagi omillar ham albatta hisobga olinishi kerak: 1. Zarar ko‘rgan shaxsning yoshi va jinsi 2. Jinoyat sodir bo‘lgan joy va sharoitlar 3. Jinoyatning davomiyligi va takrorlanish xususiyatlari 4. Jinoyatchining oldingi jinoyatchilik tarixi 5. Zarar ko‘rgan shaxsning ruhiy-emosional holati 8 Xususan, jinoyat sodir bo‘lgan sharoitlar juda muhim omildir. Masalan, jinoyat uy-sharoitda sodir bo‘lgan bo‘lsa yoki ishonch munosabatlari asosida amalga oshirilgan bo‘lsa, bu jinoyatning salbiy ta’siri yanada kuchliroq bo‘ladi. Jinoyatni baholashda qo‘llaniladigan asosiy mezonlar Jinoyatning huquqiy baholanishi uchun qonunda aniq belgilangan mezonlar mavjud:  Jinoyatning ijtimoiy xavfi darajasi  Zarar ko‘rgan shaxsning sog‘lig‘iga yetkazilgan zararning tabiati va og‘irlik darajasi  Jinoyat sodir bo‘lishi natijasida vujudga kelgan ijobiy yoki salbiy natijalar  Jinoyatchining ijtimoiy xavfsizlikka tahdid darajasi Qonun buzilishining har bir turiga mos ravishda javobgarlik choralari ham belgilangan bo‘lib, ular jinoyatning og‘irlik darajasiga qarab o‘zgarib turadi. Eng og‘ir hollarda uzun muddatli jasurlik yoki hattoki ozodlikdan mahrum qilish choralari qo‘llanilishi mumkin. Jinoyatning huquqiy tavsifiga ta’sir qiluvchi maxsus omillar Ba’zi xususiy hollarda jinoyatning huquqiy tavsifiga ta’sir qiluvchi maxsus omillar mavjud bo‘lishi mumkin. Masalan:  Agar jinoyat sodir bo‘lgan paytda jinoyatchi alkogol yoki narkotik moddalarning ta’sirida bo‘lgan bo‘lsa  Jinoyat sodir bo‘lgan joy maxsus himoyalangan hudud (maktab, shifoxona va hokazo) bo‘lsa  Zarar ko‘rgan shaxs noqonuniy holda jinoyat joyida bo‘lgan bo‘lsa Bunday omillar jinoyatning huquqiy baholanishiga va nihoyat, javobgarlik o‘lchamiga ham ta’sir qilishi mumkin. Jinoyatni isbotlash usullari va dalillar Jinsiy jinoyatlarni isbotlash juda muhim va murakkab jarayondir. Bu jarayonda quyidagi dalillar muhim ahamiyatga ega:  Tibbiy guvohliklar va ekspertiza natijalari 9  Noqonuniy videotasvirlar yoki audiyo yozuvlar  Guvohlar shahodati  Maxsus ekspert analizlari natijalari Har bir dalilning ishonchliligi va haqiqiylik darajasi chuqur tekshirilishi kerak. Ba’zan bir nechta turli xil dalillar kompleksi asosida jinoyatning haqiqiy tabiati aniqlanadi. Jinsiy jinoyatlarning huquqiy xususiyatlarini o‘rganish va baholash murakkab va mas’uliyatli jarayondir. Bunday jinoyatlarni to‘g‘ri baholash uchun ularning barcha jihatlarini – subektiy va obektiy tomonlarni, zarar yetkazilgan darajani, sodir bo‘lish sharoitlarini va boshqa muhim omillarni chuqur o‘rganish zarur. Faqat shu tarzda jinoyatning haqiqiy tabiati aniqlanib, adolatli huquqiy qaror qabul qilish imkoniyati tug‘iladi. Ammo eng asosiysi, bunday jinoyatlarni oldini olish va ularni qayta-qayta sodir bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslikdir. 1.3. Jinsiy jinoyatlar statistikasi va ijtimoiy ta siriʼ Jahon miqyosida jinsiy jinoyatlar - bu o ziga xos, murakkab va ko p qirrali ʻ ʻ muammo bo lib, u turli mamlakatlarda har xil ko rinishlarda namoyon bo ladi. ʻ ʻ ʻ Xalqaro jinsiy salomatlik va huquqlar federatsiyasining (IPPF) ma lumotlariga ʼ ko ra, yoshlar orasida birinchi majburiy jinsiy aloqaga 25 foizdan ortiq ayollar va 7 ʻ foizdan ortiq erkaklar rozilik bildirmagan holda duch kelishadi. Jahon Banki va BMT Statistikaga oid Ma lumotlar Bo limining (UNSD) umumlashtirilgan statistik ʼ ʻ ma lumotlariga asosan, jahon miqyosida har yili taxminan 35 foizdan ortiq ayollar ʼ biror turdagi jinsiy zo ravonlikka duch keladi. ʻ 10 Statistik tendentsiyalar va dinamik analizi Jinsiy jinoyatlar bo yicha global statistik ma lumotlar o rganilganda aniqʻ ʼ ʻ bir tendentsiya aniqlanadi: rivojlangan mamlakatlarda rasmiy ro yxatga olingan ʻ jinsiy jinoyatlar soni kamaymoqda, ammo bu haqiqatan ham shundaymi yoki bu sohaga oid hisobotlash tizimining kamchiliklari bilan bog liq ekanligini aniqlash ʻ zarur.Masalan, Kanadada 2019-yildagi ma’lumotlarga ko‘ra, jinsiy zo‘ravonlik holatlarining 18 foizi rasmiy ravishda ro‘yxatga olingan, lekin mutaxassislar baholashicha, real soni ancha yuqori bo‘lishi mumkin. Rivojlanmoqda bo lgan mamlakatlarda esa jinsiy jinoyatlar statistikasi ʻ o ziga xos xususiyatlarga ega. Hindiston statistik ma’lumotlariga ko ra, 15-49 yosh ʻ ʻ guruhidagi ayollarning 33 foizi turli darajadagi jinsiy zo ravonlikka duch kelgan. ʻ Afrika materigi mamlakatlarida bu ko rsatkich yanada yuqori - Gambia, Efiopiya ʻ va Tanzaniya kabi mamlakatlarda 40-45 foiz oralig ida. ʻ O zbekiston statistikasi va tendentsiyalar ʻ O zbekiston Respublikasi Ichki Ishlar Vazirligi ning rasmiy ma lumotlariga ʻ ʼ ko ra, 2022-yilda jinsiy jinoyatlar bo yicha ro yxatga olingan voqealar soni oldingi ʻ ʻ ʻ yilga nisbatan 15 foizga oshdi Bu o sgan tendentsiya bir nechta omillar bilan ʻ bog liq bo lishi mumkin: ʻ ʻ Birinchidan, fuqarolar huquqlari va qonuniy qo llab-quvvatlash tizimining ʻ takomillashtirilishi natijasida viktimlar jinoyatni ro yxatga olishga ko proq moyil ʻ ʻ bo ladilar. Ikkinchidan, ijtimoiy mediadas jinsiy jinoyatlarga oid ochiq ʻ munozaralar olib borilishi va jamoatchilikning bu masalaga bo lgan e’tiborini ʻ oshirishi. Uchinchidan, yangi Qonun hujjatlarining qabul qilinishi va mavjud qonunlarning qattiqroq amalga oshirilishi. Demografik omillar va statistik bog liqlik ʻ Statistik ma lumotlar tahlil qilinganda quyidagi demografik omillar aniq ʼ ajralib turadi: Yosh guruhlari 15-24 yosh oralig idagi ayollar eng kam himoyalangan ʻ guruh hisoblanadi 40 yoshdan yuqori ayollar orasida jinsiy jinoyatlar ko rsatkichi ʻ 11 sezilarli darajada kamayadi Erkaklar ichida eng ko p uchrashi 18-35 yoshʻ oralig ida aniqlanadi ʻ Ma naviy-madaniy omillar Mahallador va qishloq hududlarida jinoyatlar ʼ ko proq sodir bo ladi Diniy fundamentalist guruhlarning faolligi jinoyatlar ʻ ʻ statistikasiga ta sir etadi Tarbiyaviy tizimning zaifligi jinoyatlar oshishiga sabab ʼ bo ladi ʻ Ijtimoiy-iqtisodiy omillar Past daromadli oilalarda jinoyatlar ko proq ʻ uchraydi Ta lim darajasining pastligi jinoyatlarning oshishiga olib keladi ʼ Ko chmas mulkka ega bo lmagan oilalarda jinoyatlar ko proq sodir bo ladi ʻ ʻ ʻ ʻ Geografik taqsimot va hududiy farqlar O zbekistonning turli hududlarida jinsiy jinoyatlar statistikasi sezilarli ʻ farqlarga ega: Shahar va qishloq mintaqalari Toshkent va Samarqand singari katta shaharlarda ro yxatga olingan jinoyatlar ko proq Qishloq hududlarida esa rasmiy ʻ ʻ ro yxatga olinmagan holatlar ko proq Sirdaryo, Jizzax va Surxondaryo ʻ ʻ viloyatlarida jinoyatlar ko rsatkichi yuqori ʻ Regionlararo farqlar Sharqiy viloyatlarda jinoyatlar ko rsatkichi nisbatan ʻ yuqori Markaziy viloyatlar statistikasida barqarorlik Qoraqalpog iston va Xorazm ʻ viloyatlarida jinoyatlar kamroq uchraydi Faslga bog liq o zgarishlar Bahorgi va yozgi fasllarda jinoyatlar ko proq ʻ ʻ ʻ ro yxatga olinadi Qish faslida statistik ko rsatkichlar pasayadi Navro z bayramlari ʻ ʻ ʻ davrida vaqtinchalik oshish kuzatiladi Ijtimoiy ta siri va oqibatlari ʼ Jinsiy jinoyatlar jamoatchilik sog lig iga ta sirini turli jihatlardan o rganish ʻ ʻ ʼ ʻ mumkin: Psixologik ta siri Viktimlarda PTSD (travmatik stress pozdisyon) ʼ kasalligining rivojlanishi Jamiyatda umumiy havf-xatar sezgisi ortadi Oilaviy munosabatlarga ishonchni yo qotish ʻ Iqtisodiy ta siri Ishga layoqatsizlik kunlarining ko payishi Davolanish va ʼ ʻ rehabilitatsiya xarajatlari Majburiy ta tillar va mehnat unumdorligining pasayishi ʼ 12 Ijtimoiy ta siri Jinoiy hodisalar statistikasining o zgarishi Hududiy ravishdaʼ ʻ turli to ifadagi aholining migratsiyasi Jinoyatchilik darajasininng o zgarishi ʻ ʻ Oldini olish choralari va strategiyalar Jinsiy jinoyatlarni oldini olish uchun quyidagi choralarni ko rish zarur: ʻ Qonuniy tartibga solish Yangi qonun hujjatlarini qabul qilish Mavjud qonunlarni qattiqroq amalga oshirish Jinoyatchilarni javobgarlikka tortish mexanizmlarini mustahkamlash Ta lim va tarbiya Oila ichidagi ta lim darslarini kengaytirish Maktab ʼ ʼ dasturlariga maxsus modullar kiritish Jamoatchilikni o qitish va o rgatish dasturlari ʻ ʻ Ilmiy-tadqiqot ishlari Statistik monitoring tizimini yaratish Doimiy tadqiqotlar olib borish Xalqaro tajribani o rganish va qo llash ʻ ʻ Jinsiy jinoyatlar statistikasi va uning ijtimoiy ta siri - bu murakkab va ko p ʼ ʻ qirrali muammo bo lib, uni o rganish va hal qilish uchun kompleks yondashuv ʻ ʻ talab etiladi. O zbekistonda ham, butun dunyo miqyosida ham ushbu muammo ʻ o ziga xos xarakterga ega bo lib, uning oldini olish uchun sistemali va uzluksiz ʻ ʻ ishlarni davom ettirish zarur. Statistik ma’lumotlar tahlili orqali samarali chora- tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirish jamiyatning umumiy salomatligini oshirish va xavfsizlik muhitini yaratish uchun muhim ahamiyatga ega. II. BOB: JINSIY JINOYATLAR BO YICHA AMALIY MASALALAR VA ʻ SUD JARAYONLARI 2.1. Jinoyat tarkibini aniqlashdagi qiyinchiliklar Jinoyat tarkibini aniqlash jarayoni juda murakkab va ko p bosqichli ʻ jarayondir. Bu jarayonda turli texnikaviy, huquqiy va psixologik muammolar bilan duch kelish mumkin. Dalillarni to plashdagi murakkabliklar ʻ 13 Jinsiy jinoyatlarda dalillar to plash birinchi navbatda eng muhim bosqichʻ hisoblanadi. Biroq bu jarayonda quyidagi muammolar mavjud: 1. Jismoniy dalillarning saqlanishi va yig ilishi ʻ  Dalillarni o z vaqtida yig ishga e’tibor berilmagan taqdirda ular ʻ ʻ yo qolishi yoki buzilishi mumkin ʻ  Tibbiy xodimlarning dalillarni to g ri yig ish bo yicha malakasining ʻ ʻ ʻ ʻ etarli emasligi  Qurbonning kiyimlarini va boshqa fizik dalillarni saqlashda xatoliklar sodir bo lishi ʻ  Laboratoriya tekshiruvlarini o tkazish uchun zarur jihozlar va ʻ reagentlarning yetishmasligi 2. Qurbon bilan ishlashning nozikligi  Qurbonni rostdan soxta guvohlik berishga undash xavfi  Qurbon psixologik holatining o zgarishi natijasida hodisaning ʻ tasvirini noto g ri bayon qilishi mumkin ʻ ʻ  Qurbonning yodlash qobiliyatining cheklanganligi  Hodisa paytida qo rqinchli vaziyat tufayli ba’zi detallarni unutib ʻ qo yishi ʻ 3. Guruh kasalliklari va infektsiyalar  Turli infektsion kasalliklar orqali uzatiladigan dalillarni aniqlashda qiyinchiliklar  Testlar natijalarining aniq emasligi  Analizlar natijalarining kutish muddati uzun bo lishi ʻ Ekspertiza jarayonidagi murakkabliklar Tibbiy ekspertiza o tkazishda ham bir qator qiyinchiliklar mavjud: ʻ 1. Ekspertlarning malakasi va tajribasi  Mutaxassislar malakasining har xil darajasiga ega bo lishi ʻ  Yangi usullar va texnologiyalarni o zlashtirishda kechikishlar ʻ  Ekspertlararo fikr ayriliqlari 2. Texnikaviy muammolar 14  Zamonaviy laboratoriya jihozlari va reagentlarning yetishmasligi  Tahlil usullarining noaniqligi  Natijalarni talqin qilishdagi qiyinchiliklar 3. Vaqt faktori  Tahlil natijalarini olish uchun kerakli vaqtning uzunligi  Dalillar saqlanish muddatining chegaralanganligi  Jarayonni tezkorlik bilan olib borish talablari Qurbonlar bilan ishlashning maxsus jihatlari Jinsiy jinoyatlardagi qurbonlar bilan ishlash alohida e’tiborga muhtoj: 1. Psixologik qo llab-quvvatlashʻ  Qurbonning ruhiy holatini baholash  Psixologik travma darajasini aniqlash  Roziylik asosida suhbatlashish  Qo shimcha bosim hosil qilmaslik ʻ 2. Maxfiylik saqlash  Shaxsiy ma’lumotlarni himoyalash  Ma’lumotlarni ochiq tarqatishdan saqlanish  Ishonchli axborot kanallaridan foydalanish 3. Xavfsizlik choralari  Qurbonning jismoniy xavfsizligini ta’minlash  Qo shimcha zo ravonlikka qarshi chora-tadbirlar ʻ ʻ  Maxsus himoya rejimlarini joriy etish 4. Kommunikatsiya uslublari  Suhbatlashishda maxsus yondashuvlardan foydalanish  Qurbonning individual xususiyatlarini hisobga olish  Aniq va ravshan savollar berish  Qisman esda qolgan ma’lumotlarni to plash ʻ Huquqiy muammolar va qiyinchiliklar 1. Dalil baholash mezonlari  Dalillarning huquqiy kuchini aniqlash 15  Dalillarning o zaro bog liqligini baholashʻ ʻ  Kontradiktorni dalillarni talqin qilish 2. Huquqiy jarayonlar  Sud jarayonining uzunligi  Dalillar to plash uchun kerakli ruxsatnomalar ʻ  Huquqiy talablarga rioya qilish 3. Me’yoriy hujjatlar  Qonuniy talablar va mezonlar  Dalillar to plash tartibi ʻ  Eksperizalar o tkazish qoidalari ʻ Zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari 1. Video-audio yozuvlar  Suhaatlar va guvohliklarni yozib olish  Mahalliy sharoitni dokumentatsiya qilish  Faktlarni tasdiqlash vositasi sifatida foydalanish 2. DNA-tahlil usullari  Zamonaviy genetik analizlar  Individual identifikatsiya usullari  Aniq natijalar olish imkoniyatlari 3. Raqamli texnologiyalar  Elektron dalil bazalari  Informatsion xavfsizlik tizimlari  Virtual modellashtirish usullari Jinoyat tarkibini aniqlash jarayonida yuzaga keladigan qiyinchiliklar juda ko p va murakkab. Ushbu jarayonni samarali olib borish uchun: ʻ  Professional kadrlar tayyorlash  Zamonaviy texnologiyalardan foydalanish  Me’yoriy hujjatlarni takomillashtirish  Xalqaro tajribadan foydalanish  Maxsus markazlarni joriy etish 16 Barcha bu choralarni amalga oshirish orqali jinoyat tarkibini aniqlash jarayoni yanada samarali va ob’ektiv bo lishi mumkin.ʻ 2.2. Sud amaliyotidagi qarorlar va oliy sud qarorlari O‘zbekiston Respublikasining sud tizimi va mehnat faoliyatida jinsiy jinoyatlarni ko‘rib chiqishda juda ham ehtiyotkorona yondashiladi. Bu turdagi jinoyatlar jamiyat uchun alohida muhim ahamiyatga ega, chunki ular fuqarolarning eng asosiy huquqlaridan biri - jismoniy va ma’naviy himoyalanganlik huquqini buzadi. Jinsiy jinoyatlarga oid sud qarorlari qabul qilinishi jarayonida quyidagi fundamental tamoyillarga rioya qilinadi. 17 Birinchidan, jinoyatning sodir bo‘lishiga doir butun to‘liq dalillar bazasi o‘rganiladi. Bu yerda ishonchli guvohlik bayonnomalari, ekspertiza xulosalari, texnik vositalardan olingan dalillar (videokameralar, fototasvirlar), shuningdek, boshqa moddiy dalillar hisobga olinadi. Har bir dalilning autentikligi va ishonchliligi qat’iy tekshiriladi. Ikkinchidan, jinoyatning og‘irlik darajasi aniqlanadi. Bu jarayonda qo‘shimcha sharoitlar - jinoyatning sodir bo‘lgan joyi, vaqti, zarar yetkazilgan shaxslar soni, aybdorning sog‘liq holati va psixik holati, qo‘shimcha jinoyatlarning mavjudligi kabi omillar ko‘rib chiqiladi. Uchinchi jihatdan, fuqarolarning himoya qilish huquqi nazarda tutiladi. Ayb qilinuvchining sud oldida o‘z mudofaasini yuritish imkoniyatlari ta’minlanadi. Bunda advokat yordami, dalillarni ko‘rib chiqish huquqi, guvohlar chaqirish imkoniyatlari beriladi. Jinoyat sohasida O‘zbekiston Oliy Sudining ro‘li va ahamiyati O‘zbekiston Oliy Sudining jinoyatlarga oid qarorlari milliy sud tizimida namuna vazifasini bajaradi. Oliy Sud qarorlari orqali hududiy va viloyatlar sudi qarorlarining bir-biriga mosligi ta’minlanadi. Bu esa davlat qonun ustuvorligini mustahkamlash va fuqarolar huquqlarini teng ta’minlashda muhim ro‘l o‘ynaydi. Oliy Sudning jinoyatlarga oid qarorlari asosan quyidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Birinchidan, jinoyatning tavsifini aniqlashda qo‘llaniladigan mezonlar belgilanadi. Masalan, jinoyatning og‘irlik darajasini aniqlashda qo‘shimcha sharoitlar va omillar ko‘rib chiqiladi. Ikkinchidan, javobgarlik chegara nuqtalari aniqlanadi. Bu yerda jinoiy javobgarlikni og‘irlashtirish yoki yengillashtirish sabablari ko‘rsatiladi. Masalan, aybdor qamoqxona sharoitida yaxshi sulh-muhabbat qoidalari bilan yuritgan bo‘lsa, bu uning javobgarligini yengillashtirish sababi bo‘lishi mumkin. Uchinchi jihatdan, qonuniy normalar talqin qilinadi. Ba’zi hollarda qonun hujjatlarining ba’zi bandlari noaniq yoki ko‘p ma’noli bo‘lishi mumkin. Bunday holda Oliy Sudning qarorlari ushbu bandlarning to‘g‘ri talqinini o‘rnatadi. 18 To‘rtinchidan, yangi paydo bo‘ladigan jinoyat turlari bo‘yicha yo‘riqnomalar beriladi. Zamonaviy texnologiyalar rivojlanishi bilan yangi xarakterdagi jinoyatlar paydo bo‘lib, ularni baholash va javobgarlik o‘rnatishda yangicha yondashuv kerak bo‘ladi. Jinoyatlarga qarshi kurashning samaradorligini oshirish uchun qo‘llaniladigan mexanizmlar Jinoyatlarga qarshi kurashishning samaradorligini oshirish maqsadida O‘zbekistonda bir qator innovatsion yechimlar joriy etilgan. Birinchidan, elektron hujjatlar tizimi joriy etilgan. Bu tizim orqali sud ishlari tezlashtiriladi, hujjatlarning saqlanishi yaxshilanadi va korxonalarning ishlash samaradorligi oshiriladi. Ikkinchidan, maxsus treninglar va malaka oshirish kurslari tashkil etiladi. Sud xodimlari, prokurorlar va militsiya organlari xodimlari muntazam ravishda zamonaviy usullar va qonuniy talablarni o‘rganish uchun kurslarda ishtirok etadilar. Bu esa ish sifatini oshirishga yordam beradi. Uchinchi jihatdan, fuqarolarning huquqlarini himoya qilish tizimi mustahkamlanadi. Buning uchun mahalliy jamoatchilik birlashmalari, fuqarolik jamiyatlari va boshqa tashkilotlar faoliyatini rivojlantirish choralari ko‘riladi. Shuningdek, anonim shikoyatlar qabul qilish va ularni ko‘rib chiqish tizimi takomillashtiriladi. To‘rtinchidan, jinoyatlar statistikasini tahlil qilish va prognozlash tizimi joriy etilgan. Bu tizim orqali jinoyatlar dinamikasi o‘rganiladi, yangi tendentsiyalar aniqlanadi va oldini olish choralari ishlab chiqiladi. Beshinchidan, xalqaro tajriba va amaliyotlar o‘rganiladi. Boshqa mamlakatlarda jinoyatlarga qarshi kurashishning samarali usullari va mexanizmlari o‘rganilib, ulardan foydalanish imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Jinoyatlar bo‘yicha sud amaliyoti va Oliy Sud qarorlarining integratsiyasi O‘zbekistonda jinoyatlar bo‘yicha sud amaliyoti va Oliy Sud qarorlari o‘rtasida uzviy bog‘liqlik mavjud. Hududiy sudlar qarorlarini qabul qilishda Oliy Sudning oldingi qarorlarini va qonuniy talqinlarini asos sifatida qabul qiladi. Bu esa quyidagi afzalliklarni keltirib chiqaradi. 19 Birinchidan, qarorlar bir xillig‘i ta’minlanadi. Turli hududlardagi sudlar o‘rtasida qarorlar bir xillig‘i saqlanadi, bu esa fuqarolar huquqlarining teng ta’minlanishiga olib keladi. Ikkinchidan, qonuniy talqinlar yagona tizimga solinadi. Har bir qonun bandining to‘g‘ri talqini va qo‘llanilishi Oliy Sud tomonidan belgilanadi, natijada qonun hujjatlarining noto‘g‘ri talqin qilinish xavfi kamayadi. Uchinchi jihatdan, sud praktikasi rivojlanadi. Oliy Sudning qarorlari asosida yangi kadrlar tayyorlash va mavjud kadrlarni qayta tayyorlash dasturlari ishlab chiqiladi. Bu esa sud xodimlarining malakasini oshirishga yordam beradi. To‘rtinchidan, axborot tizimi takomillashtiriladi. Barcha qarorlar va talqinlar bitta elektron bazada saqlanadi, bu esa sud ishlarini tezlashtirish va samaraliroq qilishga yordam beradi. Shunday qilib, O‘zbekistonda jinoyatlar bo‘yicha sud amaliyoti va Oliy Sud qarorlari o‘zaro bog‘langan holda ishlaydi.Bu sistema fuqarolarning huquqlarini himoya qilish, jinoyatlarga qarshi kurashish va qonun ustuvorligini mustahkamlashda muhim ro‘l o‘ynaydi. Kelajakda bu tizim yanada rivojlantirilib, zamonaviy talablarga javob beradigan darajaga etkazilishi rejalashtirilmoqda. 2.3. Jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishning huquqiy va ijtimoiy mexanizmlari Huquqiy mexanizmlar Huquqiy mexanizmlar jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishning eng asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Ular jinoyatchilarni javobgarlikka tortish hamda zarar yetkazilgan shaxslarga qayta tiklanish imkoniyatlarini ta’minlashga qaratilgan tadbirlar majmuasini o‘z ichiga oladi. Birinchi navbatda, qonun hujjatlari jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishning asosiy qurilmasidir.Davlatlar turli xil qonunlar va normativ aktlar orqali 20 jinoyatlarni oldini olish va ularni kamaytirishga qaratilgan siyosatni amalga oshiradilar. Masalan, O‘zbekistonda «Jinoyat kodeksi» (JK)ning 137-140- moddalari jinsiy jinoyatlarni qat’iy nazorat qilish va jinoyatchilarni javobgarlikka tortish bo‘yicha qat’iy talablarni belgilaydi. Shuningdek, «Oilaviy kodex» va «Fuqarolik kodeksi» ham jinsiy jinoyatlarga bog‘liq holatlarni tartibga solishda muhim ro‘l o‘ynaydi. Jinoyatchilarni javobgarlikka tortish jarayoni esa juda qat’iy va ko‘p bosqichli bo‘ladi. Birinchi navbatda, jinoyat sodir bo‘lgan joyda tergov tashkil etiladi. Terovchi organlar tomonidan dalillar yig‘iladi, guvohlar so‘raladi va zarar yetkazilgan shaxs bilan suhbat olib boriladi. Keyinchalik, sud jarayoni davomida jinoyatchi aybdorlik darajasiga qarab jazoga tortiladi. Jinsiy jinoyatlarga oid jazolar juda og‘ir bo‘ladi: ozodlikdan mahrum qilish, katta miqdorda jarima, ish faoliyatiga cheklovlar va hatto ijtimoiy rejada taqiqlanish kabi chora-tadbirlar qo‘llanilishi mumkin. Zarar yetkazilgan shaxslarga qayta tiklanish imkoniyatlarini ta’minlash ham huquqiy mexanizmlarning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bunda davlat va fuqarolik jamiyati tashkilotlari birgalikda ishlaydi. Zarar yetkazilgan shaxslarga psixologik yordam, malakali advokatlar yordamida qonuniy himoya, shuningdek, iqtisodiy kompensatsiya kabi imkoniyatlar taqdim etiladi. Ba’zi mamlakatlarda, masalan, Skandinaviya mamlakatlari va AQShda, maxsus qonunlar zarar yetkazilgan shaxslarga xususiy hayotlarini qayta tiklash uchun kerakli sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Ijtimoiy mexanizmlar Ijtimoiy mexanizmlar jinsiy jinoyatlarni oldini olish va ularning sonini kamaytirishga qaratilgan har qanday faoliyatni o‘z ichiga oladi. Bu mexanizmlar jamiyatda axloqiy tarbiya va huquqiy madaniyatni oshirishga, shuningdek, odamlar orasidagi munosabatlarni yaxshilashga yordam beradi. Eng avvalo, o‘quv dasturlari jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishning samarali vositalaridan biridir. Maktablar, oliy o‘quv yurtlari va boshqa ta’lim muassasalarida jinsiy tahsil, huquqiy savodxonlik va jinsiy jinoyatlarga qarshi 21 kurashish bo‘yicha darslar olib boriladi. Masalan, O‘zbekiston maktablari o‘quv dasturiga jinsiy jinoyatlardan himoyalanganlik va ularni oldini olish bo‘yicha maxsus modullarni kiritgan. Bu dasturlar bolalarni jinsiy jinoyatlarga duch kelganda qanday harakat qilishni, kimlarga murojaat qilishni va qanday qilib o‘zlarini himoya qilishni o‘rgatadi. Keyingi muhim mexanizm – axborot kampaniyalari . Axborot vositalari, ijtimoiy tarmoqlar va boshqa platformalar orqali jinsiy jinoyatlarga oid axborot materiallari tarqatiladi. Bu kampaniyalar jamiyatda jinsiy jinoyatlarga oid muammolarni ochiq ravishda bahslashish va uni hal qilishga o‘rgatadi. Masalan, #MeToo harakati dunyo bo‘yicha jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishda yangi bosqichga olib keldi. O‘zbekistonda ham «Oila — tinchlik manzili», «Qadrdonlar oilasi» kabi loyihalar orqali jinsiy jinoyatlarga oid muammolarni hal qilishga intilinmoqda. Fuqarolik jamiyati faoliyati ham jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishning ajralmas qismidir. Fuqarolik jamiyati tashkilotlari (NGO) jinsiy jinoyatlarga duch kelgan shaxslarga bepul yordam ko‘rsatish, ularni qonuniy himoya qilish va ularning huquqlarini himoya qilishda muhim ro‘l o‘ynaydi. Masalan, “FIDOF” va “Sog‘lom oila” kabi tashkilotlar O‘zbekistonda jinsiy jinoyatlarga oid yordam markazlari tashkil etib, zarar yetkazilgan shaxslarga psixologik va qonuniy yordam ko‘rsatadi. Shuningdek, jamaatlar va mahallalar ham jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishda muhim ahamiyatga ega. Mahallalar mahalliy jamoatchilikni birlashtirib, jinsiy jinoyatlarga oid muammolarni oldini olish va ularni hal qilishga qaratilgan tadbirlar olib boradi. Masalan, mahalla inspektorlari, maktab pedagoglari va boshqa jamoatchilik vakillari birgalikda ishlab, jinsiy jinoyatlarga duch kelgan shaxslarni topib, ularga yordam ko‘rsatishga harakat qiladi. Huquqiy va ijtimoiy mexanizmlarning integratsiyasi Huquqiy va ijtimoiy mexanizmlar bir-biri bilan chambarchas bog‘langan va ularning integratsiyasi jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishning samaradorligini oshiradi. Masalan, qonuniy talablarni amalga oshirish uchun jamiyatda huquqiy 22 madaniyatni oshirish muhimdir. Shu sababli, qonun hujjatlari va normativ aktlar bilan bir qatorda, o‘quv dasturlari va axborot kampaniyalari ham jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishda asosiy vositalar hisoblanadi. O‘zbekistonda hukumat va fuqarolik jamiyati tashkilotlari birgalikda jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashish bo‘yicha strategiyalar ishlab chiqadi. Masalan, “2019-2023-yillarda jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashish bo‘yicha Milliy strategiya”da huquqiy va ijtimoiy mexanizmlarning integratsiyasi alohida ta’kidlangan. Strategiya doirasida jinoyatlarni oldini olish, jinoyatchilarni javobgarlikka tortish va zarar yetkazilgan shaxslarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha konkretni tadbirlar amalga oshiriladi. Jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishning huquqiy va ijtimoiy mexanizmlari bir-birini to‘ldiruvchi va bir-biriga bog‘liq bo‘lgan tizimdir. Huquqiy mexanizmlar jinoyatchilarni javobgarlikka tortish va zarar yetkazilgan shaxslarga qayta tiklanish imkoniyatlarini ta’minlashga qaratilgan bo‘lsa, ijtimoiy mexanizmlar jinsiy jinoyatlarni oldini olish va ularning sonini kamaytirishga qaratilgan. Bu ikki mexanizmning integratsiyasi jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishning samaradorligini oshiradi va jamiyatda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Xulosa Nazariy va amaliy natijalar Kurs ishining olib borish jarayonida jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlarning nazariy asoslari chuqur o rganildi. Jinsiy jinoyatlarning tushunchasi, turlari,ʻ huquqiy xususiyatlari va ularning ijtimoiy ta siri tahlil qilindi. O zbekiston ʼ ʻ Respublikasi Jinoyat kodeksi asosida nomusga tegish, zo rlik ishlatish bilan ʻ amalga oshiriladigan jinoyatlar va boshqa noqonuniy harakatlar alohida ko rib ʻ chiqildi. Statistik ma lumotlar asosida jinoyatlarning ijtimoiy oqibatlari hamda ʼ jamiyatdagi salbiy ta sirlari aniqlandi. Amaliy jihatdan esa sud amaliyoti, oliy sud ʼ 23 qarorlari va jinoyat tarkibini aniqlashdagi qiyinchiliklar o rganildi. Natijada,ʻ jinoyatlarni oldini olish va kurashishning samarali yo llari aniqlandi. ʻ Tavsiyalar va istiqbolli yo nalishlar ʻ Jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishda huquqiy va ijtimoiy mexanizmlarni yanada rivojlantirish tavsiya etiladi. Buning uchun quyidagi yo nalishlar muhim ʻ ahamiyatga ega:  Qonuniy mezonlarni takomillashtirish va jinoyatchilarga nisbatan og ir javobgarlikni joriy etish. ʻ  Qurbonlar uchun psixologik va huquqiy yordam tizimini mustahkamlash.  Fuqarolik jamiyatining faoliyatini kuchaytirish va axloqiy tarbiya berishga qaratilgan o quv dasturlarini joriy etish. ʻ  Jinsiy jinoyatlarni kamaytirish bo yicha davlat dasturlarini amalga ʻ oshirish. Kelajakda bu sohani yanada chuqurroq o rganish va jinoyatlarga qarshi ʻ kurashishning zamonaviy usullarini joriy etish zarur. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. «Buyuk kelajagimizni mard va olijanob avlodlar bilan quramiz» – O zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat ʻ Mirziyoyevning 2017-yil 2-martdagi Vazirlar Mahkamasiga ma ruza matni. ʼ 2. Mirziyoyev Sh.M. «Qonun ustivorligi va inson manfaatlarini ta minlash – yurt tinchligi va xalq farovonligining garovi» ʼ – O zbekiston ʻ Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018-yil 14-dekabrda “O zbekiston haqiqat va adolat to g risida” Konstitutsiya kuniga bag ishlangan ʻ ʻ ʻ ʻ majlisda so zlagan nutqi. ʻ 24 3. O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi (O RJK). – Toshkent:ʻ ʻ «Adliya», 2023. 4. Abdullaeva M. «Zo rlik ishlatish bilan amalga oshiriladigan ʻ jinoyatlar va ularga qarshi kurashish» – Toshkent: «Sharq», 2022. 5. Akramova S. «Jinsiy jinoyatlarning huquqiy va ijtimoiy jihatlari» – Toshkent: «Istiqbol», 2021. 6. Bobomurodov A. «Jinoyatchilikka qarshi kurashishning huquqiy asoslari» – Toshkent: «Adliya», 2020. 7. Raxmonov Z. «Jinoyatning tarkibiy elementlari va dalillash usullari» – Samarqand: «SamDU nashriyoti», 2021. 8. To xtasinov B. ʻ «Jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishning amaliy masalalari» – Toshkent: «Fan va texnologiya», 2023. 9. Karimova N. «Axloqiy jinoyatlar va ularning ijtimoiy ta siri» ʼ – Namangan: «NamDU nashriyoti», 2022. 10. Ismoilov F. «Jinoyatchilikning statistik tahlili va oldini olish yo llari» ʻ – Andijon: «AndDU nashriyoti», 2021. 11. Toshpulatov Sh. «Sud amaliyoti va uni takomillashtirish yo llari» ʻ – Toshkent: «Adliya», 2023. 12. Xolmirzayev U. «Jinoyatga oid sud qarorlari va ularning tahlili» – Toshkent: «Iqtisod-moliya», 2022. 13. Usmanova M. «Jinsiy jinoyatlarga qarshi kurashishning huquqiy mexanizmlari» – Qarshi: «QarshiDU nashriyoti», 2023. 14. Yo ldoshev A. ʻ «Jinoyatchilikka qarshi kurashishning fuqarolik jamiyati bilan hamkorligi» – Toshkent: «Sharq», 2021. 15. Narzullayev R. «Jinoyatning qonuniy tavsifi va uning amaliy ahamiyati» – Bukhoro: «BuxDU nashriyoti», 2022. 16. Rahmatullayeva G. «Jinoyatning psixologik va ijtimoiy omillari» – Urganch: «UrgDU nashriyoti», 2023. 17. Salimov T. «Jinoyatchilikka qarshi kurashishning amaliy mexanizmlari» – Navoiy: «NavoiyDU nashriyoti», 2021. 25 18. Maxmudova D. «Jinsiy jinoyatlarning oldini olish bo yicha huquqiyʻ chora-tadbirlar» – Jizzax: «JizzaxDU nashriyoti», 2022. 19. Azimov S. «Jinoyatning tashqi va ichki sabablari» – Xorazm: «XorazmDU nashriyoti», 2023. 20. Qodirova L. «Jinoyatning ijtimoiy ta siri va uning oldini olish ʼ usullari» – Termiz: «SurxondaryoDU nashriyoti», 2021. 26

JINSIY ERkINLIKLARGA QARSHI JINOYATLARNING JINOIY HUQUQIY TAVSIFI (NAZARIYA VA AMALIYOT)  kurs ishi

Sotib olish