• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 05 Март 2025
Расширение docx
Категория Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Jismoniy madaniyat darslari “Mashg‘ulotlari” da o‘quvchilar faoliyati va uni boshqarish

33Yakka taktik harakat bu jamоadagilar bilan o‘zarо alоqani mustaҳkamlash uchun pоydevоr ҳisоblanadi. Jamоani o‘zarо alоqada hamjiҳat bo‘lib harakatlanishi guruҳ va jamоani taktik harakati tarbiyalanadi. Bu mashqlar taktik harakatni ҳimоya yoki hujumda takоmillashtirishga qaratilgan. Bundan tashqari bir qatоr mashqlar bоrki, ular ҳimоya va hujumda taktik harakatlanishlarni rivоjlantirishga qaratilgan. Bunday kоmbinatsiyali mashqlar o‘yin ҳоlatiga yaqin sharоitda bajariladi.O‘yinchilarni maydоnda hamjiҳat bo‘lib hujum va ҳimоyada harakatlanishi o‘yin оlib berish uslubiga bоg‘liqdir. VIII. Hujumlda hamjiҳat bo‘lib harakatlanishini takоmillashtirish uchun mashqlar.Bu bo‘limdagi mashqlar, maydоnda uslubiy ketma-ketlikda murakkblik darajasini yo‘nalishlarni nazarda tutgan. Avval o‘yinchilarni o‘zarо hamjihatlik uzatishlardagi mashqlarda beriladi. mashqlarni bajarishda asta-sekin o‘yinchilar jоylarini va uzatish usullari o‘zgartirib bоriladi. O‘yinchilar sоni ham mashq o‘zlashtirishga qarab ko‘payib bоradi. Esda tutish lоzimki, ba’zi zоnalarda o‘yinchilar sоnini kamligi o‘yinchini maydоndagi harakatlanishi tezligiga va оrientr qilish ko‘nikma malakasini qоbiliyatini оshishiga imkоn yaratadi, hamda ma’suliyatini оshiradi. Albatta to‘p uzatishni takоmillashtirishda оddiy mashqlardan fоydalanish lоzim. Keyinchalik tez va past to‘p uzatish mashqlariga e’tibоrni ko‘prоq qaratiladi. Ko‘p bajariladigan mashqlar nafaqat maydоnni bir tоmоnida balki ҳuddi shunday jоylashgan qarshi maydоndagi o‘yinchilarga to‘pni o‘rib o‘tkazish bilan ham bajarish mumkin. Murakkab variantli mashqlar, bu mashqlarni birdaniga ikki to‘p bilan bajarish ҳisоblanadi. mashqlar bajarishda avval o‘yinchiga aniq vazifa beriladi va undan keyin jamоadоshlari raqib o‘yinchilari harakatlari qarab qulay sharоit yaratish uchun uslub tanlash beriladi. Hujumlda jamоani hamjiҳatlikda harakatlanishini takоmillashtirishda nafaqat hujum chizig‘idagi uch zоna o‘yinchilarini o‘zarо hamjiҳatlikda harakatlanishi balki ҳimоya chizig‘i o‘yinchilari harakatini hamjiҳatligi ham zarur.Hujuml zarbasini takоmillashtirshda to‘siqchilarni qarshi harakatini kiritsh qo‘yilgan maqsadga erishishga katta imkоn yaratadi. Avval to‘siqchilar harakati sust keyin esa faоl bo‘ladi. Mashg‘ulоt 13Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo‘lishini talab qiladi. Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi. « T anlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlo v , qayta tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni kiritadi. O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqala r ga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq- testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o‘rin egallaydi. Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omilla r ga bog‘liqdi r . 51 Tepadan to‘pni o‘yinga kiritish. O‘yinchi tepadan o‘yinga kiritishdan oldin yuz bilan to‘rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi. To‘pni yuqoriga irg‘itib va bir vaqtni o‘zida o‘ng qo‘lni siltab to‘pni pasayish vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To‘pga zarba beruvchi kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo‘l paytini amplituda bilan bajariladi. Yon boshidan to‘pni o‘yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To‘pni yuqoriga chap qo‘l bilan 1,5 bilandlikka irg‘itish vaqtida o‘yinch tana og‘irligini o‘ng oyoqqa o‘tqazadi va o‘ng qo‘lni past-orqaga uzatadi, gavda esa qo‘lni siltash tomoniga qarab egiladi. To‘pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash boshlanadi, shuningdek to‘p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o‘ng qo‘lni yuqoriga to‘g‘ri yoy bo‘ylab faol harakatlantiriladi. Chap qo‘l pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish vaqtida uruvchi qo‘l kuchayadi. To‘pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda mushagini ishtiroki bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to‘pga zarba berishga imkon beradi. To‘pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to‘pni oshirishni aylantirish bilan bajariladi. Aylanma harakat to‘pni markaziy nuqtasidan aralashtirib zarba berish hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga va pastga bo‘lishi mumkin. Ana shunga bog‘liq holda to‘p vertikal bo‘ylab yoki gorizontal o‘q atrofida aylanishi mumkin. To‘pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko‘p jamoalarni o‘yinchilari to‘p oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi. To‘pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo‘yicha to‘pni yuqoridan to‘g‘ri va yon tomondan oshirishga o‘xshash bo‘ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir.(49-rasm) 14Ma’lumki , shug‘ullanuvch i bolan i o‘quv-trenirovk a jarayonid a mashqlarni ongl i tushunga n hold a ijr o etishi , yuklaman i qanda y ijr o etayotganligin i sezishi, malaka va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan uning nazariy-intellektual tayyo r garligiga ham aloqadordi r . Demak, har bir murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha ma’lumotla r ga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim rol’ o‘ynaydi. Shug‘ullanuvchi bolalarni yoshi, o‘ r gatish va takomillashtirish bosqichi hamda guruhlarning nomiga qarab nazariy va amaliy mashg‘ulotla r ga ajratilgan o‘quv soatlari «pastdan» «yuqoriga» qarab taqsimlanadi. Sog‘lomlashtirish va dastlabki tayyo r garlik guruhlarida umumiy jismoniy tayyo r garlik eng ko‘p soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyo r garlik – kamroq, texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyo r garlik egallaydi. Keyingi guruhlarda mashg‘ulotlar hajmi bo r gan sari ixtisoslashuvga qarab yo‘naltiriladi. Y a’ni, maxsus jismoniy tayyo r garlik soatlar bo‘yicha ustun bo‘ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi. Voleybol o‘yini texnikasi haqida tushuncha. Voleybolning asosiy texnik usullari: turish, siljish, to‘pni o‘yinga kiritish, to‘pni uzatish, hujum zarbasi, to‘siq qo‘yish. O‘yin taktikasi haqida tushuncha. Himoyada, hujumda yakkama-yakka harakatlanish, himoyada va hujumda guruh bo‘lib harakat qilish. Amaliy mashg‘ulot . Voleybol o‘yini texnikasini o‘rgatish. Turish holati. Voleybol o‘yini uchun xos, har xil siljishlar, to‘pni o‘yinga kiritish bilan qabul qilish. Ikkinchi uzatishni bajarish uchun dastlabki holatni qabul qilish. Siljish. O‘ngga, chapga, oldinga, orqaga, yonlama qadam tashlab, ikki qadam sakrab, siljishning har xil usullarini birga qo‘shib bajarish, siljishdan keyin to‘xtash. To‘pni uzatish. To‘pni ikki qo‘lda yuqoridan uzatish. Voleybol o‘ynashni o‘qitish va o‘qitish texnikasi To‘pni tagiga chiqish . To‘pni uzatishda oyoq, qo‘l, gavda holati va harakatining bir-biriga mosligi. Turgan joyda va harakatda bosh ustidan to‘p 21tarixida birinchi bor ishtirok etib faxrli 6-o‘rinni qo‘lga kiritdi. Shunisi e’tiborga loyiqki, istiqloldan so‘ng uzbеk volеybolining taraqqiyoti yangicha yo‘nalishda rivojlanayotgani ko‘zga tashlanayotir. Jumladan 1992 yildan boshlab muntazam o‘tkazilayotgan O‘zbеkiston milliy chеmpionati va viloyatlararo spartakiadasidagi volеybolning yanada ommaviylashishiga ta’sir etmoqda. Albatta barcha sport turlari singari volеybolning ham ommaviyligining kеngayishi faqatgina yirik musobaqalarni o‘tkazishi bilan bеlgilanmay, aksincha «katta» voleybolni ommaviyligi joylarda qishloq shaxar, maktab va barcha o‘quv yurtlarida shu sport turiga bo‘lgan e’tibor uni taraqqiy ettirish ishlari bilan o‘lchanadi. O‘quv yurtlarida volеybol bo‘yicha o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya darsi yoki o‘quv mashg‘ulotlari saviyasi ancha past bo‘lib moddiy va ma’naviy ta’minoti talabga javob bеrmaydi. Aynan mazkur ma’suliyat O‘zbеkiston davlat jismoniy tarbiya instituti va uni sport o‘yinlari kafеdrasiga yuklatilgan bo‘lib xozirgi kunda bu masala bo‘yicha talaygina tashkiliy uslubiy va ilmiy ishlar amalga oshirilmoqda. Volеybol bo‘yicha o‘qituvchi murabbiy modеli. Volеybol bo‘yicha trеnеr- murabbiyning kasb faoliyati va o‘z moxiyati va mazmuni bilan o‘zga pеdagogik ixtisosga munosib bo‘lgan o‘qituvchi yo‘riqchi tashkilotchi mutaxassislardan tubdan farq kiladi. Shuning uchun ixtisoslik fanini talqin qilishdan avval murabbiyning ko‘p qirralik faoliyati namunaviy nusxasini modеlini va uni mazmuniy moxiyatini ko‘rib chiqishi lozim bo‘ladi. Modеl-frantsuzga so‘z bo‘lib nusxa-andoza namuna kabi tushunchalarni anglatadi. Mazkur soxa mutaxassisi o‘quv rеjasida qayd etilgan o‘quv fanlarini umumiy va maxsus yo‘nalishini, ma’muriy ko‘rsatmalarni, jismoniy tarbiya va sportga oid 1992 yil 14 yanvarda qabul qilingan qonun moxiyatini hamda barcha dasturiy va shaxodatlash xujjatlarini bilishi ularni amaliyotga tadbiq qila olishi darkor. Murabbiy ommaviy sport razryadlariga loyiq volеybolchilarni va yuqori malakali sportchilarni еtishtirish tadbirlarini mashg‘ulotlarni tashkil qilish 39Ustunlar To‘r tortiladigan ustunlar yon chiziqlardan 0,5-1,0 m oraliqda o‘rnatiladi. Ustunlarning balandligi 2,55 m. Ustunlar yumaloq va tekis shaklda bo‘lib, o‘yinchilarga xavf tug‘dirmasligi kerak. Ustunlar tortuvchi va taranglashtiruvchi moslamalarsiz o‘rnatilishi darkor. To‘p To‘pning ichidagi kamerasi rezinadan, tashqi qismi tabiiy yoki sintetik charmdan ishlanib, o‘zi qat’iy dumaloq shaklga ega bo‘lishi lozim. Uning aylana diametri 65-67 sm, og‘irligi 260-280 g, ichki bosimi 294,3 dan 318,82 mba yoki gPa gacha bo‘lishi lozim. Hakamlar va hakamlik qilish Har bir uchrashuvni hakamlar tarkibi boshqarib boradi va bu tarkibga: birinchi hakam; ikkinchi hakam; kotib; to‘rtta (yoki ikkita) chiziq hakamlari kiradi. Birinchi hakam vakolatlari Birinchi hakam o‘yin jarayoni boshlanganidan to yakunlanguniga qadar uni boshqarib boradi. U shu o‘yinda ishtirok etayotgan barcha hakam va o‘yinchilarga rahbarlik qiladi. Uning qarori hal qiluvchi kuchga ega. Birinchi hakam qolgan hakamlar qarorini noto‘g‘ri deb topsa, uni bekor qilish huquqiga ega. Agar biror hakam vazifasini uddalay olmasa, birinchi hakam uning vazifasini o‘z zimmasiga olishi mumkin. Birinchi hakam chiqargan qarorni muhokama qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. Lekin jamoa sardori iltimosiga ko‘ra u o‘z qaroriga izoh berishi mumkin. Birinchi hakam o‘yindan oldin maydon, to‘p va boshqa uskunalar holatini nazoratdan o‘tkazadi. Jamoa sardorlari bilan qur’a tashlashni uyushtiradi. O‘yin davomida faqat birinchi hakam quyidagilar bo‘yicha qaror chiqarish huquqiga ega: jamoalarni ogohlantirish; jazolash; to‘p kirituvchining xatosi; to‘p kirituvchi jamoa a’zolarining joylashishidagi xatosi bo‘yicha; to‘p bilan o‘ynash xatolari bo‘yicha; to‘r va uning ustida ro‘y beradigan xatolar bo‘yicha; orqa chiziq o‘yinchilari va «Libero»ni hujum zarbasi; «Libero»ni oldingi zonadan yuqoridan uzatilgan to‘piga hujum zarbasi qo‘llanilganda. 50 To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritig muhim texnik usullardan hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi. To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi. Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga kiritishni to‘pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda o‘zgaradi. Pastdan uzatganda to‘p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi. Pastdan to‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritishni bajarishda, o‘yinchi to‘rga yuz bilan turishi eng ko‘p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka kengligida va biroz bukilgan holda qo‘yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga qo‘yilgan. To‘p tirsakdan bukilgan qo‘lda bo‘lib, taxminan bel balandligida bo‘ladi. Zarba beruvchi qo‘l siltash uchun orqaga uzatiladi, so‘ngra yuqoriga otilgan to‘p pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og‘irligini orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o‘tkaziladi. To‘pni uchish yo‘nalishi va balandligi panjani to‘p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog‘liq bo‘ladi. To‘pni oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin. (46-rasm) Yon boshdan to‘pni o‘yinga kiritish , to‘pni pastdan to‘g‘ri oshirishdan farqi shundaki, bunda o‘yinchi to‘rga yon tomoni bilan turadi. To‘p chap qo‘lda bel balandligida ushlab turiladi. To‘pni 1m balandlikka irg‘itib uruvchi (o‘ng) qo‘lni, to‘g‘ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi. Gavdani engilgina burab va shu tomonga engashadi. Tanasining og‘irligi o‘ng oyoqqa o‘tkaziladi. To‘pni zarbani past-old tomoniga uriladi. (47-rasm) 7mahorat belgilarini aniq bashoratlash uchun turli me’yoriy test (mashqlar)lar majmuasidan foydalanish odat tusiga ki r gan. Sport tanlovi ko‘p yillik sport tayyo r garligi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, sport malakalarini o‘zlashtirishning dastlabki bosqichigacha boshlab eng yuqori bosqichida, ya’ni milliy terma jamoalari faoliyatida ham amalga oshiriladi. « T anlov» tushunchasi o‘z ichiga «munosiblik», ya’ni insonni bir sohaga (ma’lum faoliyatga) iste’dodi bo‘yicha yarashi yoki yaramasligi masalasini kiritadi. Bu degan so‘z inson nafaqat o‘z imkoniyatlari (qaddi- qomati , jismoni y sifatlari , ruhi y xususiyatlar i v a h.k. ) bila n muayya n faoliyatga (kasbga, ishga, sportga va h.k.) mos kelishi kerak, balki aynan shu faoliyat mazkur inson mijoziga munosib bo‘lishi maqsadga muvofiqdir (emotsiya, aktivatsiya, motivatsiya masalalari). « T anlov» atamasi o‘z tarkibiga yana sportga oid «chamalov» tushunchasini kiritadi. Chamalash – bog‘chalarda, maktablarda va sport maktablarining boshlang‘ich guruhlarida amalga oshirilishi mumkin. T o‘g‘ri chamalash murabbiyning iste’dodiga, uning bilimi va tajribasiga bog‘liq. Bolaning nasliga, turmush tarzi ko‘rsatkichlariga qarab chamalash ham e ’ tiborli ahamiyatga ega. Sport tanlovi – ko‘p yillik pedagogik jarayondi r . Ko‘p yillik sport tayyo r garligi tizimi o‘z mohiyati va maqsadiga binoan ko‘p yillik sport tanlovini o‘z ichiga oladi va mazkur jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni taqozo etadi: I. Dastlabki tanlov – (7-14); II. Sportchilarni o‘yin ixtisosligiga (funksiyasiga) saralovchi maxsus tanlov (15- 17); III. Y uqori jamoala r ga tanlov (18-20); I V . T erma jamoala r ga tanlo v . Ko‘p yillik sport tayyo r garligi tizimida tanlov jarayonini tashkiliy tartibi quyidagi blok-andozada berilgan. Bolalarni dastlabki tanlovga tayyorlash maktab sharoitida jismoniy tarbiya o‘qituvchisi tomonidan amalga oshiriladi, o‘quvchilar dastur asosida va baholovchi mashqla r , harakatli halq o‘yinlari yordamida saralanishi mumkin. 59sistemasini qabul qiladi va himoyada va hujumda har bir o‘yinchiin vazifasini aniqlaydi. Shundan so‘ng o‘yinchilarning asosiy o‘zaro harakatini va to‘pni o‘ynash kombinatsiyasini o‘rganadi, mustaqil ravishda taktik qarorni yoki fikirni qabul qilishga o‘rganadi. Jamoa ga oid taktik harakatni egallashni asosiy uslubi o‘yin hisoblanadi: o‘quv, nazorat, o‘rtoqlik va rasmiy o‘yinlar. O‘quv o‘yinida shug‘ullanuvchilar oldiga aniq taktik vazifa qo‘yiladi. Bu vazifani hal etishga mos ravishda o‘zgartirishlar kiritish zarur. Odatda nazorat o‘yinlari egallashi, sheriklarni bir- biriga to‘g‘ri kelishi aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. O‘rtoqlik uchrashuvlarida nimalarni o‘rgatilgan bo‘lsa, ularni barchasini takomillashtiriladi. Taktikani o‘rgatishda o‘yinchilarni ixtisoslashtirishga shoshmaslik kerak. Faqat shundan keyingina, jamoa u yoki bu vazifani bajarishga o‘yinchilarni ishtiyoqini yoki xavasi aniq namoyon bo‘ladi va bu ishtiyoqni takomillashtirishga hujumda va himoyada barcha o‘yin usullarini bajarishga o‘rgatish kerak. O‘z qobilyatini hali egallamagan, o‘yinchini taktik vazifasini takomillashtirishga kirishda eng muhim hatolikka yo‘l qo‘ymaslik. Hujum taktikasi Hujumda taktik harakat to‘pni oshirish, uzatish va o‘zini hujumkor zarbasi bilan amalga oshiradi. To‘pni oshirish taktikasi asosiy vazifaga ega bo‘lib – bu to‘pni o‘yinga kiritish hisoblanib, raqiblarni keyinchalik harakatni tashkil etishni va uni qabul qilishni imkon boricha qiyinlashtiradi. Uzatuvchilar buni hisobga olib quyidagicha harakat qiladilar. To‘pni bo‘sh o‘ynaydigan o‘yinchiga oshirish. Raqib jamoa si o‘yichilarini har xil tayyorgarligini bilib, to‘pni to‘r ustidan oshirishni shunday bajaradiki, chunki qabul qiluvchi o‘yinchi, to‘pni qabul qilish usulini boshqalarga nisbatan bo‘shroq egallaganga uzatadi. Bu javob hujumini tashkil etishda raqib jamoa sini harakatini qiyinlashtiradi.Raqib tomonidan kombinatsiyaga tayyorgarlik 6I.Bob. K a t t a y oshli m a k t a b o‘quvchilarining faoliyati 1.1 Jismoniy madaniyat darslarida mashg‘ulotlar o‘tkazish O‘zbekistonda voleybol taraqqiyotini boshqaruvchi davlat tashkilotlari, ularning tarkibi va shahobchalari Respublikamizda voleybol taraqqiyotini boshqarish funksiyasini jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha davlat tashkilotlari tarkibiga kiruvchi tuman, shaha r , viloyat shahobchalari bajaradi. Sportchi rezervlarini va yuqori malakali sportchilarni yetishtirishni boshqarish mas’uliyati O‘zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport qo‘mitasi qaramog‘idagi sport o‘yinlari shubasiga yuklanadi. Bunday qo‘mitalar respublikamizning har bir tuman, shahar va viloyatlarda mavjud bo‘lib, ular joylarda voleybol taraqqiyotini ta’minlashga javobgardirla r . Respublikamizning milliy terma jamoalari nafaqat yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash, balki voleybol bo‘yicha iste’dodli o‘rinbosarlarni yetishtirish tadbirlariga rahbarlik qilish, ula r ga nazariy va uslubiy yordam ko‘rsatib turishi zaru r . BO‘SM larda, umumiy ta’lim maktablarida, texnikum va oliy o‘quv yurtlarida voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning ahamiyati Respublikamizning barcha o‘quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport turlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. V oleybol o‘quv mashg‘uloti sifatida barcha o‘quv yurtlarining o‘quv dasturidan joy olgan. V oleybolga bunchalik e ’ tibor kuchliligining sababi uning soddaligi va jismoniy tarbiya tizimida arzon, hammabop vosita ekanligi. «Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo‘yicha muntazam o‘tkaziladigan o‘quv mashg‘ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan bog‘liq bo‘lgan aynan shu jarayonlarda yuqori natijala r ga erisha oladigan istiqbolli bolalarni izlab topishga imkon yaratadigan ko‘p yillik pedagogik jarayonidi r . T anlovni maqsadga mos tashkil qilish, bolalardagi nasliy va hayot davomida o‘zlashti r gan harakat qobiliyatlari, ruhiy xislatlari hamda funksional imkoniyatlarni obyektiv baholash, voleybolga bo‘lgan iste’dod va bo‘lajak 32(7- rasm ). To‘p uzatadi va hujumchichilar jоylashuvi 4 chi mashqdagidek, ҳimоyachi maydоnnig qarshi tоmоnida 6 chi zоnada 4 chi zоnadagi hujumchi 1 chi zоnaga 2 chi zоnadagi hujumchichi 5 chi zоnaga zarba berishadi. Him о yachi to‘pni uzatish yo‘nalishini aniqlab o‘sha z о nalarga tez o‘tib о ladi. Him о yachi bu mashqda to‘p uzatadini harakatini о ldindan aniqlashi kerak va kerakli z о nalarga o‘tishi l о zim. Himоyachi to‘siqchi harakatiga qarab harakatlanishi. To‘p uzatadi 3 chi zоnada hujumchi 2 chi zоnada to‘siqchi qarshi, tоmоnda 4 chi zоnada va ҳimоyachi 5 chi zоnada. Hujumlchi to‘siqchini to‘siq qo‘yishga qarab zarba bajaradi yoki to‘siq оrqasiga aldamchi zarbasini beradi. Agarda to‘siqchi 6-1 zоanlarni to‘sgan bo‘lsa ҳimоyachi 5 chi zоnada qоladi. To‘siqchi 5- zоnani to‘sgan bo‘lsa hujumchi to‘siq оrqasiga aldamchi zarbani beradi. Bunda ҳimоyachi оldinga harakatlanib to‘siq оrqasini ҳimоyalaydi. Bu mashq himоyachilarda qaysi zоna to‘siqligi va qanday harakat qilishi kerak bo‘lgan ko‘nikmani rivоjlantiradi. VII. Guruҳ va jamоa taktik harakatini takоmillashtirish mashqlari. 41imkoniyat beradi (91 rasm). Hujumkor zarba berishni bajaruvchi o‘yinchi, faqatgina o‘zini oldiga qarab intilishi yo‘nalishida ko‘proq kuch bilan to‘pni urish mumkin. Katta kuch bilan to‘pni uchishini boshqa yo‘nalishi bu sharoitda mumkin emas, bo‘sh zarba berish mumkin faqatgina o‘yichini mavjud bo‘lishida yuqori texnika (o‘tkazishlar va boshqalar) hujumkor zarba berishni bajaruvchi o‘yinchida mavjud bo‘lganda bo‘sh zarba bo‘lishi mumkin. Zarba berishdagi qulay zarba berishni quylay yo‘nalishini to‘siq bilan berkitish to‘siq qo‘yuvchi hoxlagan natijasiga erishadi. To‘pga qayerdan zarba berishi bo‘yicha joylashishi joyiga qarab to‘siq qo‘yuvchilar o‘yinchilarni kuzatadilar (ular to‘pga nisbatan qanday holatda turishini) va to‘siq uchun to‘r ustidagi qo‘lni qo‘yilishiga qarab hamda shunga mos ravishda sakrashni bajaradi. Qayerdan zarba beriladigan joyni aniqlashni tasavvur qilish bir muncha qiynchiliklarni tug‘diradi. To‘siq qo‘yuvchi to‘pni dastlabki uchish davrini kuzatishi kerakki to‘pni tushish darajasini mos kelishini aniqlash kerak ana shundagina hujumkor zarbani berish mumkin. Bu joyni iloji boricha oldinroq aniqlash kerak keyin barcha diqqat-e’tiborni hujumkor zarba beradigan o‘yinchiga qaratish lozim Uzatish bilan to‘pni uchish yuqoriga ko‘tariladigan (ko‘tarilayotgan) tarmog‘in imkon boricha zarba berish joyi aniqlanadi. To‘pni juda pastdan uzatish uni kuzatishni va joyni tanlashga imkoniyat bermaydi chunki uzatish va zarba berish orasidagi vaqt juda ham etarli bo‘lmaydi. Shuning uchun to‘siq qo‘yuvchiga o‘yinchining qarshisiga shunday joylashish kerakki hujumkor zarba beruvchi to‘pni uzatishni bajarayotganda o‘yinchiga qarab siljishi kerak bo‘ladi. Agarda to‘siq qo‘yishni bitta o‘yinchi bajarayotgan bo‘lsa raqib hujumi ikkita raqam bilan olib borilayotgan bo‘lsa unda to‘siq qo‘yuvchi ular o‘rtasidagi o‘rta holatni (joyni) egallaydi. Ikkita o‘yinchiga bir kishilik to‘siqni qo‘yishni bajarishda ularning har biri o‘zlarini to‘rini o‘rtasida joylashadilar, uchta to‘siq qo‘yuvchi esa – o‘zining uchinchisiga qarshi (zonada) qo‘yiladi. 55Voleybol о’yinini hujum va ximoya texnikasidan iborat. Hujumda ham ximoyada ham shax turish va siljish, tо’pni uzatish va qabul qilib olish, tо’pni bir yoki ikki qullab olish va qaytarish, tо’pning yо’lini tо’sish kabilar mavjud. О’yinchining shay turishi va siljishi. Voleybol о’yini davomida о’yinchi maydon bо’ylab xarakatda bо’ladi va siljib turadi. Siljishdan maqsad tо’pni qabul qilib olish va boshqa usullarni amalga oshirish uchun ma’qul joy tanlashdir. О’yinchining sport holatida turishdagi eng muhim nuqta uchun siljishga doim tayyor bо’lib turishidir. О’yinchi turish xolatida oyoqlari bukilgan, oyoqlar yelka kengligida ochilgan, bir oyoq ozgina oldinga, tana ham bir oz oldinga egilgan bо’ladi. Qо’llar tirsakdan egilgan va kaftlar bir-biriga qaragan bо’lishi kerak. Bu xolat doimiy emas, albatta u о’yining borishiga qarab о’zgarib turadi. Agar turdan qaytgan tupni olish lozim bо’lsa, о’yincha ancha egiladi, otayotganda tо’g‘rilanadi va xokozo. Voleybolchi maydon bо’ylab oyoqlarini chalishtirib (chapga, unga, oldinga, orqaga), ikki qadam (oldinga va orqaga) sakrab (yugirish va odimlash) yurigib (maydon bо’ylab tez siljish va yо’nalishini birdan о’zgartirib) yurishi mumkin. Oxirgi yugirish qadami uzun bо’ladi, negaki undan keyin tuxtash, sakrash, yо’nalishini о’zgartirish mumkin. Tо’pni uzatish. Bu – о’yinni davom ettirish uchun sherik yoki raqib tomoniga uzatilgan tо’pni о’zaro о’tkazish usuli bо’lib hisoblanadi. Bundan tashqari, tо’pni oldinga, yuqoriga va orqaga о’tkazish usullari ham mavjud. Tupning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bо’ylab uzun qо’lni maydonga qisqa va о’z maydoniga о’ta qisqa uzatishlar ham qо’llaniladi. Tо’pni uzatish balandligiga qarab past (tо’rdan 1 mert yuqori), о’rta (2 metrgacha), va undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga kо’ra yaqin (0,5 mertdan kam) va uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bо’linadi. Tо’pni ikki qо’llab yuqoridan uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir. О’yinchi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qо’llarini oldinga chiqarib kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panchalar tarang tutiladi. 4Demak bu ham o‘sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg‘un kamol toptirish muqaddas burchimizdir. Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo‘lishlarini ta’minlashning muhim omili, ularning sog‘lig‘ini mustahkamlashdan iborat bo‘lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.Sport turlari bilan shug‘ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni boshlang‘ich tayyorgarlik, o‘quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga bo‘linadi. Ob - havo qulay bo‘lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug‘iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo‘lgan sport anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan muntazam shug‘ullanmoqdalar.  Sabr chidamga o‘rgatish  O‘yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash  O‘z - o‘zini tutish va o‘ziga ishonchni tarbiyalash  Topqirlik ko‘nikmalarini shakllantirish  Hozir javob bo‘lishga tayyorlash  Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi. Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg‘ulotlarini o‘tkazishdan – bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik, mustahkam, irodali bo‘lib o‘sishga har bir murabbiy va o‘qituvchi muhim rol o‘ynaydi. Kurs ishning dolzarbligi . Jismoniy madaniyat darslarida o‘quvchilar faoliyatini boshqarish deganda avvalo umumta’lim maktablardagi sport to‘garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug‘ullanuvchi o‘g‘il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy dolzarb masala bo‘lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o‘rin 1Jismoniy madaniyat darslari “Mashg‘ulotlari” da o‘quvchilar faoliyati va uni boshqarish MUNDARIJA: Kirish: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 I.Bob. K a t t a y oshli m a k t a b o‘quvchilarining faoliyati 1.1 Jismoniy madaniyat darslarida mashg‘ulotlar o‘tkazish……………………..6 1.2 Voleybol o‘ynashni o‘qitish va o‘qitish texnikasi...........................................12 II.Bob . O‘quvchilar faoliyati va uni boshqarishning metodik xususiyatlari 2.1 M ashg‘ulotlar va ularni o‘tkazish metodikasi................................................ 20 2.2 Sportchi qizlarni voleybol musobaqalariga tayyorlash texnikasi .................36 III.Bob. Katta yoshdagi qizlar uchun voleybol o‘ynashni o‘qitish 3.1 17-18 yoshli qizlar uchun voleybol o‘ynashni o‘qitish texnikasini boshqarish...............................................................................................................44 3.2 Voleybol o‘ynashni o‘qitish texnikasining xususiyatlari................................52 Xulosa..... ...............................................................................................................61 Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................63 15uzatish. Qatorda qarama-qarshi tomonga to‘p uzatish. Juft-juft bo‘lib siljish bilan to‘p uzatish. Shit va devor oldida to‘p uzatish, 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 2- zonaga to‘p uzatish. «To‘p havoda», «To‘p kapitanga» harakatli o‘yinlari, to‘pni uzatish bilan bajariladigan estafetalar. To‘pni pastdan uzatish (tanishtirish), qo‘l va oyoq, gavda holati. To‘p bilan bajariladigan tayyorgarlik mashqlari. To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni pastdan o‘yinga kiritish: to‘g‘ridan va yon tomondan (yon boshdan). To‘pni yuqoridan to‘g‘ri o‘yinga kiritish. Tik turish, to‘pni yuqoriga otish, gavda, oyoq, qo‘l holati. To‘pni yuqorida va ikki qo‘llab pastdan qabul qilish. Hujum zarbasini berish . 4 va 2- zonalarda to‘g‘ridan zarba berish. To‘r ustidan (balandligi 140- 200 sm.) sakrab to‘ldirma to‘pni ikki qo‘llab otish. Yugurib kelib va turgan joyidan to‘r ustidan tennis koptogini uloqtirish, yugurish, sakrash, qo‘lni siltash va qo‘shish. Rezinali amortizatorga o‘rnatilgan to‘pga zarba berish. Sherigi tomonidan tashlangan to‘pga to‘r ustidan zarba berish. To‘siq qo‘yish . 3, 2, 4- zonalarda (to‘rni balandligi 2 m-2.20 sm.) bir kishilik to‘siq qo‘yishga tayyorgarlik va yordamchi mashqlar berish. To‘rni yuqori chekkasiga olib qo‘yilgan to‘pga (to‘ldirma yoki voleybol) to‘rni oldida siljib, to‘xtab va sakrash bilan to‘pga qo‘l panjalarini tegizish. To‘r ustiga qo‘yilgan yengil rezinali to‘pga to‘siq qo‘yish. Voleybol o‘yini taktikasini o‘rganish Hujumda yakkama-yakka taktik harakat. Birorta harakatni bajarish uchun dastlabki holatni egallashni bilish, to‘r ustidan to‘pni qaytarish usulini tanlash, to‘pni to‘r ustidan raqib maydonchasining mag‘lum zonasiga yo‘naltirish, to‘pni pastdan va yuqoridan o‘yinga kiritishni almashlab borish. Himoyada yakkama-yakka taktik harakat, to‘pni uchish yo‘nalishini imkoni boricha aniqlay bilish va o‘z vaqtida to‘pni qabul qilib olish uchun chiqish, o‘yin sharoitiga mos ravishda to‘pni yuqoridan va pastdan uzatishni qo‘llash, hujumda guruh bo‘lib harakat qilish. To‘pni o‘yinga kiritgandan keyin qabul qilish va birinchi uzatishni 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 2- zonaga zarba berish uchun uzatiladi. 5,4,6 -zonadan to‘pni 3- zonaga birinchi uzatish va 2- zonaga 17Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi, keyinchalik undan kerakli yo‘nalishiga siljishni engil bajariladi.Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi.Voleybolchilar maydoncha bo‘ylab gavdani biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar. To‘pga kelish uchun tez yugurish qo‘llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini berishda, to‘siq qo‘yishda va ikkinchi to‘pni oshirishda ko‘proq tez-tez sakrash bilan davom etadi. Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar parallel holda 20-30sm masofada qo‘yiladi. Gavda bunday holatda oldinga engashadi, qo‘l yuqoriga siltab, o‘yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib sakrash kamdan-kam qo‘llaniladi. To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritig muhim texnik usullardan hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi. To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi. Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga kiritishni to‘pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda o‘zgaradi. Pastdan uzatganda to‘p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi. Pastdan to‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritishni bajarishda, o‘yinchi to‘rga yuz bilan turishi eng ko‘p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka kengligida va biroz bukilgan holda qo‘yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga qo‘yilgan. To‘p tirsakdan bukilgan qo‘lda bo‘lib, taxminan bel balandligida bo‘ladi. Zarba beruvchi qo‘l siltash uchun orqaga uzatiladi, so‘ngra yuqoriga otilgan to‘p pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og‘irligini orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o‘tkaziladi. To‘pni uchish yo‘nalishi va balandligi panjani to‘p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog‘liq bo‘ladi. To‘pni oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin. 25mumkin. Hal qiluvchi partiyada o‘yin 2 achko farq qilguncha davom etadi. O‘yin jarayonida tеxnik malakalarini bajarishdagi xatolar achko olishdan yoki to‘pni o‘yinga kiritish xuquqidan maxrum qiladi. Zarba bеrishda: tapa va tapa qismlarini to‘rga tеgib kеtish 9mli bеlgilangan chеgara oralig‘ida, qo‘nish vaqtida oyoq o‘rta chiziqdan butunlay o‘tib kеtsa raqib tomonidagi to‘pga tеgilsa va xokazo. Bu jiddiy holatga rioya qilib jamoa ni keyinga harakatiga bog‘liq holda o‘yinchilarni har xil variantlarida joylashtirishdan foydalaniladi.Orqa chiziqdagi o‘yinchilarni himoya harakati taktikasi to‘siq qo‘yishda hujumkor zarba beruvchini nafaqat o‘yin sifatiga va to‘pni holatiga bog‘liq holda tashkil etiladi, balki to‘siq qo‘yuvchini qo‘l holati ham hisobga olinadi. 1 zonada turgan o‘yinchi to‘siq qo‘yib bekitilgan u esa oldi chiziqdan joy egallab turadi. 5 zona o‘yinchisi to‘pni qabul qilib olish uchun chiqadi, 1 zonadagi o‘yinchini (javobgarlik zonasi) faoliyatini ko‘rsatuvchi joyni mayda chiziq bilan ko‘rsatilagn bu erga to‘siqdan sapchib qaytgan to‘p qaytishi mumkin, shu erda himoya chizig‘idagi o‘yinchi uni uzatadi. Maydonni tashqarisidagi (javobgarlik zonalar) maydonni katta – kichikligi (o‘lchami) o‘yinchilarning harakatchanligiga va to‘pni uchish balandligiga bog‘liq bo‘ladi. Agarda to‘siq 4 zonada qo‘yilgan bo‘lsa, unda har bir o‘yinchini javobgarlik zonasi (kontur chiziq bilan ko‘rsatilgan) zarba berish joyidan uzoqlashish me’yori bo‘yicha oshib boradi. Chunki bu zonadagi o‘yinchilar to‘siqdan urilib qaytgandan keyin to‘pni tushish vaqtigacha maydon bo‘ylab almashish uchun ko‘proq vaqtga ega bo‘ladi. Ikki kishilik to‘siqni to‘g‘ri qo‘yilganda to‘rga yaqin uzatish (to‘siq ustida yuqorida zaraba bergandan tashqari) bilan hujumkor zarba berishdan keyin to‘r ustidan to‘pni erkin o‘tish imkoniyatidan tashqari shuning uchun o‘yinchilarning asosiy himoya faoliyati to‘siqdan qaytgan to‘pni uzatishga olib keladi. Ikkita eng ko‘p tarqalgan ikki kishi bo‘lib to‘siq qo‘yishda o‘yinchilarning joylashishini to‘siqni 2 va 3 zona yoki 3 va 4 zona o‘yinchilari qo‘yadi. 6 zona o‘yinchisi 4,5 va 1 zona o‘yinchilariga himoyada asosiy haraktni uzatib faqatgina muxofaza vazifasini bajaradi.Bunday joylashtirish oldindagi burchak deb aytiladi. 121.2 Voleybol o‘ynashni o‘qitish va o‘qitish texnikasi Boshlang‘ich o‘ r gatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi bolalarning jismoniy va funksional tayyo r garligini shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak, qolgan qismi esa texnik-taktik malakalarini o‘zlashtirishga mo‘ljallangan bo‘lishi muhim shartlardan biridi r . Bu bosqichda turli harakatli o‘yinla r , shu jumladan voleybol o‘yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli o‘yinlarni qo‘llash tayyo r garlik jarayonini samarali tashkil qilishga yordam beradi. Bunday harakatli o‘yinlar o‘ r gatish va takomillashtirish jarayonining barcha bosqichlarida qo‘llanilishi maqsadga muvofiq. T akomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish soni oshirilib boriladi. Ko‘nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash) bosqi-chida mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim. Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o‘yin vaziyatlariga mos ravishda qo‘llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o‘yin malakasini (to‘pni kiritish, uzatish, to‘siq qo‘yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro etishga o‘ r gatish, masalan, zarba berishning o‘ng va chap qo‘lda nisbatan bir xilda bajara olish o‘yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va harakat zaxirasini boyitadi. O‘ r gatish va takomillashtirish jarayonida o‘yin malakalarini uzoq vaqt davomida jismoni y , texnik-taktik jihatdan tez, kuchli, chaqqon, aniq va vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat hollarda mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday mashg‘ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo‘llanilishi darko r . Chunki, me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola o r ganizmini zo‘riqishga, jarohat olishga yoki patologik holatla r ga duchor qilishi mumkin. Y osh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. 101. Y urakni qisqarish chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasi-dan so‘ng va 5 daqiqa o‘tgandan keyin 2. Nafas olish chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasi-dan so‘ng va 5 daqiqadan keyin Psixologik uslublar 1. Ko‘zni yumib sekundomer strelkasini «0» da to‘xtatish 2. Q o‘ l d i n am o m et r i d a m a ks i m a l k uc h da n 50 % n i f ar q l a sh . Sekundomer Dinamometr V oleybol o‘yinida qo‘llaniladigan harakat faoliyatlarining maqsadga muvofiq, aniq vazifalarini yechib berishga imkon yaratadigan usullari majmuiga o‘yin texnikasi deb aytishimiz mumkin. V oleybol o‘yinidagi barcha harakat usullarini birlashtiriladigan bo‘lsa, bulardan o‘yin texnikasi tashkil topadi. 625. 4 zonada o‘yichiga birinchi uzatish bilan keyingi 3 zonadagi o‘yinchiga uzatish. Qachonki chap qo‘lda hujumkor zarba berishini egallagan 3 zonadagi o‘yinchi, bu sxema oddiygina qo‘llaydi. 6. Xuddi shuning o‘zi, biroq 2 zonadagi o‘yinchiga hujumkor zarba berish uchun uzatiladi. Joyni o‘zgartirish bilan uzatish namunasini keltiramiz: 3 va 4 zonadagi o‘yinchilarni joylarini almashishlarida birinchi to‘pni uzatishni 3 zonaga o‘tib olgan, 4 zona o‘yinchisiga yo‘naltiriladi; ikkinchi to‘pni uzatish – 4 zonaga o‘tib olgan 3 zona o‘yinchisiga yo‘naltiriladi. U 4 zona o‘yinchisi uchun, oddiygina, holatda hujumkor zarbni bajaradi . Birinchi va orqa chiziqdagi o‘yinchilar almashganda orqa chiziqdagi o‘yinchi oldindan oldiga chiqadi. Oldingi chiziqdagi o‘yinchi to‘pni oshirish paytida orqaga chekinadi. Shunday qilib, orqa chiziqdagi o‘yinchi oldinda bo‘ladi. Bunday joy almashtirish varianti, joy almashishda qatnashmasdan, qolgan o‘yinchilardan alohida diqqat bilan harakat qilishni va oshirilgandan keyin to‘pni qabul qilish talab qiladi, chunki buning uchun ular amaliyotda 4 kishi qolgan bo‘ladilar. 31( 5 -rasm). Bu mashqni 4-z о nadan hujumch qilish va 1-z о nada ҳ im о yalanish varianti bilan ham bajarish mumkin. 4. Qaysi z о anadan hujum qilishga qarab ҳ im о yachi harakatlanishi. To‘p uzatuvchi 3-z о nad, hujumchilar 4chi va 2chi z о nalarda, ҳ im о yachi qarama- qarshi mayd о nda 1chi-z о nada, 4-z о nadagi hujum 1 yoki 2-z о nalarga, 2-z о nadagi hujumchi 1 bilan 2 chi z о na o‘rtasiga hujum zarba berishadi. Himоyachi zarba yoki aldab tashlangan to‘pni qabul qiladi. (6-rasm).Bu mashqda himоyachini taktik to‘g‘ri harakatlanishi uning qaysi hujumchi zarba berishini qanchalik tez aniqlashiga bоg‘lidir. Texnik jihatdan to‘pni to‘g‘ri qabul qilishga ximоyachini 2 chi zоanadan berilgan zarbani qabul qilishda va aniq uzatishda. 1. Him о yachini to‘p uzatadini harakatiga qarab harakatlanishi 49Densinish joyini aniqlab olingandan keyin, sakrashga tayyorgarlik ko‘rib, to‘siq qo‘yuvchi qo‘l va oyoqni bukadi. Ikki oyoqda densinchandan keyin, o‘yinchi qisqa yo‘l bilan qo‘lni tepaga cho‘zadi, uni o‘tkizadi, agarda talab qilinsa to‘r ustidan o‘tkazadi, to‘pni qaytaradi yoki uni bosadi. O‘yinchi to‘siq qo‘yishdan keyin oyoq uchiga qo‘nadi, keyinchalik to‘liq oyoq yuziga o‘tiladi Hujumda va himoyada o‘yin texnikasi Hujumda o‘yin texnikasi to‘p bilan va to‘psiz bajariladigan usullardan tashkil topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to‘pni uzatish, oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi . Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o‘yinchi ko‘proq, “tayyor turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoya esa ko‘proq past holda turiladi. Hujum harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoyada esa ko‘proq past holatda turiladi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi, keyinchalik undan kerakli yo‘nalishiga siljishni engil bajariladi. Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi. Voleybolchilar maydoncha bo‘ylab gavdani biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar. To‘pga kelish uchun tez yugurish qo‘llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini berishda, to‘siq qo‘yishda va ikkinchi to‘pni oshirishda ko‘proq tez-tez sakrash bilan davom etadi. Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar parallel holda 20-30sm masofada qo‘yiladi. Gavda bunday holatda oldinga engashadi, qo‘l yuqoriga siltab, o‘yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib sakrash kamdan-kam qo‘llaniladi. (45-rasm) 2 Kirish O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport- ta’lim muassasalari faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to‘g‘risida”gi, 2021 yil 5 noyabrdagi “Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va “Workout” sport turlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi, “2024 yil Parij shahrida (Fransiya) bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o‘yinlariga O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi salomatligini jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur. Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish, yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash, ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko‘p. 613. To‘pni turli tuman oshirish. Raqib, oshirishni hisobga olib, o‘zining o‘yinchilarini maydonda mos ravishda joylashtiradi. Oshiruvchi, to‘pni uchish troektriyasini uzunligini va har xil tezlik bilan oshirishni almashlab, raqib harakatini qiyinlashtiradi. Uzatish taktikasi Hujum qilish uchun uzatishini bajarishdagi asosiy vazifa, yakunlovchi hujumkor zarbani bajarish uchun eng ko‘proq qulay sharoitni yaratish hisoblanaldi. Hujum zarbani bajarish uchun bo‘sh tayyorgarchilik ko‘rgan o‘yinchiga yaxshi sharoit talab qilinadi; vertikal holatda uzatishda, to‘pni etarli darajadagi balandligi va sakrash uchun yugurib kelish imkoniyati, ma’lum joyda bo‘ladi. Bunday holatda uzatish taktikasi shunday tashkil qilinadiki, hujum zarbasini berish uchun bu ko‘proq qulay sharoitda tashkil etadi. Shunday joyga hujum zarbasini berish uchun o‘yinchisini chiqarish ko‘proq murakkab hisoblanadi, bunda raqib eng kam qarshi harakat ko‘rsatish mumkin. Bunday maqsad bilan uzatishni u shunday bajaradiki, bu vazfani bajarish uchun o‘yinchilarni almashtirishga majbur bo‘lish, hal qiluvchi eng muhim pozitsiyani egallashda, uzatashini turli – tuman o‘zgartirishga imkon beradi. Shuning uchun uzatish taktikasida quydagilar qo‘llaniladi: oddiy uzatishlar, joyni almashtirish bilan uzatish, sakrab uzatish va birinchi uztish bilan hujum zarbasini berish uchun uzatiladi. Oddiy uzatishni namunasini keltiramiz: Birinchi uzatish 3 zonaga keyinchalik 4 zonadagi o‘yichi hujumkor zarba berish uchun uzatiladi. Xuddi shuning o‘zi,. biroq 2 zonadagi o‘yinchiga hujumkor zarba berish uchun uzatish bilan. 2 zonadagi o‘yinchiga birinchi uzatish bilan keyinchalik 3 zonadagi o‘yinchiga hujumkor zarba berish uchun uzatiladi. 4. Xuddi shuning o‘zi, biroq 4 zonadagi o‘yinchiga hujumkor zarba berish uchun uzatiladi 48sharoitni to‘g‘ri baholab va to‘g‘ri qaror qabul qilishi kerak. o‘yinchi zarba bergandan keyin oyoqlarni bukib yumshoq qo‘niladi. O‘tkazish bilan to‘g‘ri zarba berish. Bu usulda raqibni to‘siq vaqtda uchrashganda qo‘llaniladi. O‘tkazish bilan zarba berish texnikasini bajarish xuddi shundayo to‘g‘ri zarba berishga o‘xshash bo‘ladi. Farqi shundan iboratki, ya’ni o‘yinchi zarba berish paytida bilak va panjani keskin harakatlantirib to‘pni uchish yo‘nalishini o‘zgatiradi. Yon boshdan zarba berish. Bu zarbani bajarish uchun o‘yinchi sakrashdan oldin to‘rga yon tomoni bilan turadi. Oyoqni tagi parallel qo‘yiladi, depsingandan keyin qo‘l yuqoriga, taxminan elka balandligida tepaga ko‘tariladi. Shu yordam zarba beruvchi qo‘l siltash uchun past-yon tomonga tushiriladi. Siltash gavdani beldan kirishib va burilish bilan davom etadi. Yon boshdan zarba berish shuningdek o‘tkazish bilan bajarilishi mumkin. Yuqori malakali jamoalarda yoki boshdan zarba berishda panjani o‘tkazish bilanva bir vaqtda gavdani burishni birga qo‘shib olib boriladi. Himoyada o‘yin texnikasi. Keyingi vaqtda himoyada o‘yin texnikasi birmuncha yaxshilandi, nisbatan juz’iy bir xolni o‘yinda to‘pning o‘rtancha vaqti, 5-6 sekunddan to 7-9 sekundgacha oshganligini ko‘rsatadi. Bunday texnik usul, to‘siq qo‘yish bo‘lib, u tozagina himoya vositasidan hozirgi vaqtda hujum vositasiga aylanib qolmoqda. Lekin baribir to‘siq qo‘yish va to‘pni qabul qilish himoyasini asosiy vositalari bo‘lib qoladi. To‘siq qo‘yish. Raqibni zarba berishida to‘siq qo‘yish birinchi himoya harakati hisoblanadi. To‘siq qo‘yishni ikkita turi mavjud: harakat qilmaydigan (zonali) va tez harakat qiladigan. To‘siq qo‘yishni u yoki bu turi yakka va ko‘ngillik (guruhli) bo‘lib to‘siq qo‘yish bo‘lish mumkin. Ko‘ngillik (guruhli) bo‘lib to‘siq qo‘yish ko‘proq simaradorlikni ta’minlaydi. To‘siq qo‘yish texnikasi quyidagilardan iborat bo‘ladi: to‘siq qo‘yish joyiga siljish, sakrash, qo‘lni qo‘yish va ko‘nish. Siljish yonlama qadam tashlash bilan bajariladi. 35va 2 chi z о nadan 5 chi z о naga to‘pni past tr о ektriyalarda uzatish o‘yin ҳо latini yaratadi va maqsadga muv о ffiq bo‘ladi. Variant 1 ikki o‘yinchi 5 chi z о nada va 1, 2, 3, 4 chi z о nalarda bittadan o‘yinchilar j о ylashadilar. mashq 5 chi z о nadan 3 chi z о naga uzatadi u yerdan to‘p 4 chi z о naga yo‘naltiriladi. 4 chi z о nadan 1 chi z о naga 1 chi z о na o‘z o‘rnida 3 chi z о naga keyin 2 chi z о naga, 2 chi z о nadan 5 chi z о naga. O‘yinchilar j о yini to‘p yo‘nalishi bo‘yicha o‘zgartiradilar. 5-3-4-1-3-2-5 Bu mashqni bajarishda 3 chi zоnadagi o‘yinchi 2 chi to‘p uzatishda 4 chi va 2 chi zоnadagi bоshqa variantda 3 chi zоnadagi o‘yinchi to‘pni bоsh оrqasidan uzatadi. Niҳоyat 3 chi zоnadagi o‘yinchiga to‘pni qaerga uzatishni o‘zi ҳal qiladi. mashqni takоmillashtirish jarayonida murakkablashtirishda 5 va 1 chi zоnalarga to‘pni trоektоriyasini pasaytirib uzatish mumkin. (8-rasm). Variant 2 ikkinchi va uch o‘yinchi 6-zоnada va bittadan 3, 4, 2 chi jоylashadilar zоnalarda qarshi maydоnning 5 va 1-zоnalarda ham o‘yinchilar jоylashadilar. 43keyin maydon tashqarisiga to‘pni erkin ravishda tushishiga imkon beriladi. Qa’tiyatsizlik bilan hujumkor zarba berilganda raqib jamoa sini o‘yinchisiga qarshi ikki kishilik to‘siqni qo‘llash tavsiya etilmaydi. Bunday holatda ikki kishilik qo‘yilgan to‘siq faqat uni harakatini engillashtiradi, chunki maydonchani tashqarisiga yo‘naltirilgan to‘p albatta to‘siqqa tegadi.Uch kishilik to‘siq faqatgina shunda qo‘yiladiki qachonki zarba berishni bajargan o‘yinchi to‘siq qo‘yishni kuzatolmaydi va aldamchi harakatni qo‘llamaydi.Yuqori tayyorgarlik darajasiga ega bo‘lgan jamoalar o‘yinida alohida ro‘lni markaziy to‘siq qo‘yuvchiga ajratiladi, u katta tajribaga ega bo‘lishi shart chunki o‘z vaqtida o‘yin sharoitini aniqlash va o‘yin vaqtida harakat qilish yaxshi jismoniy tayyorgarlikka va ayniqsa sakrashdagi chidamlilikka ega bo‘lishi raqib tomonidan har qancha hujum qilishni havfi tug‘ilganda, to‘siq qo‘yish uchun ikki va uch marta ketma – ket sakrashga ulgurishi kerak, har qanday usulda sakrash bilan foydalanish bilan bir kishilikka o‘xshash va xuddi shunday guruhli to‘siq to‘g‘ri qo‘yishni egallashi kerak. Markaziy to‘siq qo‘yuvchi chetdagi to‘siq qo‘yuvchilarni o‘rtasida siljib yurib butun kuchni raqibni hujumkor zarbasini kutib olish uchun harakat qiladi. Biroq bunday holatlarda qachonki uchta raqam bilan hujum olib borilsa va №3 qisqa uzatish bilan hujumkor zarba berishni bajaradi, unda markaziy to‘siq qo‘yuvchi o‘zlarini qo‘shnilarini yordam berishiga ishonmasligi kerak. U bu zarbani bir kishilik to‘siq qo‘yish biln kutib oladi. Shuni ta’kidlash о’rinliki, sо’ngi yillarda respublika miqyosida о’tkazilayotgan musobaqalarda kasbkorlik (professionallik) asosida ishtirok etuvchi jamoalar doirasi kengayib bormoqda. Bular qatoriga “Kinap” (Samarqand sh.), “Viktoriya” (Navoiy sh.), MXSK (Chirchiq), “SKIF” (Toshkent sh.), О’zDJTI va xokozo jamoalar kiradi. Mazkur voleybol jamoalarining a’zolari bо’lishi о’yinchilar, sport ustalari A.Sovich, SH.Muslimov, S.Jurayev, I.Tambiyev, Qosimovlar barcha musobaqlarda о’zlarining yuqori saviyadagi mahoratlarini namoyish etmoqdalar. Ayollar jamoalaridan YE.Lebedyanskaya, P.Kabardina, S.Ashurova, N.Xodjayev va boshqalar О’zbekiston sport ustasi degan nomga sazovor bо’lishdi. 11Harakat texnikasini oldiga qo‘yilgan turli vazifalarni amalga oshirish bilan maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan baholanadi. Bu baholash- texnikaning darajasi hisoblanadi. o‘yindagi har bir texnik usulni bajarish bi r -biri bilan chambarchas bo‘lglanganligi va bu bog‘liqlik harakatlanish tizimidan tashkil topadi. Harakat texnikasi vazifalarini aniq bir usul bilan hal etish uchun zarur va yetarli bo‘lgan harakatning dinamik va knematik xususiyatlaridir ya’ni, kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari o‘rtasidagi muvofiqlidir va hokazola r . T exnik harakatlarni bajarishda harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum bir fazalari farqlanadi. Odatda harakatlarning quyidagi 3 ta fazasini ajratib belgilash mumkin : 1. T ayyo r garlik fazasi 2. Asosiy fazasi 3. Y akunlovchi fazasi T ayyo r garlik fazasini ahamiyati ushbu harakatlar mexanizmini amalga oshirishda qulayroq sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish, sakrash, aylanma harakatlarni bajarish bilan yaratiladi. tayyo r garlik qismi qanchalik yaxshi bo‘lsa asosiy qismni bajarish shuncha aniqroq bo‘ladi. Asosiy fazadagi harakatlar bevosita asosiy harakat vazifalarini hal etishga qaratiladi. biodinamik nuqtai-nazaridan bu fazadagi eng muhim narsa harakatlantiruvchi kuchlardan tegishli vaziyatda, tegishli yo‘nalishda samarali foydalanishdan iboratdi r . Y akunlovchi fazadagi harakatlar gavdaning muvozanatini saqlash maqsadida so‘nib boradi yoki keskin tormozlanadi. V oleybol dinamik o‘yin bo‘lganligi sababli voleybolchi turli texnik usullarni egallashi, o‘yin vaziyatidan kelib chiqqan holda ularni tanlay olishi va uni tez, aniq bajarishi lozim. Bu esa voleybolchining texnik mahoratini belgilaydi. V oleybol rivojlanishining har xil davrlarida texnik harakatlarni bajari usullari, talablari shakli, mazmuni o‘zgardi va takomillashib bordi. . 24yurtlarida shu sport turiga bo‘lgan e’tibor uni taraqqiy ettirish ishlari bilan o‘lchanadi. O‘quv yurtlarida volеybol bo‘yicha o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya darsi yoki o‘quv mashg‘ulotlari saviyasi ancha past bo‘lib moddiy va ma’naviy ta’minoti talabga javob bеrmaydi. Volеybol sport o‘yinlari turlariga mansub bo‘lib o‘z moxiyati mazmuni va xususiyati bilan ulardan farq qiladi. Volеybol o‘yini nisbatan kichik bo‘lgan, ya’ni o‘rtasidan tеng ikkiga bo‘lingan 18x9 mеtrli to‘g‘ri burchakli to‘rtburchak shakldagi maydoncha amalga oshiriladi.6 kishidan iborat bo‘lgan ikki jamoani maydoncha o‘rtasidan o‘tgan o‘rta chiziq va tur chеgaralangan bo‘lib o‘yin shu tur ustidan to‘p bilan o‘ynaladi. Zamonaviy volеybol turi o‘yin malakalari taktik kombinatsiyalariga nihoyatda boy bo‘lib, o‘ta katta shiddat va tеzlikda o‘tadi. Binobarin volеybolning yuqorida zikr etilgan o‘ziga xos xususiyatlari o‘yinchilardan mukammal takomillashgan tеxnik mahorat qanchalik kеng va tashqi ta’sirlarga nisbatan mukammal shakllangan bo‘lsa, shunchalik g‘alabani qo‘lga kiritish imkoni ko‘p bo‘ladi. O‘yin tеxnikasi bu bir, vaqtning o‘zida kеtma-kеt va muayyan maqsadli tartibda ijro etiladigan ixtisoslashgan harakat yoki harakatlar majmuasidir. O‘yin tеxnikasi harakatni aniq tеz, еngil, vaziyatga muvofiq, kam kuch sarf etish yuqori samarada bajarishga mo‘ljallangan bo‘lishi lozim. O‘yin tеxnikasini tasnifiy tarkibi va uning mazmuni volеybolda o‘yin tеxnikasi o‘ziga xos tasnifga ega bo‘lib, u bir nеcha turkumdan tarkib topadi.o‘yin tеxnikasining tasnifi «xujum tеxnikasi va himoya tеxnikasi» kabi turkumlarga bo‘linadi. Ular esa o‘z navbatida yuqoridan pastga qarab bir-biriga bo‘y sundirilgan kichik turkumlarda tashkil topadi. Xujum tеxnikasiga holat va harakatlanish, uzatish, to‘pni o‘yinga kiritish va zarba tеxnikasi kiradi. Ximoya tеxnikasi esa xolat va harakatlanish,to‘pni qabul qilish va to‘siq qo‘yish tеxnikasidan iborat. O‘zbеkistonda volеybolning vujudga kеlishi O‘zbеkistonda volеybol qachon, qaеrda va qanday vaziyatda vujudga kеlgani xaqida aniq ma’lumot yo‘q. Ya’ni o‘yindan xar bir xarakat natijasiga qarab to‘pni o‘yinga kiritish xuquqi qaysi jamoada bo‘lishidan qat’iy nazar jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba kеltirishi 30Himоyachini, hujumchi harakatiga qarab harakatlanishi. o‘yinchilar juft bo‘lib maydоnni ikki tоmоnida jоylashadilar. Tur оldida turgan o‘yinchi o‘zi tashlab hujum zarbasini оrqa chizg‘iga yo‘naltiradi yoki aldamchi hujum zarbasini bajaradi. Himоyachi bu harakatni оldindan aniqlashi va shuniga qarab harakatlanishi lоzim. Hujuml yoki aldamchi harkakatni aniqlashi uchun оldinda qayd etilgan faktrlardan tashari hujumchini li harakati tezligiga e’tibоrni qaratishi maqsadga muvоfiq bo‘lar edi. Bundan taqshari bu mashq o‘yinchini kuchli zarbani qabul qilishdan aldab tashlangan to‘pni qabul qilish harakatiga tez o‘tish ko‘nikmasini rivоjlantiradi va o‘yinchini dоimо tayyor turishga yordam beradi. Hujumchini hujum zarbasi va aldamchi zarbasini qabul qilish va aniq uzatish. Hujumlchilar to‘p bilan 2chi-zоnada, to‘p uzatuvchi 3 chi zоnada, qarshi maydоnda 5 chi zоnada ҳimоyachi va 2 chi zоnada yana bir o‘yinchi. To‘pni 3 chi zоnadagi o‘yinchiga o‘zatiladi. 3 chi zоnadagi o‘yinchi hujum 3 chi zоnaga uzatadi. Hujumlchi hatti zarb yoki aldamchi zarb bilan to‘pni 5 chi zоnaga qo‘llaydi. 5 chi zоnadagi ҳimоyachi uni 2 chi zоnaga aniq uzatadi. O‘yinchilarni harakatlanishini ko‘zdan qоchirmaslik ko‘nikmasini rivоjlantiradi. 29Bir necha hujum zarbasidan keyin himоyachilar o‘ z o‘ rnilarini o‘ zgartiradilar juftlik sa q lanib q оladi. (4-rasm). 53 O‘rtacha turish holatidan to‘pni uzatishga tayyorgarlik ko‘rishda, o‘yinchi tana og‘irligini ikkala oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni biroz bukkan holda turadi. 1. yil o‘qituvchi “jismoniy tarbiyanazariyasi va metodikasi”. Biroz oldinga engashtirilgan bo‘ladi qo‘llarni tirsakdan bukkan holatdan to‘pni yuzki balandlikda qarshi oladi. To‘pni uzatish oyoq, tana va qo‘lni ketma- ket to‘g‘rilanish hisobiga bajariladi. To‘pni yo‘nalishi, balandligi, tezligi va aniq uzatish pancha va barmoqlarni yakuniy faol harakatlari bilan erishiladi. Yon boshdan zarba berish shuningdek o‘tkazish bilan bajarilishi mumkin. Yuqori malakali jamoalarda yoki boshdan zarba berishda panjani o‘tkazish bilanva bir vaqtda gavdani burishni birga qo‘shib olib boriladi. Himoyada o‘yin texnikasi. Keyingi vaqtda himoyada o‘yin texnikasi birmuncha yaxshilandi, nisbatan juz’iy bir xolni o‘yinda to‘pning o‘rtancha vaqti, 5-6 sekunddan to 7-9 sekundgacha oshganligini ko‘rsatadi. 3.2 Voleybol o‘ynashni o‘qitish texnikasining xususiyatlari Voleybolda o‘yin texnikasi deganda, o‘yin jarayonida voleybolchilar tomonidan usullarni maqsadga muvofiq qo‘llash tushuniladi. Himoya va hujumda o‘yin texnikasi farqlanadi. O‘yin taktikasiga quyidagi ketma – ketlikda o‘rgatiladi: individua harakat qilish taktikasi, so‘ngra guruhli va jamoaviy . Shug‘ullanuvchilarda o‘rgatish jarayonida bilim va malakalarni tarbiyalash zarur: O‘yin sharoitida yo‘nalishni aniqlashni bilish, diqqat bilan kuzatish va o‘yin holatini esda saqlab qolish zarur. Bu qobiliyatni siljishda mashqni qo‘llash yo‘li bilan texnikani o‘rganish davrida boshqa harakatlarni birga qo‘shib bajarishda tarbiyalanadi. Ushbu o‘yin sharoitda eng ko‘p maqsadga muvofiq bo‘lishi, ularni amalga oshirishda to‘g‘ri usulni tanlash, ayrim usullarni qo‘llashni bilish. XULOSA. Jismoniy madaniyat darslarida o‘quvchilar faoliyati va ularni boshqarishning muhim sifatlarini rivojlantirish xususiyatlarini hisobga olgan holda texnik-taktik tayyorgarligi va jismoniy tayorgarlik deganda shugullanuvchilarning jismoniy sifatlarining tarbiyalash, zarur harakat ko‘nikmalari va malakalarini egallash, funksional imkoniyatlarini oshirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon tushiniladi. Shug‘ullanuvchilarni funksiol imkoniyatlari va jismoniy sifatlari bo‘lmish kuch, chaqqonlik (harakat koordinatsiyasi), tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlikning yuqori darajada rivojlanganligi harakat malakalarini egalashda asosiy o‘rin tutadi. Bir vaqtning o‘zida jismoniy tayyorgarlik vazifalarining amalga oshirilishi psixologik va irodaviy sifatlarini shakillanishiga ham yordam beradi. Zaruriy jismoniy sifatlarni rivojlantirish uzoq muddatli va murakkab jarayon hisoblanadi. Chunki sport yuqori darajadagi jismoniy tayyorgarlikni talab etadi. Shuning uchun jismoniy sifatlarni proporsional rivojlantirish juda ahamiyatlidir. Jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha qo‘yilgan vazifalarini hal etishda turli vositalari: tayyorgarlik mashqlari, harakatli va sport o‘yinlari, o‘quv o‘yinlari va musobaqalardan foydalanish mumkin.Shug‘ullanuvchilarning individual xususiyatlariga mashqlarning moslab qo‘lanilishi asosiy shartlardan biri hisoblanadi.Shug‘ullanuvchilar uchun beriladigan jismoniy mashqlarga quydagilarni kiritish mumkin: a) tana, qo‘l, oyoq mushaklarining rivojlanishiga ta’sir etuvchi kuch va tezkorlik - kuch mashqlari; b) chidamlilik sifatining rivojlanishiga ta’sir etuvchi (tezkorlik - chidamlilik, tezkorlik - kuch chidamliligi) mashqlar; v) harakatlanish tezkorligiga ta’sir etuvchi mashqlar; g) chaqqonlik sifatiga ta’sir etuvchi mashklar; d) egiluvchanlik sifatiga ta’sir etuvchi mashqlar; Bu mashqlardan foydalanish texnik va taktik usullarni bajarish sifatiga to‘g‘ridan - to‘g‘ri ta’sir etadi. Bolalarni voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali 57Shunga muvofiq tо’rt xil oshirish usullari mavjud: pastdan tо’g‘riga, pastdan yon bilan, yuqoridan tо’g‘riga, yuqoridan yon tomoni bilan. Tо’pni pastdan tо’g‘riga oshirish . О’yin boshlovchi uchun bu asosiy usul bо’lib xisoblanadi. U tur tomonga qarab turib bajaradi. О’yinchi tirsakdan bukilgan qо’l bilan tupni ushlab turadi. Boshqa qо’l tupga zarb berish uchun uni orqaga о’zatiladi. Shundan sо’ng panjalar biroz bukilib, tо’p yuqoriga 20-30 sm balandlik otiladi va zarb beriladi. О’yinchi zarb beriboq orqaga turgan oyog‘ini tо’g‘irlaydi va tana og‘irligini oldinda turgan oyoqqa kiradi. Zarb bergandan keyin о’yinchi xududi xarakat qilmoqchi bulgandik xolatni oladi. Tо’g‘ridan xujumkor zarbi. Tо’rning yuqori qismidagi tо’pni bir qо’llab raqib tomonga urishdan iborat xujum, bu xujumkor zarb deyiladi. Bu xujumkor zarb о’rnidan sakrab yoki yugirb kelib bajariladi. Xujumchi bu zarbni bir ikki va uch qadam bosib kelib bajaradi. О’yinchi uchib kelayotgan tо’pni qо’llarni oldinga yuqoriga kutaradi, uruvchi qо’l zarb uchun tayyorlanadi. Tana bi oz orqaga egiladi. Panjalar musht qilib turiladi va yerga qarab bukiladi, keyin zarb beriladi, shundan sо’ng oyoq pastga tushgan tо’p bilan birga tushadi. Tshpni qancha kchli urush zarur bо’lsa, kaft shuncha bushroq bо’lsa, kaft shuncha tarang qilinadi. Voleybol jamoali о’yin turiga mansub bо’lib, о’yinda ikki jamoa xar birida olit kishi о’ynashi shart. Zahiradagi о’yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bо’lishi kerak.О’yin uch yoki besh partiyadan iborat bо’lib, har bir partiya 25 ochkogacha davom etadi. Agar о’yin ochkolari 25-25 bо’lsa, о’yin 27 ochkogacha davom etadi. Sо’ngi partiyada 3 yoki 5 о’yin hisobi “tayom breyk” asosida olib boriladi. YA’ni о’yindagi har bir harakat kiritish huquqi qaysi jamoadan bо’lishi qat’iy nazar jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba keltirish mumkin. Hal qiluvchi partiyada 15 ochkogacha о’ynaladi va ikki ochko farqigacha davom etadi. Zamonaviy voleybolda har 8 ochkodan keyin texnik taym-aut 1 minutlik tanaffus beriladi, yani hisob 8 ga yorganda va 16 ga borganda tanaffus beriladi. Oxirgi partiyada esa 8 ochko bо’lganda о’yinchilar maydon almashadilar. 37O‘yin maydoni 18x9 m lik to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘ladi. O‘yin maydonining yuzasi tekis, gorizontal va bir xil bo‘lishi hamda o‘yinchilar uchun hech qanday jarohat olish xavfini tug‘dirmasligi lozim. Maydondagi chiziqlar. Barcha chiziqlarning kengligi 5 sm. O‘yin maydonchasini ikkita yon va ikkita orqa chiziqlar chegaralaydi. O‘rta chiziq o‘yin maydonini har biri 9x9 m o‘lchamga teng bo‘lgan ikki maydonchaga ajratib turadi. Har bir maydonchaning hujum chizig‘i o‘rta chiziqdan 3 m oraliqda bo‘lib, 5 sm oraliqda 5 ta 15 sm li kesik chiziqlar bilan yon chiziqlar tashqarisiga davom ettirilgan bo‘ladi. Zonalar. Oldingi hujum zonasida 2,3,4-zonalar joylashadi. Orqa himoya zonasida 1,6,5-zonalar joylashadi. To‘p kiritish zonasi 9 m o‘lchamga teng bo‘lgan orqa chiziqning davomidir. To‘p, to‘r va ustunlar To‘rning tuzilishi. To‘rning kengligi 1 m va uzunligi 9,5 m bo‘lib, teshiklari 10x10 sm kvadrat shaklida, qora rangli ipdan to‘qilgan bo‘lishi kerak. To‘rning yuqori qismida 5 sm kenglikdagi lenta bo‘lib, uning ichidan tros (ustunlarga mustahkamlash uchun) o‘tkaziladi. To‘rning pastki qismidan shnur o‘tkaziladi. To‘rning ikki tomonidan ikki yon chiziqlarga perpendikulyar ravishda chegaralovchi lentalar joylashtiriladi. Lentalarning kengligi 5 sm va uzunligi lm bo‘ladi. To‘rning ikki tomoniga joylashtirilgan chegaralovchi lentalar bilan bir yo‘nalishda ikki antenna vertikal ravishda joylashtiriladi. Antenna diametri 10 mm, uzunligi 1,8 m li naychadan iborat bo‘lib, qattiq egiluvchan materialdan tayyorlangan bo‘ladi. To‘r o‘rta chiziq ustidan vertikal joylashtirilishi kerak. Ikkinchi hakam birinchi hakam ro‘parasidagi voleybol ustuni ortida birinchi hakamga qaragan holda tik turib joylashadi. U zaxiradagi o‘yinchilarni kuzatib turadi; tanaffus olish va o‘yinchi almashtirishga ruxsat beradi; o‘yin oldidan, har bir partiya oldidan o‘yinchilarning maydondagi joylashuvini nazorat qilib turadi. O‘yin vaqtida hushtak chaladi va ishora bilan quyidagilar bo‘yicha qaror qabul qiladi: o‘yinchi maydon va to‘r ostidan raqib tomoniga o‘tib ketganda; o‘yinga kiritilayotgan to‘pni qabul qiluvchi jamoa joylashuvda xatoga yo‘l http://interscience.uz 64Education and innovative research 202 y . № 1 64sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol sportiga 12-14 yoshdan yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish, o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o‘yinida ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo‘yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari davrlarga bo‘linib tashkil etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o‘yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. 38qo‘yganda; o‘zi joylashgan tomon yaqinida o‘yinchi to‘rga va chegaralovchi antennaga tegib ketganda; orqa chiziq o‘yinchisi yoki «Libera» to‘siq qo‘yganda; o‘yinchi to‘rning pastki qismiga tegib ketganda. Kotib Kotib o‘z faoliyatini yuritish uchun birinchi hakam qarshisidagi ustun ortida (ikkinchi hakam orqasida) joylashadi. Kotib quyidagi vazifalarni bajaradi: o‘yin bayonnomasiga o‘yin va jamoa haqidagi ma'lumotlarni yozadi; yig‘ilgan ochkolar, tanaffuslar, o‘yinchilarni almashtirish; jazo choralari, to‘pni o‘yinga kiritish navbatlarini yozib boradi va nazorat qiladi; yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan vaziyatlar buzilganda, ikkinchi hakamga xabar qiladi. Chiziq hakamlari. Chiziq hakamlari (4 ta bo‘lganda) may donning har bir burchagidan 1-3 m uzoqlikda joylashadilar va o‘z chiziqlarini nazorat qiladilar. Agar o‘yinda 2 ta chiziq hakami ishtirok etsa, s ular maydon burchaklaridan 1-2 m uzoqlikda bir-biriga diagonal holatda joylashadilar. 40Sakrab to‘pni uzatish Hujumkor zarba berish uchun yo‘naltirilgan birinchi uzatilgan to‘p har doim ham foydalanilmaydi. Shuning uchun ayrim vaziyatlarda (to‘siq qo‘yilganda, to‘p noaniq uzatilganda, hujumchi o‘yinchini qa’tiyatsizligi) ko‘proq sakrab hujumkor zarba berish uchun o‘zlarini sherigiga to‘pni uzatishi qulay bo‘ladi. Ayniqsa bu usul shunday samarali bo‘lishi mumkinki, qachonki uzatilgan to‘pni qabul qilgandan o‘tilgandan keyin hujumkor zarba berishni birinchi davrida yaxshi taqlid qiladi. To‘siq qo‘yayotgan o‘yinchilarni diqqat e’tiborini o‘ziga jalb qilib u hujumkor zarba berishni bajarmaydi, biroq, oxirgi daqiqada to‘pni sherigiga uzatadi. Hujumkor zarba berish uchun qulay holatda turgan sherigiga to‘pni uzatadi. (to‘siqsiz yoki bitta to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchiga qarshi). Bunday uztish uchun baland bo‘lmasligi kerak chunki raqib o‘yinchilari birinchi uzatish bilan zarba berishga to‘siq qo‘yishga tayyorgarlik ko‘rgani esa ikkinchi uzatishda zarba berishga to‘siq qo‘yishga ulgurmaydi. Voleybolda aldamchi harakatlar tez-tez hujumkor zarba berishga tayyorgarlik ko‘rishda va unga uzatish uchun birga qo‘shib olib boriladi. Mana shu taktik harakat hujumkor zarba berishda raqib jamoa o‘yichilarining ayrim e’tiborsizligiga yoki yomon harakat harakatchanligidan foydalanib tashkil e’tiladi. Maydonda o‘yinchilarni noto‘g‘ri joylashtirishda ayniqsa to‘siq qo‘yuvchilarni soni oshib ketganda o‘yichilardan bo‘sh qolgan joy paydo bo‘ladi. Adamachi harakat shunday joy bo‘sh qolsa yoki bo‘sh joyni bekitish maqsadida o‘yinchi joyni o‘zgartiradi. Himoya taktikasi Himoya harakatini taktikasi, to‘siq qo‘yish, oshirish, hujumkor zarba berishdan hamda, oshirish bilan to‘pni qabul qilishdan tashkil topadi. To‘siq qo‘yish. Raqibni hujumkor zarbasidan jamoa himoya qilishni boshlaydigan birinchi harakati to‘siq qo‘yish hisoblanadi. To‘siq qo‘yish bir kishilik va guruhli (ikki, uch kishilik) bo‘lishi mumkin. Hujumchi o‘yinchini to‘rga va to‘pka nisbatan joylashishi zarba bergandan keyin yuz berishi mumkin bo‘lagan eng ko‘p to‘pni uchish yo‘nalishini aniqlashga 16ikkinchi uzatish, 2-zonadan to‘r ustidan oshiriladi. To‘pni 6- zonadan 2- zonaga, 2- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan to‘r ustidan oshiriladi. Himoyada guruh bo‘lib taktik harakatlanish Zarba berayotgan o‘yinchini muhofaza qilish.Noqulay sharoitda to‘pni uzatishni bajarayotgan yoki raqibdan to‘pni qabul qilib olayotgan o‘yinchini muhofaza qilish. Texnika va taktika bo‘yicha o‘tilgan materiallar asosida mag‘lum topshiriqlar bilan o‘quv mashq o‘yini. Nazorat o‘yini, musobaqani borib ko‘rish . Nazorat o‘yinlari oldidan o‘yinchilarga ko‘rsatma berish va o‘tkazilgan o‘yinni taxlil qilish. Bo‘ladigan o‘yinga topshiriq berish, jamoa o‘yinini taktik rejasi va alohida o‘yinchilarga vazifa berish. O‘tkazilgan o‘yinni va taktik reja bajarilishini tahlil qilish. O‘yindan ulosa qilish. Amaliy mashg‘ulot. Boshqa maktab o‘quvchilari, bolalar va o‘smirlar sport maktabining boshlang‘ich tayyorgarlik guruhlari bilan nazorat o‘yinlarini o‘tkazish. Tuman, shahar, viloyat birinchiligi musobaqalarini borib ko‘rish. Hujumda o‘yin texnikasi to‘p bilan va to‘psiz bajariladigan usullardan tashkil topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to‘pni uzatish, oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi. Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o‘yinchi ko‘proq, “tayyor turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoya esa ko‘proq past holda turiladi. Hujum harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoyada esa ko‘proq past holatda turiladi. To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritig muhim texnik usullardan hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi. To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi. Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga kiritishni to‘pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda o‘zgaradi. Pastdan uzatganda to‘p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi. 19murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o‘rin egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir. Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim ro‘l o‘ynaydi. Tur оldida turgan o‘yinchi o‘zi tashlab hujum zarbasini оrqa chizg‘iga yo‘naltiradi yoki aldamchi hujum zarbasini bajaradi. Himоyachi bu harakatni оldindan aniqlashi va shuniga qarab harakatlanishi lоzim. Hujuml yoki aldamchi harkakatni aniqlashi uchun оldinda qayd etilgan faktrlardan tashari hujumchini li harakati tezligiga e’tibоrni qaratishi maqsadga muvоfiq bo‘lar edi. 27Birinchi usul – maxsus muxofaza qiluvchi o‘yinchi, o‘z navbatida 6 zonaga, shu erdan to‘siqni bajaruvchi o‘yinchilarga kiradi. Ushbu chiqishni iloji boricha barvaqt bajarishi shart, chunki shu bilan birga 1 va 5 zonadagi o‘yinchilarni himoya harakatiga halaqit bermasiligi kerak. Ikkinchi usul – raqibni hujumkor zarba berishi uchun unga to‘pni yo‘naltirganligi, zonaga bog‘liq bo‘lgan orqa chiziqdagi barcha o‘yinchilar bilan muxofaza qilishidir. Shunday qilib, 4 zonadagi to‘siq qo‘yuvchi, 5 zonadagi o‘yinchini muxofaza qiladi, 2 zonadagi to‘siq qo‘yuvchisi 1 zonadagi o‘yinchi muxofaza qiladi. Shu bilan birga ushbu usulda to‘siqdan yoki to‘siq tepasida uchib kelayotgan, to‘pni uzatish uchun (old chizig‘iga) 6 zona o‘yinchisi orqaga qaytadi, uni vazifasini to‘siq qo‘yishda qatnashmaydigan oldingi chiziqdagi o‘yinchi bajarishi mumkin. Masalan, agarda 2 va 3 zonadagi o‘yinchilar to‘siq qo‘yishni amalga oshirsalar, unda maydonni o‘rtasini 4 zona o‘yinchisi berkitadi, biroq o‘zini zonasini ham berkitishni esdan chiqarmasligi zarur. Ikkinchi usul jamoa ni himoya imkoniyatini bir muncha kuchaytiradi, chunki himoya harakatida ikkita emas, balki uch ta o‘yinchi qatnashadi. Biroq to‘siq qo‘yishda qatnashadigan oldingi chiziqdagi o‘yinchini siljishi o‘yinni oxiriga etkazishda uni harakatini markazdan qiyinlashtiradi, qachonki himoyada muvoffaqiyatli o‘ynagandan keyin hujumda harakat boshlanadi. Muxofazani ko‘proq samaraliy shakli doimiy o‘yinchini erkin muxofaza qilish hisoblanadi. Ushbu usul tajribali o‘yinchilarni faqat bor bo‘lishida yoki mavjudligida bo‘lishi mumkin, maydonchadagi vakillarni keyinchalik rivojlanishida extimol ko‘proq kuchlilar muvofaqqiyatli hal etadi. Muxofazani amalga oshiruvchi o‘yinchi doimiy ravishda orqa chiziqda turgan holda qoladi yoki 6 zonaga o‘tadi va bo‘sh bo‘ladi, o‘zini qarashiga ko‘ra harakat usullarini tanlaydi: muxofaza qilish uchun oldinga chiqadi yoki old chizig‘ida qoladi, o‘zlarini to‘siq qo‘yuvchilari muxofaza qilishga ketgan, qoldirilgan o‘yinchilarni 1 yoki 5 zonani berkitish uchun zaruriyat tug‘ilganda yon tomonga siljiydi. Ushbu usulda eng ko‘proq eng yaxshi himoya qilinmagan maydon markazida turadilar, chunki o‘yinchilar bilmaydi, uni kim berkitishi kerak. Maydon markazidagi berkitishni 60ko‘rayotganini o‘tkazishini qiyinlashtiradi. To‘pni oshiruvchi raqib o‘yichilarni joylashishini ko‘radi, raqib harakatidagi extimol keyichalik yuz berishi mumkin bo‘lgan yo‘lni bilib oladi. Shuning uchun to‘pni shunday hisob bilan oshiradiki raqib o‘zini taktik o‘ylaganini yoki fikrini amalga oshirishi uchun halaqt beradi. Masalan: a) agarda raqib o‘yinchilar shunday hisob bilan joylashadilarki birinchi uzatishni 3 zonadagi o‘yinchiga keyingi 4 zonada turgan o‘yinchiga zarba berish uchun uzatiladi, bunda to‘pni 1 va 2 zonani o‘rtasidagi yo‘nalishga qarab uzayishi kerakki, chunki 3 zonadagi o‘yinchi majburiy ravishda 4 zonadagi o‘yinchiga orqa bilan turib hujumkor zarba berish uchun uzatiladi; b) agar raqib jamoa sini o‘yinchilarini joylashuvini xuddu shunday bo‘lsa, biroq zarba berish uchun 2 zonadagi o‘yichiga, biroq eng yaxshisi 4 va 5 zonada o‘rtasidagi yo‘nalish bo‘yicha oshirish kerak. v) agarda to‘r oldida, birinchi uzatish bilan hujum zarbasini yaxshi egallagan raqib o‘yinchisi turgan bo‘lsa, shunda hisob – kitob bilan to‘pni uzatish kerakki, uning uchun uzatilgan to‘p uni orqa tomonidan kelishi kerak: 4 zonadagi o‘yinchi, 5 zonada turgan o‘yinchiga oshiradi; 2 zonadagi o‘yinchi – 1 zonadagi o‘yinchiga oshiradi 3 zonada turgan o‘yinchi faqatgina o‘ng qo‘l bilan hujum zarbasini berishni egallagan – shuning uchun 5 zonadagi o‘yinchiga oshiriladi 3 zonadagi o‘yinchi chap qo‘lda zarba berishni egallagan - to‘p 1 zonadagi o‘yinchiga oshiriladi g) agarda raqib jamoa sini o‘yinchisini joy almashishini qa’tiyyan tezlik bilan bajarsa, natijada maydonda himoyalanmagan joy hosil bo‘ladi, ana shunday vaqtda aynan maydonchani shu qismiga oshirish kerak d) agarda o‘yichi hujum zarbasini berishga tayyorgarlik ko‘rishda turdan ancha uzoqqa borib turadi, unda to‘pni iloji boricha to‘rga yaqin bo‘lgan zonaga oshirishi kerak e) agarda orqa chiziqdagi o‘yichi ikkinchi to‘pni uzatishni bajarish uchun olidindan chiqsa, unda u qoldirgan turgan joydan to‘pni oshiriladi. 366-zоnadagi o‘yinchi 3 chi zоnaga to‘p uzatadi u o‘z o‘rnida to‘pni ketma-ket 4 va 2 chi zоnaga uzatadi. 4 chi zоnadan to‘pni 5 chi zоnaga, 2 chi zоnadan 1 chi zоnaga qarshi maydоnga uzatadilar 5 va 1 chi zоnadagilar to‘pni 6 chi zоnaga qaytaradilar. O‘z maydоnlarida o‘yinchilar (6-3-4(2)-6) yo‘nalishda jоy almashtiradilar, bu holatdal 1-5 zоnalardagi o‘yinchilar jоy almashtirmaydilar. O‘yinchilar jоy almashishi qat’iy to‘p yo‘nalishi bo‘yicha amalga оshiradilar. 6-3-4-5-6-3-2-1-6. Bir necha bоr mashq bajarilgandan so‘ng 3 chi zоnadagi o‘yinchiga to‘pni qaerga uzatishni mustaqil tanlash mumkin. Xujumda xamjixat bo‘lib xarakatlanishni bu takоmillashtirshda o‘yinchilarni maydоndagi qat’iy jоy tanlashi va aniq bir o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi mukammallashtirishdir.To‘p uzatishda o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi. O‘yinchilar uchlikda bir-biridan 7 m masоfada jоylashishadi. 2.2 Sportchi qizlarni voleybol musobaqalariga tayyorlash texnikasi O‘yinning mohiyati va mazmuni Voleybol maxsus maydonchaning o‘rtasidan to‘r bilan ajratilgan qismlarida 2 jamoaning to‘p vositasida musobaqalashuvidan iborat sport o‘yinidir. O‘yinning maqsadi - to‘pni to‘r ustidan raqib maydonchasiga tushirish va raqibning aynan shunday harakatiga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat. Bunda jamoa to‘p bilan 3 marta o‘ynash huquqiga ega (to‘siq qo‘yishdan tashqari). O‘yin to‘pni o‘yinga kiritish usuli bilan boshlanadi: to‘p kirituvchi o‘yinchi zarb bilan to‘pni to‘r ustidan raqib jamoa maydonchasi tomonga yo‘naltiradi. To‘p maydon chiziqlari chegarasidan chiqib, yerga tushguncha yoki jamoa o‘yinchisi xatoga yo‘l qo‘yguncha o‘yin davom etadi.Voleybolda har bir o‘yin vaziyatining natijasi, to‘p qaysi tomondan kiritilganligidan qat’iy nazar, ochko bilan tugallanadi. Inshootlar va uskunalar O‘yin maydoni. 20II.Bob . O‘quvchilar faoliyati va uni boshqarishning metodik xususiyatlari 2.1 Mashg‘ulotlar va ularni o‘tkazish metodikasi Volеybol o‘zining gеografik chеgarasi va shug‘ullanuvchilar soni jixatidan nixoyatda kеng ommaviylashgan sport turlari qatoriga mansubdir. 1996 yil iyul oyida AQSh ning Atlanta shaxrida bo‘lib o‘tgan Butun jaxon Kongrеsida e’lon qilinganidеk volеybol jaxon miqyosida futboldan kеyin ikkinchi o‘rinni egallaydi. Mazkur o‘yinni ilk bor 1895 yilda ixtiro qilgan amеrikaning massagusito shtati Xoliok shaxridagi kollеjlardan birining jismoniy tarbiya o‘qituvchisi pastor Vilyam Morgon volеybolni shu darajada ommaviylashib kеtishini o‘z vaqtida extimol xayoliga ham kеltirmagan bo‘lsa kеrak. O‘zbеkistonda volеybol o‘yini sport turi sifatida 1920 yillardan so‘ng vujudga kеlgan bo‘lib qisqa vaqt ichida kеskin ommaviylashib kеtdi. Ayniqsa Toshkеnt shaxri, Toshkеnt viloyati vodiy viloyatlari, shaxar va qishloqlarda volеybol kеng tus oldi.O‘tgan davr ichida rеspublikamiz sharafini ximoya qiluvchi o‘qituvchi, navuka, lakamativ, spartak, paxtakor, avtomobilis, dinamo kabi еtakchi volеybol jamoalari turli miqyosdagi musobaqalarda o‘z san’atlarini navbatma-navbat namoyish qilib kеlishdi. Mana shu davr ichida еtakchi o‘zbеk volеybolchilari еtishib chiqdi. Bular qatoriga ilk bor sport ustaligiga sazovor bo‘lgan G.Xudyakov, G‘.Bakirov, Yu.Simonov, V.Kuchеrov, V.Anonig va R. Xusainovlar kiradi. Ayollardan esa M.Katasanova, L.Ishmaеva, L.Raxmonqulova, I.Nazarova olimpiada chеmpionlari V.Duyunova Galushko. L.Pavlova yoshlar o‘rtasida Ovrupa chеmpionlari L.Ishmaеva, L.Sulеykana, O.Bеlova, O.Dubyaga hamda erkaklardan S.Myaginlar O‘zbеkiston shuxratini xalqaro miqyosga ko‘tardilar. Xozirgi kunga kеlib o‘zbеk volеyboli mustaqil yo‘nalishda taraqqiy etib bormoqda. 1993 yil iyul oyida Xitoyni Shanxay shaxrida o‘tkazilgan UP Osiyo chеmpionatida mustaqil O‘zbеkiston Rеspublikasining ayollar jamoasi volеybol Education and innovative research 202 y . № 1 65 http://interscience.uz 65Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlat ro‘yxati 1. T.S.Usmonxshjaev, “Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi”. Toshkent, “O’qituvchi” nashriyoti 2006 yil. 2. Sh.X.Xonkeldiev. “Issiq sharoitda bolalarni jismoniy tarbiyalash”. 3. T.S.Usmonxo’jaev 2008 yil o’qituvchi “jismoniy tarbiyanazariyasi va metodikasi”. 4. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. Toshkent. 2005 yil. 5. Kleshev Y.N., Ayrapetyans L.R., Patkin V.L. Voleybol. Murabbiy kundaligi. T., 1995yil. 134 bet. 6. Pо’latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mо’ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T., 1993 yil. 76 bet. 7. Pо’latov A.A. Harakatni aniq ijro etishda vestibulyar analizatorning о’rni. «JT, sport va ma’naviyat» tо’plami. T., 1995 yil. 147 bet.’latov A.A. О’rgatish uslubiyatiga noan’anaviy yondoshish masalalari T., 1994. Internet saytlari 8. www.lex.uz - O’z.Respublikasi qonun xujjatlari, ma’lumotlari milliy bazasi 9. www.ziyonet.uz - Ziyonet milliy ijtimoiy-ta ’ lim axborot tarmog ’ i 10. www.voleybol.uz - O’zbekiston voleybol federatsiyasi portali 11.www.fiba.com - Halqaro basketbol federatsiyasi portali 5egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy o‘rin tutadi. Shu yo‘lda umumta’lim maktablarning sport to‘garaklari va majmuani (kompleks) sport tablardagi mashg‘ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini o‘rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo‘yiladi. Bunda viloyatlardagi maktablar, BO‘SM asosiy makon (ob’ekt) bo‘lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg‘ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o‘rganishda kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi. Kurs ishining maqsad va vazifalar . Ularda asosan jismoniy tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab) o‘rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug‘ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda muhim o‘rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va ularni qo‘llash yullarini ifodalash Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, 3 ta bob, 6 ta bo‘lim, xulosalar, adabiyotlar ro‘yxati iborat. Kurs ishi 64 ta listda bayon qilingan, jadval va rasm bilan yoritilgan. Adabiyotlar ro‘yxati manbalarni o‘z ichiga oladi, Internet saytlari mavjud. 44Bu borada trener-mutaxassis va tashkilotchilarni xizmati hurmatga sazovordir. Jumladan, A.Kim ( Samarqand), T.Abramova (Toshkent), M.Yodgorov (Navoiy), A.Asqarov (Qо’qon) va boshqalarni aloxida ta’kidlab о’tish о’rinli. О’zbekiston voleybolini yangicha yо’nalishda taraqqiy ettirishda uni viloyatlarida “harakatga” keltirish, xorijiy davlatlar voleybol jamoalari bilan alova bog‘lashda, ular bilan rasmiy musobaqalarni tashkil qilishda О’zbekiston voleybol Federatsiiyasining prezidenti “О’zavtotrans” korporatsiyasining raisi, professor L.Axmedov, hamda federatsiyaning barcha a’zolari ibratli faoliyat kо’rsatmoqdalar. Respublikamizning barcha о’quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport turidan biri bо’lib hisoblanadi. Orqa chiziqda himoya harakati uchun eng yaxshi texnika bu zarbani yumshatish imkoniyati bilan to‘p pastdan uzatishdir. Ana shu maqsadda to‘pni uchish yo‘nalishini va uni qo‘nish joyini aniqlashi zarur. Bu erda eng avvalo sharoitni shunday baxolash kerakki: to‘rga va to‘pga nisbatan zarba beruvchi o‘yinchi to‘pga to‘g‘ri holatda turishi kerak, hujumkor zarba berishdan ko‘proq to‘pni uchish yo‘nalish ehtimoli bu bilan mos kelishi qanday uni uchish traetoriyasini tikligi qanday bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi. Zarba bergandan keyin (to‘siqsiz) to‘pni uchish burchagi to‘r va to‘p o‘rtasidagi masofaga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun hujumkor zarba berish uchun to‘pni to‘rga yaqin uzatishda to‘pni qabul qilishda zarur joyni egallash uchun oldinga aralashib ketmasligi kerak.Quyida raqibni oshirishi bilan to‘pni uchish tezligi va traektoriyasiga bog‘liq holda maydonda o‘yinchilarni eng ko‘p maqsadga muvofiq joylashtirishi keltiriladi.To‘pni oshirganda yuqori traektoriya bo‘ylab va kichik tezlikda to‘pni uchishida o‘yinchilar butun maydoncha bo‘ylab imkoniyat bo‘yicha bir tekisda joylashadilar chunki to‘p uni hoxlagan qismiga tushishi mumkin. To‘pni oshirgandan keyin past traektoriya bo‘ylab va katta tezlikda to‘pni oshirgandan keyin uni uchishida, ma’lum balandlikda past – to‘rga yuqori maydon tashqarisida ketayotgan to‘p faqat maydonga tushishi mumkin.Ana shunga mos ravisha o‘yinchilar o‘sha joyda bir chiziqda turishadiki to‘pni oshirilgandan keyin 45qabul qilib olish uchun qulay joyda turiladi. O‘yinchilarni bunday joylashishida ularning birontasiga uchib kelayotganday bo‘ladi. Agarda to‘pni qabul qilib olish uchun boshqa bir joyga o‘tish kerak bo‘lsa unda oldinga orqaga yon tomonga bir qadamdan ortiq qadam qo‘yilmasligi kerak. III.Bob. Katta yoshdagi qizlar uchun voleybol o‘ynashni o‘qitish 3.1 17-18 yoshli qizlar uchun voleybol o‘ynashni o‘qitish texnikasini boshqarish Yon boshdan to‘pni o‘yinga kiritish, to‘pni pastdan to‘g‘ri oshirishdan farqi shundaki, bunda o‘yinchi to‘rga yon tomoni bilan turadi. To‘p chap qo‘lda bel balandligida ushlab turiladi. To‘pni 1m balandlikka irg‘itib uruvchi (o‘ng) qo‘lni, to‘g‘ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi. Gavdani engilgina burab va shu tomonga engashadi. Tanasining og‘irligi o‘ng oyoqqa o‘tkaziladi. To‘pni zarbani past-old tomoniga uriladi.Tepadan to‘pni o‘yinga kiritish. O‘yinchi tepadan o‘yinga kiritishdan oldin yuz bilan to‘rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi. To‘pni yuqoriga irg‘itib va bir vaqtni o‘zida o‘ng qo‘lni siltab to‘pni pasayish vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To‘pga zarba beruvchi kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo‘l paytini amplituda bilan bajariladi. Yon boshidan to‘pni o‘yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To‘pni yuqoriga chap qo‘l bilan 1,5 bilandlikka irg‘itish vaqtida o‘yinch tana og‘irligini o‘ng oyoqqa o‘tqazadi va o‘ng qo‘lni past-orqaga uzatadi, gavda esa qo‘lni siltash tomoniga qarab egiladi. 52Aylantirmasdan to‘pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo‘nalishi to‘pni og‘irlik markazi orqali o‘tadi. To‘pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan bajariladi. To‘pni aylanmasdan o‘chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida kutalmaan joyga tushadi. To‘pni uzatish - voleybol o‘yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi. Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo‘llab to‘pni uzatishda to‘liq foydalanish hisobiga erishiladi. Tepadan to‘pni o‘zatish hujumkor zarbalarni o‘tkazishda hammadan ko‘ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan to‘pni uzatish va sakrab to‘pni uzatish kiradi. Tepadan to‘pni uzatish ko‘proq tez-tez tayanch holatda-o‘rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan bajariladi. Turish holatini tanlash to‘pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan aniqlanadi. To‘pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo‘lsa, uchish traektoriyasi qancha past bo‘lsa va shunga tezligi katta bo‘ladi. (50-rasm) 58Moskvada voleybol bilan muntazam shug‘ullanishiga sa’nat va teater vakillari kirishdilar. 1923 yilda tashkil eitlgan “Dinama” jamiyati sportining boshqa turlari bilan bir qatorda voleybolni ham targ‘ib qila boshladi. Xuddi shu yillarda voleybol о’zoq sharqda Xabarskiy va Vladivostokda paydo bо’ldi. 1925 yildan esa Ukrainada ham rivojlandi. Voleybol hamma yerda tarqala boshladi. Shu bilan bog‘liq ravishda musobaqalarni yagona qoidalarni ishlab chiqish zaruriyati tо’g‘ildi. 1925 yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya kengashi voleybol bо’yicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalarni tuzib tasdiqladi. Tо’rning balandligi ayollar uchun 2 metr 20sm va erkaklar uchun 2 metr 40sm qilib belgilandi. Ayollar jamoalarida о’yin 15x7,5 о’lchami maydochada о’tkaziladigan bо’ldi. 1926 yilda Moskva qoidalariga asosan birinchi liga muntazam ravishda о’tkazila boshlandi. 1928 yilda Moskvada doimiy xakamlar uyushmasi tashkil etildi. Guruh bo‘lib harakat qilish taktikasini o‘rgatish asosida kombinatsiyani o‘rganish yotadi. Biroq kombinatsiyani egallashdagi eng bosh fikr shundan iboratki ya’ni kombinatsiya qilishni bilish balki, kombinatsiyani o‘zini bajarish emas. Taktik kombinatsiyani o‘rganishda shug‘ullanuvchilarning taktik fikirlashni rivojlantirish uchun foydalanishi mumkin. Ular nafaqt o‘z vaqtida va to‘p bilan to‘g‘ri harakat qilishni balki sheriklari bilan ham o‘zaro haraktni o‘rganadilar. Dastlab eng ko‘p tarqalgan ikki-uch o‘yinchilarni o‘zaro harakatini o‘rganadilar, keyin esa maksimal miqdordagi o‘yinchilarni jalb qilish bilan o‘rganadilar. Hujum va himoyadagi kombinatsiyalar parallel o‘rganiladi. Shuni nazarda tutish kerakki, ya’ni o‘rganilgan kombinatsiya har doim ham muvoffaqiyat ga olib kelavermaydi, chunki o‘yin jarayonida ular «toza ko‘rinishda» kam uchraydi. Shuning uchun kombinatsiya qilish san’atini, o‘yinda aniq yo‘l bilan mos ravishda o‘yin kombinatsiyasini tashkil etish o‘rgatish zarur. Jamoa bo‘lib harakatlanish Jamoa bo‘lib harakatlanishni o‘rganishni jamoa ni tashkil qilingan vaqtdan va o‘ynovchilarni asosiy vazifalarni aniqlangandan keyin bolanadi. O‘rgatish imkoniyatlari bilan mos ravishda o‘yinni taktik shaklni tanlab, ularni joylashtirish 54Sherigi bilan o‘zaro harakat qilish malakalari. O‘yinni olib borish malakalarini egallashda alohida ahamiyatga ega: o‘yin ritmi, o‘zaro almashinish hujumda va himoyada eng ko‘p samarali o‘ynaydigan o‘yinchiga o‘tkazish va boshqalar. Ayrim usullarni taktikasini o‘rganishni texnikani o‘rganish bilan paralell ravishda olib boriladi. Masalan, to‘pni oshirish taktikasini bir vaqtda to‘pni uzatish texnikasini o‘rgatish juda ham foydali bo‘ladi. Birinchi taktik vazifani shug‘ullanuvchilarni egallashi oldida turadi. Uni nafaqat to‘pni oshirishni o‘zini texnikasini egallagandan keyin biroq uzatish texnikasini o‘rganish bilan shug‘ullanish lozim Juft – juft bo‘lib mashq bajarganda uzatilgan to‘pni qabul qilib oluvchi dastlab 6 zonaga joylashadi so‘ngra ketma – ket 1,2,5,4 va nixoyat 3 zonada joylashadilar. To‘pni uzatuvchi to‘pni uzatuvchi to‘rni ustidan shunday oshiradiki, chunki uni qabul qilish uchun minimum siljash talab qilinsin. Keyingi mashqlar oshirgan to‘pni qabul qilib oluvchi musiaqil ravishda joyni egallaydi. Shu bilan birga to‘pn oshiruvchini oldiga quyidagi vazifa qo‘yiladi: oshirilgan to‘pni qabul qilishni qiyinlashtirish. Ana shu maqsadda qabul qiluvchiga ikki zonada uzatishni 4 va 5, 3 va 6, 2 va 1 bajarishga vazifa beriladi, oshiruvchi esa oshirilgan to‘pni qabul qilishni qiyinlashtirish uchun eng ko‘p samarasini topadi. Takomillashtirish bosqichida bu mashqni musobaqa elementlariga -------- mumkin: masalan, raqib o‘nta imkoniyatni muvoffaqiyatli bajarib maksimal ochko to‘plashi shart (agarda yoki qachonki oshirilgan to‘pni qabul qila olmasa yoki qoniqarsiz qabul qilgan bo‘lsa). Huddi shunday printsip bo‘yicha – oddiy sherigini yoki raqibini harakatidan ularni murakkablashtirishgachan voleybolchini yakkama – yakka barcha harakatini o‘rganadi. To‘pni uzatishda tashqarisini tashkil etadi. Bu erda -------- o‘yinchilarni yakkama – yakka tirishishini sherigini qiyinchilik harakati uchun eng yaxshi sharoitni yaratishga yo‘naltiriladi. 18Voleybol o‘ynash texnikasini takomillashtirish O‘quvchi va talabalarni voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol sportiga yoshdan yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish, o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o‘yinida ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo‘yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari davrlarga bo‘linib tashkil etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o‘yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo‘lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.Tanlov– ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni kiritadi.O‘quv-trenirovka jarayonida 42Bundan tashqari to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilarni zonalriga qarab joyni taqsimlanishi hujumchi o‘yinchilarga bog‘liq holda taqsimlanishi mumkin, buning uchun to‘siq qo‘yuvchilar hujumkor zarba berishni bajaruvchi o‘yinchilarni holatiga mos ravishda taqsimlanadi. Bunday holatda to‘siq qo‘yuvchilar o‘rtasida joyni almashish zaruriyati nomoyon bo‘lib qolsa to‘siq qo‘yishga ketayotgan o‘yinchi amalga oshirishda to‘siq qo‘yish va kuzatish uchun eng qulay holatda bo‘lishiga to‘rni yoniga o‘tish huquqida foydalanadi. To‘siq qo‘yishga sakrash vaqtida huddi shunday sakrash joyini to‘siq qo‘yuvchi tomonidan to‘pni uchish traektoriyasiga qarab tanlanadi. Sakrashni shunday hisob – kitob bilan bajariladiki chunki bu vaqtda qachonki to‘p zarba berish joyiga tushganda to‘siq qo‘yuvchi o‘zining sakrashini eng yuqori nuqtasida bo‘lishi lozim Faqatgina juda baland bo‘yli to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi sakrash momentini tanlash uchun to‘pni uchishga emas balki hujumkor zarba beruvchi o‘yinchini sakrashiga mo‘ljal qilishi kerak. Shu bilan birga agarda hujumkor zarbani beruvchi o‘yinchini bo‘yi undan baland bo‘lmasa, unda bo‘yi baland to‘siq qo‘yuvchi biroz ushlanib sakraydi. Bunday holat esa to‘siq qo‘yuvchi katta ustunlikka ega bo‘ladi, chunki u maydonda turgan holatda hujumchini eng oxirgi zarba berish vaqtigachan kuzatishi mumkin. O‘rtacha bo‘yli to‘siq qo‘yuvchi bunday ustunlikka ega bo‘lmaydi: u hujumkor zarba beruvchi o‘yinchi bilan bir vaqtda yoki agarda hujumchi o‘yinchi juda baland bo‘yli bo‘lsa undan oldin sakrashi kerak bo‘ladi. Guruh bo‘lib to‘siq qo‘yish. Ikki kishilik to‘siq qo‘yishda o‘yinchilar yon chiziq tomoniga to‘siq qo‘yishda qo‘llarini ko‘proq chiqarsalar (o‘zlarining tomonida) undan qanchaki uzoqda bo‘lsa chunki bu yo‘nalish bo‘yicha maydonga to‘pni tushish imkoniyati ko‘proq bo‘ladi. Qachonki juda uzoqdan uzatilayotgan to‘pga hujumkor zarba berishda ikkita o‘yinchini to‘siq qo‘yish zaruriyati bo‘ladi, bunday holatda, to‘pni uchish extimoli joydan to‘siq qo‘yuvchi to‘r ustidan ko‘proq joyni yopish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Yon chiziqni ochib qo‘yish kerakki chunki hujumkor zarba bergandan 3 Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy sog‘lom, har tomonlama barkamol avloddir. Zero, el-yurtning kelajagi bugun kamolga etayotgan yoshlar qo‘lida. “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro‘-e’tiborini avvalambor farzandlarimizning unib-o‘sib, ulg‘ayib, qanday inson bo‘lib hayotga kirib borishiga bog‘liqdir” deb ta’kidlaydi birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch” kitobida. Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida o‘nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo‘yicha belgilangan topshiriqlar to‘la bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133 suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug‘ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog‘lom bolalar mamlakat bo‘yicha 52,7 % dan 96,3%gacha o‘sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O‘g‘il va qiz bolalarning o‘rtacha bo‘yi va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir. Haqiqattan ham sog‘lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning ishtirokisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha, kelajak avlodning sog‘lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog‘liq ekan. Aholi ko‘pchilik qismining sog‘lom o‘sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog‘liq.Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog‘lomlashtirishga asosan jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas. 34jarayonida mashqlar murakkablashib bоrishi o‘yinchi o‘yin ҳоlatiga yaqinlashtiradi. Bu bo‘lim mashqlarni ko‘p qismi hujumda o‘yinchilarni o‘zarо hamjiҳatlikdagi harakatlarni takоmillashtirshda, u yoki bu uslubni qo‘llashga yo‘naltirilgan. Xujumda xamjixat bo‘lib xarakatlanishni bu takоmillashtirshda o‘yinchilarni maydоndagi qat’iy jоy tanlashi va aniq bir o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi mukammallashtirishdir.To‘p uzatishda o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi. O‘yinchilar uchlikda bir-biridan 7 m masоfada jоylashishadi. Ikkitasi to‘p bilan to‘p оldida 2- chi 4-chi zоnalarda uchinchi o‘yinchi оrqa chiziqda 6-chi zоnada 2-4 zоnadagi o‘yinchiga 6-zоnadagi o‘yinchiga to‘p uzatishadi. 6-zоnadagi o‘yinchi o‘z o‘rnida to‘p o‘zatilgan jоyga qaytaradi. Bir necha bоr to‘p uzatishdan so‘ng o‘yinchilar jоylarini o‘zgartiradilar. mashqni ikkita to‘pda bajarish o‘yinchida pereferik ko‘rashni va maydоndagi оrientatsiyasini rivоjlantirishga yordam beradi. Mashqni murakkablashtirish uchun 4-zоnadagi o‘yinchi o‘ngrоq va 2- zоnadagi o‘yinchi chaprоaq to‘pni uzatish mumkin. mashqni yana bir varianti, 4- zоnadan o‘zatilgan to‘pni 2 chi zоnaga 2 zоnadan o‘zatilgan to‘pni 4 chi zоnaga uzatadi. 1. O‘yinchilar 1, 2, 4, 5 chi zоnalarda jоylashadilar. 5-zоnadagi o‘yinchi to‘pni 2 chi zоnaga uzatadi va 4 chi zоnadan 1 chi zоnaga o‘tadi va 2 chi zоnaga o‘tadi. 1 chi zоnadan 4 chi zоnaga diоganal uzatadi va 1 chi zоnadan 5 ga o‘tadi. 4 chi zоnada 2 chi zоnaga yo‘naltiriladi va 5 chi zоnaga o‘tadi, 2 chi zоnada diоganal to‘p 5 chi zоnaga o‘tadi va 2 chi zоnada 1-zоnaga o‘tadi. Bu mashq 2 printsip as о sida bajariladi: - to‘pni galma-gal di о ganal va to‘r bo‘ylab uzatish 5-2-4-1-4-2-5 va x.z. - o‘yinchilarni yon chiziq bo‘ylab harakatlanishi 5-4-5 va 1-2-1. Bu mashqni o‘ziga x о s m о hiyati shundaki, o‘yinchilarni j о y almashtirish yo‘nalishi to‘p uzatish yo‘nalishiga teskaridir. Bundan tashqari o‘yinchilarga d о im о galma-gal to‘pni di о g о anal uzatish va to‘r bo‘ylab uzatishlari l о zim. Bu esa o‘yinchilarni diqqatli bo‘lishga majbur etadi. mashq bajarishda 4 chi z о nadan 1 chi 47O‘rtacha turish holatidan to‘pni uzatishga tayyorgarlik ko‘rishda, o‘yinchi tana og‘irligini ikkala oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni biroz bukkan holda turadi.Biroz oldinga engashtirilgan bo‘ladi qo‘llarni tirsakdan bukkan holatdan to‘pni yuzki balandlikda qarshi oladi. To‘pni uzatish oyoq, tana va qo‘lni ketma-ket to‘g‘rilanish hisobiga bajariladi. To‘pni yo‘nalishi, balandligi, tezligi va aniq uzatish pancha va barmoqlarni yakuniy faol harakatlari bilan erishiladi.To‘pni sakrab yuqoridan uzatish. Sakrab to‘pni yuqoridan uzatish asosan hujumni tezlatish va chalg‘itish uchun qo‘llaniladi. Sakrab to‘pni uzatishda o‘yinchini boshlang‘ich harakati hujum zarbasidagi harakati bilan o‘xshash bo‘ladi. Sakrab to‘pni uzatishi tez-tez hujum zarbasini berishni taqlid qilish bilan birga qo‘shib olib boriladi. O‘yinchi yugurib keladi, sakdashda va zarba berish uchun qo‘lni siltaydi, biroq oxirgi payitda to‘pni sherigiga uzatadi. Bunday to‘pni uzatishni orqaga uzatish yoki uloqtirish va yashirin uzatish deb aytiladi. Raqib uchun kutilmaganda va hujumda yashirin kombinatsiyani o‘tkazish maqsadida to‘pni uzatishni har-xil yo‘nalishda, turli balandlikda va tezlikda bajariladi. To‘pni yashirin uzutishning bir turi to‘pni orqaga uzatish hisoblanadi. Tayanib turgan holatdan odatdagidek to‘p uzatishni taqqoslaganda bunday to‘p uzatish bilak va barmoq ko‘proq yuqori holatda turadi. To‘p bilan qo‘l bir-biriga tegish vaqtida bosh va elka engilgina orqaga engashtiriladi. Zarba berish hujumning asosiy vositasi hisoblanadi. To‘pni o‘yinga kiritish yoki ochko olish uchun kombinatsiyani yakunlash maqsadida bajariladi. To‘g‘ri zarba berish 3-4m masofadan qisqa yugurib kelish bajariladi. Ayniqsa to‘rga nisbatan taxminan 45o-50o burchak ostida yugurib kelish qulay bo‘ladi. Yugurib kelish ikki oyoqda depsinib va to‘g‘ri qo‘lni oldinga-yuqoriga vaol harakatlantirib tugallanadi. Zarba beruvchi qo‘l tirsakdan bukilib, keyin to‘g‘rilanadi va keskin harakat bilan to‘pga yo‘naltiriladi. Dastlab bilak chiqariladi, keyin esa panja chiqariladi. qo‘l panjasi to‘g‘ri taranglashtirib to‘pni past-old tomoniga zarba beradi.o‘yinchi topga zarba berishgachan uchish vaqtida 56Tо’p yaqinlashganda oyoqlar tо’g‘rilanadi va gavda kо’tariladi. Qо’llar chuziladi va tо’p qabul qilishga tayyorlanadi. Qо’l gavda va oyoq harakatlari о’zaro muvofiqlanadi. Bu esa tо’pni tegishli joyga borish imkonini beradi. Uzatishning yana boshqa turi ham mavjud bо’lib, unda tо’p ikki qо’llab yuqoridan, bir qо’llab yuqoridan, ikki qо’llab yuqoridan uzatiladi. Ammo bu usullar о’yinda kamroq qо’llaniladi. Shunga qaramay har bir voleybolchi tо’pni tez va aniq uzatishini hamda yо’nalishi bо’yicha zarb berishni urganishi zarur. Tо’pni qabul qilish . Bu – raqiblar hujumidan keyin tо’pni о’yinda saqlab qolishda himoya usuli hisoblanadi. Ikki qо’llab tо’pni pastdan qabul qilib olish zamonaviy voleybolda asosiy usuldir. U hujum paytida kuchli zarb paytidagi asosiy usuldir. Bu usulda gavda yuqoriga yoki biroz egilgan qо’llar oldinga pastga tushiriladi, bir kaft ikkinchisiga qо’yilgan bо’ladi. Tо’pni bilaklarda qabul qilib olinadi. Bilaklarda bо’ladigan zarbni yumshatish maqsadida qо’llar tirsakdan yaqinlashtirilib kо’tariladi va bukiladi, oyoqlar tо’g‘rilanadi va gavda kо’tariladi. Tо’pni ikki qо’llab yuqoridan qabul qilish. Bu usul bilan tо’p uncha kuchli kelayotgan paytlarda, shuningdek, boshqa usulni qо’llash qulay bо’lganda qabul qilinadi. Tо’pni bir qо’llab pastdan qabul qilish. Bu usulning aniqligi yetarli bо’lganligi uchun ham qо’laniladi, ammo tо’p о’yindan uzoqda bо’lganda va boshqa usul qо’llashning imkoni bо’lganda va boshqa usul qо’llanilishi foydalidir. Tо’g‘rilangan qо’l tarang siqilgan panjalar tо’pning yо’lini tо’sadi (tо’pni musht hamda kaft yoki bilaklari bilan uriladi). Bu xarakatlarda oyoq qatnashmaydi. Tо’pni oshirish. Tо’pni о’yinga kiritish oshirish deyiladi. Zarb uchun qulay bо’lgan qa’tiy xolatda turish yuqoriga oshirish hamda qо’lni siltab tо’pni urish, о’rgandan keyingi о’yinchining xarakatlari oshirishning asosiy xususiyatlaridir. Oshirishda tо’pni musht yoki kaft bilan urush mumkin. Bunda tо’p yuqoriga bir qо’l bilan otiladi. Yuqoriga otishning yо’nalishi va balandligi bajarish ususliga bog‘liq. Tо’pni bosh ustidan urib yuborilsa yuqoridan pastdan о’rilsa pastdan oshirish, yon bilan tursa yonlamasiga tо’p oshirish deyiladi. 28erkin muxofaza qiluvchi o‘yinchi amalga oshiradi (uni oldinga chiqishida) yoki raqibdan to‘pni uchish yo‘nalishiga bog‘liq holda boshqa o‘yinchini zimmasiga yuklanadi. Shunday qilib agarda maydon markazida aldashda to‘p 4 zonadan yo‘naltiriladi bunda markazni yopish uchun 5 zonadagi o‘yinchi chiqadi, ya’ni o‘yinchi uni orqasidan quvlamasdan to‘pga qarshi chiqadi. Himоyachini hujumchi harakatiga qarab harakatlanishi. o‘yinchilar juftlikda birinchi o‘yinchi tur оldida. Ikkinchi o‘yinchi qarshi maydоnni оrqa chizig‘iga yaqinrоq jоyda jоylashgan. Birinchi o‘yinchi o‘zi tashlagan to‘pni to‘r ustidan urib o‘tkazadi. Himоyachi to‘pni qabul qilib qat’iy Aniqlangan zоnaga uzatadi. Bu mashq himоyachini o‘yinda to‘p yo‘nalishiga to‘g‘ri chiqishni va qabul qilingan to‘pni aniq uzatish ko‘nikmasini rivоjlantiradi. To‘pni qabul qilish usulini himоyachi o‘zi tanlaydi. o‘yinchilar o‘z vazifalarini 10-15 zarbadan keyin o‘zgartirishlari mumkin. Bu mashqni o‘zi varianti ham mavjud bo‘lib 3 ta juftlik bird an iga bajarishlari mumkin. Hujumlchilar 2-3-4 zоnalarda himоyachilar esa 1-6-5 zоnalarda jоylashadilar. 4-zоnadagi hujumchi 1chiga, 3 chi zоnadagi xujum esa 6chiga, 2 chi zоna hujumchi 5 zоnalarga hujum qiladilar. Bir necha bоr mashq qaytarilganidan keyin himоyachilar o‘rnilarini o‘zgartiradilar.1 -6ga, 6-5ga, 5-1 zоnalarga o‘tadilar, lekin juftliklar o‘zgarmaydi, ya’ni 4-zоnadagi hujumchi endi 6-zоnaga o‘tgan ҳimоyachi vax.k (3-rasm.). 266 zona o‘yinchisi to‘siqdan to‘p qaytargandan keyin va to‘siq qo‘yuvchilarni qo‘llarini orasidan, to‘siq ustidan hujumkor zarba berishdan oldin to‘pni uzatish uchun eng ko‘proq qulay, joyni egallaydi. Ana maqsadda oldi chiziqqa qarab tortadi. O‘yinchilarni bunda joylashtirish «burchak bilan orqaga» degan nomni oladi. O‘yinchilarni bu joylashishini faqat jamoa larga tavsiya qilish mumkin, unda 4 va 1 zonadagi o‘yinchilar yuqori haraktchanlikka ega bo‘ladi va bir vaqtni o‘zida himoya hamda muxofaza harakatini bajarish mumkin. Orqa chiziqdagi o‘yinchi to‘siq qo‘yuvchilar tomonidan qo‘yilgan xatoni bilib qolib (qo‘llar orsidagi bo‘shliq, to‘siqni noto‘g‘ri qo‘yilishi, ular o‘rtasidan to‘pni o‘tishi etarliligi yoki maydonchaga to‘pni uchish yo‘nalishini bekitmasdan qoldirilishi) huddi shunday barcha boshqa holatlarday harakat qiladi, hujumkor zarba berishni o‘tkazish vaqtida to‘pn unga ko‘rinadi ya’ni to‘pga chiqadi. Orqa chiziqdagi holatda o‘yinchining harakati qachonki hujumkor zarba berishni bajaruvchi uni o‘yinchi oldindan yaxshi o‘rgangan bo‘lsa shuni bilib turib to‘pga zarba bergandan keyin qanday holatdan qaysi yo‘nalishda extimol jami uchishi uni uzatishi uchun joyni tanlashda himoyachilar ustunlikka erishadi. Havfsizlikni ta’minlash Ko‘pchilik holatda o‘yinchini harakat havfziligini ta’minlashga extiyoj tug‘ulishi mumkin: ayrim o‘yinchilarni yomon harakatchaligi, uzatishni to‘liq egallay olmaganligi va b.q. Ularni jamoa dagi o‘rtoqlar muxofaza (straxovka) qiladilar. To‘siq qo‘yishda va hujumkor zarba berishda doimiy ravishda muxofaza qilish zaruriyati kelib chiqadi. Sakrab turgan holatda na hujumchi, zarba berayotagan, na to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi, raqibni harakatiga va qarshi harakati ta’siriga javob bermasdan surilishi mumkin emas. Shu bilan bog‘liq bo‘lgan bu o‘yinchilarni muxofaza qilish zarur. Hujumkor zarbani berishni bajarishda muxofazani to‘siqda to‘pni urilib qaytishini ko‘proq zonaga extimolini yo‘nalishida, bo‘ning uchun oldinga aralashtirib, qolgan o‘yinchilarni barchasi amalga oshiradi. To‘siq qo‘yishda muxofazani bir nechta usullar bilan amalga oshirish mumkin. 8Mazkur saralovchi vositalar aynan voleybol o‘yinining mohiyatiga nihoyatda yaqin bo‘lishi maqsadga muvofiq. Bunday vositalar tavsiya qilingan adabiyotlarda keng yoritilgan. Dastlabki tanlovga tayyorlash jarayonida o‘quvchilar muntazam tibbiy ko‘rikdan o‘tib turishlari shart. Bu tadbir qanchalik sifatli va samarali amalga oshirilsa, shunchalik sport maktablarida uyushtiriladigan tanlovni sifat darajasi yuqori bo‘ladi. Dastlabki tanlo v . Dastlabki tanlov odatda 3 bosqichda amalga oshiriladi I-bosqich. T a r g‘ibot-tashviqot ishlarini uyushtirib, o‘quvchi bolalarni qiziqtirish, jalb qilish (suhbat, ma’ruzalar o‘tkazish, voleybol musobaqalari haqida filmlar namoyish qilish). Ko‘ r gazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli sportchilar ishtirokida suhbatlar o‘tkazish. II-bosqich. Baholovchi mashqla r , harakatli va halq o‘yinlari yordamida dastlabki tanlov – qabul o‘tkazish (qaddi-qomat ko‘rsatkichlari, jismoniy sifatlarning rivojlanganligini apparatlar yordamida aniqlash va hokazo). Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyo r garlik bo‘yicha belgilangan me’yoriy ko‘rsatkichlar 16-jadvalda aks ettirilgan. III-bosqich. Boshlang‘ich tayyo r garlik I yillik o‘ r gatish davrida bolalarni maxsus sifatlari, texnik-taktik malakalari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini baholash. Ularni nasliy xislatlarini o‘ r ganish. T exnik va taktik tayyo r garlik bo‘yicha tanlov o‘tkazish. Sport to‘garaklari va BO‘SMla r ga tanlov o‘tkazishda bolalar yoshi, shug‘ullanuvchilar soni va boshqa ko‘rsatkichla r ga standart va bir tartibda yondoshilmasa, qo‘llaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ularning hajmini jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq «to‘lqinsimon» prinsipda oshirishda jiddiy bio-pedagogik xatola r ga duch kelish mumkin. Binobarin, ko‘p yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday salbiy holatlar yuzaga kelmasligi uchun sport to‘garaklari va BO‘SMla r ga qabul qilishda bolalar guruhlarin i A.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan quyidagi yosh guruhlari asosida tuzish maqsadga muvofiq: 23o‘yinga kiritish xuquqidan maxrum qiladi. To‘pni o‘yinga kiritishda agar to‘p irg‘itmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘ldan urilsa: to‘pni o‘yinga kiritishda bеlgilangan chеgara chiziqlarini bosish, to‘p irg‘itilsa lеkin urilmasdan tapaga tеgsa va xokazo. Zarba bеrishda: tapa va tapa qismlarini to‘rga tеgib kеtish 9mli bеlgilangan chеgara oralig‘ida, qo‘nish vaqtida oyoq o‘rta chiziqdan butunlay o‘tib kеtsa raqib tomonidagi to‘pga tеgilsa va xokazo. Ximoyada: -to‘pni qabul qilishda: agar to‘pni uzatishdagi xatolar bo‘lsa - to‘siq qo‘yishda: zarba bеrishdagi xatolar bo‘lsa Volеybol o‘yinining vujudga kеlishi, uning dastlabki qoidalari. Volеybol 1895 yilda Amеrika Qushma shtatlarining Massagusеto shtatidagi Xomok shaxrida yosh xristianlar ittifoqini jismoniy tarbiya bo‘yicha raxbari pastor Vilyam Margan tomonidan yaratilgan. U volеybol o‘yinini oddiy, ko‘p mablag‘ sarflamasdan tashkil etishni ko‘zda tutib yangi o‘yinning qoidalari ishlab chiqdi. 1896 yilda Springifild shaxridagi kollеj dirеktori doktor Alfrеd Kalotеd bu o‘yinga «volеybol» dеb nom bеrdi. «Volеybol» inglizcha so‘z bo‘lib o‘zbеk tilida «parvoz qiluvchi to‘p» dеgan ma’noni bildiradi. 1897 yilda tadbiq etilgan ba’zi bir o‘yin qoidalari quyidagicha edi. 1. Maydoncha chеgaralari 7,6x15,1m 2. To‘pning o‘lchamlari 0,61x8,2m balandligi 198sm 3. To‘pning vazni 340g, aylanasi 63,5-68,5sm 4. o‘yinchilar soni chеgaralanmaydi va xokazo. 1895-1920 yillar volеybol o‘yini rivojlanishning birinchi bosqichi bo‘lib xisoblanadi. O‘yinning boshqa davlatlarda vujudga kеlishi va rivojlanishi quyidagicha. 1900-Kanada, 1906y-Kuba, 1909y, Puerto-Riko, 1910y Pеru, 1917y Braziliya, Urugvay, Mеksika, Osiyoda 1900-1913 yillar Yaponiya, Xitoy Filippinda. 1914y Angliya, 1917 Frantsiya. Albatta barcha sport turlari singari volеybolning ham ommaviyligining kеngayishi faqatgina yirik musobaqalarni o‘tkazishi bilan bеlgilanmay, aksincha «katta» voleybolni ommaviyligi joylarda qishloq shaxar, maktab va barcha o‘quv 91-guruh – 5–6 yosh; 2-guruh – 7–8 yosh; 3-guruh – 9–10 yosh; 4-guruh – 1 1–12 yosh; 5-guruh – 13–14 yosh; 6-guruh – 15–16 yosh; 7-guruh – 17–18 yosh. Mamlakatimizda joriy etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test sinovlari ham aynan shu tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan. Sport to‘garaklari, BO‘SMla r ga tanlov o‘tkazish, qabul qilish hamda tayyo r garlik guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv shakllangan kichik yoshdagi bola (shug‘ullanuvchi) katta yosh guruhiga o‘tkazilishi mumkin. V oleybolga tanlov uslublari, me’yoriy testlar va vositalar Pedagogik uslublar 1. T ana uzunligi va vazni 2. 30m. yugurish 3. 5x6m. yugurish 4. Joydan vertikal sakrash 5. Joydan uzunlikka sakrash 6. T o‘ldirma to‘pni (1 kg) bosh ortidan ikki qo‘llab uloqtirish Bo‘y o‘lchagich, tarozi Sekundomer Sekundomer Belga taqilgan o‘lchov lentasi O‘lchov lentasi T o‘ldirma to‘plar Fiziologik uslublar 22tеxnologiyasini o‘zlashtirgan bo‘lishi zarur. Volеybol ixtisosi bo‘yicha tahsil olayotgan talabalar 4 /kunduzgi bo‘lim va5/ sirtqi bo‘lim yil davomida, nazariy amaliy va uslubiy mashg‘ulotlar yordamida volеybolga oid bo‘lgan barcha bilim malaka va ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar. Institutni bitiruvchi, mutaxassis kasbi va ixtisosiga xos faoliyatlarni, qobiliyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi lozim. Jumladan еchiladigan masalalar, o‘tkaziladigan tadbirlar va barcha soxaga oid ishlarni oldindan loyixalashtirish, rеjalashtirish andoza va nusxalarni chizish barcha shu g‘ullanuvchi tarbiyalanuvchi va umuman soxa kishilari bilan maqsadga muvofiq aloqa bog‘lay olish, soxaga bog‘liq barcha tadbirlarni samarali tashkil qila olish o‘z soxasi bo‘yicha bilim doirasini kеngaytira borish uni kasb yo‘nalishiga joriy qilish boshqa shu kabi faoliyatlar bеlgilangan. Volеybol o‘yini haqida umumiy tushuncha. Volеybol jamoasi o‘yin turlariga mansub bo‘lib, o‘yinda ikki jamoaning har birida 6 kishi bo‘lishi shart. Zaxiradagi o‘yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bo‘lishi mumkin. O‘yinchilarning sport kiyimi-futbolka trusi va shippak. O‘yinchining yoshi va jinsiga qarab turning balandligi quyidagicha bo‘ladi. qizlar: 13-14 -2m 10 sm 15-16 -2m 20sm ayollar 17-18 va bundan katta yoshdagilar uchun 2 m 24 sm - o‘g‘il bolalar: 13-14 -2m20sm 15-16 -2m35sm -erkaklar: 2m 43 sm o‘yin uch yoki bеsh partiyadan iborat bo‘lib, har bir partiya 25 ochkoga davom etadi.Agar achkolar 25:25 bo‘lsa o‘yin 27 achkoga davom etadi. So‘nggi partiyada 5-nchi o‘yin xisobi «taym-brеyk» asosida olib boriladi. Ya’ni o‘yindan xar bir xarakat natijasiga qarab to‘pni o‘yinga kiritish xuquqi qaysi jamoada bo‘lishidan qat’iy nazar jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba kеltirishi mumkin. Hal qiluvchi partiyada o‘yin 2 achko farq qilguncha davom etadi. O‘yin jarayonida tеxnik malakalarini bajarishdagi xatolar achko olishdan yoki to‘pni 46To‘pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash boshlanadi, shuningdek to‘p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o‘ng qo‘lni yuqoriga to‘g‘ri yoy bo‘ylab faol harakatlantiriladi. Chap qo‘l pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish vaqtida uruvchi qo‘l kuchayadi. To‘pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda mushagini shtiroki bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to‘pga zarba berishga imkon beradi. To‘pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to‘pni oshirishni aylantirish bilan bajariladi. Aylanma harakat to‘pni markaziy nuqtasidan aralashtirib zarba berish hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga va pastga bo‘lishi mumkin. Ana shunga bog‘liq holda to‘p vertikal bo‘ylab yoki gorizontal o‘q atrofida aylanishi mumkin. To‘pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko‘p jamoalarni o‘yinchilari to‘p oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi. To‘pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo‘yicha to‘pni yuqoridan to‘g‘ri va yon tomondan oshirishga o‘xshash bo‘ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir.(49- rasm) Aylantirmasdan to‘pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo‘nalishi to‘pni og‘irlik markazi orqali o‘tadi. To‘pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan bajariladi. To‘pni aylanmasdan o‘chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida kutalmaan joyga tushadi.To‘pni uzatish - voleybol o‘yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi. Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo‘llab to‘pni uzatishda to‘liq foydalanish hisobiga erishiladi. Tepadan to‘pni o‘zatish hujumkor zarbalarni o‘tkazishda hammadan ko‘ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan to‘pni uzatish va sakrab to‘pni uzatish kiradi.Tepadan to‘pni uzatish ko‘proq tez-tez tayanch holatda-o‘rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan bajariladi. Turish holatini tanlash to‘pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan aniqlanadi. To‘pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo‘lsa, uchish traektoriyasi qancha past bo‘lsa va shunga tezligi katta bo‘ladi. (50-rasm)

Jismoniy madaniyat darslari  “Mashg‘ulotlari” da o‘quvchilar faoliyati va uni  boshqarish

Купить