Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 65.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 02 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Joriy va eksport valyuta operatsiyalari, ularning mohiyati va amalga oshirish tartibi

Sotib olish
Joriy va ek sport valyuta operatsiyalari, ularning mohiyati va amalga oshirish tartibi Mundarija: Kirish I bob. Valyuta siyosati va uning xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi mazmuni 1.1. Valyuta siyosatining mohiyati va xususiyatlari 1.2. Xalqaro valyuta tizimining asosiy bosqichlari taraqqiyoti 1.3. Valyuta siyosatining asosiy usullari II bob. O’zbekiston Respublikasining valyuta siyosati va uni takomillashtirish 2.1. Valyutani tartibga solishning xorij tajribasi 2.2. O’zbekiston Respublikasida valyuta kursini tartibga solish 2.3. Valyuta siyosatida so’m konvertatsiyasining muammolari va bartaraf etish imkoniyatlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1 Kirish Iqtisodiy jarayonlarni boshqarishda, milliy valyutaning xalqaro mavqeini belgilashda vamamlakatning joriy hamda kelajakdagi iqtisodiy munosabatlari tizimida valyutasiyosati muhim rol o’ynaydi. U iqtisodiy rivojlanish barqarorligini ta’minlash, ishsizlikning oldini olish va inflatsiyani jilovlash, to’lov balansining aktivliginisaqlab turishda makroiqtisodiy siyosatning muhim va ajramas qismi hisoblanadi. Oxirgi yillarda O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyati jadal sur’atlar bilanrivojlanib bormoqda. Xorijiy sarmoyalar ishtirokida yangidan- yangi qo’shmakorxonalar vujudga kelib tashqi iqtisodiy faoliyatga qo’shilmoqda. Tabiiyki, mazkur tashqi iqtisodiy munosabatlar ishtrokchilari xorijiy sheriklari oldidagimajburiyatlarini bajarish uchun xorijiy valyutani sotish yoki sotib olishga kuchli ehtiyoj sezmoqdalar. Mamlakat iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan vatashqi iqtisodiy faoliyat shakllanishida asosiy o’rinda turuvchi valyuta qonunchiligidoimo davomiy rivojlanish va takomillashishda bo’lmog’i lozim. Mamlakatimiz birinchi prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganlaridek, “Birjadan tashqaribozorni kengaytirish va rivojlantirish, tijoriy banklarning roli va mas’uliyatinioshirish hisobidan, milliy valyutamizni erkin muomaladagi valyutaga to’liqalmashtirish (konvertatsiya qilish) masalasini yechish vaqti keldi. Bu tadbir mamlakatimizga kirib kelayotgan investitsiyalar hajmini oshirish garovi vakafolatidir” 1. Shu bilan birga, tashqi iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish, tashqi iqtisodiy munosabatlarni jadallashtirish yo’lida yurtboshimiz buyruqlari va hukumatimiz qarorlari bosqichma-bosqich qabul qilindi. Valyuta bozorini erkinlashtirish uchun Xalqaro Valyuta Fondi Bitimi VIII moddasiga muvofiq joriy valyuta operatsiyalari bo’yicha konvertatsiya yo’lga qo’yildi. 2 I bob. Valyuta siyosati va uning xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi mazmuni 1.1. Valyuta siyosatining mohiyati va xususiyatlari Xal q aro valyuta munosabatlari - valyutalarning jahon xo jaligidagi xarakatiʼ natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqgisodiy munosabatlar majmuasi. Xalqaro valyuta munosabatlari takror ishlab chiqarishga nisbatan ikkilamchi xisoblanadi, chunki ishlab chiqarilgan tovarlarni eksport-import qilish natijasida xalqaro valyuta munosabatlari yuzaga keladi. Tarixan, xalkaro savdoning yuzaga kelishi xalkaro valyuta munosabatlarini yuzaga keltirgan birlamchi omil bo ldi. Аmmo xalkaro valyuta munosabatlari takror ishlab chiqarish ʼ jarayonining har bir bosqichiga - ishlab chikdrish. T aqsimlash, ayirboshlash va iste molga bevosita faol ta sir ko rsatadi. ʼ ʼ ʼ Valyuta munosabatlari va takror ishlab chikdrish o rtasida bevosita ʼ (to gridan-to gri xamda teskari) alokalar mavjud. Ularning ob ektiv asosi bo lib ʼ ʼ ʼ ʼ tovarlar, kapitallar, xizmatlar bilan xalqaro almashuvni vujudga keltiruvchi ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni xisoblanadi. Valyuta munosabatlarining shakllanishi, o zgartirilishi yoki tugatilishining xukuqiy asoslari bo lib xalqaro ʼ ʼ kelishuvlar va ichki davlat qonun-qovdalari xisoblanadi. Valyuta siyosati — davlatning mamlakat ichida va undan tashqarida valyutaga, valyuta kursita, valyuta operatsiyalariga ta sir ko rsatish chora- ʼ ʻ tadbirlari; davlat iqtisodiy siyosatining va tashqi iqtisodiy faoliyatiningtarkibiy qismi. V.s.ning asosiy dastaklari — valyuta intervensiyasi, valyuta cheklashlari, valyuta subsidiyasi, valyuta pariteti, valyuta rezervlari, devalvatsiya, revalvatsiya va b.dan tashkil topadi. Mamlakatda V.s.ni hukumat, markaziy bank, markaziy moliya muassasalari amalga oshiradi. Jahon miqyosida V.s.ni xalqaro valyuta — moliya tashkilotlari (Xalqaro valyuta fondi, xalqaro banklar) olib boradi. Uni amalga oshirish davriga ko ra, ʻ joriy V.s. va uzoq muddatli V.s. kabi kurinishlari bor. Joriy V.s.da valyuta bozori holati o zgarishlari (kon yukturasi), deviz va diskont siyosati, valyuta zaxiralari ʻ ʼ yordamida tartibga solinadi va bu siyosat to lov balansi tengligini ta minlashga ʻ ʼ 3 xizmat qiladi. Uzoq muddatli V.s. valyuta mexanizmi, valyutalar kursi va pariteti, xalqaro hisob-kitoblar tartibini o zgartirish maqsadlarini ko zlaydi.ʻ ʻ Jahon valyuta tizimining samarali hamda barqaror faoliyat ko’rsatishi uning jahon xo’jaligi tuzilmasi va holatiga muvofiqlik darajasiga bevosita bog’liq bo’ladi. Xalqaro moliyaviy muhitda yuzaga kelgan bir qator o’zgarishlar hamda mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining ta’siri natijasida jahon valyuta tizimining amal qilish tamoyillari ham o’zgardi. Jahon valyuta tizimi rivojlanish jarayonida quyidagi bosqichlarini bosib o’tdi: – Parij valyuta tizimi (1867-1914 y.y.); – Genuya valyuta tizimi (1922-1929 y.y); – Bretton-vuds valyuta tizimi (1945-1976 y.y.); – Yamayka valyuta tizimi (1976 yildan hozirgi davrgacha). Birinchi jahon urushidan keyin mamlakatlar o’rtasidagi tashqi iqtisodiy aloqalarning qayta tiklanishi natijasida jahon valyuta tizimining yangi tamoyillarini ishlab chiqishga zarurat tug’ildi. Ushbu davrdan jahon valyuta tizimi rivojlanishining yangi bosqichi amal qila boshladi. Mazkur bosqich oltin quyilma andozasi yoki Genuya valyuta tizimi sifatida nom oldi. 1922 yilda Genuyada o’tkazilgan moliyaviy va iqtisodiy masalalar bo’yicha xalqaro konferentsiyada rivojlangan mamlakatlardagi oltin zahiralari tashqi savdo va boshqa operatsiyalar bo’yicha xisob-kitoblarni tartibga solish uchun etarli emas deb ta’kidlandi. Xalqaro aylanmada oltin va funt sterling dan tashqari AQSh dollari dan h am keng foydalanish tavsiya etildi. Xalqaro to’lov vositasi rolini bajarishga yo’naltirilgan ikkala valyuta ham deviz nomini oldi. Germaniya, Avstraliya, Daniya, Norvegiya kabi ko’pgina mamlakatlar oltin deviz standartiga qo’shilishdi. Genuya valyuta tizimining asosiy tamoyillari ham oldingi Parij valyuta tizimi tamoyillariga o’xshish edi. Mazkur tizimda ham oltin oxirgi jahon puli sifatidagi rolini saqlab qoldi, shu bilan birgalikda oltin paritetlari ham qoldirildi. Genuya valyuta tizimi quyidagi tamoyillarga asoslanib faoliyat ko’rsatgan: 4 1. Tizim asosini oltin va deviz valyut alar tashkil etdi. Ushbu davrda 30 ta mamlakatning pul tizimi oltin-deviz standartiga asoslandi. Biroq, zahira valyuta mavqei rasmiy jihatdan hech bir valyutaga berilmadi , funt sterling va AQSh dollari ushbu sohada etakchilik uchun raqobatlashdi . 2. Oltin paritetlari saqlab qolindi. Valyutalarning oltinga almashinuvi nafaqat bevosita yo’l bilan (AQSh, Frantsiya, B.Britaniya) balki bilvosita, xorijiy valyutalar orqali ham amalga oshirildi. 3. Erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimi qayta tiklandi. 4. Valyutani tartibga solish faol valyut a siyosati shaklida xalqaro konferentsiyalarda amalga oshirildi. Oltin deviz andozasi oltin andozasining muayyan shaklini ifodalab, bunda alohida milliy banknotalar oltinga emas balki boshqa mamlakatlarning valyutalariga (oltin quyilmalarga almashinuvchi devizlarga) almashtirilar edi. Mazkur sharoitda, milliy valyutalarni oltinga almashtirishning ikkita asosiy usuli shakllandi: 1. bevosita – deviz rolini bajaruvchi (funt sterling, AQSh dollari) valyutalar uchun ; 2. bilvosita – mazkur tizimning qolgan barcha valyut alari uchun. Ushbu jahon valyuta tizimida erkin suzuvchi valyuta kurslari tamoyili qo’llanilgan. Genuya tizimining tamoyillariga muvofiq a’zo mamlakatlarning markaziy banklari milliy pul birliklari valyuta kurslarining mumkin bo’lgan tebranishlarini valyutani tartibga solish usullarini (asosan valyuta interventsiyasi) qo’llagan holda ushlab turishlari lozim edi. barqarorlashtirish fondlari xizmat qildi, mazkur fondlardan eksportni rag’batlantirish maqsadlarida milliy valyuta kursini pasaytirishda foydalanilgan. Bunday fondlar Buyuk Britaniyada 1932 yilda, AQShda 1934 yilda, Belgiyada 1935 yilda, Kanadada 1935 yilda, Gollandiyada 1936 yilda tashkil etilgan. Ikkinchi jahon urushi xalqaro valyuta va iqtisodiy munosabatlarning to’liq izdan chiqishiga sabab bo’ldi. Xalqaro savdo va xalqaro moliya munosabatlarining 5 asosi butkul o’zgarib ketdi. Mazkur o’zgarishlar natijasida mamlakatlar tomonidan yangi jahon valyuta tizimini tashkil etishga tashabbus qilindi. Bretton-Vuds valyuta tizimi ( Bretton Woods system) – ikkinchi jahon urushidan keyin shakllangan va milliy valyuta tizimlarini etakchi mamlakatlar valyuta tizimiga moslashtirishga asoslangan jahon valyuta tizimidir. Mazkur jahon valyuta tizimi 1944 yil 22 iyulda Bretton-Vudsdagi ( Nyu-Xempshir shtati) xalqaro konferentsiyada qabul qilindi. Shuningdek, ushbu tizim doirasida Xalqaro valyuta fondi va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki kabi tashkilotlarni tashkil etish qarori qabul qilindi. Bretton-Vuds tizimi – savdo xisob-kitoblari va pul munosabatlarini tashkil etishning xalqaro tizimidir. Bu oltin deviz andozasidan erkin savdo orqali valyutalarning talab va taklifi muvozanatini o’rnatuvchi Yamayka tizimiga o’tish bosqichi bo’ldi. Bretton-Vuds tizimida oltin bilan bir qatorda AQSh dollariga jahon puli funktsiyasi berildi. Bretton-Vuds tizimini tashkil etishdan maqsad: – xalqaro savdo hajmini qayta tiklash va oshirish; – tashqi savdo balansidagi vaqtinchalik qiyinchiliklarga barham berish uchun davlatlarga moliyaviy resurslar ajratish; – barqaror almashuv kurslariga ega bo’lgan, xalqaro valyuta tizimini tashkil etish; – qattiq valyuta nazorati bekor qilinishi va barcha valyutalarning konvertirlanishiga erishish. Bretton-Vuds tizimining oqibati: mamlakatlar iqtisodiyotining dollarlashuvi, ushbu holat pul massasini milliy nazorat ostidan chiqib ketishiga olib keldi. Bretton-Vuds tizimi quyidagi asosiy tamoyillarga ko’ra amal qildi: – xalqaro xisob-kitoblarda oltin o’zining oxirgi pul funktsiyasini saqlab qoldi; – dollar yoki oltindagi qa’tiy belgilangan valyuta paritetlari o’rnatildi; 6 – asosiy valyutaning kursi (AQSh dollari) oltinga nisbatan qa’tiy belgilandi; – asosiy valyutaga nisbatan ishtirokchi mamlakatlar valyutalari uchun qa’tiy belgilangan almashinuv kurslari o’rnatildi; – markaziy banklar milliy valyutalarning asosiy valyutaga nisbatan barqaror kursini (±1%) valyuta interventsiyalari yordamida saqlab turishdi ; – valyuta kurslarini revalvatsiya yoki devalvatsiya orqali o’zgartirish mumkin edi; – tizimning tashkiliy bo’g’inlari sifatida Xalqaro valyuta fondi va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki tashkil etildi. AQSh dollari uchun 1 troya untsiya 35 dollar nisbatda oltin standarti o’rnatildi. Natijada AQSh zaiflashgan raqobatchisi Buyuk Britaniyani ortda qoldirgan holda valyuta ustunligini oldi. Amalda xalqaro valyuta tizimi ning dollar ustunligiga asoslangan dollar standarti yuzaga keldi. XX asrning o’rtalarida jami dunyo oltin zahirasining 70% AQShga tegishli bo’ldi. Dollar – oltinga almashinuvchi valyuta zahira aktivlari, valyuta interventsiyalari va xalqaro xisob-kitoblarda ustunlik qiladigan vosita hamda valyuta paritetlarida asos bo’ldi. Bir vaqtning o’zida AQShning milliy valyutasi jahon puli sifatida faoliyat ko’rsatdi. Xalqaro valyuta fondiga a’zo mamlakatlar o’zlarining valyuta kurslarini dollarga yoki oltinga nisbatan belgiladilar, o’z navbatida dollar oltinga bog’langan edi. Shuning uchun oltinning dollardagi bahosi barcha narx xisob-kitoblari uchun asos bo’ldi. Barcha jahon narxlari dollarda belgilana boshladi. Xalqaro to’lov vositalari asosiy zahira valyutasi sifatida AQSh dollari va oltindan tashkil topgan bo’lishi kerak edi. Markaziy banklar o’zlaridagi dollarni AQSh g’aznachiligidan qa’tiy belgilangan kurs bo’yicha oltinga almashtirishlari mumkin edi. Odatda, Bretton-Vuds tizimi 1944 yildan 1971 yilgacha davr mobaynida mavjud bo’lgan bo’lsa ham, haqiqatda mazkur tizim 1959 va 1968 yillar o’rtasidagina muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatgan xolos. 1946 yildan 1959 yil yanvargacha valyuta kurslari barqarorlashtirish kreditlari hisobiga ushlab turilgan. 7 1959 yildagina G’arbiy Evropa mamlakatlarining valyutalari erkin konvertatsiyalanishi bilan Bretton-Vuds tizimi to’liq miqyosda faoliyatini boshlagan. Bretton-Vuds valyuta tizimining inqiroz ga uchrash sabablari: – AQSh iqtisodiyotining berqarorligi va u bilan bog’liq ziddiyatlarning rivojlanishi. 1967 yilda iqtisodiy o’sishning pasayishi bilan sodir bo’lgan valyuta inqirozining boshlanishi. – Inflyatsiyaning kuchayishi jahon narxlari va kompaniyalarning raqobatbardoshligiga salbiy ta’siri ko’rsatdi hamda “issiq” pullarning spekulyativ ko’chishini rag’batlantirdi. Turli mamlakatlarda inflyatsiyaning turli sur’atlari valyuta kurslari dinamikasiga ta’sir ko’rsatdi, pullarning xarid qobiliyatini pasayishi esa kurslarning keskin o’zgarishiga sharoit yaratdi. – 1970 yillarda spekulyativ operatsiyalar mamlakatlar o’rtasidagi “issiq” pullar harakatini tezlashtirgan holda valyuta inqirozini yanada kuchayishiga sabab bo’ldi. “Issiq” pullarning shiddatli oqimi ko’rinishidagi dollar ortiqchaligi bir mamlakatdan boshqasiga kirib kelishi valyuta bozorlarida keskin o’zgarishlarni keltirib chiqardi. – Bretton-Vuds tizimi tamoyillarining jahon maydonida kuchlar nisbati o’zgarishiga nomuvofiqligi. Milliy valyutalarni qo’llashga asoslangan valyuta tizimi jahon xo’jaligi baynalmillashuvi bilan qarama-qarshilikka keldi. Ushbu qarama-qarshilik AQSh va Buyuk Britaniya iqtisodiy holatining zaiflashishiga muvofiq kuchayib bordi. Chunki ular zahira valyutasi mavqeidan foydalangan holda to’lov balanslarining taqchilligini milliy valyuta emissiyasi evaziga pasaytirishdi. Bu holat, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarning manfaatlariga zid bo’ldi. – TMKlarning valyuta sohasidagi roli: TMK turli valyutalardagi yirik miqdordagi qisqa muddatli aktivlarga ega bo’ladi, mazkur aktivlar ular faoliyat ko’rsatayotgan mamlakatlar markaziy bankining valyuta zahiralaridan ham ortiq bo’lishi mumkin. Ushbu mablag’lar milliy nazoratdan chiqishi va oqibatda foyda ko’rish maqsadida valyutaviy spekulyatsiyalarda ishtirok etishi mumkin. 8 Yamayka valyuta tizimi – zamonaviy jahon valyuta tizimi bo’lib, alohida mamlakatlarning valyuta tizimlariga emas, balki huquqiy mustahkamlangan davlatlararo tamoyillarga asoslangandir. Yamayka valyuta tizimining o’ziga xos xususiyati erkin suzib yuruvchi valyuta kurslarini joriy etilishi bo’ldi. Bretton-vuds tizimining inqirozi valyuta islohotlarining ko’pgina loyihalarini keltirib chiqardi: jumladan, jamoaviy zahira birliklarini tashkil etish, tovar va oltin bilan ta’minlangan jahon valyutalarini chiqarish va oltin standartiga qaytish loyihalari. Monetarizm tarafdorlari davlat aralashuviga qarshi bozor tomonidan tartibga solishni yoqlashdi, to’lov balansini avtomatik tarzda o’z-o’zidan tartibga solinish g’oyasiga asoslangan holda suzuvchi valyuta kurslari rejimi joriy etishni taklif qilishdi (M. Fridman, F. Maxlup va bosh. ). Neokeynsianchilar J.M.Keynsning xalqaro valyuta tashkil etish to’g’risidagi oldingi g’oyasiga qaytishdi (R. Triffin, U. Martin, A. Dey. F. Peru, J. Denize) . AQSh oltinni to’liq demonetizatsiya qilish va dollarning mavqeini qo’llab-quvvatlash maqsadida xalqaro likvid vositani tashkil etish yo’lini tutdi. G’arbiy Evropa, ayniqsa Frantsiya dollarning etakchiligini cheklash va XVF kreditlarini kengaytirish sari harakat qildi. Valyuta inqirozidan chiqishga bag’ishlab jahon miqyosida bir qator konferentsiyalar o’tkazildi. 1972-1974 yilllarda XVF jahon valyuta tizimini isloh qilish loyihasini tayyorladi. Mazkur loyiha 1976 yilda XVFga a’zo mamlakatlarning kelishuviga ko’ra Kingstonda o’tkazilgan konferentsiyada rasmiy jihatdan kuchga kirdi. Yamayka valyuta tizimi asosiga oltin standartidan to’liq voz kechish tamoyili qo’yildi. Mazkur tizimga muvofiq valyuta munosabatlari quyidagi tamoyillarga asoslangan holda amalga oshirilishi lozim: – oltin andozasi tizimi rasman bekor qilindi; – oltin demonetizatsiyasi belgilandi, uning jahon puli funktsiyasi bekor qilindi; – valyutani oltinga bog’lovchi oltin paritetlari taqiqlandi; 9 – markaziy banklarga bozor bahosi bo’yicha oltinni oddiy tovar sifatida sotish va sotib olishga ruxsat etildi; – SDR (Special Drawing Rights ) standarti joriy etildi, undan jahon puli sifatida, shuningdek, valyuta almashinuv kurslarini o’rnatish hamda rasmiy aktivlarni baholashda foydalanish ko’zda tutildi. – alohida markaziy banklarga ichki pul siyosatini mustaqil o’tkazish imkoniyati kengaytirildi. Mamlakatlarning markaziy banklari valyutaning qa’tiy belgilangan paritetini ushlab turish uchun valyuta bozorlari faoliyatiga aralashishga majbur emaslar. Biroq, ular valyuta kurslarini barqarorlashtirish uchun valyuta interventsiyalarini amalga oshiradilar. – zahira valyutalari sifatida AQSh dollari, Germaniya markasi, funt sterling, shveytsariya franki, yaponiya ienasi, frantsuz franki rasman tan olindi (evro muomalaga kiritilishiga qadar); – erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimi o’rnatildi, shuningdek, ularni jahon valyuta bozorida talab va taklif asosida shakllantirish belgilandi; – davlatlarga valyuta kursi rejimini mustaqil belgilashga ruxsat etildi. Yamayka bitimining barcha ishtirokchi mamlakatlari asosida valyutalarning oltin tarkibi yotgan qa’tiy belgilangan valyuta kurslaridan valyuta bozorlaridagi talab va taklif ta’sirida muayyan chegaralarda erkin o’zgaruvchan suzuvchi valyuta kurslariga o’tishdi. 4 . 3. Evropa valyuta tizimining asosiy elementlari va rivojlanishi bosqichlari Evropa valyuta tizimi – bu mintaqaviy valyuta tizimi bo’lib, Evropa iqtisodiy integratsiyasi doirasida milliy valyutalar harakati bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar majmuasini o’zida ifodalaydi. Evropa valyuta tizimi zamonaviy jahon valyuta tizimining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. U uchta asosiy elementni o’z ichiga oladi: 10 – EKYu (European currency unit) standarti. EKYu – shartli jamoaviy valyuta bo’lib, Evropa ittifoqiga kiruvchi, Evropaning etakchi mamlakatlarining 12 ta valyut asiga asoslanadi. Har bir valyutaning savatdagi og’irligi a’zo davlatning Evropa ittifoqi YaMMda va ittifoq ichidagi eksportdagi ulushiga bog’liq holda aniqlanadi. – Birgalikda suzuvchi valyuta kursi, mazkur kursni ±2,25% chegarada tebranishi belgilangan edi, 1993 yilda valyuta muammolarining kuchayishi bilan bog’liq holda tebranish doirasi ±15%gacha kengaytirildi (“evropa valyuta iloni”). 1989 yilda J.Delor (Evropa ittifoqi komissiyasi raisi) tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy va valyuta ittifoqini barpo etish dasturi G’arbiy Evropa integratsiyasi rivojidagi keskin burilish bosqichi bo’ldi. “Delor rejasi” doirasida quyidagi maqsadlar ko’zda tutilgan edi: – umumiy bozorni tashkil etish, bozor mexanizmini takomillashtirish maqsadida raqobatni rag’batlantirish; – qoloq hududlarni tarkibiy jihatdan birxillashtirish; – inflyatsiyani jilovlash, narxlar darajasi va iqtisodiy o’sishni barqarorlashtirish, davlat byudjeti kamomadini cheklash hamda ushbu kamomadni qoplash usullarini takomillashtirish maqsadida byudjet-soliq siyosatlarini muvofiqlashtirish; – pul-kredit va valyuta siyosatlarini muvofiqlashtirish uchun muayyan organni tashkil etish; – yagona valyuta siyosati, qat’iy belgilangan valyuta kurslari va jamoaviy valyuta - EKYuni joriy etish. 1991 yildan Evropa valyuta tizimida “Delor rejasi” asosida valyuta- iqtisodiy ittifoqni bosqichma-bosqich shakllantirishni nazarda tutuvchi Maastrix shartnomasi ishlab chiqildi va mazkur shartnoma doirasida 1999 yil 1 yanvardan yagona evropa valyutasini joriy etishga mo’ljallangan islohotlar amalga oshirildi. Evropa valyuta tizimiga kirish uchun dastlabki qadamlarni tashlashga Germaniya, Frantsiya va Belgiya tayyor bo’lib ularning imkoniyatlari yuqori baholandi. Birmuncha past salohiyat bilan Avstriya, Ispaniya, Portugaliya, Italiya, 11 Finlandiya, Irlandiya o’rin egalladi, Shveytsariya va Daniya esa ularga ergashdi. Valyuta ittifoqiga Buyuk Britaniyaning qo’shilishi dolzarb masala bo’ldi. Valyuta ittifoqini shakllantirish va yagona valyutani joriy etish bo’yicha reja ishlab chiqildi. Birinchi bos q ich 1998 yildan Markaziy bankni (Frankfurt-na- Mayne) t ashkil etishdan boshlandi. Evropa Markaziy bankiga quyidagi funktsiyalar biriktirildi: – valyuta operatsiyalarini samarali tashkil etish; – evrohududga a’zo bo’lgan davlatlarning maxsus almashinuv resurslarini saqlash; – to’lov hisob-kitob tizimi ustidan nazorat olib borish; – evrohududda pul emissiyasini tashkil qilish. Evrokengash “evro hudud”ga kiruvchi mamlakatlarni aniqladi. Tanlash mezonlari sifatida quyidagilar o’rnatildi: – Inflyatsiya sur’ati Evropa Ittifoqining uchta narxlar darajasi eng barqaror mamlakatlarning o’rtacha inflyatsiya darajasidan 1,5 foiz punktiga oshmasligi kerak. – Davlat byudjeti taqchilligi YaIMning 3%dan oshmasligi kerak. – Davlat qarzi YaIMning 60%dan oshmasligi lozim; – Milliy valyutaning almashinuv kursi ikki yil mobaynida Evropa valyuta tizimida amaldagi (±15%) tebranish chegarasidan chiqib ketmagan bo’lishi lozim. Ikkinchi bosqich 1999 yil 1 yanvardan boshlandi. “Evro hudud”ga kirgan mamlakatlar milliy valyutalarining almashinuv kurslari evroga nisbatan qa’tiy belgilandi, evro naqdsiz shaklda EKYuni birga bir nisbatda almashtirish asosida kiritildi. Uchinchi bosqich 2002 yil 1 yanvardan boshlandi. Yagona namunada turli nominatsiyalarda evro banknot va tangalarining muomalasi amalga oshirildi, ular a’zo-mamlakatlarning milliy valyutalari bilan parallel muomalada bo’ldi hamda asta-sekinlik bilan milliy pul birliklarini almashtirish sodir bo’ldi. To’rtinchi bosqichda, 2002 yil 1 iyuldan. Ishtirokchi mamlakatlarning milliy valyutalari butunlay o’zlarining pul funktsiyasini yo’qotdi. 12 Ikkinchi tomondan nisbatan barqaror moliya bozori tashkil etildi. Oldingi holatga nisbatan evrohududda yagona valyutani kiritilishi likvidlikni oshiradi hamda raqobatni kuchaytirib, tovarlarni Evropa Ittifoqi doirasida taqsimlanishi engillashtirdi. Shuningdek, hududda moliyaviy operatsiyalar bilan bog’liq xarajatlarni kamaytirdi. Valyuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo lgan holda tulovʼ balansi, valyuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali jahon iktisodiyotiga sezilarli ta sir ko rsatadi. ʼ ʼ Valyuta munosabatlarining asosiy iыggirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy tashkilotlar, mamlakatlar, mamlakatlarning rezident va nerezident shaxslari maydonga chikadi. Rezident shaxs - muayyan davlagg hududida yashayotgan va shu davlat fuqarosi bulgan xamda mazkur davlat hududida faoliyat kursatayotgan yuridik yoki jismoniy shaxs. Norezident shaxs — muayyan davlat xududida yashab faoliyat kursatayotgan, birok shu davlat fuqarosi bo lmagan yuridik yoki jismoniy shaxe. ʼ Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va korxonalarning bo linmalari shular jumlasidandir. ʼ Xalkaro valyuta munosabatlarini yuzaga keltiruvchi asoslar quyidagilardir: - tovarlar eksporti va importining mavjudligi; - xizmatlar eksporti va importining mavjudligi; - xalkaro kreditlarning jahon aylanmasidagi harakati; - kapitallarning jahon aylanmasidagi harakati; - notijorat tulovlarning mavjudligi (xorijiy davlatlarda savdo va diplomagik vakolatxonalarni ochish va saqlash, xorijiy davlatlarning xududida harbiy qismlar saklash, turizm, sport, madaniy tadbirlar bilan bog liq bo lgan xorijiy valyutadagi ʼ ʼ to povlar). ʼ Valyuta tizimi deb, xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil qilishning davlat-huquqiy shakliga aytiladi. Valyuta munosabatlarini tashkil qilishning davlat shakli deyilishiga sabab shuki, milliy valyuta tizimi har bir mamlakatda davlat 13 tomonidan tashkil etiladi va tartibga solinadi. Jaxon valyuta tizimi esa, davlatlararo kelishuvlarga asosan tashkil topali. Valyuta munosabatlarini tashkil qilishning huquqiy shakli deyilishining boisi shundaki, valyuta tizimi bo yicha qabul qilinganʼ qonunlar, xalkaro qoidalar va boshkd me yoriy hujjatlarning talablarini bajarish ʼ xalqaro munosabatlarning barcha sub ekxpari uchun majbzfiydir. Masalan, ʼ Lmaykada qabul qilingan to rtinchi jahon valyuta tizimining talabiga asosan, ʼ oltindan davlatlar o rtasida to lov vositasi sifatida fovdalanish taqiqlandi. ʼ ʼ Valyuta tizimining uch asosiy turi mavjud: 1. Milliy valyuta tizimi. 2. Mintakaviy valyuta tizimi 3. Jaxon valyuta tizimi. Milliy valyuta tizimi — bir mamlakat xududida xalkaro valyuta munosabatlarini tashkil qilishning davlat-hukuqiy shakli. Milliy valyuta tizimi mintakaviy va jahon valyuta tizimlarining yuzaga kelishi uchun asos vazifasini o tavdi. Milliy valyuta tizimining rivojlanganligi mamlakatning tashqi iqtisodiy ʼ aloqalarining rivojlanganlik darajasi bilan belgilanadi. Mintaqaviy valyuta tizimi ma lum bir mintakada joylashgan davlatlarning ʼ hukumatlari o rtasida tuzilgan shartnomaga asosan shakllanadi. Lekin shuni ʼ alohida ta kidlash joizki, mintaqaviy valyuta tizimi bilan jahon valyuta tizimi ʼ o rtasidagi chegarani aniqlash juda mushkul. Buning sababi shundaki, ayrim ʼ mintakaviy valyuta tizimlari allaqachon jahon valyuta tizimi talablari darajasida faoliyat ko rsatmoqda. ʼ Jaxon valyuta tizimi - bu davlatlar o rtasidagi xalqaro valyuta ʼ munosabatlarini tashkil kdpishning davlat-huquqiy shakli bo lib, davlatlararo ʼ kelishuvlar asosida yuzaga keladi. Milliy valyuta tizimi quyidagi elementlardan tashkil topadi: - milliy valyuta; - milliy valyutaning almashinish sharti; - milliy valyutaning parigeti; - milliy valyuta kursining rejimi; 14 - mamlakatda. valyutaviy cheklashlarning mavjudligi yoki mavjud emasligi: - mamlakatning xalqaro valyutaviy likvidliligini milliy miqyosda tartibga solish; - xalqaro kredit muomala vositalaridan foydalanish tartibini belgilash; - mamlakatning xalkdro hisob-kigoblarini amalga oshirish tartibini belgilash; - milliy valyuta bozori va oltin bozorining rejimi. 1.2. Xalqaro valyuta tizimining asosiy bosqichlari taraqqiyoti Jahon valyuta tizimi, yuqorida ta’kidlab o tganimizdek, xalqaro valyutaʼ munosabatlarini davlatlar o rtasida tashkil qilish shaklidir. ʼ Jahon valyuta tizimi o zining rivojlanishida to rt bosqichni bosib o tdi va ular ʼ ʼ ʼ quyidagi xalqaro valyuta tizimlarini o zida mujassamlashtiradi: ʼ 1. Parij valyuta tizimi; 2. Genuez valyuta tizimi; 3. Bretgon-vuds valyuta tizimi; 4. Yamayka valyuta tizimi. Birinchi jahon valyuta tizimi 1867 yilda Parij da bo lib o tgan davlatlararo ʼ ʼ kelishuv natijasida tashkil topdi. Ushbu tizimda olgan-monega standarti, ya ni davlatlar ʼ o rtasidagi aloqalarda to lov vositasi sifatida faqat oltindan fovdalanish joriy etildi. ʼ ʼ Birinchi jahon urushi davrida yuzaga kelgan iqgasodiy inqiroz natijasida birinchi jahon valyuta tizimi barham toddi va uning o rniga ikkinchi jahon valyuta tizimi yuzaga keldi. ʼ Mazkur tizim 1922-yilda Italiyaning Genuya shaxrida bo lib o ttan davlatlararo ʼ ʼ kelishuvning natijasi bo ldi. Uchinchi jahon valyuta tizimida oltin-deviz standart joriy ʼ qilindi. Buning ma nosi shuki, davlatlararo munosabatlarda oltin bilan birga 30 ta ʼ mamlakatning milliy valyutalari xalqaro to lov vositasi sifatida e tirof etildi. Аmmo ʼ ʼ haqikdtda Аngliyaning funt sterlingi va oltin xalqaro to lov vosigasiga aylandi. ʼ Buning sababi shundaki, birinchidan, Birinchi jahon urushi oqibatida funt sterling Yevropadagi boshka valyutalarga nisbatan oz mikdorda qadrsizlandi, ikkinchidan, XX 15 asrning 20-yillariga kelib jaxon savdosining 60 foizdan ortiq qismi Аngliya banklari tomonidan funtsterlingda moliyalapggirilar edi, uchinchidan, Аngliya ochiq iqtsodiyotga ega bo lib, shu sababli, Аngliya bilan savdo-sotiq qilish oson edi, o z navbatida,ʼ ʼ Аngliyadan tovar sotib olish uchun boshqa davlatlarga funtsterling kerak edi, uni topitgt uchun esa, Аngliyagatovar sotish zarur edi. 1944 yilning 22 iyunida АQShning Brepon- Vuds shaxrida uchinchi jaxon valyuta tizimiga asos solindi. Mazkur tizimda erishilgan muhim natijalar kuyidagilardan iborat: - АQSh dollari va Аngliya funt sgerlingiga rasman jaxrnning zaxira valyutalari degan maqom berildi; - milliy valyuta kursining oltin paritetdan tebranish chegarasi manfiy 1% dan musbat 1% gacha bo lgan oraliq sifatida belgilab qo yildi; ʼ ʼ - АKT II dollaridagi zaxiralarni oltinga almashtirish katьiy belgilangan bahoda amalga oshirildi, ya ni 1 untsiya oltin 35 dollarga almashtiriladigan bo ldi; ʼ ʼ - XVF davlatlararo valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi organ sifatida tashkil etildi. XX asrning 70-yillarida АQSh dollari kursining keskin tebrana boshlaganligi dollardan zaxira valyuta sifatida foydalanayotgan davlatlarning noroziligiga sabab bo ldi. ʼ Natijada, АKTs1 dollaridan kochish tendentsiyasi paydo bo ldi. Bundan tashqari, ʼ dollarning oltinga almashtirilishi natijasida АQSh oltsh zaxiralari miqtsorining keskin kamayishi yuz berdi. Yuqorida qayd etilgan sabablar АQSh dollarining gegemonligiga asoslangan uchinchi jahon valyuta tizimining yemirilishiga va to rtinchi jahon valyuta ʼ tizimining yuzaga kelishiga sabab bo ddi. Аyniqsa, АQShning Vьetnamda olib borgan ʼ uzoq yillik urushi natilsasida Davlat byudjegining defitsiti miqdori keskin o sdi. Bu esa, ʼ dollar kursining keskin xebranishi uchun jiddiy asos bo ldi. To rtinchi jahon valyuta tizimi ʼ ʼ Yamayka davlatining Kingston shahrida, 1976 yilning yanvarь oyida bo lib o tgan ʼ ʼ davlatlararo kelishuv natijasida yuzaga keldi va 1978 yilning aprelida ratifikatsiya qilindi. To rtinchi jahon valyuta tizimnling muxim natijalari kuyida ʼ gilardan iborat: - oltinni demonetizatsiya қшгаш расман тугалланди ; - катьий белгиланган курелар режими бекор қилинди; - олгин-девиэ стандарта СДР стандарта билан алмаштирилди; 16 - ХВФнинг валюта муносабатларини эркинлаштиришга кўмаклашишини кучайтириш белгиланди. Jahon valyuta tizimining elementlari: - zaxira valyutalar, xalqaro hisob birliklari - zaxira valyutalar sifatida АQSh dollari, yevro, Buyuk Britaniya funt sterlingi va Yaponiya ienasi tan olinadi. Xalkaro hisob birligi sifatida SDRni ko rsatish mumkin. SDR valyuta savatidaʼ 2006-2010 yillarda АQSh dollarining ulushi 44,0% ni, yevroning ulushi 34,0% ni, funt sterlingiing ulushi 11,0% ni, ienaning ulushi esa 11,0% ni tashkil etgani xodda, ushbu tarkib 2011-2015 yillarda 41. ,9,37,4,11,3 va 9,4 nisabatda bo lishi ʼ kutilmovda (31.1.1 -jadval); - valyutalarni uzaro konvertatsiyalash shartlari - faqat ichki konvertatsiya ga ega bo lgan valyutalar, ichki va tashki konvertatsiyaga ega bulgan ʼ valyutalar; - valyuta paritetlarining umumlashtirilgan rejimlari - valyuta paritetlari milliy valyutalarning xarid qobiliyatini yetakchi valyutalardan birining tulov qobiliyatiga nisbatan hisoblash keng qo llanmokda; ʼ - valyuta kursi rejimlarini tartibga solish - katьiy belgilangan kurelar rejimi barham toddi va davlatlarga erkin suzish rejim idan foydalanish tavsiya etildi; - valyutaviy cheklashlarni davlatlararo tartibga solish - XVF joriy operatsiyalar buyicha valyutaviy cheklashlarini olib tashlashni talab qiladi; - xalkaro valyutaviy likvidpikni davlatlararo tartibga solish — xalkaro valyutaviy likvidligi past bo lgan davlatlarga XVF imtiyozli kreditlar bermadi va ʼ ularga texnik yordam ko rsatadi; ʼ - xalkaro kredit muomala vosigalarvdan foydalanishning umumlash - tirilgan tartibi - xalkaro kredit muomala vositalaridan foydalanishning umumlashtirilgan tartibi xalkaro Jeneva konventsiyalari, akkreditiv va inkasso bo yicha umumlashtirilgan qovdalarda o z ifodasini topgan; ʼ ʼ - xalkaro hisob-kitob shakllarini umumlashtirish - xalkaro xisob-kitob shakllari ikki yirik guruhga bo linadi: sof to lovlar va hujjatlashtirilgan to lovlar; ʼ ʼ ʼ 17 - xalqaro valyuta va oltin bozorlarining rejimi - xalkaro valyuta va oltin bozorlari valyutaviy cheklashlar mavjud bo lmagan davlatlarda joylashgan vaʼ ularda erkin savdo amalga oshiriladi; - valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar - XVF, Jahon banki guruxi, Xalqaro xisob-kitoblar banki bu sohada nufuzli xalkaro tashkilotlar xisoblanadi. SDR valyuta savati tarkibida milliy valyutalar ulushi Valyutalar 2006-2010 yy 2011-2015 yy AQSH dollari 44 41.9 Yevro 34 37.4 Funt sterling 11 11.3 Yapon iyenasi 11 9.4 1.3. Valyuta siyosatining asosiy usullari Valyuta munosabatlari - tashqi savdo, iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlik, xorijga kredit hamda qarzlarni berish va olish, valyuta va valyuta aktivlarini sotib olish bilan bog`liq bitimlarni amalga oshirishda ishtirok etadigan, valyuta bilan bog`liq munosabatlardir. Valyuta munosabatining ayrim elementlari - antik davrda - Qadimgi Gretsiya va Qadimgi Rimda - qarzga pul to`lashga berilgan tilxat va pul almashtirish shaklida paydo bo`lgan. Keyingi bosqich bo`lib, Yapon, Antverpen va G`arbiy Yevropani boshqa savdo markazlarida “veksel yarmarkalari” rivojlanishi bilan yuzaga chiqqan. Bu davrda hisob-kitoblarni amalga oshirish, valyuta yordamida amalga oshirilgan. Feodalizm davrida va kapitalistik ishlab chiqarish rivojlanishida, xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tizimi banklar orqali rivojlandi. O`tgan asrga kelib esa, xalqaro munosabatlar o`zining mutlaqo yangi ko`rinishini boshdan kechirdi. Shunday qilib, xalqaro valyuta munosabatlari rivojlanishi, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishi, jahon bozori tashkil etilishi, xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashuvi, jahon xo`jaligining tarkibiy tuzilishi hamda xo`jalik munosabatlari baynanmilallashuvining natijasidir. Valyuta munosabatlari ishtirokchilariga quyidagilar kiradi: davlat (hukumat, Markaziy va 18 davlat banklari), xalqaro tashkilotlar, yuridik shaxslar (tijorat banklari, korxonalar: import va eksport qiluvchilar, birjalar) va jismoniy shaxslar (brokerlar, chayqovchilar va sayyohlar). Zamonaviy tashqi iqtisodiy aloqalarda, shu bilan birga valyuta munosabatlarida siyosat va iqtisodiyot, diplomatiya va tijorat, sanoat va savdo uyg`unlashib borayotganligini kuzatish mumkin. Xalqaro valyuta munosabatlarining davlat tomonidan shakllantiriladigan huquqiy-tashkiliy shakli valyuta tizimi deyiladi. Milliy, hududiy va jahon valyuta tizimlarini ajratib ko`rsatish mumkin. Milliy valyuta tizimi deganda ma`lum davlatni, boshqa davlatlar bilan pulli hisob-kitoblarini amalga oshirishda qo`llaydigan usullari, instrumentlari va milliy organlarining umumiy yig`indisi tushuniladi. Milliy valyuta tizimi nisbatan mustaqil va faoliyat doirasi milliy chegaralardan chiqsada, u mamlakat pul-kredit tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Milliy va jahon valyutalar tizimlari aloqasi va rivojlanishi, ularning elementlarida namoyon bo`ladi (1-jadval). Hududiy valyuta tizimi - milliy va jahon valyuta tizimlarining oraliq elementi hisoblanib, u mamlakatlar hududiy guruhi integratsiyasiga xizmat qiladi. Bunga misol qilib, Yevropa valyuta-iqtisodiy ittifoqini keltirish mumkin. Jahon valyuta tizimi - bu, alohida olingan milliy iqtisodiyotni jahon xo`jaligi bilan bog`lovchi mexanizmdir. Milliy va jahon valyuta tizimining asosiy elementlari Milliy valyuta tizimi Jahon valyuta tizimi Milliy valyuta Milliy valyutani konvertirlanish shartlari Milliy valyuta pariteti Milliy valyuta kursining tartibi Valyutaviy chegaraning va nazoratning bor yukligi Mamlakatning xalqaro valyuta likvidligini tartibga solish Xalqaro kredit ayriboshlash vositalaridan foydalanishni tartibga solish Mamlakatning xalqaro hisob- kitoblarini tartibga keltirish Milliy valyuta bozori va oltin bozorining tartibi Mamlakatni valyuta munosabatlarini boshqaruvchi va 19 tartibga soluvchi milliy Xalqaro valyuta hisob-kitob birliklari valyuta zahirasi Valyutalarni o`zaro konvertirlanish shartlari Valyuta paritetini birxillashtirish tartibi Valyuta kursining tarribining reglamentatsiyasi Valyutaviy chegaralarning davlatlararo tartibga solish Xalqaro valyuta likvidligini davlatlararo tartibga solish Xalqaro kredit ayriboshlash vositalaridan foydalanish qoidalarini yaxlitlashtirish Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakllarini yaxlitlashtirish Jahon valyuta bozori va oltin bozorining tartibi Davlatlararo valyutaviy tartibga solishni amalga oshiruvchi xalqaro tashkilotlar Xalqaro kelishuvlar, ikkiyoqlama va ko`pyoqlama shartnoma va aktlar, jahon valyuta tizimining huquqiy asosini tashkil etadi. Jahon valyuta tizimining asosiy maqsadi - eksport va import uchun to`lovlarni, tovar, kapital, xizmatlar va boshqa faoliyat turlarini amalga oshirishda xalqaro hisob-kitoblarni tashkil etish orqali samarali vositachilik qilish, shuningdek, xalqaro mehnat taqsimotini rivojlantirish uchun, mamlakatlar o`rtasidagi munosabatlarda qulay muhitni yaratishdan iborat. Jahon valyuta tizimi yordamida iqtisodiy resurslarning bir mamlakatdan boshqasiga ko`chishi yoki aksincha, ushbu jarayon chegaralanishi, milliy iqtisodiyot mustaqilligi cheklanishi yoki kengayishi, iqtisodiy muammolarni (masalan, ishsizlik, inflyatsiya) bir mamlakatdan boshqasiga “ko`chib o`tishi” mumkin. Jahon valyuta tizimi faoliyat yuritish va tartibga solishning alohida mexanizmlariga ega va jahon xo`jaligining global maqsadlarini ko`zlasada, u milliy pul va hududiy valyuta tizimlari bilan chambarchas bog`langan. Jahon valyuta tizimi xalqaro pul munosabatlari tashkil topishining tarixiy shakli bo`lib, u davlatlararo shartnomalar orqali mustahkamlangan. Jahon, hududiy va milliy valyuta tizimlari doirasida, quyidagi moliyaviy operatsiyalar amalga oshiriladi: 1) Valyuta konvertirlanishi - milliy 20 valyutani xorijiy valyutaga almashtirish; 2) Tijorat banklari va birjalarda valyuta oldi-sotdi operatsiyalari. Bu valyuta dilingi deyiladi. Hozirgi kunda, operatsiyalarning asosiy qismi naqd pulsiz holda amalga oshiriladi. Bir bankdan boshqasiga pul o`tkazish vakillik hisobvaraqlar orqali amalga oshiriladi. Banklararo amaliyotda LORO (Siz bizda) va NOSTRO (biz Siznikida) hisobvaraqlari mavjud. 3) Tijorat banklarining depozit-kredit deb nomlanuvchi, valyuta mablag`larini jalb qilish va joylashtirish bilan bog`liq operatsiyalari. Bu operatsiyalar - o`zaro kreditlash, o`z va jalb qilingan mablag`larni joylashtirish, kreditlarni taqdim etish, rasmiylashtirish va monitoring bilan bog`liq banklararo operatsiyalardir. 4) Tashqi savdo operatsiyalarida, xalqaro amaliyotda qabul qilingan turli shakldagi hisob-kitoblarda bank xizmati ko`rsatish; 5) Oltin va fond instrumentlari (mulkchilik titullari, obligatsiyalar, ikkilamchi moliyaviy instrumentlar va h.k.) sotish yoki sotib olish maqsadida, moliya bozorida amalga oshiriladigan operatsiyalar. Bu operatsiyalarning barchasi investitsiya maqsadlarida, shuningdek, chayqovchilik yoki xejerlash (sug`urta) maqsadlarida amalga oshiriladi. Banklar ushbu operatsiyalarni o`z nomidan yoki mijoz topshirigiga ko`ra amalga oshiradilar; 6) Kredit (debit) kartochkalarining egalariga xizmat ko`rsatish bilan bog`liq operatsiyalar; 7) Bank xalqaro transfertlari (dividend, foiz, pensiya to`lovi, aliment, hadyalar, sayyohlarga xizmat ko`rsatish va h.k.) amalga oshirish. Zamonaviy valyuta tizimi, uning ham hududiy (geografik jihatdan), ham vaqt jihatdan (kechayu-kunduz ishlovchi valyuta bozori), ham texnologik jihatdan (axborot texnologiyalari va tarmoqlarining yaxlitligi) globallashganligi bilan tavsiflanadi. Zamonaviy valyuta tizimining globallashuvining o`ziga xos jihatlari quyidagilardan iborat: • valyuta kurslari va foiz stavkalarining kutilmaganda va keskin o`zgarishi bilan tavsiflanadigan bozor mexanizmi; • bir tomondan, oldindan kutilmagan voqealarga (neft falajlari yoki Germaniyaning birlashuvi kabi) tezda moslashishga zarurat, boshqa tomondan, mamlakatlar hukumatlarining inflyatsion siyosat yuritishi va davlat qarzdorligi o`sishi siyosatidan kafolatlovchi ma`lum xalqaro tartibga solish instrumentlarini 21 yaratish. Jahon valyuta tizimining eng asosiy xususiyati shundaki, u har doim o`zgarib, rivojlanib turadi. Bu o`zgarishlarning eng umumiy sabablari - jahon xo`jaligini rivojlantirishdagi xalqaro hamkorlikning kuchayishi, tovar ishlab chiqarish va bozorlarning baynalminallashuvidir. Bugungi kunda uni tartibga solish mexanizmlarining doimiy o`zgarishi va valyuta tizimining barqarorligi, valyuta tizimining evolyutsiyasi bilan qanchalik mos tushishiga bog’liq. Xalqaro valyuta tizimlarining ma’lum shakllari, ishlab chiqarishning rivojlanishi, xalqaro aloqalar, milliy pul tizimlari, jahon maydonidagi kuchlar nisbatiga, yetakchi mamlakatlarning manfaatlariga qarab belgilanmoqda. II bob. O’zbekiston Respublikasining valyuta siyosati va uni takomillashtirish 2.1. Valyutani tartibga solishning xorij tajribasi Valyuta cheklovlari valyuta siyosatining shakllaridan biri sifatida muntazam ravishda ishlatiladi. Valyuta cheklovlari - bu, rezident va norezidentlarning valyuta hamda boshqa valyuta qimmatliklari bilan operatsiyalarini qonunchilik yoki ma'muriy jihatdan taqiqlash, limitlash va cheklashdir. Valyuta cheklovlari rezident va norezidentlar valyuta operatsiyalarini tekshirish orqali valyuta qonunchiligiga rioya etilishini ta'minlaydigan valyuta nazoratining tarkibiy qismidir. Valyuta cheklanishlari mavjudligida valyuta nazorati jarayonida lisenziya va ruxsatnomalarning bor-yo’qligi, rezidentlar tomonidan milliy valyuta bozorida xorijiy valyutalarning sotilishi bilan bog’liq talablarning bajarilishi, xorijiy valyutadagi to’lovlarning asoslanganligi, valyuta operatsiyalari bo’yicha hisobni yuritish hamda hisobotning sifati tekshiriladi. Valyuta cheklovlari mavjudligida valyuta nazorati funksiyalari odatda Markaziy bankka yuklatiladi, ayrim davlatlarda esa buning uchun maxsus organlar tashkil etiladi (masalan, Fransiyada ikkinchi jahon urushidan so’ng). Valyuta siyosatining turli-tumanligi sifatidagi valyuta cheklovlari quyidagi maqsadlarni ko’zlaydi: 1) to’lov balansini birxillashtirish; 2)valyuta kursini qo’llab quvvatlash; 3)joriy strategik vazifalarni bajarish uchun valyuta qimmatliklarining davlat qo’lida to’planuvi. Valyuta cheklanishlari o’zining 22 kamsitish xarakteri bilan ajralib turadi, chunki valyuta qimmatliklarini, mayda va o’rta tadbirkorlar hisobiga, ularni xorijiy valyutalar olishi uchun qiyinchiliklar tug’dirgan holda, davlat hamda yirik korxonalar foydasiga qayta taqsimlanishiga ko’maklashadi. Shu sababli monopollashmagan sektor valyuta cheklanishlari kiritilishiga odatda qarshi chiqadi. Valyuta cheklanishlari odatda hamkor savdogarlarga nisbatan qo’llaniladigan tazyiq va kamsitish siyosatining tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi. Ushbularni qo’llanilishida siyosiy sabablar katta rol o’ynaydi. Yetakchi mamlakatlar boshqa davlatlarga tazyiq o’tkazish maqsadida valyuta blokadasidan foydalanadilar. Valyuta blokadasi - bu, boshqa davlatga nisbatan bir yoki bir nechta mamlakatlarning bir tomonlama valyuta cheklovlari shaklidagi iqtisodiy jazo choralaridir. Ushbu bir tomonlama cheklovlar davlatning valyuta-iqtisodiy mavqeiga putur yetkazish va ma'lum bir talablarni bajarishga majbur qilish maqsadida unga o’z valyuta qimmatliklaridan foydalanishga to’sqinlik qiladi. Valyuta blokadasining mohiyati xorijiy banklarda saqlanayotgan ushbu davlat valyuta qimmatliklarini muzlatib qo’yish va kamsituvchi valyuta cheklovlari qo’llanilishidan iboratdir. Ikkinchi jahon urushi davrida va urushdan so’ng Buyuk Britaniya sterling zonasi davlatlarining xorijiy valyuta (asosan funt sterling) saqlanayotgan bank hisobvaraqlarini muzlatgan. Ushbu hisob varaqlardagi mablag’lar faqat zikr etilgan valyuta guruhi a'zosi bo’lmish davlatlar orasidagi hisob-kitoblarda ishlatilishi mumkin edi. 1950-yillarning boshida Angliya-eron neft kompaniyasining milliylashtirilishi munosabati bilan Angliya banki eron uchun funt sterlinglarni AQSh dollarlariga almashtirilishini to’xtatdi va Italiya hamda Yaponiya davlatlariga ushbu mamlakat bilan funt sterlinglarda hisob-kitoblarni olib bormaslikka tavsiyalar berdi. 1956 yilda Sues kanalining milliylashtirilishiga javoban Buyuk Britaniya, AQSh va Fransiya banklari Misrga qarshi, uning valyuta hisobvaraqlarini muzlatgan holda, valyuta blokadasini tashkil qildilar. Chilida 1971 yilda davlat boshiga Xalq birligi hukumatining kelishidan so’ng amerika banklari xorijiy valyutadagi barcha Chili avuarlarini muzlatib qo’ydilar va kredit blokadasini tashkil qildilar. 23 1979 yilning noyabridagi Amerika-eron mojarosi davrida amerikalik garovga olingan shaxslarni bo’shatishni talab etgan holda, AQSh eron bank avuarlarini (12 mlrd. dollar) muzlatib qo’ydi va ayrim zayomlarni bekor qildi. 1982 yildagi Folklend mojarosi davrida Buyuk Britaniya tomonidan Argentina valyuta aktivlari muzlatilgan. Natijada Argentina ham Buyuk Britaniyadan ibrat olgan holda o'xshash javob choralarini ko’rgan. 1986 yilning yanvarida AQSh ma'muriyati Liviya jumhuriyatini amerika banklari va ularning filiallaridagi valyuta aktivlarini muzlatgan holda uning valyuta blokadasi haqida e'lon qildi. Maqsad Liviya jumhuriyatini o’tkazilayotgan mustaqil tashqi siyosatdan voz kechtirish va Vashington diktatiga bo’ysundirishdir. Valyuta cheklovlarining bekor qilinishi va valyutalarni ayirboshlanishini kiritilishi. Milliy valyuta ayirboshlanishiga o’tishning jahon tajribasi ushbu jarayonni muhim bo’g’inlarini ajratib ko’rsatish imkonini beradi, ya'ni ular: -valyuta ayirboshlanishini kiritish payti va sur'atini tanlash; -kim uchun - rezidentlar yoki norezidentlar uchun va qanday ketma- ketlikda; -qanday operatsiyalar bo’yicha - to’lov balansi joriy operatsiyalari yoki moliyaviy operatsiyalar bo’yicha. Birinchi muammo. Valyuta munosabatlari tarixida ikki model ma'lum - "shok" modeli va yetarli shart-sharoitlar yaratilishiga qarab valyuta ayirboshlanishiga asta-sekin o’tish modeli. Birinchisi volyuntaristik (Turkiya, Sharqiy Yevropa davlatlari, Rossiya) variant bo’lib, milliy valyuta kursining pasayishi, rasmiy oltin-valyuta zahiralarining kamayishi bilan xususiyatlidir. Chunki, xorijiy valyutaga bo’lgan talab oshib boradi. Bunday devalvatsiya importni qimmatlashtiradi, bu esa o’z navbatida inflyatsiyani o’stiradi va tashqi qarzni xorijiy valyutada to’lashda valyuta yo’qotishlarni kuchaytiradi. Devalvatsiyani eksportga bo’lgan rag’batlantiruvchi omiliga kelsak, ushbu omil agarda shunga loyiq eksport qilinuvchi raqobatbardosh tovarlar mavjud bo’lsa albatta ishlaydi. 24 Ikkinchi variant, valyutaning erkin ayirboshlanishiga bosqichma- bosqich o’tish (G’arbiy Yevropa davlatlari va Yaponiya tajribasi) "shok"li variantga nisbatan birmuncha afzalliklarga ega. Chunki, u milliy va jahon bozorlari faoliyatlarini o’zaro bir-biriga bog’lashga, xususan bahoning shakllanish jarayoni hamda unga turtki omillarini tayyorlashga asoslangan. Valyuta ayirboshlanishini kiritishning asosiy sabablari bo’lib, iqtisodiyotni barqarorlashtirish, davlat byudjeti kamomadini qisqartirish, inflyatsiya sur'atini pasaytirish, to’lov balansi kamomadini kamaytirish, mamlakat tashqi faoliyatini muvofiqlashtirish, rasmiy oltin va valyuta zahiralarini to’plash, mamlakatda siyosiy hamda ijtimoiy holatni barqarorlashtirish hisoblanadi. Ikkinchi muammo, rezident va norezident shaxslar uchun valyuta ayirboshlanishini kiritilishining ketma-ketligini aniqlashdir. Jahon tajribasiga ko’ra, teng huquqli hamkorlikdan manfaatdor qilish maqsadida odatda birinchi navbatda xorijlik hamkorlarga e'tibor qaratiladi. Uchinchi muammo, valyuta ayirboshlanishi kiritilayotgan operatsiyalarning tanlovi bilan bog’liq. 1958 yilning dekabrida, ob’yektiv iqtisodiy shart-sharoitlar etilishi bilan, G’arbiy Yevropa mamlakatlari norezidentlar uchun to’lov balansi joriy operatsiyalari bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilgan holda, o’z valyutalarining qisman ayirboshlanishini kiritdilar. Texnik jihatdan ushbu tadbir o’tkaziladigan va erkin ayirboshlanadigan hisobvaraqlarni bir turdagi toifaga, ya'ni "xorijliklarning tashqi hisobvaraqlari"ga o’zaro birlashtirish orqali amalga oshirilgan edi. 1961 yilning fevralida ushbu mamlakatlar rezidentlar uchun ham valyuta cheklovlarini bekor qildilar. Bretton-Vuds valyuta tizimi sharoitida, agarda mamlakat to’lov balansi joriy operatsiyalari bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilgan va o’z valyutasini boshqa davlatlar valyutalariga ayirboshlanishi hamda xalqaro hisob-kitoblarda ishlatilishiga to’sqinlik qilmagan bo’lsa, valyuta erkin ayirboshlanadigan deb hisoblanar edi. XVF Ustavining o’sha davrdagi talablari moliyaviy operatsiyalarga (kapital harakati) aloqador emas edi. Shuning uchun valyuta ayirboshlanishining 25 yetakchi o’lchovi bo’lib, joriy operatsiyalar bo’yicha valyuta cheklovlarining yo’qligi hisoblangan. 26 Xulosa 20 yil mobaynida asta-sekin, ma'lum bir intervallar bilan, faqat 1970 yillarning o’rtalaridan boshlab mamlakatlar o’z valyutalarining ayirboshlanishini moliyaviy operatsiyalarga ham qo’llay boshladilar. Buning sababi kapitallarning xalqaro migratsiyasi, to’g’ridan-to’g’ri va portfel investitsiyalari, qimmatli qog’ozlar bilan shartnomalar, kredit operatsiyalarini o’z ichiga olgan holda, tovarlar hamda xizmatlar oqimidan ancha ilgarilab ketganidadir. Bu esa o’z navbatida to’lov balansi va valyuta kursiga ijobiy ta'sir etadi. Shu sababli moliyaviy operatsiyalar bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilinish jarayoni asta- sekin va notekis boradi. Ushbu cheklovlar, milliy iqtisodiyotni himoyalash maqsadida, davriy asosda tiklanib turiladi. Tuzilmaviy inqirozlarning o’zaro chambarchas bog’lanib ketishi sharoitida 1960-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab va 1970-80 yillarda valyuta munosabatlarining erkinlashtirilishi tovarlar hamda kapitallar harakati yo’lidagi to’siqlar shaklidagi valyuta proteksionizmi bilan almashdi. Ushbu jarayon mamlakatlararo kelishmovchiliklarning kuchayishiga olib keluvchi, o’zining notekisligi bilan ajralib turadi. 1971 - 1973 yillarda GFR, Fransiya, Shveysariya, Benilyuks, Ispaniya davlatlari o’z hududlariga kapitallar oqib kelishini birmuncha sekinlashtirish maqsadida valyuta cheklovlarini kiritdilar. 1972 yilning iyulida Buyuk Britaniya funt sterling kursining erkin suzish rejimiga o’tish sharoitida sterling zonasi mamlakatlari bilan aloqalarida kapitalni "chiqib ketish" maromini sekinlashtirish maqsadida kapitallar harakati bo’yicha birinchi bor valyuta cheklovlarini kiritdi. 1973 yilning martidan valyuta kurslarining erkin suzish rejimiga ommaviy o’tilishi valyuta cheklovlari va xalqaro moliyaviy operatsiyalar bo’yicha nazoratning bo’shashganligini anglatdi. 27 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O zMEʻ . Birinchi jild . Toshkent, 2000-yil 2. Vaxabov А L ., Tadjibaeva D .А., Xajibaknev Sh . X . Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar . O ʼ quv qo ʼ llanma . / i . f . d ., prof . AJ 3. Vaxabovning umumiy tahriri ostida . - T .: Moliya , 2011. 28

Joriy va eksport valyuta operatsiyalari, ularning mohiyati va amalga oshirish tartibi

Sotib olish