Jiydadoshlar oilasi - Botanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	449.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

98 Sotish

Jiydadoshlar oilasi

Sotib olish

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi
Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta`lim yo`nalishi
__ bosqich ___ guruh talabasi
___________________ning
Botanika fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Jiydadoshlar oilasi

Kurs ishi rahbari: ____________________

Andijon – 2024
MUNDARIJA

KIRISH…………………….………………………………………………….3
I BOB: JIYDADOSHLAR OILASINING TARIXI VA
BIOTEXNOLOGIYASI
1.1 Jiydadoshlar haqida ma’lumotlar……………………………………..…….6
1.2 Jiydadoshlar oilasining genetikasi va genetic modifikatsiyasi……….……11
1.3 Biologik genetic modifikatsiya va jiyadadosh;ar oilasi turlarining
biotexnologiyasi…………………………………………………………………..12
II BOB: JIYDADOSHLAR OILASI VA UALRNING EKOLOGIK
XUSUSIYATLARI
2.1 Jiydadoshlar oilasi va chakanda
o’simligi…………………………………..18
2.2 Jiydadoshlar oilasi turlarining ekologik o’rtacha o’sish jarayoni va ularning
tabiiy muhitga ta’siri……………………………………………………...……….25
XULOSA…………………………………………………...………………….27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………..…………………28
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : Yer yuzida dorivor o‘simliklarning 10-12 ming turi
bor,1000 dan ortiq o‘simlik turlarining kimyoviy, farmokologik va dorivorlik
xossalari tekshirilgan. O‘zbekistonda dorivor o‘simliklarning 577 turi mavjud.
Shulardan tabiiy sharoitda o sadigan va madaniylashtirilgan 120 ga yaqin o simlikʻ ʻ
turlaridan ilmiy va xalq tabobatida foydalaniladi. Ta’kidlash lozimki, hozirgi
vaqtda mamlakatimizda farmatsevtika sanoati va dorixonalarni o‘simliklar xom-
ashyosi bilan ta’minlash maqsadida ixtisoslashgan, fermer, o‘rmon va boshqa
mulkchilik shaklidagi xo‘jaliklarida eng ko‘pi bilan 42 tagacha dorivor o‘simliklar
turlari o‘stiriladi. Shulardan biri chakanda yoki jirg anoq (Hippophae)-jiydadoshlar
ʻ
oilasi daraxtsimonlar yoki butasimonlar turkumiga mansub dorivor va mevali
manzarali ekin. O‘zbekistonda daryo soxillari va to‘qayzorlarda Chakandaning
jumurtsimon turi (H.rhamnoides) o’sadi.
Kurs ishining maqsadi: O'simliklar turlarini tushunish, ularning taksonomik
tuzilmasini tushunish va taksonomik munosabatlarni o'rganishga yordam berishdir.
Kurs ishining vazifalari: O'quvchilarga o'simliklar evolyutsion tarixi va
jiydadoshlar oilasi haqida aniq tushunchalarni o'rganishga yordam beradi.
Kurs ishining obyekti: jiydadoshlar turlarini, nomlanishi va taksonomik
tuzilmasini o'rganishdir. Bu kurs jiydadoshlar dunyosini tushunish, o'simliklar
turlarini tushunish, ularni nomlash va turkumlar taxonlariga ajratishda kerak
bo'lgan asosiy konseptlarni o'rgatishga qaratilgan.
Kurs ishining predmeti: O'simliklar dunyosida jiydadoshlar va ularni
hayotiy shakllarini o'rganishda kerak bo'ladigan barcha vositalar predmet sifatida.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 28 betni tashkil etadi.
3

I BOB: JIYDADOSHLAR OILASINING TARIXI VA
BIOTEXNOLOGIYASI
Ingichka bargli jiyda, Qosh jiyda
(Elaeagnus angustifolia) balandligi 8 m
gacha bo’lgan kichik daraxt yoki buta
bo’lib, Markaziy Osiyo yoki Kavkaz
daryo to’qaylarida keng tarqalgan asosiy
darxt o’simligi hisoblanad.
Bu jiyda turining tuproq tanlamasligi, sho’r yerlarda o’sishga moslashganligi
o’rmon melioratsiyasida qadirlanadi. Barglarining manzarali hususiyatiga ko’ra
ko’kalamzorlashtirishda keng foydalanish mumkin. Mirzacho’lda sho’rlangan
yerlarda keng ekilmoqda. Barglari ellipssimon yoki lansetsimon shakilda. 5-8 sm
uzunlikda, yuqori tomoni yashil rangda, ostki qismi kumushsimon rangda.
Barglarini yozib bo’lgach gullaydi. Gullari juda hushbo’yligi bilan ajralib turadi.
Gullari qo’ng’iroqcha ko’rinishida sariq rangda, barg qultig’ida 1-3 donagacha
joylashadi.
Mevalari 1,5 sm uzunlikkacha bo’lgan donacha, unsimon shirin meva etiga
ega. 3-4 yoshdan mevaga kiradi. Yog’ochi duradgorlikda ishlatiladi. Juda chuqur
o’suvchi ildiz tizimiga ega. Dastlabki hayot bosqichida tezroq o’sib rivojlanadi,
kuchli sho’rlangan va toshloq tuproqlarda 5 yoshida 4 m balandlikka yetadi.
Issiqqa, qurg’oqchilikka chidamli, eng asosiysi boshqa daraxtlar o’sa olmaydigan
sho’rhoklarda bemalol o’sa oladi. Urug’idan, qalamchalar orqoli ko’paytiriladi,
to’nkasidan bachkilar hosil qilib tez o’sadi, 60-80 yilgacha yashaydi. Ixotazorlar
barpo etishda keng qo’llaniladi.
Sharq jiydasi (Elaeagnus orientalis) ushbu jiyda areali Pomir-Oloy, Kavkaz
Markaziy Osiyo tog’lari hududlarini qamrab olgan, 500 metrdan baland tog’
yonbag’irlarida ko’plab o’sadi. 7–8 m balandlikkacha rivojlanuvchi daraxt, daraxt
tanasi to’q jigarrang, barglari lansetsimon shakilda oq g’ubor bilan qoplangan.
4

Sharq jiydasining yirik mevali shakillari xalq seleksiyasi maxsuli bo’lib, “non
jiyda” nomi bilan atalgan
Non jiyda O’zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida axoli tomonidan
ko’plab o’stiriladi, ayniqsa uning sho’rlangan va sizot suvlari tuproq yuzasiga
yaqin joylarda o’suvchi ekotiplari o’rmon melioratsiyasi uchun katta ahamiyatga
egadir.
Uzoq o’tmishda jiyda mevasi mahalliy aholining asosiy oziq-ovqat
maxsulotlaridan biri xisoblangan, mevasi quritilgan holda qish-bahor mavsumida
iste’mol qilingan. Shu sababli non jiyda doimo seleksiya predmeti sifatida
o’rganilgan, yirik mevali va sershox shakillari yaratilgan.
Meva tarkibida 40-67,8% qandlar, 11% oqsil, 36% gacha tanidlar, 0,44-
2,46% organik kislotalar, 100 mggacha C,B,PP,E vitaminlari mavjud.
Kumushsimon jiyda (Elaeagnus argentea Pursh) ushbu jiyda turning vatani
Shimoliy Amerika bo’lib, MDH davlatlarida madaniylashtirilgan holda uchraydi.
aaKichik daraxt yoki buta ko’rinishida 1–3 m balandlikka ega bo’lib, tana
po’stlog’i to’q kulrang, barglari kumushsimon g’ubor bilan qoplangan. Mevalari
xuddi qushjiyda mevalari kabi cho’zinchoq-dumaloq.
Ko’kalamzorlashtirishda keng foydalaniladi, qurg’oqchilikka chidamsiz lekin
sovuqqa chidamli. Daryo qirg’oqlarini, jarliklarni mustahkamlashda keng
foydalaniladi. May oyi boshlarida gullaydi, sentyabr-oktyabr oylarida mevasi
pishib yetiladi. Non jiyda daraxtining yog’ochi mustaxkam, qurilish sohasidaham
ishlatsa bo’ladi.
Jiyda (Elaeagnus L.) —
jiydadoshlar oilasiga mansub daraxt
yoki buta. Janubiy Yevropa, Markaziy
va Sharqiy Osiyo, Shimoliy
Amerikada o sadigan 40 ga yaqin turiʻ
bor. O rta Osiyo, xususan,
ʻ
O zbekistonda Janubining
ʻ
qarg ajiyda.
ʻ
5

(E. angustifolia; yovvoyi holda o sadi), sharq jiydasi (E. orientalis), tikanakliʻ
Jiydadoshlar (E. pungens), kumushsimon Jiydadoshlar (E. argentea), non
Jiydadoshlar (E. edulis) turlari o sadi. Sharq Jiydasining bargi oddiy, ensiz,
ʻ
kumushrang . Daraxti 8–10 m, shoxlari siyrak, tikanli yoki tikansiz. Guli ikki jinsli,
sariq, serasal, xushbo y, efir moyli. Mevasi sarg ish, mag izsiz danakli, eti 31,2—
ʻ ʻ ʻ
88,7%, unsimon, xushxo r. Tarkibida 46—65% qand, 10% oqsil, 1,3% kislota, 200
ʻ
mg% S vitamini mavjud. Jiydaning ning mevasi yangiligida yoki quritib iste mol
ʼ
etiladi. Mevasidan spirt va kuchsiz alkogolli ichimliklar tayyorlanadi. Tabobatda
oshqozon-ichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Yog ochidan turli xil
ʻ
buyumlar yasaladi, parfyumeriya sanoatida, gulidan efir moy olinadi 1
.
1.1 Jiydadoshlar haqida ma’lumotlar
Jiyda qurg oqchilikka chidamli, yer osti suvlari yuza va sho r tuproqlarda
ʻ ʻ
ham o saveradi. Danagidan, ildiz bachkisidan va qalamchasidan ko payadi.
ʻ ʻ
Ko chati o tkazilgach, 3—5- yili hosilga kiradi. May—iyun oyida gullaydi, mevasi
ʻ ʻ
sentabr, oktabr oylarida pishadi. Bir tupi 50 kg gacha hosil beradi.Jiyda60—80-yil
yashaydi. Non jiyda mevali daraxt sifatida ekiladi, o rta bo yli daraxt. Sernam
ʻ ʻ
yerlarda yaxshi o sadi. Serhosil. Mevasi yirik, mazali, qizg ish-qo ng ir rangli.
ʻ ʻ ʻ ʻ
O zbekiston o rmonchilik ilmiy tadqiqot institutida uning 20 ga yaqin navi
ʻ ʻ
ta riflangan (Qizil Jiyda , Ra no, Urganch, Xurmoy, Toshkent deserti, Cho li
ʼ ʼ ʻ
qandak, Kizil qandak va b.). Hozirgi davrga kelib sanoat ahamiyatini yo qotdi.
ʻ
O zbekiston,Tojikiston va ko pgina mamlakatlarda ayrim tomorqa bog larida
ʻ ʻ ʻ
havaskorlar ekadi. Ko proq yo l yoqalari, kanal bo ylari, dala-ihota o rmon
ʻ ʻ ʻ ʻ
mintaqalari, tashlandiq yerlarga ekiladi. Tuproqni azot bilan boyitadi.
Jiydadoshlar oilasi dorivor hususiyatlari o‘rtacha balandlikka ega bo‘lib,
ularning o‘rtacha bo‘yi 1.65 metr va 1.80 metr orasidadir. Ular kuchli va sportga
xos, asabiylar va maqbul insonlardir. Jiydadoshlar oilasi aholisi ko‘p qadimgi
xalqlarning yog‘lari bo‘lganlar. Jiydadoshlar haqida ko‘plab tarixiy malumotlar
ham ajralib turadi, ammo ularning jinsiy identifikatsiyasi uchun kerakli
antropologik tushunchalar yig‘ilgan.
1
https://uz.wikipedia.org/wiki/Jiyda
6

Jiydadoshlar (Sesamum indicum) oilasi ko'plab foydali yog'iy xossalarga ega.
U o'simlikning bargidan presslash orqali olib chiqariladi va yengil, yorqin, qizil
rangli yoki yashil rangda bo'lishi mumkin. Bu yuqorida yorqin, mazali, va
vitaminlardan boy, hatto A, B, D, E, va K ko'pligi tuzilishi bilan bajarilgan.
Jiydatosha noliklari, yuqori sifatli protein, yuqori darajadagi oziq-ovqat tuzilishi
uchun juda qadrli ekanligi sababli, dunyodagi ko'p oilalarda ko'plab mahsulotlar
tayyorlanadigan daryo va etlarning asosiy qismini tashkil etadi.
Jiydadoshlar o'simliklari to'qimalardan iborat bo'lgan, ko'k yoki oq rangli
gullarni o'z ichiga oladi. Bu gullar odatda ko'p yarim qo'lli yoki to'g'ri to'qima
shaklida bo'ladi va ko'p qatlamli bo'lishi mumkin. Jiydadoshlar oilasining gullari
esa ko'plab turlarga bo'lib, katta turlar 8-10 sm uzunlikda, kam turlar esa 3-5 sm
uzunlikda bo'lishi mumkin. Gullar odatda ochiqlikning qanday darajasiga bog'liq
ravishda yorqin o'q bo'lib, keng o'chib ketgan qismi bilan keskin qandayroq
yetaklanadi. Bu gullar ko'p xil ranglarda bo'lishi mumkin, ko'pchilikning eng ko'p
ko'rgan rangi qizil yoki qizil-yorqin.
Jiyda Jiydaning yer yuzida qirqdan ortiq turi bor. Tabiiy sharoitda jiyda ildiz
bachkisi yo danagidan ko‘payadi. Jiydaning madaniy navlarini yurtimizda "non
jiyda", "qandak jiyda", yovvoyi turlarini "kaptar jiyda", "qush jiyda" "yaloq jiyda"
va "qarg‘a jiyda" deb ataladi. Mevasi tarkibida 40-65 foiz qand, 11,0 foiz oqsil,
shuningdek, ma’lum miqdorda yog‘, oshlovchi moddalar, organik kislotalar bor.
Bundan tashqari, jiyda mevasining etida kaliy va fosfor tuzlari hamda B1, B2, PP,
va E vitaminlar borligi aniqlangan.
Tabobatda mevasi yoki damlamasidan nafas yo‘llari shamollaganida,
oshqozon-ichak kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi. Abu Ali ibn Sino qonni
tozalashda, ich ketishda, ishtaha ochishda jiydani tavsiya qilgan. Kamqonlik, teri
qazg‘oqlanishi, bo‘y o‘smasligi holatlarida foydasi tegadi. Shuningdek, tanada tuz-
suv mutanosibligini saqlash va fikrlash qobiliyatini oshirishda ham yordam beradi.
Barglari C vitaminiga juda boy. Bahor va yoz oylarida 150-200 mg, kuz
oylarida 251-330 mg.gacha C vitamin to‘planadi. Barglari terida tuzalmaydigan
7

yaralarni, bodni davolashda qo‘llaniladi. Bargi va gullaridan tayyorlangan
damlama qand kasaliga qarshi ishlatiladi.
Jiyda gullaganida efir moylarini ishlab chiqaradi. Bu moylarning biologik
xususiyati, birinchidan, hasharotlarni jalb etib, gullarining changlanishini
tezlashtirsa, ikkinchidan, gullash paytida birorta ham chorva hayvonlari uning
bargi yoki gulini emaydi. Chunki efir moylari nafaqat hayvonlar, balki inson
tanasiga, xususan, asab tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Jiydalarda efir moyi bo‘lgani uchun jiydazorlarda asalari boqiladi. Gulidan
olingan asal juda sifatli va xushbo‘y bo‘ladi. Yana gulidan efir moylari olinadi.
Bular tibbiyotda, qandolatchilikda va attorlikda ishlatiladi.
Mevasidan oziq-ovqat sanoatida totimli sharbatlar tayyorlanadi. Yog‘ochi
mustahkam, qattiq bo‘lganidan o‘ymakor narsalar va musiqa asboblari yasaladi.
Tanasi suvga chidamli bo‘lgani uchun yog‘ochidan ko‘priklar ham quriladi.
Daraxtining elimi noyob arab elimi o‘rnini bosa oladi. Undan lak, sifatli
yelim, bo‘yoqlar olishda foydalaniladi.
O‘zbek olimlari jiyda daraxti po‘stlog‘ida va bargida eleagnin-alkaloid
moddasi borligini aniqlashgan. Meva tarkibida 0,57–1,08 foiz tanin moddasi bor.
Barg va daraxt po‘stlog‘idan jigarrang va qora rangli bo‘yoqlar olinadi, ular
to‘qimachilikda ishlatiladi.
Elaeagnaceae o'simliklar oilasi,
oleaster oilasi bo'lib, kichik daraxtlar
va butalardan iborat bo'lib, Shimoliy
yarim sharning mo''tadil
mintaqalarida, janubda tropik Osiyo
va Avstraliyada yashaydi. Oilada 60
ga yaqin tur uch avlodga mansub.
Ingichka bargli jiyda, Qosh jiyda (Elaeagnus angustifolia) balandligi 8 m
gacha bo’lgan kichik daraxt yoki buta bo’lib, Markaziy Osiyo yoki Kavkaz daryo
to’qaylarida keng tarqalgan asosiy darxt o’simligi hisoblanad. Bu jiyda turining
tuproq tanlamasligi, sho’r yerlarda o’sishga moslashganligi o’rmon
8

melioratsiyasida qadirlanadi. Barglarining manzarali hususiyatiga ko’ra
ko’kalamzorlashtirishda keng foydalanish mumkin. Mirzacho’lda sho’rlangan
yerlarda keng ekilmoqda. Barglari ellipssimon yoki lansetsimon shakilda. 5-8 sm
uzunlikda, yuqori tomoni yashil rangda, ostki qismi kumushsimon rangda.
Barglarini yozib bo’lgach gullaydi. Gullari juda hushbo’yligi bilan ajralib turadi.
Gullari qo’ng’iroqcha ko’rinishida sariq rangda, barg qultig’ida 1-3 donagacha
joylashadi.
Mevalari 1,5 sm uzunlikkacha bo’lgan donacha, unsimon shirin meva etiga
ega. 3-4 yoshdan mevaga kiradi. Yog’ochi duradgorlikda ishlatiladi. Juda chuqur
o’suvchi ildiz tizimiga ega. Dastlabki hayot bosqichida tezroq o’sib rivojlanadi,
kuchli sho’rlangan va toshloq tuproqlarda 5 yoshida 4 m balandlikka yetadi.
Issiqqa, qurg’oqchilikka chidamli, eng asosiysi boshqa daraxtlar o’sa olmaydigan
sho’rhoklarda bemalol o’sa oladi. Urug’idan, qalamchalar orqoli ko’paytiriladi,
to’nkasidan bachkilar hosil qilib tez o’sadi, 60-80 yilgacha yashaydi. Ixotazorlar
barpo etishda keng qo’llaniladi.
Sharq jiydasi (Elaeagnus orientalis) ushbu jiyda areali Pomir-Oloy, Kavkaz
Markaziy Osiyo tog’lari hududlarini qamrab olgan, 500 metrdan baland tog’
yonbag’irlarida ko’plab o’sadi. 7-8 m balandlikkacha rivojlanuvchi daraxt, daraxt
tanasi to’q jigarrang, barglari lansetsimon shakilda oq g’ubor bilan qoplangan.
Sharq jiydasining yirik mevali shakillari xalq seleksiyasi maxsuli bo’lib, “non
jiyda” nomi bilan atalgan
Non jiyda O’zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida axoli tomonidan
ko’plab o’stiriladi, ayniqsa uning sho’rlangan va sizot suvlari tuproq yuzasiga
yaqin joylarda o’suvchi ekotiplari o’rmon melioratsiyasi uchun katta ahamiyatga
egadir.
Uzoq o’tmishda jiyda mevasi mahalliy aholining asosiy oziq-ovqat
maxsulotlaridan biri xisoblangan, mevasi quritilgan holda qish-bahor mavsumida
iste’mol qilingan. Shu sababli non jiyda doimo seleksiya predmeti sifatida
o’rganilgan, yirik mevali va sershox shakillari yaratilgan.
9

Meva tarkibida 40-67,8% qandlar, 11% oqsil, 36% gacha tanidlar, 0,44-
2,46% organik kislotalar, 100 mggacha C,B,PP,E vitaminlari mavjud.
Kumushsimon jiyda (Elaeagnus argentea Pursh) ushbu jiyda turning vatani
Shimoliy Amerika bo’lib, MDH davlatlarida madaniylashtirilgan holda uchraydi.
aaKichik daraxt yoki buta ko’rinishida 1-3 m balandlikka ega bo’lib, tana
po’stlog’i to’q kulrang, barglari kumushsimon g’ubor bilan qoplangan. Mevalari
xuddi qushjiyda mevalari kabi cho’zinchoq-dumaloq.
Ko’kalamzorlashtirishda keng foydalaniladi, qurg’oqchilikka chidamsiz
lekin sovuqqa chidamli. Daryo qirg’oqlarini, jarliklarni mustahkamlashda keng
foydalaniladi. May oyi boshlarida gullaydi, sentyabr-oktyabr oylarida mevasi
pishib yetiladi. Non jiyda daraxtining yog’ochi mustaxkam, qurilish sohasidaham
ishlatsa bo’ladi
Ular odatda tikanli, oddiy barglari ko'pincha mayda tarozilar yoki tuklar bilan
qoplangan. Turlarning aksariyati kserofitlar (quruq yashash joylarida uchraydi);
ba'zilari ham galofitlar bo'lib, tuproq sho'rlanishining yuqori darajasiga toqat
qiladilar.
Elaeagnaceae ko pincha ildiz tugunlarida Frankia turkumiga mansub azotʻ
fiksator aktinomitsetlarini to playdi va bu ularni tuproq meliorativ holatiga foydali
ʻ
ta sir qiladi. Bu xususiyat, ularning mo'l-ko'l urug'larni ishlab chiqarishi bilan
ʼ
birga, ko'pincha Elaeagnaceae begona o'tlar sifatida qaralishiga olib keladi.
Poyasi va barglari kumushrang jigarrang yoki oltin tuklar bilan qoplangan
bo'lib, ular po'stlog'i yoki qisqichbaqasimon. Cho'ponlar va Hippophalar bir jinsli
bo'lib, urg'ochi va erkak turli o'simliklarda tug'iladi (ikki evli). Gulbarglari yo'q,
perianth ikki-sakkizta birlashgan sepalsdan iborat bir bo'lakdan iborat. Erkak gulda
idish ko'pincha tekis bo'ladi, biseksual va urg'ochi gullarda u quvur shaklida
bo'ladi, erkin filamentli va ikki ko'zli anterlar bilan to'rtdan sakkiztagacha stamens
mavjud. Tuxumdon bir karpel bilan ustun bo'lib, unda bitta tik anatrop tuxumdon
mavjud. Uslub uzun va bitta stigmaga ega. Mevasi turg'un kosaning quyuqlashgan
pastki qismi bilan o'ralgan achen yoki dukkakli tuzilishdir. Unda endospermi kam
yoki umuman bo'lmagan bitta urug' va qalin go'shtli kotiledonli tekis embrion
10

mavjud. Bir qator turlar manzarali butalar sifatida o'stiriladi, xususan, Elaeagnus
angustifolia (oleaster), Elaeagnus pungens, Elaeagnus umbellata va Elaeagnus
macrophylla, ular asosan jozibali barglari va yorqin barglari uchun bargli yoki
doim yashil butalar sifatida o'stiriladi. kuz va qishda rezavorlar. Bir qator
turlarning mevalari, masalan, Shepherdia argentea (kumush bufalo rezavori)
mevalari qutulish mumkin. Uning mevalari jele sifatida ishlatiladi va Amerika
Qo'shma Shtatlari va Kanadaning turli qismlarida shakar bilan quritilgan holda
iste'mol qilinadi. Shepherdia canadensis (russet buffalo berry) mevalari quritilgan
yoki dudlangan holda Inuit, Yupik va Aleut xalqlari tomonidan oziq-ovqat sifatida
ishlatiladi. Hippophae rhamnoides mevalari Frantsiyada sousga va boshqa joylarda
jele shaklida tayyorlanadi. Ushbu turdagi yog'och nozik taneli va tokarlik uchun
ishlatiladi. Yapon butasining mevasi Elaeagnus multiflora (gilos elaeagnus)
konserva sifatida ishlatiladi va spirtli ichimliklarda ishlatiladi.[4]
1.2 Jiydadoshlar oilasining genetikasi va genetic modifikatsiyasi
Jiydadoshlar oilasining genetikasi va genetik modifikatsiyasi bo'yicha qisqacha
ma'lumotlar quyidagicha:
Jiydadoshlar Oilasi Genetikasi:
Jiydadoshlar oilasi (Solanaceae oilasi) turlari kartoshka (Solanum tuberosum),
pomidor (Solanum lycopersicum), patison (Cucurbita pepo), bakhcha (Capsicum
annuum), qarg'a (Nicotiana tabacum) va boshqa noxud o'simliklar hisoblanadi. Bu
oila ayni paytda o'ziga xos genetik tuzilishi mavjud. Ular solanidlar oilasi
(Solanoids) oilasiga mansubdir.
Genetik tuzilishi jiydadoshlar oilasi turlarining genomikasini, yani ularning
genetik materialining tuzilishini, bir nechta jins va turlarini va ularning genetik
xususiyatlarini o'z ichiga oladi. Bu, ularning genlari, o'zaro o'zgarishi, turli
o'simliklar orasidagi o'xshashlik va farqliliklari, shuningdek, ularning turlari va
jinslari bilan bog'liq genetik aloqalarni o'z ichiga oladi.
Genetik Modifikatsiya:
11

Genetik modifikatsiya - bu genetik modifikatsiyalarni (genetik modifikatsiya)
bajarish usullari va texnologiyalari jamiyatini ifodalovchi umumiy tushuncha.
Jiydadoshlar oilasi turlari ham genetik modifikatsiya yoki o'zgarishlarga oiddir. Bu
modifikatsiyalar ishlab chiqarish, oziqlar, shakllanish va ularning yashash
muhitlarida modifikatsiya qilish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Genetik modifikatsiya, qattiq tanish uchun o'ziq-ovqat, tibbiyot, dekorativ va
sanoatni o'skizlikka, toza suv va uning ta'minoti, yuqori darajada ekologik
muhofazani oshirish, genetik qonuniyatlarning o'rganilishi, jamiyat va ilmiy
tadqiqotlarda qo'llaniladi.
1.3 Biologik genetic modifikatsiya va jiyadadosh;ar oilasi turlarining
biotexnologiyasi
Biologik genetik modifikatsiya va jiydadoshlar oilasi turlarining
biotexnologiyasi, jiydadoshlar oilasi turlarining genetik materialini o'zgartirish
yoki boshqarishda biotexnologik usullardan foydalanishni bildiradi. Bu, genetik
modifikatsiya jarayonlarida biologik vosita, laboratoriyalarning tajribiy o'simliklar
va boshqa biologik texnologiyalar qo'llanilishi bilan amalga oshiriladi.
Biotexnologiya (bio... va yun. techne — mahorat, san at, logos — so z,ʼ ʻ
ta limot) — qishloq xo jaligi, sanoat va tibbiyotning turli sohalarida tirik organizm
ʼ ʻ
va biologik jarayonlardan foydalanadigan sanoat usullari majmui. Biol. va texnika
imkoniyatlarini birlashtiradigan ilmiy yo nalish. "B." terminining vujudga
ʻ
kelishiga Stenford universiteti (AQSH; 1973) bir guruh olimlarining har xil
xossaga ega irsiy molekulalarini biriktirib rekombinant DNK (istalgan
organizmdan ajratilgan DNKning ikki yoki undan ortiq qismlarini in vitro
sharoitida birikishidan vujudga kelgan hosila) olishi sabab bo ldi. Shundan keyin
ʻ
biol. fani yutukdaridan kelib chiquvchi, ya ni tirik organizmlar hayot faoliyatida
ʼ
ishtirok etadigan barcha kimyoviy, fizikaviy va biologik jarayonlarni o rganish
ʻ
natijalari tatbiq etilgan texnologik jarayonlarni ifodalashda "B." terminidan
foydalanila boshlandi. B. mikrobiologiya, biokimyo, bioorganik kimyo,
molekulyar biologiya, fiziologiya, genetika, molekulyar genetika, genetik
injeneriya va boshqa yutug iga asoslanadi. B.ning mikrobiologik B., membranalar
ʻ
12

B.si, immobillashgan fermentlar B.si, xujayra B.si, gen va xujayra injeneriyasi B.si
kabi sohalari mavjud.
Mikrobiologik B. mikroorganizmlar hayot faoliyatidagi jarayonlarga
asoslangan bo lib, bu sohada fermentli preparatlar, antibiotiklar, aminokislotalar,ʻ
gormonlar, oqsil moddalari va xalq xo jaligining turli tarmoklari uchun zarur
ʻ
metabolitlar sintez qilinadi. Masalan, O zbekiston Fanlar akademiyasi
ʻ
Mikrobiologiya institutida mikrobiologik B. asosida o simlik chiqindilari
ʻ
(g o zapoya, chang aloq, somon va chiqindilar)dan chorva mollari uchun ozuqa
ʻ ʻ ʻ
tayyorlashga erishildi; ayrim mamlakatlar (Braziliya)da maxsus mikroblar
vositasida sellyulozadan qand yoki spirt olish, mol go ngidan metan gazi olish B.si
ʻ
(ayniqsa, Xitoy, Braziliya va Yevropa mamlakatlarida) juda yuqori iqtisodiy
samara bermoqda.
Membranalar va immobillashgan fermentlar B.si vositasida xilmaxil
jarayonlarni o lchash va nazorat qilish uskunalari ishlab chiqarish mumkin.
ʻ
Shuningdek, fermentlar imobillashganda (biror bir sathga kimyoviy biriktirilganda)
ularning aktivligi ortib, funksional holati bir qadar muddatga uzayadi. Bundan
foydalanib biotexnologik jarayonlar (mas, membranalar o tkazuvchanligini
ʻ
boshqarish usuli, fermentlarni mobillash va boshqalar) yaratilgan. Bu sohada
O zbekiston milliy universiteti biol. va kimyo fakulteti (B. O. Toshmuhamedov, O.
ʻ
K. Toshmuhamedova, A. I. Gagelgans, M. M. Rahimov va boshqalar)ning hissasi
katta.
Xujayra B.si o simlik, hayvon va odam xujayralarining sun iy sharoitda
ʻ ʼ
o sishi hamda ko payishi mikroorganizmlarnikiga o xshashligiga asoslangan.
ʻ ʻ ʻ
Odam va hayvon xujayralarini sun iy o stirish nodir biologik preparatlar,
ʼ ʻ
antitelalar va oqsil gormonlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish imkonini berdi.
O simlik, hayvon va odam kasalliklarini aniqlash uchun monoklonal antitelalar
ʻ
(boshlang ich birgina xujayra avlodlari ishlab chiqaradigan antitelalar) asosida o ta
ʻ ʻ
sezuvchan diagnostik vositalar ishlab chiqarish yo lga qo yildi. Jumladan,
ʻ ʻ
O zbekiston Fanlar akademiyasi Yadro fizikasi instituti krshidagi "Radiopreparat"
ʻ
korxonasida va O zbekiston Respublikasi Sog liqni saqlash vazirligining
ʻ ʻ
13

Onkologiya va radiologiya institutida rak kasalligining ayrim turlarini oddindan
aniklaydigan biotexnologik vositalar ishlab chiqarilmoqda. Fiziologik aktiv
ikkilamchi birikmalarni sintez qilish faqat o simlik xujayralariga xos xususiyatdir.ʻ
Bunday moddalarga tibbiyotda va sanoatning turli sohalarida ishlatiladigan
alkaloidlar, glikozidlar, jumladan steroidli saponinlar, steroidli gormonal
preparatlar olishda ishlatiladigan moddalar, efir yog lar, polisaharidlar,
ʻ
fitogormonlar va h. k. kiradi. O stirilayotgan hujayra, odatda qaysi o simlikdan
ʻ ʻ
olingan bo lsa, shu o simlikka xos ikkilamchi moddalarni sintez qiladi. Ammo
ʻ ʻ
xujayralarda sintez kdpinadigan biomassa miqdori o simlik organlaridagiga
ʻ
nisbatan ancha kam bo ladi. Shuning uchun rentabelligi sanoat usulidagi xujayra
ʻ
B.si uchun tez o sadigan, yuqori biosintetik xususiyatga ega, oddiy ozuqali
ʻ
muhitda ham o sadigan, osmotik va mexanik ta sirotlarga chidamli mutant
ʻ ʼ
liniyalar kerak.
Hujayra B.sining yana bir xususiyati xujayra totipotentligi, ya ni sun iy
ʼ ʼ
oziqlantirish va parvarishlash bilan bir xujayradan yetuk o simlik olishdir.
ʻ
Masalan, pomidor, tamaki, beda, sabzi va boshqa o simliklar mana shu xususiyat
ʻ
asosida yetishtirildi; O zbekiston Genetika va o simliklar eksperimental
ʻ ʻ
biologiyasi institutida o simlik hujayralaridan yetuk o simlik yaratish ustida ilmiy
ʻ ʻ
ishlar olib borilmoqda. Hujayralarni sun iy o stirish va parvarishlash asosida
ʼ ʻ
o simliklarni klonal (vegetativ) ko paytirish B.si shakllandi (bu 90 oilaga mansub
ʻ ʻ
433 o simlik turi uchun ishlab chiqilgan). Bu usul kartoshka, meva daraxtlari va
ʻ
gullarning virussiz navlarini yaratish, seleksion fondni boyitish va yangi navlar
yetishtirish imkoniyatini beradi.
Gen va hujayra injeneriyasi B.si genetik injeneriya hamda hujayra
injeneriyasining sintezidan vujudga keldi. B.ning bu soxasi yordamida
mavjudotning maqsadga muvofiq foydali xossaga ega mikrob shtammlari, hujayra
xillari, o simlik navlari va hayvon zotlarini yaratish mumkin. Gen va hujayra
ʻ
injeneriyasi B.si injenerlik usuli bilan tirik mavjudotlarning o zgartirilgan irsiyati
ʻ
molekulyar genetikasini mukammal o rganish, foydali genlarni izlab topish va
ʻ
kerakli miqdorda ajratib olish, begona genlarni hujayra ichiga kiritib, irsiyatga
14

ulash, ulangan genlarni yangi irsiyatda aktiv faoliyatini ta minlab beruvchi vektorʼ
molekula (tarkibida restriktaza uchun fakat birgina eng qulay kesilish joyiga ega,
transformatsiya bo lgan hujayralarni saralashni osonlashtiruvchi marker gen
ʻ
saqlovchi va maksadga muvofiqyot genni xo jayin irsiyatiga ulab, uning mustaqil
ʻ
ishlashini ta minlovchi molekulyar konstruksiya) yaratish, irsiyati o zgartirilgan
ʼ ʻ
hujayradan dori-darmon, ozuka moddalar, diagnostik vositalar ajratib olish yoki
o simlik navlarini yaratish maqsadida irsiyati uzgartirilgan hujayradan mukammal
ʻ
o simlik formasini olish, har xil irsiy belgilarga ega va tabiiy sharoitda
ʻ
changlanmaydigan o simlik hujayralari protoplastlarini elektr impulsi yoki
ʻ
polivinilpirrolidon ishtirokida^iriktirib, har ikkala o simlikning foydali
ʻ
xususiyatlariga ega mukammal o simlik yetishtirish (Germaniyadagi Maks Plank
ʻ
instituti xodimlari pomidor va kartoshka xujayrasini biriktirib, iddizida kartoshka
tuganagi, poyasida pomidor mevasi yetiladigan yangi gibrid o stirdi) bo yicha
ʻ ʻ
talaygina muvaffaqiyatlarga erishdi.
Jiydadoshlar oilasi turlarining biotexnologiyasi quyidagi yo'llardan iborat
bo'lishi mumkin:
1. In vitro Kultivatsiya: Bu usulda, laboratoriyalarda o'simlik turlarining
o'zlarining qoshidagi o'simlik kuchlari bilan orqali yaxshilangan sharoitlarda
o'simliklarni o'stirish mumkin. Bu, turlarning tarkibidagi genetik materialni
o'zgartirish va yangi o'simliklar yaratish uchun muhim bir vosita hisoblanadi.
2. Biologik Vositalar Bilan Transgeneziya: Bu usulda, jiydadoshlar oilasi
turlariga boshqa organizmlardan yoki laboratoriyalarning tajribiy o'simliklardan
genetik material kiritsa, uni o'zgartirish va uning o'simliklarning genomiga
integratsiya qilish mumkin. Bu jarayon jiydadoshlar oilasi turlarining qattiq qaror
qabul qilish, zararli haqlar va noqulay modifikatsiyalarni yuzaga chiqarish uchun
juda muhimdir.
3. Biologik Kontrol Va Genetik Kechimlar: Bu usullar yordamida,
jiydadoshlar oilasi turlarining zararli organimlariga qarshi muqobil tasir ko'rsatish
uchun biologik vositalar va genetik kechimlar ishlab chiqiladi va foydalaniladi. Bu,
15

fitopatogen va yashil ko'par organimlarini boshqarish uchun o'zaro birlashmalarni
yaratishda juda muhimdir.
4. Biologik Texnologiyalar va Yetishtirish: Jiydadoshlar oilasi turlari biologik
texnologiyalar orqali yetishtirilishi, ularning ekinlari va ularning mahsulotlarini
yuqori darajada tartibga solish uchun ishlab chiqarilgan. Bu, genetik modifikatsiya,
o'sish modullari va biologik vositalar bilan ishlov berishni o'z ichiga oladi.
Biotexnologiyalar jiydadoshlar oilasi turlarining o'simliklarni yetishtirish,
o'sishi, mahsulotni olish va tarqatish jarayonlarini yanada mukammallashtirish va
yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishda yordam beradi. Bu, o'simlik
modifikatsiyasi, fitopatogenlar va zararli organimlarga qarshi muqobil va
yetishtiruv modullarining o'rnatilishi va boshqalar kabi ko'plab sohalarda
foydalaniladi.
Jiydadoshlar oilasi turlarining o'sishi va rivojlanishi, ularning tabiiy muhitda
qanday sharoitlarda o'sishi, ularning ekologik aloqalari va rivojlanish jarayonlari
haqida tushuncha beradi. Quyidagi nuqtalarni e'tirof etish mumkin:
Tabiiy O'sish Joylari: Jiydadoshlar oilasi turlari odatda issiq iklimlarda,
yorug'likli jismlarda va yirik qonuniy va uning nisbi tozaligi bo'lgan yerlarda
16

o'sadi. Ular o'simlik turlarini kesimlarda, daraxtlar, o'simliklar, o'simlik qatorlari va
sharqiy qit'alar bo'ylab o'sishadi.
Ekologik Aloqalar: Jiydadoshlar oilasi turlari o'zlariga xos ekologik
aloqalarga ega. Ularning o'sishi va rivojlanishi tabiiy hayotni o'zgartirish va yashil
muhitni saqlashga yordam beradi. Masalan, jiydadoshlar oilasiga mansub
kartoshka ekinlarining o'sishida tozalik, suv oqimi va iklim sharoitlarining roli
katta.
O'sish va Rivojlanish Jarayonlari: Jiydadoshlar oilasi turlari o'sish va
rivojlanishda odatda ikkita jarayonni o'z ichiga oladi - vegetativ o'sish (yoyilish va
rasmlash jarayonlari) va generativ o'sish (urug'lar orqali). Vegetativ o'sish
jarayonlari jiydadoshlar oilasi turlarida juda mashhurdir, chunki ko'pchilik ularning
urug'lar orqali o'sishida uzviy tizimning nisbi sodda va tezlikka ega emas.
Generativ o'sish esa yoyilish va rasmlash jarayonlari yordamida yuzaga chiqadi, bu
esa o'simliklarning oziqlarining tarqalganligi va turlar orasidagi genetik
farqliliklarga asoslanadi.
Jiydadoshlar oilasi turlarining o'sishi va rivojlanishi, ularning tabiiy muhitda
qanday sharoitlarda o'sishi, ularning ekologik aloqalari va rivojlanish jarayonlari
haqida tushuncha beradi. Bu tushunchalar, o'simliklarning yetishtirish va
bog'lashda qo'llanilishi mumkin.
17

II BOB: JIYDADOSHLAR OILASI VA UALRNING EKOLOGIK
XUSUSIYATLARI
2.1 Jiydadoshlar oilasi va chakanda o’simligi
JIYDA (Elaegnus oriental is L.) bo4yi 5 metrga yetadigan daraxt. Tanasi
qizgMsh-kulrang. Barglari tuxumsimon cho'ziq yoki lantsetsimon. Novdasi-ning
uchi tikanli. Yosh novdalari va barglari kurmishsimon- yaltiroq mayda g'uborli.
jiyda may oyida gullaydi. Gullari mayda, kumushsimon-oq, yoqimli hidli. Mevasi
sentyabr-oktyabr oylarida pishadi.
Mevasidan mahalliy aholi bolalarming ichi buzilganda qotiruvchi sifatida
foydalaniladi. Jiyda turkumi 50 turdan iborat. Uning bir necha turlari Yevropaning
Janubida, Markaziy Osiyoda va Shimoliy Amerikada o'sadi. Ko‘pchilik turlari
Sharqiy, ayniqsa, Janubiy Sharqiy, Sharqiy Osiyoda tarqalgan. Jiydalar uncha katta
boMmagan daraxt boMib, xazonrezgili yoki doimo yashil tikanli. YaprogM yaxlit,
odatda kumushrangli. Gullari barg qoMtigMda joylashadi. Jiydaning bizda 2 turi
(E, orientalis. E. angustifolia) tarqalgan.
Har ikkala jiydaning turi tuproqdagi namlikning miqdoriga ko'ra, oczidagi
suvni bugMatishni tezlatish yoki sekinlata olish xususiyatiga ega. Jiyda juda:
isiqqa chidamli o'simlik ham hisoblanadi. YaprogMning to'qimasi yozda hatto,
+55+60°C darajaga ham chiday oladi. Respublikamiz sharoitida sho'rga ancha
chidamliligi tufayli, sho4rxok joylarda ham yaxshi o4sa oladi. Jiyda canasidan ko'p
miqdorda yelim ajratish bilan ham xarakter- lanadi. Yelim tanasi yoriqlaridan
singan shoxlari halto. yaprog’ bandi o4midan ham chiqadi. Yelim o'simlik sernam
joyda kam chiqadi. Noqulay sharoitda esa ko‘p ajraladi. Yelim iyul, avgust
oylarida havo harorati eng issiq boMgan paytda ko‘p chiqadi.
Jiydaning yelimi yuqori sifatli botyoq moddaJarini tayyorlashda. bo‘yoqlarni
quyuqlashiirishda, to‘qimachil«k sanoatida ko'p ishlatiladi. Jiyda daryo yoqasidagi
to4qaylarda ko'p o‘sadi. Jiyda ko’p o’sgan joyda uning mevasini xush ко’ rib
yeydigan qushlarham ko‘p boMadi. Jiydani daryo, kanallar qirg4oqlarini
mustahkamlash maqsadida ham ko’p ekiladi.
18

Jiyda qalamchasi bilan oson ko'payadi. Jiyda guli o‘ziga kuchli xushbo4y bid
taratib. turli hasharotlarni ofcziga jalb qiladi. Mevasi iste’mol qiiinadi. Dorivor
sifatida ham ko'p ishlatiiadi. Jlyilnning po’stlog’i va yaprogM bilan qora va
jigarrang bo‘yoqlarga Mlttlolami bo'yash mumkin. Yog’ochligi suvga ancha
chidamli hisoblanadi.
Chakanda, jirg anoqʻ (Hippophae) — jiydadoshlar oilasi daraxtsimonlar yoki
butasimonlar turkumi; dorivor va mevali ekin.. Yevrosiyoning iliq ikdimli
mintaqalarida 3 turi tarqalgan. Sharqiy va G arbiy Sibir, Kavkaz, O rta Osiyo,
ʻ ʻ
jumladan, O zbekistonda daryo sohillari va to qayzorlarda Ch.ning jumrutsimon
ʻ ʻ
turi (H.rhamnoides) yovvoyi holda o sadi. Rossiyaning Oltoy, Sibir va
ʻ
Noqoratuproq zonalarida madaniylashtirilgan navlari o stiriladi. Tabiiy o sadigan
ʻ ʻ
chakandazorlardan ham keng foydalaniladi.
Chakanda yorug sevar,
ʻ
qurg oqchilik va sovuqqa chidamli.
ʻ
Bo yi 2–5 m, sershox, bargi
ʻ
nashtarsimon zich, usti kulrang, osti
kumushsimon. Ch. ikki uyli (erkak va
urg ochi daraxtli) o simlik.
ʻ ʻ
Bahorda barg chiqarishi bilan gullaydi, shamol yordamida changlanadi.
Gullari mayda sarg ish, hidli. Mevasi avgust oxiri—sentyabr boshlarida pishib
ʻ
yetiladi, mayda, tuxumsimon yoki dumaloq, novdalarga zich yopishgan, rangi och
sariq yoki sarg ishqizil, ta mi nordonshirin. Tarkibida organik kislotalar, qand, S
ʻ ʼ
va V, Ye, G guruhi vitaminlari, karotin hamda tibbiyotda ishlatiladigan shifobaxsh
ʻ
moy bor. Ch. bachki, parxish hamda qalamchasidan ko paytiriladi.
ʻ
Qumliklarni, qirg oqlarni, temir yo l bo ylarini mustahkamlash, yo laklarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
qordan ximoya qilish maqsadida ham ekiladi. Mevalari yangiligida yeyiladi,
murabbo, jem, sharbat tayyorlanadi, moy olinadi. Bog va xiyobonlarda manzarali
ʻ
o simlik sifatida o stiriladi.bu o simlik mevasi oshqozon ichak kasaliklarini
ʻ ʻ ʻ
19

davolash uchun dori tayorlanadi shu jumladan kuygan joylarni davolashda mazlar
tayorlanadi. Chakanda (Hippophae rhamnoides L.)– buta yoki daraxt, uzunligi to
10 metragacha. Bu o simlikning shoxlarida 0,5-7 sm tikanlari bor, ularʻ
hayvonlardan uni himoya qiladi. Novdalarda ularning mikdori va uzunligi yashash
sharoitiga, iqlimni o zgarishiga va butalarning shakliga bog liq. Tikanlari ikki
ʻ ʻ
turda uchraydi: kichik ( uzunligi to 0,5 sm gacha), hamma vaqt mevali
novdalarning oxirida uchraydi, bir xil paytda novdalarning o rta qismida ham
ʻ
uchrashi mumkin. Tikanlarning ikkinchi turining uzunligi 2-7 sm, yozgi
novdalarga o xshab, ko rtaklardan bir yillik novdalarda hosil bo ladi, ular
ʻ ʻ ʻ
o zgargan va kalta yozgi novdalarga o xshaydi. Hosil bo lgan yilda tikanlarda
ʻ ʻ ʻ
barglar ham joylashishi mumkin, yilning oxirida tikanlarning to qimalari
ʻ
quriydi .Yosh novdalar va barglari yulduzli tukchalar bilan qoplangan. Barglari
uzunchoq yoki lansetsimon bo ladi, mayda barglarning uzunligi 2-3 sm, eni 0,5
ʻ
sm, katta barglarining uzunligi to 10 sm, eni 1-1,2 sm Barg og izchalari bargnig
ʻ
ostki tomonida joylashgan.Po stloq va novladarning rangi yashil-qo ng ir, qo ng ir
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
va qora bo lishi mumkin. Barglarning ustki qismida to q yashil tukchalar bo ladi,
ʻ ʻ ʻ
bargni ostki qismi och yashil rangda yulduzli tukchalar bilan qoplangan.
Chakanda-ikki o yli buta, chunki gullari har xil o simliklarda joylashgan.
ʻ ʻ
Erkak va urg ochi gullar yosh novdalarda aralash ko rtaklarda barglar orasida hosil
ʻ ʻ
bo ladi. Chakanda novdalarida vegetativ va aralash ko rtaklar joylashgan bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Vegetativ ko rtaklar asosan yosh meva hosil qilmagan o simliklarda hosil bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Ular aralash ko rtaklarga nisbatan kichikroq bo ladi. Meva hosil qiladigan
ʻ ʻ
o simliklarda aralash ko rtaklar paydo bo ladi. Ularning shakli har xil bo ladi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
o simlik jinsiga bog liq. Erkak o simliklarning kurtaklari, urg ochi
ʻ ʻ ʻ ʻ
o simliklarnikiga nisbatan kattaroq. Urg ochi o simliklarning gullari yakka-yakka
ʻ ʻ ʻ
barglar orasida joylashgan. Erkak o simliklarning gullari esa 2-8, bir xil paytda 10-
ʻ
12 gullardan tuzilgan.
Mevasi : Chakanda mevasining shakli har xil bo ladi, ularning 100 donasini
ʻ
og irligi 4 g to 80-100 grammgacha bo ladi. Mevasining og irligi to 0,3
ʻ ʻ ʻ
grammagacha bo lsa, mayda bo lib hisoblanadi, 0,3-0,6 grammgacha o rtacha va
ʻ ʻ ʻ
20

0,6 grammagacha katta bo lib hisoblanadi. Mevalarning shakli sharsimon,ʻ
ovalsimon va silindsimon bo lishi mumkin. Rangi sariqdan to qizg ichgacha. Meva
ʻ ʻ
poyalari 1–8 mm gacha. Mevaning mag zida urug joylashgan bo ladi u yakka
ʻ ʻ ʻ
bo lib uzunchoq yoki ovalsimon bo ladi, 1000 urug ining og irligi 12-20 gramm va
ʻ ʻ ʻ ʻ
1 grammida 55-85 urug kiradi. Urug lar kungir rangda yoki qoramtir bo lishi
ʻ ʻ ʻ
mumkin.Chakandaning ildiz sistemasi qalin ipsimon ildizlardan tashkil topgan,
ular o tkazuvchi vazifasini bajaradilar. Ildizlarda sharsimon tugunaklar joylashadi.
ʻ
Ular bir yillik o simliklarda paydo bo ladi va keyinchalik yon ildizlarida
ʻ ʻ
joylashadi. Bunday tuganaklar yordamida chakanda atmosferadagi azotni fiksasiya
qiladiChakandaning o tkazuvchi ildizlarida tinch holatdagi ko rtaklar joylashadi va
ʻ ʻ
qulay sharoitda ildiz o simtalari hosil bo ladi. Ular yordamida tabiiy sharoitda
ʻ ʻ
chakanda kurtinalari hosil bo ladi. Tabiiy sharoitda chakanda ildiz sistemasini
ʻ
tuzilishiga va tarqalishiga tuproqning mexanik tarkibi va namligi ta sir etadi.
ʼ
Qumli tuproqlarda ildizlar eniga 12 metr radiusda tarqalishi mumkin. Chakanda –
har xil jinsli, ikki uyli o simlik, urg ochi va erkak gullari har xil o simliklarda
ʻ ʻ ʻ
shakllanadi. F.D.Qobulova [12] ma lumotlariga binoan erkak o simliklari uchinchi
ʼ ʻ
yilda rivojlanib, ko rtaklar kattaligi va o simliklarning balandligi bo yicha urg ochi
ʻ ʻ ʻ ʻ
o simliklardan farq qiladi: erkak o simlik 30 sm urg ochi o simliklardan baland
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ladi. Urg ochi o simliklarda vegetasiya oxirida novdalarning miqdori 75 teng
ʻ ʻ ʻ
bo ladi, erkak o simliklarda esa – 83. Uchinchi yilda chakanda gullaydi. Erkak
ʻ ʻ
o simliklari urg ochi o simliklarga nisbatan oldinroq gullab, gullashi bir necha kun
ʻ ʻ ʻ
ko proq davom etadi. Erkak o simliklarda gullash paytida novdalarning o sish
ʻ ʻ ʻ
kuzatilmaydi va barglar umuman ko rinmaydi. Bu davrda urg ochi o simliklarda
ʻ ʻ ʻ
barglar rivojlana boshlaydi.
Chakanda mevasi shirali bo ladi [17]Chakanda qulay sharoitlarda katta toza
ʻ
chakandazorlarni hosil qiladi. Bu chakandazorlarning markazida bitta asosiy buta
joylashib, atrofida hamma tomonga qarab, balandligi pastroq bo lgan butalar
ʻ
joylashadi. Ko pgina paytlarda chakandazorlar bir jinsli bo ladi, aralash holatda
ʻ ʻ
ham uchrashi mumkin, bunnday joylashish urg ochi o simliklarni changlanishiga
ʻ ʻ
qulay bo ladi.Chakandaning yashash sharoiti ularning hayotini uzunligiga ta sir
ʻ ʼ
21

etadi. Issiq iqlim sharoitlarida chakanda daraxt shaklida bo lib, uning balandligi toʻ
15 metrgacha bo ladi, sovuq iqlimda esa chakandazorlarda kalta butalar keng
ʻ
tarqalgan bo ladi, ularning hayotining uzunligi 15-20 yilga teng bo ladi. Baykal
ʻ ʻ
sharoitida 34-36 yoshli erkak o simliklari uchraganligi aniqlangan. Tunkin
ʻ
vodiysida chakandaning past bo yli shakllari tarqalganligi aniqlangan, ularning
ʻ
balandligi 120-140 sm teng bo lib, hayoti 10-12 yilni tashkil etadi. Erkak
ʻ
o simliklari urg ochi o simliklarga nisbatan 5 yil ko proq yashaydilar [31].Har xil
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashqi sharoit ta sirida va uzoq moslashish natijasida chakandaning iqlim tiplari
ʼ
shakllangan, ular bir-biridan morfologik belgilar bilan farq qiladi. N.N.Yakovlev-
Sibiryak [41] birinchi bo lib, chakandaning 4 bo lgan: sibir, qozog iston,
ʻ ʻ ʻ
o zbekiston, kavkaz tiplari.
ʻ
U.Rousi esa chakandaning klassifikasiyasini tuzib, uning 9 turi borligini
ko rsatgan, ularga quyidagilar kiradi: daryooldi, jumratsimon, karpat, kavkaz,
ʻ
turkiston, mongol, xitoy, yunnan, djangzen [38].J.I.Gatin [4] uchta turga bo lgan:
ʻ
altay, sayan, tyan-shan. Samarqand viloyatida tarqalgan chakanda tyan-shan yoki
uzbekiston tipiga kiradi. Jumratsimon chakanda – yovvoyi mevali o simliklar
ʻ
qatoriga kirib, juda ham keng qo llaniladi. Birinchi bo lib, bu o simlikni Feofrast,
ʻ ʻ ʻ
Dioskorid va Pliniylar ishlarida keltirilgan. Bu o simlikning ilmiy nomi Hippophae
ʻ
rhamnoides grekcha so zlardan kelib chiqqan, masalan hippos (ot), phae (yaltiroq).
ʻ
Bu o simlik keng veterinariyada ishlatilgan, greklar bu o simlikni barglarini va
ʻ ʻ
yosh novdalarini otlarni oziqlanishida ishlatganlar. Otlar chakanda ta sirida tezda
ʼ
sog lom bo lgan.Chakanda mevalari Sibirda qadim zamonlardan beri ishlatilgan.
ʻ ʻ
P.S.Pallas XUSh asrda chakanda mevasini tasvirlab, uning nordonligi haqida
yozgan. Chakanda mevalarini aholi ko p mikdorda iste mol qilib, ulardan jele,
ʻ ʼ
varenye va boshqa mahsulotlar tayyorlaydilar.X1X asrda chakandani yaxlangan
holatda iste mol qilganlar. Nordonligini pasaytirish uchun unga shakar qo shilgan
ʼ ʻ
va kisel, varenye, pastila, vino tayyorlaganlar. Chakanda mevalari Mongoliyada
ham keng qo llaniladi. Bu yerda chakanda mevalaridan oziqa mahsulotlar va
ʻ
chakanda yog i tayyorlanadi. Chakanda mevalarini Sibir xalqi ham keng ishlatadi.
ʻ
Mevalaridan kisel, varenye va boshqa mahsulotlar tayyorlaydilar. Chakanda
22

yashil-kumush rangli barglari va chiroyli rangli mevalari orqali manzarali o simlikʻ
bo lib hisoblanadi. Chakanda mevalari uzoq vaqt mobaynida daraxtlarda
ʻ
saqlanganligi sababli manzarali bog dorchilikda ham qo llaniladi.
ʻ ʻ
Chakanda tirik devor bo lib ham ishlatiladi. Yog ochidan ko pgina mayda
ʻ ʻ ʻ
qurilish materiallar tayyorlanadi. Chakandaning yog ochi qattiq, chiroyli bo ladi.
ʻ ʻ
Chakandaning yosh barglar va novdalaridan qoramtir bo yoqlar tayyorlanadi.
ʻ
Chakanda mevalarining neytral suvli eritmasidan bo yoqlar tayyorlanadi, ular
ʻ
gazmollarni sariq va yashil ranglarga bo yaydi.Chakanda qadim zamonlardan
ʻ
shifobaxsh o simlik sifatida ishlatiladi. Gresiya, Xitoy, Rim, Mongoliya qadimgi
ʻ
xalq tabobatida chakanda o pka, jigar, oshqozon, suyak kasalliklarida ishlatilgan.
ʻ
Sibir sharoitida chakandadan dizenteriya, teri kasalliklari, revmatizmga qarshi
shifobaxsh moddalar tayyorlaganlar. Ko pgina kadimiy tibbiy asarlarda chakanda
ʻ
o pka kasalliklarga qarshi ishlatilgan. Bundan tashkari chakanda preparatlari
ʻ
organizmlarda qon harakatlanishiga yordam beradi, mevalari tomoq kasalliklarini
yo qotishga yordam beradi.Hozirgi kunda chakandaning shifobaxsh xususiyatlari
ʻ
katta ahamiyat berilmokda, shuning uchun mevalarining kimyoviy tarkibi turlicha
o rganilayapti.Chakanda – kam kaloriyali o simlik bo lib hisoblanadi, uning 100
ʻ ʻ ʻ
gramm mevasi 30 kaloriya ajratadi. Mevlarining nordonligi 1,3 to 2,7% gacha
bo ladi. Chakanda mevalarida olma, щavel, yantar kisloalar uchraydi, ular yuqori
ʻ
fiziologik faollikga ega. Chakandaning ko pgina o rgangan navlarida shahar
ʻ ʻ
miqdori past bo lib – 3-6% tashkil etadi.
ʻ
Chakanda mevalarining shifobaxsh xususiyatlari ularning tarkibiga
yog bo lishi bilan bog liq. Chakanda yog i tarkibida ko p vitaminlar va boshqa
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
biologik faol moddalar topilgan. Ularning mikdori 1 to 18% bo ladi. Chakanda
ʻ
yog ida vitaminlardan Ye, K, provitamin A hal bo ladi, yog qoldiqlari tarkibida
ʻ ʻ ʻ
stearin tabiatidagi moddalar topilgan – sitosterin, fosfolipidlar, xolinlar, karotin va
boshqalar. Chakanda tarkibida ko p mikdorda vitamin Ye uchraydi. Chakandaning
ʻ
meva shirbatida vitaminlardan A, S, V1, V2, V6, Ye, K, R uchraydi. Askorbin
kislotaning mikdori 37–268 mg/100 g mevada uchraydi. Chakanda mevalarining
tarkibida aminokislotalar ham uchraydi, masalan, alanin, fenilalanin, glutamin,
23

sistein, leysin, lizin, arginin, serin, valin va boshqalar. Bundan tashqari mevalarda
efir yog lar, mikro-va makroelementlar ham uchraydi. Chakanda mevalariʻ
tarkibida 15 mikroelementlar topilgan, ular temir, magniy, marganes, mis, bor,
oltingugurt, xlor, alyuminiy, kremniy va boshqalar. Bundan tashqari mevalarning
tarkibida 8% yog topilgan, shu tufayli u juda yaxshi immunomodulyator va
ʻ
immunoprotektor bo lib hisoblanadi [2, 27, 48].
ʻ
Chakandaning barglari va po stlog i ham shifobaxsh bo ladi. Chakanda
ʻ ʻ ʻ
barglarining tarkibida askorbin kislota va karotinoidlar, R-faol moddalar uchraydi.
Skelet novdalarining po stlog ida serotonin alkaloidi topilgan, bu alkaloid asab
ʻ ʻ
sistemasini faoliyatida katta ahamiyatga ega. Serotonin shishiklar faoliyatini
to xtatishi mumkin. Shunday qilib, chakanda organizmning tabiiy mahsulotlariga
ʻ
o xshab xilma-xil farmakologik ta sirga ega. Biologik faol moddalar orqali
ʻ ʼ
chakanda effektiv shifobaxsh o simlik bo lib ishlatiladi.
ʻ ʻ
Chakanda yog i ko pgina kasalliklarga qarshi ishlatiladi, masaslan oshqozon
ʻ ʻ
kasaliklari, ekzema, eroziya, gaymoritlar, shishiklar, ateroskleroz, avitaminozlarda.
Chakanda yog ining shifobaxsh ta sirini ko p olimlar o rgangan. Bu yog kuchli
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
regenerativ xususiyatga ega bo lib, hujayralarni shishiklardan himoya qiladi va
ʻ
antiradiant hisoblanadi.
Chakanda o‘stirish agrotexnikasi. Chakandani urug‘idan ko‘paytirish sodda
usul bolib, ko‘plab tannarxi past va moslashuvchan ko‘chatlar etishtirish imkonini
beradi. Chakanda uruglari quruq saqlanganda 3 yilgacha unish qobiliyatini
yo‘qotmaydi. Urug‘ko‘chatlar yetishtirish uchun foydalaniladigan uruglar soglom,
yirik va qizgish mevali, serhosil butalardan teriladi. Chakanda uruglarini toliq
fiziologik etilishi, ular mevalarini toliq pishib yetilish davriga to‘g‘ri keladi.
Chakanda uruglarini sentabr-noyabr oylarida terish mumkin. Terib olingan
mevalardan sharbati olingach, qolgan uruglar meva po‘stloqlari bilan birgalikda
quritiladi va ventilyatorda sovurib, g‘alvirdan elab, toza uruglari ajratib olinadi.
Mevalardan uruglarni ajratib olishda sharbat ajratuvchi mashinalar yoki qo’1
yordamida harakatlanadigan sharbat ajratuvchi moslamalardan foydalanish
mumkin. Mevalardan sharbat chiqishi 72-80% ni tashkil etadi. 1 kg yangi terilgan
24

mevalardan toza urug‘ chiqishi 10-14 % tashkil etadi. Chakanda mevasi asosan bir
urugli, kamdan kam hollarda yaxshi rivojlanmagan ikkinchi urugi ham uchraydi.
Uruglarining rangi odatda jigarrang, yaltiroq, uzunasiga choki mavjud.
Uruglarning uzunligi 4-7 mm, diametri 2,5-3,5 mm, Kuzda sepilgan urug‘lar 8-12
kunda unib chiqib, qishgi sovuqlardan zararlanishi mumkin, shuning uchun
urug‘larni tuproqqa ekishning eng optimal muddati - mart-aprel oylari hisoblanadi.
Bunda kuzda tayyorlangan va bahorgacha quruq holda saqlangan urug‘lardan
foydalaniladi. Urug‘lar egat ustiga kengligi 10 sm va chuqurligi 2-3 sm bolgan
ariqchalarga bir tekisda sepiladi, so‘ngra mayin tuproq bilan bir xil qalinlikda
berkitiladi.
Urug‘ ekib bolingach, egat usti valik yordamida yengil zichlanadi, bu tadbir
tuproqda hosil bolgan bo‘shliqlarni bartaraf qiladi, tuproq namligini urug‘larga
ko‘rsatadigan ta’sirini yaxshilaydi. So‘ngra urug‘ ekilgan egatlar usti 2-3 sm
qalinlikda yog‘och qirindisi bilan qoplanadi va bu qatlam urug‘lar unib chiqqandan
so‘ng ham qoldiriladi. Bu usulda tuproqni qatqaloq bolishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Urug‘ ekish normasi 4 g/m. Urug‘ ekish chuqurligi 2-3 sm. Tavsiya etilgan usulda
urug‘ sepish, kelgusida ko‘chatzordagi ko‘chatlarni parvarishlash jarayonida
bajariladigan agrotexnik tadbirlarni mexanizatsiyalashtirishga imkon beradi va 1
gektar ko‘chatzorning mahsulot beradigan maydonini 1,7 ming m2 bolishini
ta’minlaydi. Uruglar ekib bolingach, egatlar zaxlatib sug‘oriladi .
2.2 Jiydadoshlar oilasi turlarining ekologik o’rtacha o’sish jarayoni
va ularning tabiiy muhitga ta’siri
Jiydadoshlar oilasi turlarining ekologik o'sish jarayoni va ularning tabiiy
muhitga ta'siri ekologik o'sish tizimini o'rganishda juda muhimdir. Quyidagi
nuqtalarni e'tirof etish mumkin:
Ekologik O'sish Jarayoni: Jiydadoshlar oilasi turlarining ekologik o'sish
jarayoni odatda tabiiy muhit sharoitlariga bog'liq bo'ladi. Ular issiq iklim, to'qimas
tozalik, vaqtincha ishlov berish kabi sharoitlarda yaxshi o'sadi. Bu sharoitlarda,
jiydadoshlar oilasi turlari turli xil biotop va biomasalar ostida joylashadi va o'sadi.
25

O'simliklarning Tabiiy Muhitga Ta'siri: Jiydadoshlar oilasi turlari o'simlik
kompaniyalari, arilari, va hayvonlarning turli xil birlashmasini ta'minlaydi.
Ularning o'simliklarida yashovchi hayvonlar, qushlar va boshqa foydalanuvchilar
uchun turli xil oziqlar mavjud bo'ladi. Ular hayvonlar va hayvonlarning o'ziq-
ovqatlari uchun asosiy manba sifatida xizmat qiladi va bu jihatdan ekosistemning
mo'ljallangan funksiyasiga ega.
Biotop Va Biotopning O'zgarishi: Jiydadoshlar oilasi turlari ekologik
muhitning bir qismidir va uni ko'p qismida o'zgarishi uchun muhim bo'lgan.
Ularning o'sishi va rivojlanishi tabiiy ekosistemlar, misol uchun otlar yoki
daraxtlar orasida turli xil biotoplar yaratishga yordam beradi. Ammo, ularning
tozaligi, oziqlar, va mahsulotlarining yetishtirish usullari tabiiy muhitga
o'zgarishlar keltirishi mumkin.
Biodiversitet va Biyoizlahiyyat: Jiydadoshlar oilasi turlari tabiiy muhitga
o'zgarishlar keltirishi va bu muhitda biologik nifodlarni (fitopatogenlar, yashil
ko'parlar va boshqalar) o'z ichiga oladi. Bu biologik nifodlar ekosistemni
o'zlashtirishga va biodiversitetni ta'sir qilishga olib kelishi mumkin.
Jiydadoshlar oilasi turlarining ekologik o'sish jarayoni va ularning tabiiy
muhitga ta'siri ekologik muhitning tuzilishi va uning funktsionalligi uchun juda
muhimdir. Ular hayotiy almashinuv, o'zaro aloqalar va biologik nifodlarni
ta'minlashda katta ahamiyatga ega.
26

XULOSA
Bir so‘z bilan aytganda jiyda o‘simligi inson organizmi uchun ko‘plab
dorivorlik xoususiyatlarga ega bo‘lgan o‘simlik hisoblanadi. Biz bunday vitamin
va minerallarga boy dorivor o'simliklarni keng miqyosda ko'paytirishimiz kerak.
Bugungi kunda tabiiy dori vositalardan foydalanish ortib bormoqda shuning uchun,
dorivor o'simliklarni madaniylashtirish va xomashyosini ko'paytiriashga katta
e'tibor qaratmog‘imiz lozim.
Jiydadoshning poyasi va barglari kumushrang jigarrang yoki oltin tuklar bilan
qoplangan bo'lib, ular po'stlog'i yoki qisqichbaqasimon. Cho'ponlar va Hippophalar
bir jinsli bo'lib, urg'ochi va erkak turli o'simliklarda tug'iladi (ikki evli). Gulbarglari
yo'q, perianth ikki-sakkizta birlashgan sepalsdan iborat bir bo'lakdan iborat. Erkak
gulda idish ko'pincha tekis bo'ladi, biseksual va urg'ochi gullarda u quvur shaklida
bo'ladi, erkin filamentli va ikki ko'zli anterlar bilan to'rtdan sakkiztagacha stamens
mavjud. Tuxumdon bir karpel bilan ustun bo'lib, unda bitta tik anatrop tuxumdon
mavjud. Uslub uzun va bitta stigmaga ega. Mevasi turg'un kosaning quyuqlashgan
pastki qismi bilan o'ralgan achen yoki dukkakli tuzilishdir. Unda endospermi kam
yoki umuman bo'lmagan bitta urug' va qalin go'shtli kotiledonli tekis embrion
mavjud. Bir qator turlar manzarali butalar sifatida o'stiriladi, xususan, Elaeagnus
angustifolia (oleaster), Elaeagnus pungens, Elaeagnus umbellata va Elaeagnus
macrophylla, ular asosan jozibali barglari va yorqin barglari uchun bargli yoki
doim yashil butalar sifatida o'stiriladi. kuz va qishda rezavorlar. Bir qator
turlarning mevalari, masalan, Shepherdia argentea (kumush bufalo rezavori)
mevalari qutulish mumkin.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. B.O.Beknazarov “O’sinliklar fiziologiyasi” Toshkent – 2009
2. K.Safarov, E.Ahmedov “Botanika va o’simliklar fiziologiyasi” Toshkent –
2018
3. Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari. -Toshkent: Xalq merosi, 1993, t.l,190-
192b.
4. Арабова H .3., Исламов A . M . Значение декоративных растений в
очистке окружающей среды // Прогрессные процессы мирового научного
знания в XXI веке (М-12)/ XII Междуна родная научно-практическая
конференция. -Кtань, 2014,
5. Ashurmetov О.А., Rahimova Т.Т., Rahimova А.Т., Hikma - tov Sh . X .
Ekologiya . - Toshkent : Chinor ENK , 2008,47-48 b .
6. Belolipov I . V ., Axmedov X . A ., Buxorov K . X ., Jabbarov A ., Islomov A . M .,
Boyqobilov B . I . Botanikadan laboratoriya mashg ’ ulotlari . 0 ‘ quv qo ’ llanma . -
Toshkent : MCHJ “ Munis design group ”, 2014, 156 b .
7. Belolipov I.V., Sheraliyev A., Buxorov K.X., Islamov A.M. 0 ‘simliklar
morfologiyasi: o’quv qoilanma.- Toshkent , 2007, 99 b .
8. SH.Tojiboyev, M.U.Tojiboyev, J.S.Matkarimov, A.A.Imirsanova
Geobotanika Toshkent 2020.
9. S.M.Mustafayev, O‘.A.Axmedov, M.S.Mustafayeva, M.T.Yulchiyeva
Botanika Toshkent-2012.
10. Isayev Y. Abu Ali ibn Sino. -T.:Tafakkur, 2011, 95 b .
11. Камелин P . B . Флорогенетический анализ естественной флоры горной
Средней Азии. -Л.: Наука, 1973, 356 с.
12. Karimov U., Hikmatullayev Н . Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari. -Toshkent:
Xalq merosi, 1994, 303 b.
13. Красная книга Узбекской ССР. Ч. 2, Растения. - Ташкент: ФАН,
1984,150 с.
28

Botanika fanidan barcha talablarga javob beruvchi kurs ishi

Sotib olish