Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 5.1MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 21 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Metallurgiya

Sotuvchi

Javohirbek igamberdiyev

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2024

13 Sotish

Kadmiy metalli haqida Malakaviy biriruv ishi

Sotib olish
О ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT KIMYO- TEXNOLOGIYA INSTITUTI « SILIKAT MATERIALLAR VA NODIR, KAMYOB METALLAR TEXNOLOGIYASI » KAFEDRASI HISOB – IZOH YOZUVI Bitiruv ishi mavzusi: _ ______________________________________________ _________________________________________________________________ _ __ ______________________________________________________________ _ Kafedra mudiri prof. Aripova M.X. Rahbar ___________________ Maslahatchilar: _ __________________ Texnologik qism ___________________ Iqtisodiyot bо‘limi ___________________ Avtomatlashtirish ___________________ Hayot faoliyati xavfsizligi ___________________ Bitiruv ishini bajaruvchi ___________________ Toshkent – 20 24 y. 2О ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT KIMYO-TEXNOLOGIYA INSTITUTI «Silikat materiallar va nodir, kamyob metallar texnologiyasi» kafedrasi «TASDIQLAYMAN» Kafedra mudiri prof. Aripova M. X . ___________________ MALAKAVIY BITIRUV ISHI BО‘YICHA TOPSHIRIQ Talaba ______________________________________________________ ___ Bitiruv ishining mavzusi: ______ ____________________________________ ___ _________________________________________________________________ ____________ yilda kafedraning ___ – sonli majlisida ma’q u llangan. Bitiruv ishini topshirish muddati _______________ Bitiruv ishini bajarishga doir boshlang‘ich ma’lumotlar ______________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ __ Hisoblash – tushuntirish yozuvlarining tarkibi(ishlab chiqiladigan masalalar rо‘yxati) 1. Kirish. 2. Loyi h ani texnik – iqtisodiy asoslash. 3. Ishlab chiqarilayotgan maxsulotga qо‘yiladigan texnik talablar. 4. Ishlab chiqarishdagi fizik-kimyoviy jarayonlarnining nazariy asoslari. 5. Xom ashyo materiallar ta’rifi va ularga qо‘yiladigan talablar. 6. Moddiy balans hisobi. 7. Ishlab chiqarish usulini tanlash. 8. Ishlab chiqarishning texnologik tizimini tanlash va uning bayoni. 9. Texnologik jixozlarni tanlash, ularning texnik ta’rifi va hisobi. 10. Issiqlik qurilmasining issiqlik texnik hisobi. 11. Ishlab chiqarishning nazorati. 12. Hayot faoliyati xavfsizligi 13.Avtomatlashtirish qism. 14. Iqtisodiy qism. 15. Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati. 3Chizma ishlar rо‘yxati (chizmalar nomini aniq kо‘rsatiladi)___________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ ___ Bitiruv ishi b o‘ yicha masla x atchilar № Bо‘limlar nomi Maslaxatchi (F.I. Sh .) Topshiri q berildi (imzo sana) Topshiri q bajarildi (imzo sana) 1. Texnologik qism 2. Iqtisodiy qism 3. Avtomatlashtirish 4. Hayot faoliyati xavfsizligi Bitiruv ishini bajarish rejasi № Bitiruv ishi bos q ichlarining nomi Bajarish muddati (sana) Tekshiruvda n о‘ tganlik belgisi 1 Kirish. Loyihani te xnik – iqtisodiy asoslash. 2 Ishlab chi qarilayotgan maxsulotga qо‘yiladigan texnik talablar. 3 Ishlab chiqarishdagi fizik-kimyoviy jarayonlarnining nazariy asoslari. 4 Xom ashyo materiallar ta’rifi va ularga qо‘yiladigan talablar. Moddiy balans hisobi. 5 Ishlab chiqarish usulini tanlash. Ishlab chi qarishning texnologik tizimini tanlash va uning bayoni. 6 Texnologik jixozlarni tanlash, ularning texnik ta’rifi va hisobi. 7 Issiqlik qurilmasining issiqlik texnik hisobi. Ishlab chi qarishning nazorati. 8 Hayot faoliyati xavfsizligi . 9 Avtomatlashtirish qismi . 10 Iqtisodiy qism . 11 Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati . 4 Bitiruv ishi ra h bari __________________ ___________ (famil i yasi, ismi, sharifi) (sana) Topshiriqni bajarishga oldim ___________ ___ ____________ ( famil i yasi, ismi, sharifi) (sana) Topshiriq berilgan sana ___________________ yil . M U N D A R I J A 5KIRISH ……………………………………… …………... ………………5 I. ADABIYOTLAR TAXLILI………………………………… ……... ……7 I.1 Kadmiy metalli haqida umumiy ma’lumotlar …………………… .. 25 I.2 Mis kadmiy kekini qayta ishlovchi zavodlar……………………… 35 I.3 Magdebursk zavodining kadmiy ishlab chiqarish texnologiyasi… 39 II. JARAYONNING NAZARIYASI……………………………………… . 40 II.1 Mis-kadmiy kekini tanlab eritish .......................................................40 II.2 Mis kekini yuvish va filtrlash……………………………………… . 41 II.3 Eritmadan kadmiyni ajratib olish………………………………… .41 II.4 Kadmiy gubkasini eritish…………………………………………… 43 II.5 Boy kadmiy eritmasini mis va temirdan tozalash………………… 43 II.6 Tanlab eritish va eritmani tozalash uchun asosiy jixozlar………..44 II.7 Kadmiyni elektrolitik cho’ktirish…………………………………..49 II.8 Kadmiy katodini eritib quyma olish jarayoni……………………..56 III. TEXNOLOGIK HISOBOT…………………………………………….57 III.1 Mis-kadmiy keklarini tanlab eritish ……………………………….57 III.2 Kadmiyli gupkani cho'ktiri sh ……………………………………… 60 III.3 Kadmiyli gupkani eritish…………………………………………. .. .62 III.4 Kadmiy elektrolizi…………………………………………………...65 III.5 Issiqlik balansi…………………………………………………….....69 III.6 Tsex dastgohlarini hisoblash………………………………………..70 6IV.ТЕXНИК – ИҚТИСOДИЙ ҲИСOБЛAР............................................72 V. TEXNIKA XAVFSIZLIGI VA MEHNAT MUHOFAZASI................80 VI. XULOSA…………………………………………………………......…..83 VII. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………..........84 KIRISH Bugungi kunda O`zbekistonda har bir soxada isloxotlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston o’zining o’zbek modeli asosida 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari bo’yicha Xarakatlar strategiyasini belgilab oldi va ushbu yo’nalish bo’yicha ishlarni amalga oshirib kelmoqda. O`zbekiston rangli metallar – mis, qo`rg`oshin, rux, volfram va shu guruxga kiruvchi boshqa metallarning aniqlangan zaxiralariga ega. Mis rudalari bilan birga rangli metallarning 15 dan ortiq turi, chunonchi, oltin, k u mush, molibden, kadmiy, indiy, tellur, selen, reniy, kobalt, nikel, osmiy va boshqalar ham qazib olinadi. Muhimi shuki, ruda asosan ochiq usulda qazib olinadi. Bu esa konlarning rentabelli ishlashini ta`minlaydi. Ishlab turgan konlar mis va unga yo`ldosh metallarni 40-50 yil, rux va qo`rg`oshinni 100 yildan ko`proq vaqt qazib olishni ta`minlaydi. Rangli metallar rudalarining zaxiralari asosan Olmaliq ruda maydonida jamlangan. Qalmoqir koni noyob konlardan bo`lib, u mis-molibden rudalarini qazib chiqarish bo`yicha chet eldagilardan ancha ustun turadi. Bu konning 7rudasini Olmaliq kon-metallurgiya kombinati qayta ishlaydi. Kombinat O`zbekistondagi eng yirik korxonalardan biridir. O‘zbekiston rangli metallurgiya korxonalarida mahsulot ishlab chiqarishni asosan uning sifatini yaxshilash, ishlab chiqarish jarayonlarini jadallashtirish bilan birga oltin, kumush, molibden, volfram, reniy, osmiy va boshqa kamyob metalli kichik foydali qazilma konlarini o‘zlashtirish hisobiga ham ko‘paytirish mumkin. Yangi texnologiyalarni sanoatga tadbiq qilish va ikkilamchi xom ashyolardan chiqindi va oqova eritmalardan kerakli metallarni ajratib olish, mineral xom ashyolardan qo‘shimcha noyob, nodir va qimmatbaho metallarni yo‘ldosh usullar bilan ajratib olish doimo dolzarb masala bo‘lib kelgan. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, xozirgi paytda metallurgiya sanoatida yangi zamonaviy texnologiyalar va ishlab chiqarish dastgohlarni yaratish va ishlab chiqarishga joriy etish bo‘yicha keng maromli ishlar olib borilmoqda. 1-BOB ADABIYOTLAR TAHLILI 1.1 Kadmiy ajratib olish. Kadmiy Mendeleyev davriy sistemasini II guruh elementi, atom nomeri 48, atom og‘irligi 112,4. Kadmiy oq rangli metall, zichligi 8,63–8,69 g/sm3, erish harorati 321 °C, qaynash harorati 767 °C. Kimyoviy xususiyatlari bo‘yicha kadmiy ruxga yaqin. Standart elektrod potentsiali – 0,403 V. Kadmiyni elektrokimyoviy ekvivalenti 2,096 g/ (A soat). Kuydirilgan rux konsentratini tanlab eritishda kadmiy oksidi, sulfati va silikati quyidagi reaksiyalar bo‘yicha to‘liq eriydi: CdSO 4(k) + H 2 O = CdSO 4(er) , CdO + H 2 SO 4 = CdSO 4 + H 2 O, CdO · SiO 2 + H 2 SO 4 = CdSO 4 +H 2 SiO 3 . Kadmiy sulfid va ferriti kuchsiz sulfat kislota eritmasida erimaydi. Kadmiy sulfidi kuchli xlor va azot kislotalarida eriydi. Xuddi shunday kuchli qaynagan 8sulfat kislotasi va uch valentli temir sulfati eritmasida ham eriydi. Umuman, kadmiyni tanlab eritishda ajratib olish ruxga nisbatan pastroq. Kadmiy sulfidi yuqori miqdorda bo‘lgani sababli, metalni ajratib olish darajasi 70 foizdan ortmaydi. Qolgan kadmiyni tanlab eritishning qoldig’i – kekga o‘tadi. Rux kekini velsevlash davrida 90–95 % kadmiy ajratib olinadi va vazgonlarga o‘tadi. Vels – oksidlarni tanlab eritishda 60–70 % kadmiy eritmaga o‘tadi. Agarda eritmaga kislota qo‘shimcha berilsa, ajratib olish 15–20 % ko‘payishi mumkin. Rux sulfati eritmasidan kadmiy sementatsiya orqali olinadi. Eritmani kadmiy va misdan rux kukuni bilan tozalashda, kadmiy deyarli to‘liq cho‘kmaga o‘tadi. Bu cho‘kma mis – kadmiy keki deb nomlanadi va kadmiy olishning asosiy xomashyosi hisoblanadi. Mis-kadmiy kekini qayta ishlash. Mis-kadmiy keki murakkab xomashyo hisoblanib, o‘z tarkibiga quyidagi elementlarni kiritgan, %: 2,5–12 Cd, 35–60 Zn; 4–17 Cu; 0,05–2,0 Fe; 0,05–0,20 lardan Sb, SiO 2 , Co, Ni, Te, Jn. Asosiy komponentlar (Cd, Zn, Cu) kekda metallik, oksid va asosli tuzlar shaklida uchraydi. Mis-kadmiy kekidan kadmiyni ajratib olish gidrometallurgik usul bilan olib boriladi. Texnologik sxemaning asosiy operatsiyalari: kekini tanlab eritish; rux kukuni bilan sementatsiya usulida kadmiy gubkasini cho‘ktirish; eritmani tozalash; eriydigan anod bilan jihozlangan vannada kadmiyni qayta eritish va tozalash. Mis-kadmiy kekini tanlab eritishdan maqsad eritmaga kadmiy va ruxni maksimal, boshqa komponentlarni minimal ravishda o‘tkazishdir. Kek tanlab eritishga filtratsiyadan keyin to‘xtovsiz yuboriladi. Tanlab eritish ishlatilgan rux elektroliti (140–150 g/l H 2 SO 4 ) bilan amalga oshiriladi. Tanlab eritishda birinchi bo‘lib oksidlar eriydi: ZnO + H 2 SO 4 = ZnSO 4 + H 2 O, CdO + H 2 SO 4 = CdSO 4 + H 2 O, CuO + H 2 SO 4 = CuSO 4 + H 2 O. 9Metallik faza ancha qiyinroq eriydi. Jarayonni jadallashtirish maqsadida bo‘tanaga rudasi (MnO 2 ) yoki marganets shlami yuklanadi va bo‘tana 60–80 °C gacha qizitiladi. Tanlab eritishda birinchi bo‘lib rux eriydi, keyin esa – kadmiy. Mis rux va kadmiy erigandan keyin eriydi. Metallar oksidlantiruvchi–tiklovchi reaksiyalar natijasida eriydi. Reaksiyalarda vodorod ionlari metallarni oksidlantiruvchi bo‘ladi: Zn + H 2 SO 4 = ZnSO4 + H 2 , Cd + H 2 SO 4 = CdSO 4 + H 2 . Metallik mis vodorod ionlari bilan oksidlanmaydi. Uning erishi uchun kislorod bulishi kerak. Mis havodagi kislorod bilan oksid holatiga o‘tganda, o‘zi kadmiy va boshqa elektromanfiy aralashmalarni oksidlantirishi mumkin: Cu 2+ + Cd = Cd 2+ + Cu, Cu 2+ + Ni = Ni 2+ + Cu, Cu 2+ + Co = Co 2+ + Cu. Kadmiy bilan birga eritmadan kekdan nikel, kobalt, indiy, talliy va boshqalarni aralashmalarni eritmada bo‘lishlari bo‘lajak kadmiyni elektr tiklanishiga va tozalashga xalaqit beradi. Tanlab eritishdagi hosil bo‘lgan bo‘tana quyuqlashtirgichga yuboriladi. Pastki quyuqlangan bo‘tana suv bilan repulpatsiya qilinib filtrlashga yuboriladi. Olingan kek quyidagi tarkibga ega, %: 1,0 Cd 10–15 Zn, 30–35 Cu. Ushbu kekni mis zavodlariga qayta ishlashga yuboriladi. Quyuqlashtirgichni tepadagi eritmasida quyidagi moddalar bor, g/l: 120–130 Zn, 8–16 Cd, 0,3–0,6 Cu, 3–9 Fe, 0,05–0,1 Co, 0,05–0,1 Ni eritma rux kukuni bilan sementatsiyalashga yuboriladi. Sementatsiyalashdan oldin eritmani misdan tozalanadi. Buning uchun rux kukuni stexiometrik nisbatligida beriladi: Cu 2+ + Zn = Cu + Zn 2+. Mis keki filtrda ajratib olinib mis zavodiga yuboriladi. Eritmani esa kadmiyni sementatsiyalash uchun yuboriladi. Jarayon 60 °C da, kadmiyning qoldiq miqdori 1 g/l gacha olib boriladi. 10Jarayonning reaksiyasi: Cd 2+ + Zn = Cd + Zn 2+. Kadmiyning sementatsiyalanish tezligi harorat oshishi, rux kukuni ortiqcha sarfi, rux va sulfat kislotasining miqdori kamayishi bilan tobora oshib boradi. Eritmada nikel va kobalt ionlarining borligi kadmiyning sementatsiya jarayonini sekinlashtiradi. Kadmiyning sementli cho‘kmasi eritmada ajratiladi. Eritmada 1 g/l gacha kadmiy bor. Bu eritma qaytadan sementatsiya qilinadi va bunda kadmiy to‘laroq cho‘ktiriladi (qoldiq miqdori 10–15 mg/l). Nikelning asosiy qismi ikkinchi (kuchsiz) kadmiy gubkasiga o‘tadi, kobalt esa asosan, eritmada qoladi. Indiy va talliylar ham eritmada to‘planadi. Kuchsiz kadmiy gubkasi o‘zi bilan yarim mahsulot hisoblanadi va uni jarayonning bosh qismiga – mis – kadmiy kekini tanlab eritishga yuboriladi. Eritma esa kobaltdan tozalanadi. Buning uchun eritmaga etil ksantogenati yoki mis kuporosi qo‘shiladi. Kobaltning qoldiq miqdori 30–40 mg/l tashkil qilishi kerak. Ksantogenatni kobalt keki ishlatilmasdan isrof bo‘ladi. Eritma indiy va talliy ajratib olish uchun maxsus moslamaga yuboriladi. Kuchli birinchi kadmiy gubkasi ishlatilgan elektrolitda eritiladi. Eritmaga qo‘shimcha sulfat kislotasi qo‘shiladi (H 2 SO 4 miqdori 200–250 g/l ni tashkil qilishi kerak). Bo‘tananing harorati 80–90 °C gacha ko‘tariladi. Bo‘tanaga havo berish va KMnO (MnO 2 ) qo’shish gubkani erishiga ko‘maklashadi. Yerish yakunlanadi, qachonki eritmani pN=4,8–5,2 bo‘lsa. Bunday sharoitlarda mis gidrolizga uchrab cho‘kmaga o‘tadi. Misning eritmadagi qoldiq miqdori 10–20 mg/l. Bo‘tana filtrlanadi, misli qoldiq mis-kadmiy gubkasini tanlab eritish bosqichiga yuboriladi. Eritma esa aralashmalardan tozalanadi. Buning uchun eritmaga: stronsiy tuzi (qo‘rg‘oshinni cho‘ktirishga, rux kukuni (misni cho‘ktirish), kaliy permanganat (talliy va temirni oksidlantirib gidrolitik tozalash maqsadida) qo‘shiladi. Tozalangan va filtrlangan eritma elektrolizga yuboriladi. Kadmiyning elektrolitik tiklanishi rux elektroliziga o‘xshashdir. Jarayon reaksiyasi: 11Cd 2+ +2e = Cd. Anod, rux elektroliziga o‘xshash suvning parchalanish reaksiyasi oqib o‘tadi: H 2 O – 2e = 0,5 O 2 + 2H + . Kadmiy elektrolizi qo‘rg‘oshin bilan futerlangan temir beton vannalarda amalga oshiriladi. Anod – qo‘rg‘oshin-kumush (1 %) quymadan yasalgan, katod – aluminiydan. Har bir vannaga 33 katod va 34 da anod joylashtiriladi. Anod va katodning oraliq masofasi 30 mm Tok zichligi 50–100 A/m 2 . Cho‘kma 24 soat davomida o‘stiriladi. Dastlabki kadmiy elektrolitining tarkibi, g/l: 160–200 Cd; 20–30 Zn; 12–15 H 2 SO 4 ; 0,05–0,1 Fe; 0,0005–0,001 Cu. Ishlatilgan elektrolitining tarkibi, g/l: 15–20 Cd; 150–180 H 2 SO 4 . Elektrolitning optimal harorati 30–35 °C. Bunda haroratda yuqori sifatli katod cho‘kmasi paydo bo‘ladi va tokdan foydalanish koeffitsiyenti yuqoridir. Tokdan foydalanish 70–92 %, elektr quvvati sarfi 1400–1700 kvt · s/t katodli kadmiyga. Vannadagi kuchlanish 2,5–2,6 V.[2] Kadmiy ishlab chiqarish uchun asosiy xomashyo bo’lib quyidagi yarimmahsulotlar xizmat qiladi: 1) Gidrometallurgiya zavodlaridagi Cu-Cd keki 2) Kadmiy saqlagan pusserlar (chiqindilar) 3) Rux – distilyatsion zavodlardagi changlar 4) Mis eritish zavodlarida hosil bo’layotgan changlar 5) Qo’rg’oshin zavodlaridagi changlar Kadmiy ajratib olish usullari:  Pirometallurgik  Gidrometallurgik  Kombinirlangan 12Pirometallurgik usul bilan kadmiy ajratib olish 1829-yilda boshlangan.Jarayon retorta pechlarida 700-800 o C da 12-70 soatgacha tiklash orqali distilyatsiyalanadi.Bu usulda metallar ko’p yo’qotilishga uchraganligi sababli hozirda qo’llanilmayapti. [3] Gidrometallurgik usul esa quyidagi ketma-ketlikda amalga oshriladi: Cd saqlagan xomashyo ↓ H 2 SO 4 yoki Zn ish. chiq.qayta ishlangan elektrolit bilan tanlab eritish. ↓ Eritmadan Cd gubkasini Zn kukuni bilan cho’ktirish ↓ Cd li eritma tayyorlash ↓ Elektroliz ↓ Katod cho’kmasini kaustik soda ostida eritish. 13Kombinirlangan usul esa ham piro ham gidrometallurgiya jarayonlarini o’z ichiga oladi. Bu usulda asosan pusserlar, changlar qayta ishlanadi. (Zn va Pb zavodlaridagi changlar) 14Chang ↓ H 2 SO 4 yordamida tanlab eritish ↓ Zn kukuni bilan Cd ni gubka holida cho’ktirish ↓ Cd gubkasini briketlab disstilyatsiyalashga yuborish ↓ Distilyatsiyalashda kadmiyni Zn, Tl va Ni dan rafinirlanadi. Ayrim zavodlarda briketlashdan so’ng gubkani avval kaustik soda ostida eritilib so’ng kadmiyni Tl,Ni va Zn dan tozalanadi. Tanlab eritish jarayonlarining texnologik sxemasini tanlash . Cu-Cd kekini qayta ishlashning texnologik sxemasini tanlash murakkab vazifadir.Cu-Cd keklarini qayta ishlash usullarini 3 guruhga bo’lish mumkin. 1-guruhga → Cu-Cd kekini qayta ishlangan rux elektroliti yordamida bir bosqichli tanlab eritishni misol qilib ko’rsatishimiz mumkin: Bu sxemada kadmiyni selyektiv eritish hamda faqatgina kadmiy gubkasini cho’ktirish amalga oshiriladi. 2-guruhga → Cu-Cd kekini bir bosqichli tanlab eritish va Cu va Cd ni kollektiv ravishda eritma tarkibiga o’tkazish shuningdek Zn changi yordamida Cu ni to’liq cho’ktirib so’ng 2 karra kadmiy gubkasini cho’ktirish amalga oshiriladi. 3-guruhga → esa 2 bosqichli tanlab eritish va eritmadagi qo’shimchalardan tozalash va Cd ni 1 yoki 2 bosqichda cho’ktiriladi. [4] Birinchi sxema bo’yicha asosan boy keklar (4-12 % Cd saqlagan) qayta ishlanadi. 1-sxema bo’yicha → Treyl va Risdon zavodlari ishlaydi. 2-sxema bo’yicha → Flin Flone zavodi hamda 3-sxema bo’yicha → Magdeburskiy zavodlari faoliyat ko’rsatmoqda. 157-rasm Cu-Cd kekini qayta ishlashning 1-guruhga mansub soddalashtirilgan texnologik sxemasi. 168-rasm Cu-Cd kekini qayta ishlashning 2-guruhga mansub soddalashtirilgan texnologik sxemasi. 179-rasm Cu-Cd kekini qayta ishlashning 3-guruhga mansub soddalashtirilgan texnologik sxemasi. 181.2 Mis kadmiy kekini qayta ishlovchi zavodlar. Treyl zavodi (Kanada). Zavod quyida keltirilgan tarkibli Cu-Cd kekini qayta ishlaydi: Cd-8,3 %; Cu-1,91 %; Pb-3,7 %; Zn-69,5 %; Fe-0,2 %; 0,02% dan Co, In, Tl. Ushbu kek qayta ishlangan ruxli elektrolit bilan eritmada H 2 SO 4 erkin 8-9 g/l bo'lgunga qadar tanlab eritiladi. So'ngra pulpa filtrlanadi. Olingan mis keki tarkibida 6,5 % Zn; 1,5 % Cd va 10,7 % Pb mavjud. Mislikekchiqishi 34 %.Filtratda 7,5 g/l Cd, 10,5 g/l H 2 SO 4 , 9,5 g/l Fe, 0,87 g/l Mn, 2,5 g/l CaSO 4 , 3,3 g/l MgSO 4 , shuningdek 0,42 mg/l Cl 2 , 1,5 mg/l Cu, 1,8 mg/l As+Sb va 0,15 mg/l Co mavjud. Huddi shunday fitratdan yuqori tozalikdagi Cd gubkasini Zn kukuni bilan cho'ktiriladi. Eritmadagiqoldiq Cd esa70-80 o C haroratda Zn plastinkalari bilan cho'ktiriladi. Cd li chiqindi eritmani (1,5g/l H 2 SO 4 va 0,35 g/l Cd) Zn ishlab chiqarishga, tarkibi75 % Cd va 75 % Zn bo'lgan Cd gubkasi havoda bir nech hafta oksidlanadi. Oksidlangan gubkani kadmiyli qayta ishlangan elektrolitda eritiladi. Filtrdagi Cu- Cd keki jarayon boshiga qaytariladi. Fe, Tl, As va Sb lardan tozalangan va permanganat bilan oksidlantirilgan filtratni esa elektrolizga yo'naltiriladi. Elektrolittarkibi quyidagicha:31 g/l Zn, 0,02 g/l Fe, 0,21 g/l Mn, 2,2 g/l CaSO 4 , 8,3 g/l MgSO 4 , 177 g/l Cd shuningdek,1,4 mg/l Cu, 0,3 mg/l As+Sb va 63 mg/l Co. Elektroliz jarayoni xuddi Zn eritmasi elektrolizi kabi tok zichligi44 A/m va 30' C haroratda olib boriladi. Elektroliz vannasida 23 ta katod va 24 ta anod mavjud, jarayon davomiyligi 48 soat. Tok chiqishi 85-90 %. Elektrolizda hosil bo'lgan dendritlar bir sutkada bir marta sidiriladi. Qayta ishlangan elektrolit tarkibida 31 g/l Zn, 65 g/l H 2 SO 4 , 0,17 g/l Mn, 2,2 g/l CaSO 4 , 8,3 g/l MgSO 4 , 104 g/l Cd shuningdek, 0,7 mg/l Cu, 0,3 mg/l As+Sb va 62 mg/l Co mavjud. 19Katod cho'kmasi suv bilan yuvilib, kaustik soda qoshib qozonda eritiladi. Eritilga kadmiy 30 kg li chushka holida quyib olinadi. Tovar holidagi quyma tarkibi: 99,064 % Cd, 0,025 % Pb, 0,005 % Cu, 0,006 % Zn va 0,004 % Fe mavjud. Flin-Flone zavodi. Flin-Flone zavodi kadmiy gubkasini cho'ktirish bilan va ikki bosqichli tanlab eritish orqali mis-kadmiy kekini qatta ishlaydi. Ushbu zavod rekonstruktsiya qilinib sutkasiga 230 kg Cd ishlabchiqaradi. Kadmiyni cho'ktirish rux sulfatini misdan tozalangandan so'ng 2 bosqichli to'xtovsiz sxemada amalga oshiriladi. Tozalangan eritmada 70 mg/l Cu va 180 mg/l Cd bo'ladi. Tozalashning birinchi bosqichidan so'ng 1 bosqichidan so'ng eritmada 1,4 mg/l Cu va 2,2 mg/l Cd, 2-bosqichidan so'ng esa 1,3 mg/l Cuva 0,5 mg/l Cd bo'ladi. Mis- kadmiykeklarinitarkibiquyidagicha: Birinchi bosqich tozalashdan so'ng qolgan kek: Zn 45,4; Cu 9,3; Cd 3; Ikkinchi bosqich tozalashdan qolgan kek: Zn 86,2; Cu 0,8; Cd 0,13; Kekni tegirmonlarda repulpatsiyalanadi, so'ngra 75 o C haroratda Zn elektroliti bilan tanlab eritiladi. Tanlab eritishni mexanik agitatorlarda (yog'och chanlarda) olib boriladi. Chan diametri: 3,6 m; balandligi: 6 m Kislotabardosh g'ishtlar bilan futerovkalangan. Agitator qopqoq bilan yopiladi, ajralgan gaz esa ventilyatsion tizim orqali sexdan tozalanib turiladi. Eritmada erkin kislota miqdori 1g/l gacha tushganda tanlab eritish tugaydi va pulpani ramali filtrpresslarda filtrlanadi. Filtrat tarkibi:115 g/l Zn; 0,016 g/l Zn; 2 g/l; 3,9 g/l Cd bo'ladi va u Cd gubkasini cho'ktirish uchun yuboriladi. Cho'ktirish sig'imi 30 m 3 li yopiq qopqoqli sementatorlarda rux kukuni yordamida olib boriladi. Uning tarkibida 55,2 % Cd, 24,4 Zn va 0,4 Cu bo'lib kadmiy sexiga yuboriladi. Filtrat esa (109,3 g/l Zn, 0,074 g/l Cd, 2 g/l Fe, 0,043 g/l Co) rux ishlab chiqarishga yo'naltiriladi. Filtrpressdan olingan Cu kekini (26,6 % Zn, 29,4 % Cu, 3,85 % Cd) esa CuSO 4 *5H 2 O va rux elektroliti bilan mexanik agitatorlarda qayta tanlab eritiladi. Agitatorga 8 m 3 , 40 g/l mis sulfati quyiladi. Uni ustidan esa eritmada Cu konsentratsiyasi 1 g/l qolguncha Cu keki yuklanadi. Aralashtirgichli 20agitatorga 30 daqiqadan so'ng 2-3 m 3 rux elektrolit qo'shilib so'ng tanlab eritishyana 30 daqiqa cho'ziladi. Ikkinchi bosqich tanlab eritishdan so'ng kekda Cd 1 % gacha Zn esa 8 % gacha kamayadi. Filtrat jarayon boshiga yuboriladi. Cu kekini esa mis eritish zavodiga jo'natiladi. Kadmiy sexida esa gubkani qo'rg'oshinlangan yog'och diametri 3,6 m va balandligi ham 3,6 m li agitatorlarda eritiladi. Tanlaberitishni 78 o C haroratda olib boriladi. Pulpani o'tkir bug' yordamida qizdiriladi. Tanlab eritishdagi hosil bo'lgan filtr pressdan olingan qattiq qoldiqni Cu- Cd kekini tanlab eritishga (jarayon boshiga) qaytariladi. Neytral elaktrolit hisoblanmish filtratni esa yig'uvchi bakka yo'naltiriladi. Qayta ishlangan Cd li elektrolit esa Cu-Cd kekini tanlab eritish uchun ishlatiladi. Quyida neytral hamda qayta ishlangan elektrolit tarkibi keltirilgan, g/l: Neytral Cd elektroliti, Cd 114,1 g/l; Zn 68 g/l; Cu 0,012 g/l; Co 0,004 g/l. Qayta ishlangan elektrolit, Cd 58,1 g/l; Zn 64,3 g/l; Cu 0,025 g/l; Co 0,025 g/l. Magdebursk zavodi. Magdebursk zavodida qayta ishlanadigan asosiy xomashyo bo'lib, tarkibida: 35-40 % Zn, 2-10% Cd, 2% Pb, 1,5-2% Cu, 0,06% Ni, 0,015% Co, 0,11% As, 0,7% Fe va 0,5-0,9% Tl saqlagan Cu-Cd keki hisoblanadi. Cd gubkasini olish uchun bir bosqichli tanlab eritish jarayoni texnologik sxemasi. Jarayonga kelgan Cu-Cd kekini Q:S=1:3-4 nisbatgacha repulpatsiyalanadi va agitatorga yuboriladi. Tanlab eritish S:Q= 12:1 bo'lgan sig'imi 40 m3 bo'lgan pnevmatik agitatorlarda harorati 50 o C bo'lgan qayta ishlangan elektrolit ishtirokida amalga oshiriladi. Agitatorga oksidlovchi sifatida 200 g Mn rudasi qo'shiladi. Tanlab eritish jarayoni taxminan 18 soat davom etadi. Agitatordan chiqqan pulpa quyultirgichga beriladi. Quyultirgich pastki quyulmasi diskli filtrlarda filtrlanib, yuviladi. 7,34 % Zn, 43,92 % Cu, 0,69 % Cd, 4,6 % Pb, 0,85 % Fe tarkibli Cu keki esa velslash uchun shixta tayyorlash bo'limiga yuboriladi. Cu kekining chiqishi 30 % ni tashkil qiladi. Tiniq eritma esa birlamchi kadmiy gubkasini Zn kukuni bilan cho'ktirish uchun mexanik agitatorga beriladi. Zn kukuni sarfi 1g Cd uchun 2,5 g. Zn kukunining 21bir qismi cho'ktirish jarayonining so'nggi davriga beriladi. Pulpa filtrpressda filtrlanadi. Filtrat tarkibida esa taxminan: 107 g/l Zn; 1,7 g/l Fe; 62 mg/l Cd va 20 mg/l gacha Co mavjud bo'ladi. Gubka tarkibida esa: 41,3 % Cd; 16,22 % Zn; 2,44 % Cu; 1,12 % Pb va 0,38 % Fe bo'ladi. Mis kadmiyli kek Aylanma Cd li eritma Yanchish Ca(OH) 2 Tanlab eritish Qayta ishlangan Zn elektrolit Filtratsiya Cu li kek Filtrat Zn kukuni Cd ni cho’ktirish Filtratsiya Filtrat 155 g/l Zn 0.05 g/l Cd Suv Cho’kkan Cd (Sementli Cd) 98 % li H 2 SO 4 Eritish Cd qoldig’i Filtratsiya KMnO 4 Filtrat Ca(OH) 2 Te,Fe ca Co dan tozalash Mn li qoldiq Filtratsiya Filtrat Qayta ishlangan elektrolit Elektroliz Cd katodi 221.3 Magdebursk zavodining kadmiy ishlab chiqarish texnologiyasi Birlamchi gubkani eritishda eritma kislotalilik darajasi 15-20 g/l da ushlab turiladi. Bunda Cd gubkasiga H 2 SO 4 va qayta ishlangan Cd elektroliti qo'shiladi. Shundan so'ng Cd gubkasiga qo'shilgan eritmani neytrallab, pulpani esa filtrpresslarda filtrlanadi. Olingan eritmada mis 100 mg/ldan oshib ketmasligi kerak. Cu-Cd qoldig'ida esa 5,7 % Zn; 10,5 % Cd va 13,5 % Cu bo'ladi. Kislotaliligi 1-2 g/l bo'lgan filtratdan ikkilamchi Cd gubkasi cho'ktiriladi. Cho'ktirish Zn kukuni bilan 45-50 o C haroratda mexanik agitatorlarda olib boriladi. Cd gubkasi tarkibida 3-5 g/l Cd bo'lgan filtrlashdan chiqqan eritma birlamch Cd gubkasini cho'ktirishga yuboriladi. Tarkibida 7,8 % Zn; 60-70 % Cd; 0,37 % Pb; 0,4 % Fe va 0,2-0,25 % Cu bo'lgan ikkilamchi Cd gubkasidan Cdli elektrolit tayyorlanadi. Cd elektrolitini Cu bilan iflodlanishini oldini olish uchun ikki qavat filtr matodan o'tkaziladi. Ikkilamchi Cd gubkasini eritishdan qolgan qoldiqni (4 % Zn; 1,8-2 % Cu; 50-51 % Cd) boy oraliq maxsulot sifatida birlamchi Cd gubkasi bilan birga tanlab eritiladi. Tarkibida 41 g/l Zn, 250-270 g/l Cd, 0,99 g/l Fe, 13 g/l Mn va 0,2 g/l Cu saqlagan tayyor elektrolit elektrolizga yuboriladi. 23I. JARAYONNING NAZARIYASI 2.1 Mis-kadmiy kekini tanlab eritish Mis-kadmiy keki tanlab eritish sexidan qattiq-suyuq faza nisbati 1:1-3 bo'lgan pulpa ko'rinishida o'tkazgich quvurlari orqali Kadmiy sexining birinchi quyltirgichiga kelib tushadi. Quyultirgich diametri 12 m, Chan chuqurligi 3 m. Quyultirgichning yuqori quyulmasi ya'ni qattiq faza 15 g/l dan ko'p bo'lmagan tiniq Eritma nasoslar yordamida rux kuyindisini tanlab eritish sexiga yuboriladi. Pastki quyulma nasoslar yordamida avval hajmi 50 m 3 bo'lgan repulpatorga so'ngra tanlab eritish uchun hajmi 70 m 3 bo'lgan pachukka beriladi. Pachukka mos ravishda 20-25 m 3 ishchi rux elektroliti va 15-20 m 3 sexning aylanma eritmalari beriladi. Olingan eritma doimiy ravishda siqilgan havo bilan aralashtiriladi va uning konsentratsiyasi 130-150 g/l bo'lgunga qadar sulfat kislota bilan ta'sirlashtiriladi. Eritma o'tkir bug' bilan 60-80 o C harorotgacha qizdiriladi. Pachukka har 30-40 minut davomida 2-3 m 3 pulpa yuklanadi. Tanlab eritish jarayonida har soatda sulfat kislota va mis ionlari konsentratsiyasi aniqlab turiladi. Mis-kadmiy kekini tanlab eritishda hisob-kitobga binoan pachukka har soatda 20-30 g/l li sulfat kislotasi beriladi. Eritmada sulfat kislotaning qoldiq konsentratsiyasi 15-20 g/l gacha kamayganda qo'shimcha eritma berish boshlanadi. Bu holda eritmada mis ionlari konsentratsiyasi 3 g/l dan kam bo'lmaydi. Mis-kadmiyli kek pulpasining yangi portsiyasi pH=4,8-5,2 bo'lgunga qadar qo'shib neytrallanadi. pH=4,8-5,2 da va mis konsentratsiyasi 0,1- 1 g/l bo'lganda tanlab eritish tugatiladi. Pulpa pachukdan ikkinchi quyultirgichga yuboriladi . Bu yerda eritmaga poliakrilamid qo'shiladi (hisob-kitobga binoan 0,04 kg/t). Yuqori quyulma agitatorlarga birinchi sementatsiyaga yo'naltiriladi. Pastki quyulma repulpatorga yuborilib, so'ngra Diskli vakuum-filtrda filtrlanadi. Filtrlangan kek hajmi 8,5 m 3 24bo'lgan meshalkada 1,5 m 3 suv bilan aralashtiriladi va agitatorlarda mis kekini yuvish uchun yuboriladi. Olingan filtrat esa ikkinchi quyultirgichga qaytariladi. 2.2 Mis kekini yuvish va filtrlash Ikkinchi quyultirgichning pastki quyulmasi sig'imi 6 m 3 bo'lgan repulpatorga va undan Diskli vakuum-filtr vannasiga beriladi. Filtrlangan kek hajmi 8,5 m 3 bo'lgan meshalkaga kelib tushadi va unda 3-4 m 3 suv qo'shilib aralashtiriladi. Mis keki pulpasi hajmi 70 m 3 bo'lgan agitatorga yo'naltiriladi. Agitatorda pulpa hajmi 40-45 m 3 bo'ladi va unga sulfat kislota qo'shiladi. pH=2,5- 3 ga yetguncha kislota beriladi. Pulpa 25-30 minut davomida aralashtiriladi. Keyin uchinchi quyultirgichda quyultiriladi. Bu yerda mis kekini tozalashning birinchi bosqichidan so'ng nasoslar bilan tanlab eritish sexiga yuboriladi. Quyultirgichning pastki quyulmasi 70 m 3 hajmli pachukka beriladi. Pachukka 20- 30 m 3 suv qo'shiladi va o'tkir bug' bilan 50-60 o C haroratgacha qizdiriladi. Kislota pH=2,5-3 ga yetguncha qo'shiladi. Pulpa bir soatcha siqilgan havo bilan aralashtiriladi. Yuvilgan kek 70 m 3 hajmli pachukka beriladi. Keyin filtr-pressda filtrlanadi. Filtr-pressdan olingan filtrat uchinchi quyultirgichga va mis keki Mis eritish zavodiga yuboriladi. 2.3 Eritmadan kadmiyni ajratib olish Kadmiy sementatsiyasi birinchi bosqichi. Ikkinchi quyultirgichning yuqori quyulmasi kadmiy sementatsiyasi birinchi bosqichi uchun 70 m 3 hajmli agitatorlarga yuboriladi. Eritma tarkibi quyidagicha bo'lishi kerak: Zn-110-140 g/l; Cd-8-20 g/l; Cu- 0,3-1 g/l; pH=4,8-5,2 Kadmiy sementatsiyasi rux kukuni bilanolib boriladi. Agitator eritma bilan to'lgandan keyin ekspress laboratoriya usulida kimyoviy tahlil qilish orqali 25eritmadagi kadmiy konsentratsiyasi va bu operatsiyada rux kukuni sarfi aniqlab turiladi. Hisob-kitobga binoan kadmiyning qoldiq konsentratsiyasi 0,8-1,2 g/l bo'lishi kerak. Rux kukuni kyubel ta'minlagich orqali yuklanadi. Sementatsiya jarayoni tugagandan so'ng eritma nasos orqali filtrlash uchun filtr-pressga yuboriladi. Kadmiy gubkasi 5-10 minut davomida havo berib tozalanadi, konteynerga yuklanadi va kran balka yordamida kadmiy gubkasini eritish bo'limiga yuboriladi. Filtrat esa o'z oqimi bilan kobaltdan tozalash va ikkinchi sementatsiyauchun agitatorga kelib tushadi. Kobaltdan tozalash va kadmiy sementatsiyasi ikkinchi bosqichi. Kobaltdan tozalash va ikkinchi sementatsiya agitatorlarda olib boriladi. Eritma o'tkir bug' bilan 70-80 o C haroratgacha qizdiriladi. Eritmani kobaltdan tozalash uchun agitatorga 1 kg kobaltga 2 kg surma konsentrati yoki shlippe tuzi va tozalangan eritmaga 9 kg rux kukuni yuklanadi. Aralashtirish umumiy vaqti 30- 40 minut. Olingan pulpa filtr-presslarda filtrlanadi. Filtrlash jarayonidan olingan gubka 8,5 m 3 li meshalkada aralashtiriladi va agitatorga yuboriladi. Filtrlangan kambag'al kadmiy eritmasining bir qismi texnik rux sulfati olish uchun agitatorga yuboriladi, qolgan qismi yo'lakcha orqali tanlab eritish sexiga yuboriladi. Ikkilamchi kadmiy gubkasini cho'ktirish. Eritmani kobaltdan tozalash va kadmiyni ikkinchi sementatsiyasidan olingan kadmiy gubkasi 70 m 3 hajmli agitatorlarga yig'iladi. Agitatorga pulpa 40 m 3 hajmda quyiladi (qizdirilmasdan). Rux va kadmiyni maksimal eritmaga o'tkazish uchun pH=2,5 ga yetgunga qadar sulfat kislota qo'shiladi. Pulpa filtr-pressda filtrlanadi. Kobalt-nikel keki 8,5 m 3 hajmli meshalkada suv bilan aralashtiriladi va vels sexiga yuboriladi. Filtrat esa sementatsiyaning birinchi bosqichiga qaytariladi. 2.4 Kadmiy gubkasini eritish. 26Kadmiy gubkasini eritish 36 m 3 li pachukda olib boriladi. Pachukka 18 m 3 miqdorda suv qo'shiladi va 2-3 t miqdorda kadmiy gubkasi siqilgan havo bilan aralashtirilib beriladi. Mis ionlari 4 g/l dan kam bo'lmagan miqdorga yetganda, eritma konsentratsiyasi 250 g/l gacha sulfat kislota bilan oksidlantiriladi, keyin o'tkir bug' bilan 70-80 o C haroratgacha qizdiriladi. Sulfat kislota konsentratsiyasini kamaytirish va vodorodning shiddatli ajralishini oldini olish maqsadida soatiga 12-15 g/l kadmiy gubkasi yuklanadi. Eritmada mis ionlari konsentratsiyasi 3-7 g/l miqdorda bo'ladi. Mis ionlari konsentratsiyasi bu ko'rsatkichdan kamayganda, eritmada mis ionlari ortib ketmasligi uchun kadmiy gubkasini berish to'xtatiladi. Sulfat kislota konsentratsiyasi 20-50 g/l bo'lganda temir kuporosi temir va surma 50:1 nisbatda va marganetsli shlam yoki kaliy permanganat yuklanadi. Mis sementatsiyasini yaxshilash maqsadida eritmaga katta bo'lmagan miqdorda yangi kadmiy gubkasi qo'shiladi. Eritish jarayoni pH=4,8-5,2 ga yetganda tugatiladi. Eritmada mis konsentratsiyasi 100-120 mg/l, kadmiy 150-250 g/l, rux 50 g/l Dan ko'p bo'lmaydi. Eritma 1,5-2 soat davomida aralashtiriladi va filtr-pressga beriladi. Filtrlashni boshlashdan oldin filtr-pressing qabulqiluvchi ariqchasi yaxshilab suv bilan yuviladi. Filtrat qo'shimchalardan tozalash maqsadida 25 m 3 hajmli mexanik meshalkaga o'z oqimi bilan yo'naltiriladi. Kek esa bunker orqali 8,5 m 3 li meshalkaga yuklanadi va bu yerda suv bilan pulpa hosil qilinib jarayon boshiga (Cu-Cd kekini tanlab eritishga) yokiavtosisternalarga yuklanib qayta ishlash uchun vels sexiga yuboriladi. 2.5 Boy kadmiy eritmasini mis va temirdan tozalash. Meshalkaga yuklangan boy kadmiy eritmasida mis, temir konsentratsiyasi aniqlanadi va o'tkir bug' bilan 70 o C haroratgacha qizdiriladi. Qizdirilgan eritmaga uning ranggi och pushti rangga o'zgarmaguncha kaliy permanganat eritmasi oz-oz miqdorda qo'shib turiladi. Eritmada temir konsentratsiyasi 100 mg/l dan ko'p bo'lmagan holda temirdan tozalash tugallangan deb hisoblanadi. 27Misdan tozalash rux kukuni bilan sementatsiya usulida katta bo'lmagan eritma miqdorida olib boriladi. Eritmada qoldiq mis konsentratsiyasi 1 mg/l dan kam bo'lganda jarayon tugallangan deb hisoblanadi. Eritma filtr-pressda filtrlanadi. Filtrat o'z oqimi bilan hajmi 14 m 3 bo'lgan idishlarga yig'iladi va bu filtrat tayyor neytral kadmiy elektroliti hisoblanadi. Neytral elektrolit nazoratchi filtr-pressda filtrlanib, o'z oqimi bilan 3 m 3 hajmli yig'uvchi idish (ozuqa baki) ga yig'iladi hamda elektroliz jarayoniga yuboriladi. 2.6 Tanlab eritish va eritmani tozalash uchun asosiy jixozlar. Cu-Cd kekini tanlab eritish va eritmani tozalash uchun penevmatik va mexanik agitatorlar, quyiltirgichlar, vakum filtrlar, va filtrpreslar qo’laniladi. Quyida bu aparatlarning tuzilishi va ishlash pirinspi keltirilgan. Penevmatik agitatorlar. Kadmiy ishlab chiqarishda Zn kuyindisini tanlab eritishdagi kabi havo bilan aralashtiriluvchi chanlar qo’laniladi. Agitator ko’nismon tubli silindirdan iborat. Konus qismi qiyaligi garizontga nisbattan 60 o , agitator balndligi uning diametridan 3 barabar uzun. Agitator markazidan qoplamalar bilan biriktirilgan xar ikkala tomoni ham ochiq truba-aerolift o’rnatilgan. Aerolift pastga tushmaydi va channing yuqori qismidan 0.5-1 m masofada joylashgan. Aerolift diametri taxminan chan diametrining 1/10 qismiga teng. Chang korpusi yog’och, po’lat yoki temirbetondan tayyorlanadi. Korpusni kislotali eritma ta’siridan saqlash uchun kislotabardosh plitkalar yoki qo’rg’oshinli list bilan futerovkalanadi. Aerolift pastki qismi markaziga siqilgan xavoo berish uchun podga truba o’rnatilgan. Sexga gaz bilan bug’ ajralmasligi va pulpa sachramasligi uchun agitator qopqog’i yopiladi. Qopqoq ventilyatsiya uchun quvur va lyuki bilan ta’minlangan. Agitatorda pulpani sirkulyatsiyasini xosil qilish uchun aerolift ostki qismidan 2 atm. bosimda siqilgan xavo beriladi. Pulpa aerolift markazidan yuqoriga va chetidan pastga xarakatlanadi. 28Agitatorning ishlab chiqarish unumdorligi kekning oksidlanish darajasi va qabul qilinayotgan pulpani qattiq suyuq (Q:S) faza nisbatiga bog’liq. Q:S=12:10 bo’lgan oksidlangan kekni tanlab eritish davomiyligi oksidlovchi ishtirokida 12 soat, oksidlovchisiz 18 soat. Bu xolda xajmi 30 m 3 bo’lgan agitator sutkasiga 4-6 t kekni qayta ishlaydi. 10-rasm. Penevmatik agitator: 1-zasipka; 2-podkladka tayanchi; 3-tag qismi; 4- konus; 5-truba; 6 - tashqi asos; 7- kiritish quvuri; 8-qoplama; 9-qopqoq; 10- markaziy quvur; 11-lyuk; 12-probkali kran. Mexanik agitatorlar Cu-Cd kekini tanlab eritish uchun vintli aralashtiruvchili qurilmasi mavjud sig’imi 50-100 m 3 bo’lgan mexanik agitatorlar qo’llaniladi. Sig’imi 50 m3 29bo’lgan agitator diametric 4 m va balandligi 4.7 m. u 8 mm li po’lat listdan tayyorlangan va kislotabardosh plitkalar bilan futerovkalangan (qalinligi 164 mm). 11-rasm. Mexanik agitator: 1-chan; 2-diffuzor; 3- parli zmeyevik; 4-vint. Pulpani issiq bug’ bilan qizdirish uchun changning tashqi devorida maxsus tayanch orqali spiralli zmeyevik o’rnatilgan. Agitator markazida pulpani aralashtirish uchun qurilma mavjud bo’lib, u diffuzor va vintli aralashtirgichdan tashkil topgan. Diffuzorningt yuqori qismi diametric 1336 mm, pastki qismi diametri esa 872 mm. diffuzor konussimon shaklda bo’lib, unda pulpani sirkulyatsiyasi uchun 20 ta tuynuk mavjud. Diffuzor agitator qopqog’iga maxsus shtangalar orqali maxkamlangan bo’lib, uning ichida 50-100 ob/min tezlik bilan vintli val aylanib turadi. Valning xarakati quvvati 7 kVt bo’lgan elektrodvigatel orqali amalga oshiriladi. 30Agitator qopqog’i laza, kekyuklash va ventilyatsiya uchun tuynuk bilan ta’minlangan. Birinchi ikkita tuynuk ish vaqtida yopiq turadi. Ventilyatsion tuynuk quvur o’tkazgichli tizim bilan bog’langan. Eritma va bug’ berish uchun agitatorga quvurlar ulangan. Pulpani bo’shatish, agitatorni tozalash va zmeyevikdan kondensatni ajratish uchun agitator korpusining pastki qismida uchta shtutser o’rnatilgan. Quyultirgichlar Quyultirgich yog’och, po’lat yoki temir betondan tayyorlanib, diametri 10-15 m va balandligi 3-6 m. channing pastki qismi konussimon shaklda bo’lib, uning markazida quyultirilgan maxsulotni bo’shatish uchun tuynuk mavjud. Chan markazida grebkali mexanizm o’rnatilgan bo’lib, vertikal valga bog’langan. 12- rasm. Quyultirgich: 1-buferli silindr; 2- markaziy val; 3- bo’shatish kanali; 4- quyultirgich devoir; 5- krestovina qanoti; 6- grebka; 7- burchak. Grebkalar soni 4 ta bo’lib, gorizontga nisbatan 8-15 o burchak ostida o’rnatilgan. Grabel chuqurligi pulpaga qarab maxsus qurilma yordamida rostlash mumkin quyultirilgan maxsulot grabel yordamida markazdagi bo’shatish tuynugi orqali 31chiqarib yuboriladi. Valning aylanish tezligi 5-10 daqiqada bir marta. Tiniq eritma shlang yordamida to’xtovsiz sementatsiya jarayoniga yuboriladi. Filtrlar Kadmiy ishlab chiqarishda asosan vacuum filtr va filtr presslar ishlatiladi. Keng tarqalgani esa filtr presslar hisoblanadi.U bir necha qavat rama va plitalardan tashkil topgan, ular orasida esa filtr matolar mavjud.Rama va plitalar yog’ochdan,bronzadan yoki cho’yandan tayyorlanadi.Ularni (rama va plitalarni) aylanasimon po’latga qotirilgan. 13- rasm. Filtrpress; 1 va 2-plita va ramadagi tuynuk; 3-kanal; 4-kran. Kek bilan to’lib qolgan kameralar kadmiyni yuvish uchun mo’ljallangan suvli kanalga yuboriladi. Kekni quritish uchun filtrga siqilgan havo beriladi.Jarayon so’ngida kekni bunkerga tashlanadi.Keng tarqalgan filtr presslarning ramalarini qalinligi – 20-50 mm o’lchami 800×800 yoki 1000×1000 mm soni esa 10-60 tagacha bo’ladi. 322.7 Kadmiyni elektrolitik cho’ktirish Elektroliz-kadmiy xomashyosini gidrometallurgik qayta ishlash jarayoni asosiy operatsiyalardan biri hisoblanadi. Elektroliz eritmalar bilan boradi. Bu eritma mis-kadmiy keki, changlar va oksidlangan vozgonlarni tanlab eritish orqali olinadi. Odatiy elektrolit tarkibi quyidagicha: 150-250 g/l Cd; 35-80 g/l Zn; 0.35- 1.3 g/l Fe; 0.2-3.7 g/l Mn; 0.3-0.8 g/l Ni; 0.7-1.8 mg/l Cu; 0.1-0.5 mg/l As va Sb; 44 mg/l gacha Co; 500 mg/l gacha Tl; 200-500 mg/l gacha Cl. Kadmiy elektrolizi jarayoniga ko’pgina sezilarli konsentratsiyali bir qancha qo’shimchalar vat ok zichligi ta’sir qiladi. Normadan chetga chiqishlar jarayonni buzilishiga sabab bo’lishi mumkin. Davriy elektroliz jarayoni harakatlanmaydigan katodli vannada boradi. Bu jarayon elektrolitda 20-30 g/l Cd qolguncha davom etadi. Bunda cho’kayotgan kadmiy miqdoriga mos ravishda kislota konsentratsiyasi ortib boradi. Elektroliz jarayoni yakunlangandan so’ng ishchi elektrolit vannadan bo’shatiladi, yangi neytral elektrolitda yuviladi va elektroliz jarayoni qaytariladi. Bu usul tozalovchi elektrliz deyiladi. Uzluksiz elektroliz jarayoni doimiy dastlabki elektrolitni qaytarish orqali olib boriladi. Shuning uchun vannada kadmiy va sulfat kislota doimiy konsentratsiyada bo’ladi. Vannaning ish rejimi doimiy qoladi. Shu sababli bunday elektroliz tozalovchi elektrolizga qaraganda maqsadga muvofiqdir. Lekin tozalovchi elektroliz jarayoni nisbatan osonroq bo’lgani bois amalda bu elektroliz keng tarqalgan. Katod jarayoni Kadmiy eritmalari elektrolizida alyuminli katod va qo’rg’oshinli anod qo’llaniladi. Jarayon temir-betondan tayyorlangan qo’rg’oshin yoki viniplast bilan futerovkalangan vannalarda olib boriladi. Elektr toki berilgan vaqtda kadmiyli elektrolit vannada quyidagi elektrokimyoviy sistema hosil bo’ladi: 33Al|| CdSO 4 ; H 2 SO 4 ; ZnSO 4 ; H 2 O||Pb Bunda kadmiy katodga yopishadi. Bu sistemani quyidagicha tasavvur qilish mumkin: Cd|| elektrolit ||Pb Eritmada elektrolitning asosiy komponentlari quyidagicha dissotsatsiyalanadi: CdSO 4 = Cd 2+ + SO 4 2- ZnSO 4 = Zn 2+ + SO 4 2- H 2 SO 4 = 2H + + SO 4 - H 2 O = H + + OH - Elektrolizda katodda 3 ta jarayon ketishi mumkin: Cd 2+ + 2e = Cd 2H + + 2e =H 2 Zn 2+ + 2e = Zn Umumiy qoidaga asosan katodda qaysi jarayon birinchi borishi kuchlanishlar qatoridagi elektrmanfiyligi yuqori bo’lgan ionlarga bog’liq. Amaliyotda rux ionlari elektrolitda kadmiy konsentratsiyasi juda oz miqdorga kamaykaguncha katodga o’tmaydi. Bu amaliy yuz bermaydi, demak rux katodga o’tmaydi. Katodli cho’kmani qayta eritishda oz bo’lsada katodga o’tgan rux kaustik soda qo’shish yo’li bilan yengil drossga o’tkazilib yo’qotiladi. Demak, katodda kuchlanishlar qatoriga muvofiq ikkita jarayon borishi mumkin: Cd va H ionlari chiqishi. H ajralmaydi, hatto uning elektrmanfiyligi yuqori bo’lsa ham. ajralish uchun xaddan tashqari kuchlanish ko’p berilishi natijasida vodorod potensiali qoniqarsiz tomonga o’zgaradi. Kadmiy elektrolizida katodda tokning chiqishi 85-92 %ni tashkil qiladi. Bir qator zavodlarda bu ko’rsatkich 70 % va undan kam bo’lishi ham mumkin. Tokning chiqishi vodorod va kadmiy ionlari konsentratsiyasiga, tok zichligiga, elektrolit xaroratiga, katod yuzasi holatiga hamda qo’shimchalar konsentratsiyasiga bog’liq. 34Elektrolit xaroratini 40 o C gacha ko’tarish tokning chiqishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Lekin ba’zi bir zavodlarda elektrolit qizdirilmaydi. Ba’zi zavodlarda elektroliz 20-25 o C xaroratda va tok zichligi 35-50 A/m 2 da olib boriladi. Tozalovchi elektrolizda elektrolitdagi kadmiyning oxirgi konsentratsiyasi muxim ahamiyatga ega. Elektrotda Cd ning kamayishi tok chiqishini oshiradi va ayniqsa kadmiy konsentraqtsiyasi 60-40 g/l ga pasayganda sezilarli darajada oshishi kuzatilishi mumkin. Sanoatda elektroliz jarayonida elektrolitni oxirgi paytlarda tozalashga chuqurroq ruxsat etilmoqda. Ko’pgina zavodlarda elektroliz eritmada 20-55 g/l Cd qolgunga qadar davom ettiriladi. Tozalovchi elektrolizda muxim omil bu dastlabki elektrolitning kislotaliligi hisoblanadi. Dastlabki elektrolit kislotaliligini oshirish 50g/l gacha sulfat kislota tok chiqishini oshiradi. Dastlabki elektrolit kislotaliligi yuqori bo’lishi tokning chiqishiga unchalik ta’sir ko’rsatmaydi. Biroq boshlang’ich kislotalilik juda yuqori bo’lishi eritmada oxirgi kislota konsentratsiyasini oshishiga va o’z navbatida tokning chiqishiga kamaytiradi. Boshlang’ich kislotalilik juda kam bo’lishi faqatgina tok chiqishini pasaytiribgina qolmay, balki katod cho’kmasi strukturasini ham yomonlashtiradi. Anod jarayoni Elektroliz jarayonida anodda quyidagi ionlarning ajralishi yuz berishi mumkin: 2OH - -2e = H 2 O + 1/2O 2 SO 4 2- - 2e = SO 3 + 1/2O 2 SO 3 + H 2 O = H 2 SO 4 Pb – 2e = Pb 2+ (PbSO 4 ) Pb 2+ -2e = Pb 4+ (Pb(SO 4 ) 2 ) Pb(SO 4 ) 2 + 2H 2 O = PbO 2 + 2H 2 SO 4 Elektrolitdan anodning mexanik izolyatsiyasi qo’rg’oshin oksidi qatlamini qo’rg’oshin shaklida erishini oldini oladi. Anodni marganets oksidi qatlami bilan 35himoyalash uchun elektrolitda marganets konsentratsiyasi 2-3 g/l bo’lishi talab etiladi. Elektrolizda kuchlanish katod anod potensialini oshiradi, elektrolit, provodnik(o’tkazgichlar), kontaktlarda kuchlanishni tushiradi. Sulfat kadmiyni parchalanishi uchun kerakli nazariy kuchlanish 1.62 V ni, amaliyotda esa 2,3-2,5 V ni tashkil etadi. Energiyaning nazariy sarfi 968 kVt*soat/t kadmiy uchun, amaliy sarfi tok chiqishi 90% gat eng bo’lganda 1400 kVt*soat/t. energiyadan foydalanish koeffitsienti bu holda 70%ni tashkil etadi. Kadmiy elektrolizida qo’shimchalarning ta’siri. Eritmada mavjud barcha qo’shimchalarni ikkiga bo’lish mumkin: elektrmanfiyligi kadmiydan yuqori qo’shimchalar (Zn, Mn, Al, Mg, Na, Fe va boshqalar) va elektrmanfiyligi kadmiydan past qo’shimchalar (Cu, Pb, Sn, Ni, Co, Te va boshqalar) ga ajratish mumkin. Bundan tashqari eritmada xlor, ftor, kremnokislota va boshqa qo’shimchalar ham uchraydi. Colloid kremnokislota elektrliz jarayonida yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Elektrmanfiy metallar elektroliz jarayonida suvli eritmadan katodga ajralmaydi va ular eritma qarshiligini oshirib, elektro-energiya sarfini ortishiga olib keladi. Marganets elektroliz jarayonida anodda 4 valentli xoligacha oksidlanadi: Mn 2+ 2e = Mn 4+ va dioksid xolidagi marganets anod yuzasini qoplab oladi hamda uni korroziyadan saqlaydi. Bir qator zavodlarda marganets miqdori kam bo’lsa, anodni himoya qilish uchun maxsus eritma qo’shiladi. (Mn 2,2-2,5 g/l) Elektrolitda Zn boshqa qo’shimchalarga qaraganda ko’proq bo’ladi (30dan 90g/l gacha). 36Kadmiy elektrolizida Zn amalda katodda cho’kmaydi. Tozalovchi elektrolizda katodga o’tgan ruxning oz qismi kadmiy katodini qayta eritishda kaustik soda qo’shish yo’li bilan yo’qotiladi. Eritmada ruxning konsentratsiyasi oshishi natijasida kuchli dendritlarning xosil bo’lishi kuzatilishi mumkin. Temir amaliyotda katodga o’maydi, lekin tok chiqishini pasaytiradi. Temirni zarari shundan iboratki elektr toki berilishi natijasida u katodda to’xtovsiz ravishda 2 valentli xolda tiklanaveradi. Anodda 3 valentli bo’lib oksidlanadi. Talliy kadmiy bilan yo’ldosh tarzda uchraydi. Talliy tok chiqishini kamaaytiradi. Ruxning mavjudligi talliyning zararli ta’sirini kamaytiradi. Eritmada rux mavjud bo’lsa, amaliyotda kobal’t va talliy tok chiqishini kamaytirmaydi. Kobal’t- rux elektrolizi uchun zararli qo’shimcha, lekin kadmiy elektrolizi uchun o’zining zararli ta’sirini ko’rsatmaydi sezilarsiz darajada tok chiqishini kamaytiradi. Mishyak, surma past konsentratsiyalari jarayonga ta’sir o’tkazmaydi. Mis yuqori elektrmanfiylikka ega metal bo’lganligi uchun kadmiy bilan katodga o’tadi va uning sifatini pasaytiradi. Nikel elektroliz jarayonida to’liq eritmada qoladi. Xlor qo’rg’oshinli anodni korroziyaga yo’liqtiradi va katodli cho’kmaga qo’rg’oshin o’tishi kuzatiladi (anod yuzasidagi qo’rg’oshin oksidi yemirilishiga olib keladi). Elektrolitik vanna tuzilishi. Elektrolitik vanna tuzilishi vat ok zichligi qo’llanalishiga qarab kadmiy zavodlarini ikki guruhga bo’lish mumkin. Ko’pgina zavodlarda to’g’ri burchakli qo’zg’almas katodli vannalar qo’llaniladi xamda almashtiriluvchi elektroliz o’tkaziladi. Jarayon tok zichligi 35-50 A/m 2 xamda jarayon davomiyligi 24 soat davom ettiriladi. Tok zichligi yuqori va jarayon davomiyligi ko’p davom etsa dendrite xosil bo’lishi kuzatiladi. 37Bu vannalar daraxt, temir beton yoki po’lat listlardan to’g’ri burchakli qilib tayyorlanadi va ustki qismi qo’rg’oshin, rezina, kislotabardosh plitkalar, viniplast va boshqalar bilan futerovkalanadi. 3814-rasm Cu-Cd kekini qayta ishlash jarayonining texnologik sxemasi. 392.8 Kadmiy katodini eritib quyma olish jarayoni. Kadmiy katodini sig’imi 0.3-2 t va undan katta bo’lgan elektroqizdirgichli kotyollarda (qozonlarda) eritiladi. Kadmiyni oksidlanishini oldini olish maqsadida odatda og’ir yog’lardan (konifol, NaOH, NH 4 Cl va yog’och ko’mir) lardan foydalaniladi. NaOH – ko’p miqdorda drosslar hosil qilib bu drosslar tarkibiga ko’p miqdorda kadmiy o’tadi. Ushbu ishqor Cd ni Zn dan tozalash qobiliyatiga ega.Metall yuzasini qoplashda yog’och ko’mirga → kadmiy ugari 4-5 %, NH 4 Cl ga esa → 2- 4 % ugar o’tadi.Ugarni kamaytirish maqsadida eritish chuqurroq kotyollarda amalga oshiriladi. Eritish boshlanishidan avval kotyolga NaOH yuklanib, qizdirgich ishga tushiriladi va harorat 350-400 o C ga yetganda kadmiy katodi yuklanadi keyin esa materiallarni aralashtirish uchun aralashtirgich o’rnatiladi. Agarda Cd katodi tarkibida talliy (Tl) elementi bo’lmasa, ishqorli dross kotyoldan chiqarib olingach metal to’g’ridan to’g’ri qoliplarga quyiladi. Mobodo Tl mavjud bo’lsa u holda ishqorli dross chiqarilib olingach kotyolga NH 4 Cl solinib Cd ni Tl dan rafinirlanadi. Bu holatda Tl metal yuzasiga chiqib Tl li dross hosil qiladi va Tl ajratib olishga yuboriladi.Rafinirlangan Cd ni esa kerakli qoliplarga quyiladi.Chet el mamlakatlarida Tovar holidagi Cd prut holida iste’molga chiqariladi. 40II. TEXNOLOGIK HISOBOT 3.1 Mis-kadmiy keklarini tanlab eritish Tanlab eritmaga o'tkazish uchun quyidagi o'rtacha tarkibdagi mis-kadmiy keki beriladi: 7% Cu, 10% Cd, 55% Zn, 2% Fe, 0.2 % Sb, 3.5 % SiO 2 , 0.8 % Co, 0.06 % Ni, 0.04 % Te, 0.5 % In va 21% H 2 O. Sarflangan 110 g / l H 2 SO 4 va 45 g /l Zn bo'lgan elektrolitlar erituvchi sifatida ishlatiladi. Hisoblash uchun quyidagilar talab qilinadi: kekni tanlab eritmaga o'tkazish uchun qayta ishlangan rux elektrolitining sarfi; mis kekining hosildorligi va uning tarkibi; kekni suyultirish orqali olingan eritmalarning miqdori va tarkibi; tanlab eritmaga o'tkazish balansi. Biz 100 kg mis-kadmiy kekiga hisoblashni amalga oshiramiz. Kekni eritishda 98% Cd, 94% Zn va 3% Cu reaksiyalarga ko'ra eriydi deb taxmin qilamiz. Cd + H 2 SO 4 = CdSO 4 + H 2 , Cu + H 2 SO 4 = CuSO 4 + H 2 , Zn + H 2 SO 4 = ZnSO 4 + H 2 . Eritmani eritish uchun talab qilinadi, kg: Cd da……… 10,0*0,98= 9.8, Cu da …….. 7,0*0,03 = 0,21, Zn da…….. 55,0*0,94 = 51.7. Sulfat kislotasi tanlab eritish uchun sarflanadi, kg: Cd da…….. 98*9.8/112,4 = 8.54, Cu da……. . 98*0.21 /63,6=0,32, Zn da………98*51.7/65.4 = 77.47. Sulfat kislotasining umumiy sarfi: 8.54 + 0,32 + 77.47=86.33 kg. Kekni tanlab eritish 1,5 g/l H 2 SO 4 eritmasida, ya'ni qayta ishlanlangan rux elektrolitining har bir litridan foydalanish foydali bo'ladi deb olamiz. 41110-1,5 = 108,5 g H 2 SO 4 . qayta ishlanlangan rux elektrolitining sarfii bo'ladi 86330 : 108,5 = 795.6 l, yoki ma'lum bir tortishish kuchi bilan 1,2 795.6*1,2 = 954.7 kg. Mis kekiga quyidagi metallar miqdori kiradi, kg: Cd ……….. 10,0-9.8=0,2 Cu……....7,0-0,21=6.79 Zn……...55,0-51.7=3.3 Mis keki tarkibidagi mis miqdori ko'pincha 30-50% gacha, ba'zida 65% ga yetadi. Ushbu hisob-kitobda kek tarkibidagi mis miqdori 50% ni tashkil qiladi deb taxmin qilamiz, keyin quruq mis kekining hosil bo'lishi 6.79 : 0,5 = 13.58 kg. Mis kekining tarkibi 1-jadvalda keltirilgan. Tanlab eritish va filtrlash paytida kadmiyning yo'qotilishini qabul qilamiz, yoki 10,0* 0,015 = 0,15 kg. 3-jadval. Quruq mis kekining tarkibi komponentlar Kg % Cu 6.79 50,0 Cd 0, 2 1.47 Zn 3.3 24.3 boshqalar 3.29 24.22 Jami 13.58 100,0 Eritmadagi kadmiy miqdori: 9.8–0,15 = 9.65 kg. 42Eritmadagi rux miqdori, kg: kadmiy kekidan eritiladi …………….51.7 qayta ishlanlangan elektrolit bilan keladi (795.6*45 = 35802 г )……. 35.8 Jami..……. 87.5 Kekni tanlab eritish natijasida olingan eritma miqdori, kg: qayta ishlanlangan rux elektroliti ………..………954.7 mis-kadmiy keki namligi ………………..................21 eritmaga o'tkazilgan metallar miqdori (9.65+0,21 +51.7)……… 61.56 jami ………….1037.26 yoki 1037.26 : 1,25 = 829.8 l. Kekni suyultirish orqali olingan eritmalar tarkibi, g / l: Zn …………87500:829.8 =105.44 Cd………… 9650:829.8 =11.63 Cu………… 210: 829.8 =0,25 H 2 SO 4 …………………… 1,5 Tanlab eritmaga o'tkazishning material balansini hisoblash natijalari 2-jadvalda keltirilgan. 43Tanlab eritish material balansi 4-jadval Keladi kg Sarflanadi Kg Mis-kadmiy keki 100,0 Mis keki 13.58 qayta ishlanlangan rux elektroliti 954.7 Eritma 1037.26 Boshqa yo’qotishlar 3.86 Jami 1054.7 Jami 1054.7 3. 2 Kadmiy li gupka ni cho'ktirish Kadmiyli gupka cho’kmalari tarkibiga kiradi: 105.44 g/l Zn, 11.63 g/l Cd, 0,25 g/l Cu u 1,5 g / l H 2 SO 4 . Hisoblash uchun talab qilinadi: kadmiyning cho'kishi uchun rux changining sarflanishi; olingan ка dmiy gupkasining miqdori va uning tarkibi; olingan kadmiy kambag’al eritmasining miqdori; gubka cho'kmasining material balansini tuzish. Mis-kadmiy kekini tanlab eritishdan keyin olingan eritma odatda kadmiyli gupkani cho'kma bilan to'yintiriladi. Ba'zan bunday eritmalar misni olib tashlash uchun oz miqdordagi rux chang bilan ishlov beriladi. Odatda, chet el fabrikalarida bo'lganidek, filtrlangan eritmalar gupkani cho'kma qatlamiga kiradi va qayta tiklash talab qilinmaydi deb taxmin qilamiz. Kadmiyli gupkani rux chang bilan biriktirganda, quyidagi kimyoviy reaksiyalar bo’ladi: CdSO 4 + Zn = ZnSO 4 + Cd; CuSO 4 + Zn = ZnSO 4 + Cu. Hisoblash 100:1,25 = 80 litr hajmni egallagan 100 kg eritma uchun amalga oshiriladi. Mis va kadmiyning to'liq yog'inari uchun zarur bo'lgan rux changining nazariy miqdorini hisoblaymiz, g: 44Kadmiy uchun……… 65.4*11.63*80/112,4 =541.3 mis uchun……….. 65.4*0,25*80/63.6 = 20.5 Jami ……….. 561.8 25% ortiqcha bo'lsa, rux changining amaliy sarfi bo'ladi 561.8*1,25 = 702 g. Gupkani cho'ktirish va filtrlash paytida kadmiyning yo'qotilishi 1% ga teng yoki 11.63 * 80 * 0,01 = 9.3 g ni tashkil qiladi. Sementatsiyalash keyin eritmalarda ozgina kadmiy qoladi (0,05-0,35 g /l), biz 0,2 g/l Cd ni olamiz yoki faqat 80 * 0,2 = 16 g. Kadmiy kadmiyli gupkaga olinadi: 11.63*80-(9.3+ 16,0) = 905 g. Kadmiy gupkadagi kadmiyning tarkibi turlicha bo'lib, yaxshi amaliyot bilan 60- 80% ga yetadi. Biz gupkada 70% Cd bor deb taxmin qilamiz, keyin uning chiqishi bo'ladi 905:0,7 = 1292.8 g. Ortiqcha rux miqdori gupkaga tushadi 702-561.8= 140.2 g. Kadmiy gupkaga yuborilgan mis miqdori: 0,25*80 = 20 g. Kadmiy gupkasining tarkibi -jadvalda keltirilgan. Kadmiy gupkan ing tarkibi 5 -jadval Komponentlar G % Cd 905 70 Cu 20 1.54 Zn 1 40.2 10.84 45Boshqalar 227.6 17.6 Jami 1292.8 100,0 Eritmada rux, g: eritmasida ………….105.44*80 = 8435.2 sementatsiyalash jarayonida eriydi ……………561.8 Jami . ……… 8997 Sementatsiyalashdan keyin eritmaning tarkibi: 8997:80 = 112,4 g/l Zn va 0,2 g/l Cd. Gupkani cho'kishi natijasida eritmaning og'irligi gupkani bo'shatish natijasida 1292.8 g ga kamayadi va 561.8 g rux eritilganligi sababli ortadi, natijada eritmaning og'irligi 731 g kamayadi. Gupkani cho'ktirgandan keyin eritma miqdori: 100,0-0,731 = 99,269 kg. Hisob-kitoblar natijalari material balansning umumiy miqdori jadvalida keltirilgan (4-jadval). Kadmiy gupkani material balansi 6-jadval Kelishi Kg Sarflanishi kg kadmi yli gupka ni cho'kma eritmasi 100,0 kadmiy gupkasi 1.29 Ruxli chang 0, 7 gupka ni cho'ktirishdan keyin eritma 99, 269 Boshqa yo’qotishlar 0,1 41 Jami 100, 7 Jami 100, 7 463.3 Kadmiyli gupkani eritish. Kadmiyli gupka eritmasi tarkibiga kiradi: 70% Cd, 1,54% Cu, 10.84% Zn va boshqa 17.6% eritishga kiradi. Tarkibida 150 g/l H 2 SO 4 , 20 g/l Cd va 40 g/l Zn bo'lgan sarf qilingan kadmiy elektrolitlari erituvchi sifatida ishlatiladi. Hisoblash uchun talab qilinadi: gupkani suyultirish uchun sarflangan kadmiy elektrolitining sarfi, mis qoldig'ining chiqishi, kadmiyli gupkani eritilishi natijasida hosil bo'lgan eritmalar miqdori va tarkibi, kadmiyli gupkani eritib yuborilishining material balansi. Kadmiyli gupkani mohiyati va amaliyotida eritib olish jarayoni mis-kadmiy kekini tanlab eritishga o'xshaydi. Uning o'ziga xos xususiyati shundaki, gupka, ayniqsa oksidlanmagan, toza va kadmiyga boy, juda sekin eriydi. Bu gupkada kadmiyning eritmaga o'tishini faollashtiradigan ozgina aralashmalar mavjudligi bilan izohlanadi. Eritishni tezlashtirish uchun gupka ochiq havoda oldindan qarish natijasida qisman oksidlanadi (2-3 hafta davomida) va uni eritib olish uchun marganets rudasi ba'zan kovaklarga qo'shiladi va pulpa 80-90 °C gacha qiziydi. Eritma qayta ishlangan kadmiy elektrolitlari yordamida amalga oshiriladi. Kadmiy elektrolitida kiruvchi aralashmalar to'planib qolsa, u vaqti-vaqti bilan to'liq yoki qisman mis-kadmiy keklarini eritib yuborish uchun yuboriladi, gupkani esa sulfat kislota bilan eritib yuboriladi. Kadmiyli gupkani eritib, mis-kadmiy kekini suyultirishga qaraganda kadmiy, mis va ruxning xatti-harakatlarida ko'proq tanlovga erishiladi. Bunga erituvchining tegishli dozasi yordamida erishiladi. Agar oksidlangan gupka butunlay eritilgan bo'lsa, eritmalarni tozalash uchun yangi, oksidlanmagan gupka yuklanadi. Shu sababli mis qoldiqlari 10–20% Cu, 5–15% Zn va 10-30% Cd, shuningdek TI, Co, Ni, Fe, Pb va boshqa aralashmalar eritilmagan holda chiqariladi. Ko'pgina zavodlar bu qoldiqlarni kadmiyning yuqori miqdori bilan ishlov berish boshiga yo'naltiradi va uni mis-kadmiy keklari bilan birga eritib yuboradi. 47Odatda gupkani eritib olgan neytral kadmiy eritmasida 80-240 g/l Cd, 20-70 g/l Zn, qoldiqlaridan 3 g/l Mn gacha, Cu va ba'zi Fe, Co va boshqa aralashmalarning qoldiqlari mavjud. Ko'pincha, bunday eritmalar tozalashsiz kadmiyning elektro- cho'kmalariga yuboriladi. Hisoblash 100 kg kadmiy kupkasiga olib boriladi. Kadmiyli gupkani eritganda quyidagi kimyoviy reaksiyalar yuzaga keladi: Cd+ H 2 SO 4 = CdSO 4 + H 2 , Zn + H 2 SO 4 = ZnSO 4 + H 2 . Mis amalda erimaydi. Faraz qilaylik, kadmiy 95%, rux 80% eriydi. Eritish kerak 70*0,95= 66,5 kg Cd, 10.84*0,80= 8.67 kg Zn. Eritishga sulfat kislota kerak bo'ladi, kg: kadmiyda……… 98*66,5/112,4 =58 ruxda …………. 98*8.67/65,4 =13 jami …….. 71 Ushbu miqdordagi sulfat kislota jarayonga quyidagi miqdorda qayta ishlangan kadmiy elektrolitlari bilan kiritilishi mumkin: 1*71000/150 = 473.33 l. Biz elektrolitning o'ziga xos og'irligini 1,25 ga olamiz, shunda elektrolit miqdori bo'ladi 473.3*1,25 = 591.66 kg. Gupkani eritib bo'lgandan keyin uning tarkibidagi kg bo'ladi: Qayta ishlangan elektrolit kadmiy …….….. 0,020*473.33 = 9,46 Gupkadan ………………………66,5 Jami………… 75.96 Qayta ishlangan rux elektrolit …………. 0,040*473.33 = 18.93, gupkadan…………… 8.67 48 Jami ................... 27.6 Olingan eritmalar tarkibi: 75960: 473.33= 160.48 g/l Cd va 27600:473.33 =58.3 g/l Zn. Kadmiyli gupkani eritish natijasida mis qoldiqlarining miqdori va tarkibi: kg % Cu …………………………… 1.54 6.2 Cd ………………… 70,0-66,5= 3,5 14.1 Zn…………………..10.84-8.67= 2,17 8.74 boshqalar ……………………….17.6 70.94 Jami ……. .24,81 100,0 Gupkani eritib bo'lgandan so'ng, eritilgan kadmiy va rux tufayli eritmaning og'irligi 66,5 + 8.67 = 75,17 kg ga oshadi va shundan keyin 591.66 + 75.17 = 666.83 kg bo'ladi. Eritilganida distillangan vodorodning ahamiyatiga ahamiyat bermaymiz. Barcha hisob-kitoblarning natijalari kadmiyli gupkani eritilishining material balansi umumiy jadvalida keltirilgan (5-jadval). Kadmiyli gupkani eritilishining material balansi 7-jadval. Kelishi Kg Sarflanishi Kg Kadmiyli gupka 100,0 Kadmiyli gupka eritmasi 6 66.83 Qayta ishlangan rux elektrolit 591.66 Misli qoldiq 24, 81 Jami 691.66 Jami 691.66 3.4 Kadmiy elektrolizi 49 Kadmiyning elektrolizi erimaydigan anodlar yordamida amalga oshiriladi, bundan tashqari, kadmiy eritmalardan ajralib chiqadi va sulfat kislota qayta tiklanadi. Elektrolizning yakuniy natijasi jarayonning umumiy reaksiyasi bilan aniqlanadi: CdSO 4 + H 2 О = Cd+ H 2 SO 4 + 0,5 О 2 . Ushbu reaksiyadan foydalanib, siz elektrolitlar tarkibidagi o'zgarishlarni vannadan o'tayotganda aniqlash uchun barcha hisob-kitoblarni bajarishingiz mumkin. A. 1000 A oqimida ishlaydigan elektrolitli vanna soatiga 13 l eritma oladi, tarkibida 160.5 g /l Cd va 58.3 g /l Zn. Vannadan oqib chiqadigan elektrolitning tarkibi qanday? Kadmiy elektrolizi paytida joriy samaradorlik juda katta farq qiladi: 80 dan 92% gacha. Ba'zan hozirgi samaradorlik 80% dan ham pastga tushadi. ayniqsa, elektroliz paytida eskirish uchun. Mavjud samaradorlik 85% deb taxmin qilamiz. Keyin kadmiy bir soatdan keyin chiqariladi 1000 *2,097 * 1*0,85 = 1782 g. Bir soatlik eritma o'z ichiga oladi 160.5 *13 = 2086.5 g Cd. Qayta ishlangan elektrolitlar qoldiqlari 2086.5 – 1782= 304.5 g Cd. Qayta ishlangan elektrolitda kadmiy miqdori 304.5: 13 = 23.4 g/l. Katodda har bir litr eritmadan cho'kindi 160,5-23,4 = 137,1 g Cd. Reaksiyaga ko'ra, har 112,4 g Cd uchun 98 g sulfat kislota qayta tiklanadi va 137,1 g cho'kindi kadmiy uchun bu 98*137,1/112,4 = 119.5 g/l H 2 SO 4 . 50 Qayta ishlangan elektrolitlar tarkibi: 23,4 g/l Cd, 119.5 g/l H 2 SO 4 . B. 160,5 g /l Cd bo'lgan eritma 3000 A tok kuchi bilan ishlaydigan elektrolitli vannaga kiradi va 23,4 g / l Cd qayta ishlangan elektrolit to'kiladi. Vannaga qancha eritma berish kerak? Vannaga berilishi kerak bo'lgan eritma miqdorini hisoblash uchun quyidagi formulani olish mumkin. Belgilaymiz: Q - vannaga kiradigan eritma miqdori, l / soat; I- vannaning tok kuchi, A; q - elektrokimyoviy ekvivalent (kadmiy uchun soatiga 2,097 g / soat); η - tok chiqishi; p 1 - vannaga kiradigan eritmadagi kadmiy miqdori, g / l; P 2 – vannadan chiqadigan, eritmadagi kadmiy miqdori, g / l. Faraday qonuniga ko'ra, katodda ajralib chiqqan kadmiy miqdori formula bo'yicha aniqlanadi I q η = Q( р 1 - р 2 ), Shunda Q= I q η / р 1 - р 2 Ushbu misol uchun biz η = 0.85% ni olamiz; keyin vannaga kiradigan eritma miqdori bo'ladi Q=3000*2,097*0,85/160,5-23,4=5347.35/137.1=39 l/soat B. Kadmiy zavodida har yili 200 A /m 2 tok kuchida 200 tonna kadmiy katodi ishlab chiqariladi. Elektroliz sexiga kiradigan eritma 160,5 g / l Cd ni tashkil qiladi, qayta ishlangan elektrolitlar esa 23,4 g / l Cd va 119.5 g / l H 2 SO 4 . Amaldagi samaradorlik 85% ni tashkil qiladi va kontaktlarning zanglashiga olib keladigan tok kuchi 1000 A ni tashkil qiladi. Elektroliz parametrlarini va kuniga neytral eritmaning zarur miqdorini aniqlash kerak. Elektrolitli vannalar soni quyidagicha aniqlanadi. N =200*10 6 /100*0,85*2,097*360*24=14 vanna. 51Umumiy katod yuzasi F=1000*14/200 =70 m 2 . Bitta vannadagi katodlarning yuzasi 70:14 = 5 m². Bundan tashqari, katodlarning o'lchamlari va elektrodlar orasidagi masofani hisobga olsak, elektrolit vannasining hajmini hisoblash oson. Magdeburg rux zavodida yarim sirkali sig'imning sig'imi 1,5 m 2 bo'lgan 4 dan 6 tagacha aylanadigan katodli vannalari muvaffaqiyatli ishladi. Shunga o'xshash vannalar Riesdonda (Avstraliya) va ba'zi boshqa zavodlarda qo'llaniladi. Elektrolitga bo'lgan umumiy soatlik ehtiyoj I q η N/ р 1 - р 2 =1000*2.097*0.85*14/160.5-23.4=182 l. Har bir vanna soatiga yetkazib berilishi kerak 182: 14 = 13 l neytral eritma. Vannaning elektrolitik balansi Elektroliz davriy bo'lganligi sababli, vannadagi kuchlanish eritmaning o'zgaruvchan tarkibi funktsiyasi va shuning uchun vaqt. O'rtacha kuchlanish 5,5 V ga teng deb qabul qilinadi, kuchlanishning 2%, ya'ni. 0,11 V (5.5 * 0.02) kontakt o'tish joylarida, shinalar va novlarda yo'qoladi. 500 ... 1000 A/m 2 zichlikda kadmiy chiqindilarining katodik potentsiali 0,6 V. Anod potentsiali 2.13 V. Elektrolitlardagi kuchlanish pasayishi: 5,5 – 0,11 – 0,6 – 2,13 = 2,66 V. Kuchlanish balansi 8-jadval Komponentlar v % Potentsial: katod 0,6 10,91 anod 2,13 38,73 52Kuchlanish pasayishi: eritmada 2,66 48,36 kontaktda 0,11 2 Jami 5,5 100 3.5 Issiqlik balansi Kadmiy sulfatning elektrolizi paytida reaksiyalar sodir bo'ladi : CdSO4 = Cd + + SO 4 2– + ∆H р . H2O = H + + OH – Reaksiyaning termal ta'siri elektrokimyoviy reaksiyalar natijasida olingan reaksiya mahsulotlari va moddalarning entalpiyasidan iborat. Soddalashtirish uchun biz hosil bo'lgan sulfat kislotasining eritish issiqligini va jadvalning haqiqiyligini (T = 298 K) aniqlash shartlari orasidagi farqni tuzatishni e'tiborsiz qoldiramiz: H CdSO4 = 927,8 kDj; ∆H H2SO4 = 812,23 kDj; ∆H H2O = 286,2 kDj. Jami issiqlik effekti: 812.23 - 286.2 - 927.8 = - 401.77 kJ, ya’ni Reaktsiyani davom ettirish uchun 401,77 kJ kerak har 112,4 • 10 -3 kg kadmiy uchun. Har bir soniyada bitta vannaning katodida 1,87 g kadmiy yoki 0,0166 g/mol chiqariladi. Reaksiyaning energiya qiymati: 0.0166 * 401.77 * 10 3 = 6692.5 J. 53Tok natijasida energiya chiqishi quyidagicha bo'ladi: 3750*5,5 = 20625 J. Elektrolitik vannaning oynasidan namlikning kunlik bug'lanishi metallurgiya hisobiga ko'ra 0,838-154,586 = 129,54 kg ni tashkil qiladi. va har soniyada - 129,54/37 140 = 3,49 * 10 –3 kg. Bug'lanish uchun issiqlik sarfi: 3,49 * 10 –3 * 2 442,8 * 10 3 = 8 526 kDj, bu yerda 2442,8 * 103 J / kg - bu suvning T = 35 ° C bug'lanish issiqligi. Konvektsiya va vanna nurlanishi tufayli issiqlik yo'qotilishi bug'lanish yo'qotishi- ning 11% ni tashkil qiladi: 8526 * 0.11 = 937.9 J. Haddan tashqari issiqlik 20625 - 6693 - 8526 - 938 = 4468 J ga teng m = Q/4190(t’’-t’), bu yerda 4190 J / (kg * K) - suvning o'ziga xos issiqligi; t '- bu 30 ° C ga teng bo'lgan suvning harorati; t '’- bu 15 ° C ga teng keladigan suvning harorati, keyin m=4468/4190(30-15)=0.071 кг / с = 255,6 l/s Vannaning issiqlik balansi 9-jadval Elektr energiyasi bilan issiqlik kiritish Miqdori, J Elektrokimyoviy parchalanish reaksiyasining sarflari 6693 Yo'qotish: bug'lanish uchun 8526 konvektsiya, nurlanish uchun 938 Sovutilgan suvni isitish uchun issiqlik 4468 Jami 20625 543.6 Tsex d astgohlarini hisoblash Qayta taqsimlash uskunalarini hisoblash avvalgisiga o'xshashdir. Bunda Ushbu bo'limda biz kadmiy sulfat eritmalarining elektrolizini hisoblash haqida to'xtalamiz. Elektroliz bo’limi Hozirgi vaqtda sanoat havfsizligi ishlab chiqarishda elektroliz sexlarni jihozlash uchun rektifikator qurilmalari 1000, 6300, 12500, 2500 A nominal oqimi bo'lgan metallarning cho'kishi kerak. Namuna shartlariga ko'ra, eng mos keladigan birlik ВАКВ 6300/484 (quvvat 302 kVt, to'g'rilangan kuchlanish 48 V, nominal tok kuchi 6300 A, samaradorlik 92,5%, cos φ - 0,91). Elektroliz bo'limida ishlab chiqarish dasturi yiliga 500 tonna kadmiy metalini qabul qiladi. Bunday dasturni amalga oshirish uchun yiliga 182500 / 0.985 = 185279 kg katod kadmiyni olish kerak. Elektrolizga yuborilgan eritmada 130 g/l kadmiy va qayta ishlangan kadmiy elektrolitida 20 g/l kadmiy va 96 g/l sulfat kislota mavjud. N = 185279*10 3 /1200 *0.85*2.097*365*24 = 10 Vannadagi katodlarning umumiy maydoni 1 m 2 ni tashkil qiladi. Sig'imi 0,5 m 3 bo'lgan bitta vanna uchun elektrolitga kunlik ehtiyoj: (1200 * 2.097 * 0.85 * 25 / 130-20) * 24 = 11667 l, yoki 11.667 m 3 . Biz diametri 16 mm bo'lgan quvurli alyuminiy katodlardan foydalanamiz. Naychalar orasidagi masofa 120 mm. Katod va yon devor orasidagi bo'shliq 75 mm. Shuning uchun, vannaning ichki kengligi a = 850 mm. Vannaning pastki qismi kadmiyli gupkani bo'shatishni osonlashtiradigan tetraedral piramida shaklida qilingan. Piramida tekisliklarining moyilligi 45 °. Vannadagi eritma hajmi birinchi taxminiy tarzda ifodalanadi V = abh + 1/3ab1/2b, 55Bu yerda a - vannaning ichki kengligi; b - vannaning uzunligi; h - vannadagi eritmaning balandligi, 710 mm ga teng Ma'lum hajmga ko'ra, vananing uzunligini aniqlaymiz: 0,5 = 0,85*0,71 b + 1/6 0,85 b 2 ; 0,14 b 2 + 0,6 b - 0,5 = 0; b = 0,7. Ekstremal anodlar va vannaning oxirgi devorlari orasidagi bo'shliqlarni har birida 75 mm qabul qilamiz, vannadagi katod soni 4 ta, xuddi shu nomdagi elektrodlar orasidagi masofa 700 – 75*2*10 2 /4=112 mm. Ishlab chiqarish dasturini amalga oshirish uchun kuniga 185279 / 365 = 507.6 kg katod katodini yoki har bir vannadan 51 kg berish kerak. Kadmiyning elektrokimyoviy gramm ekvivalenti 2,097 kg / (kA *s) dir. Shuning uchun, vanna orqali mavjud samaradorlikning 85 foizini hisobga olgan holda, o'tish kerak: 51/2.097*0,85 = 28,6 k А *s. Vanna toki 1200 A bo'lganligi sababli, elektroliz jarayonining davomiyligi 30000/1200= 24,1 s. 40 daqiqa ichida vanna qayta ishlangan elektrolit va gupka eritmasidan ozod qilinadi, kadmiy elektrolitining yangi eritmasini quyadi. Elektroliz jarayoni qayta boshlanadi IV. T E XNIK – IQTISODIY HISOBLAR. Ishlab chiqarishni tashkil etish. Kamyob metallar ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bo'lganligi sababli jarayonlarni boshqarish sutka davomida bir-biriga bog'liq xolatda amalga oshiriladi. 56Muayyan sharoitdan kelib chiqqan xolatda ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirishda 5 brigadalik grafik asosida yillik ish kuni rejalashtiriladi. Bir sutkada 3 smena qabul qilamiz, smena davomiyligi 8 soat. Mis eritish jarayoniyillik ish kunlari 360 kun qabul qilamiz. Bir ishchini nominal ish vaqti fondi. Tn =365-52– 8 =305 kun bu erda: 52-6 kunlik ish xaftasidagi dam olish kunlari. 8-bayram kunlari Bir ishchini effektiv ish vaqti fondi Tef = 365 – 52 – 8 – 24 = 281 bu erda: 24-ta'til kunlari Ro'yxat koeffisientini aniqlaymiz.К рўй = Т н Тэф = 305 281 = 1,1 Xodimlar soni va ish xaqi fondini hisoblash. Ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etuvchi asosiy va yordamchi ishchilar sonini aniqlashda ayrim gurux ishchilari uchun rejali ish balansi belgilanadi. Bir ishchining bir yildagi ish vaqti balansi kamyob metallar ishlab chiqarish tsexi qabul qilgan ish tartibiga asosan aniqlanadi. Mis eritish zavodida ishchilar sonini aniqlashda ishlab chiqarish jarayonlarida ishtirok etadigan agregatlar soni va ish joyiga xizmat ko'rsatish alohida axamiyatga ega. Har bir ish joyidagi xizmat ko'rsatish me'yorini aniqlashda korxona tomonidan belgilangan kasb va malaka bo'yicha ma'lumotlardan foydalanish mumkin. Har bir kasb uchun bir sutkadagi smenalar soni ish kuni davomiyligi va har bir ish joyidagi agregatni ishlash vaqti bo'yicha aniqlanadi. Uzluksiz ishlab chiqarish 8 soatlik ish smenasida bir sutkada 3 smena bo'ladi. Bir sutkadagi ishga kelgan ishchilar soni quyidagi ifoda orqali aniqlanadi. 57N ish.kel = N · A · S Bu erda: N – bir agregatga xizmat ko'rsatish me'yori, kishi; A – bir sutkadagi agregatlar soni; S – bir sutkadagi smenalar soni. Shtatdagi ishchilar soni quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: N sh = N ish.kel + N pod = N · A · (S+1) Bu erda: N pod - o'rinbosar ishchilar soni, kishi. Ro'yxatdagi ishchilar soni quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: N ro'y = N ish.kel + K ro'y = N ish.kel · T n /T EF bu erda: K ro'y – ro'yxat koeffisienti; T n – nominal ish vaqti fondi, kun; T EF –samarali ish vaqti fondi. Ro'yxat koeffisienti K ro'y = 1,1 – 1,4 ga teng qilib olinadi. Gidrometallurgik bo'limidagi ishchilar sonini rejalashtiramiz. Apparatchi: N ish.kel = 1 · 2 · 2 = 4 kishi N sh = 4 + 2 = 6 kishi N ro'y = 6· 1,1 = 6,6 kishi Slesar: N ish.kel = 2 kishi N sh = 2 + 1 = 3 kishi N ro'y = 3 · 1,1 = 3,3 kishi Elektromanter: N ish.kel = 3 kishi N sh = 3 + 1 = 4 kishi N ro'y = 4· 1,1 = 4,4 kishi Elektrogazosvarkachi: N ish.kel = 3 kishi 58N sh = 3 + 1 = 4 kishi N ro'y = 4· 1,1 = 4,4 kishi Kran mashinisti: N ish.kel = 2 kishi N sh = 2 + 1 = 3 kishi N ro'y = 3· 1,1 = 3,3 kishi Jami gidrometallurgik bo'limidagi ishchilar – 22 kishi. Ishchilar ish xaqini aniqlashda tsexdagi ishchilar soni va bir yillik ish xaqi fondi hisoblanadi. Buni aniqlashda minimal ish xaqi asos qilib olinadi. Minimal ish xaqi orqali bir oylik ish xaqini aniqlash mumkin. Ishchilar tarifi xisobi jadvali 10 – jadval № Ishchi kasbiRazryadi Bir kunlik tarif stavkasi Ro'yxatdagi ishchilar soni Bir ishchining ish vaqti fondi kishi/kun Tarif fondi, so'm M ukofot 20% Q o'shim chalar 14 % Jam i yillik ish xaqi fondi 1 Asosiy va yordamchi ishchilar III-V 2615 22 117 38946600 18765180 5452524 5218846 Sorbtsion kalonnalardan chiqqan matochny eritmalarni qayta ishlash uchun ketgan "ish xaqi" xarajatlarini aniqlaymiz. Bunda sutkalik ishlab chiqarish unumdorligi asos qilib olinadi. Yillik ishlab chiqarish unumdorligi 100 * 360 = 36000 l 5218846: 36000 = 144.96 so'm/l. 59Injener – texnik xodimlar ish xaqi korxonani shtat jadvali va mansab maoshlari asosida aniqlanadi. 6011 – jadval. Ish xaqqi xisoblash xisobi jadvali. . №M ansabi Soni Bir oylik m aoshi O ylik m aoshlar sum m asi Y illik ish xaqi fondi X ududiy qo'shim chasi koeffisienti U m um iy ish xaqi fondi 1 Tsex boshlig'i 1 300000 300000 3600000 540000 4140000 2 Bosh usta 1 270000 270000 3240000 486000 3726000 3 Ustalar 4 220000 880000 10560000 1584000 12144000 4 Operator 2 200000 200000 2400000 360000 2760000 5 Mexanik 1 200000 200000 2400000 360000 2760000 6 Elektrik 1 200000 200000 2400000 360000 276000 Jami 9 28290000 Energiya xarajatlari hisobi . Ishlab chiqrashi jarayonlarida energiyaning bir necha turlaridan foydalaniladi. Elektr energiya, siqilgan havo, bug', kislorod, suv va x. k. Chetdan olingan energiya hisobi 2 stavkali tarif bo'yicha hisoblanadi. Elektr energiya iste'molchilar uchun sutkalik energiya sarfi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi. P c = N · t · K cos α , Bu erda: N – elektrodvigatel quvvati, kVt; t – sutkada ishlash vaqti, soat; K – sutkada uskunadan foydalanish vaqti koeffisienti; cos α – quvvatdan foydalanish koeffisienti. Masalan, nasos uchun sutkalik energiya sarfi quyidagicha aniqlanadi: R s = 1· 24 · 0,7 · 0,8 = 13.44 kVt. soat 61P= ∑ i m n⋅N⋅ni - Yoritish uchun sarflangan energiya. Bu erda: n i – lampalar soni; N – lampalar quvvati, kVt; n – lampalar yoritilishi davomiyligi, soat. Ventilyasiya uchun ishlatiladigan elektr energiya sarfi ventilyasiya uskunalar quvvati va bir yilda ishlash davomiyligi bilan aniqlanadi. Agar mahsulot ishlab chiqarishda elektr energiyadan tashqari gaz, bug', siqilgan havo va boshqa turdagi energiya turlaridan foydalanilsa, ular korxonani ishlab chiqarish dasturi va bir birlik (T, m 3 yoki m 2 ) mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan energiya miqdori asosida aniqlanadi. Nasos uchun sutkalik elektr energiya sarfini aniqlaymiz. R 1 = 1 · 24 · 0,8 · 0,9 =17.28 kVt. soat 17.28 · 16 = 276.48 kVt.soat Yoritish tizimlari uchun: R 2 = 0.5· 24 · 0,8 · 0,9 = 8.46 kVt. soat Umumiy sutkalik elektr energiyasi sarfi R um = R 2 · R 1 = 276.48 + 8.46 = 285.12 kVt. soat Yoritish ventilyasiyasi va hisobga olinmagan energiya xarajatlari umumiy sutkalik sarfidan 10 % miqdorida olamiz. R um = 285,12 + (285,12 · 0,1) = 313,632 kVt.soat Yillik elektr energiyasi sarfi: R yil = R um · 360 = 313,632 · 360 = 112907 kVt.soat Tsex xarajatlarini hisoblash . Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish, xizmat ko'rsatish va boshqarish bilan bog'liq bo'lgan xarajatlar tsex xarajatlari hisoblanadi. 12 - jadval. Tsex xarajatlari sme t asi № Xarajatlar turi Summa 62(ming so'mhisobida) 1 Tsex xodimlarining asosiy va qo'shimcha ish xaqi 28290 2 Ijtimoiy sug'urta xarajatlari 6789,6 3 Asosiy fondlar amartizasiyasi 159729 4 Asosiy fondlarni ta'mirlash 47949,15 5 Mehnat muxofazasi xarajatlari 13829,9 6 Boshqa tsex xarajatlari 25658,7 Jami 282246,3 Tsex xodimlari ish xaqi . Tsex xodimlarining ish xaqi 8 - jadvalda keltirilganidek hisoblanadi: Injener – texnik xodimlar soni va ish xaqi mansab maoshlari bo'yicha hisoblanadi. Yillik asosiy fondlar amartizasiyasi, quyida keltirilgan amartizasiya me'yorlari orqali --- jadval yordamida hisoblanadi. (ming so'm hisobida) Boyitish fabrikalarida: Bino va inshoatlar uchun – 2,8 % Uskunalar uchun – 12,8 % 13 - jadval Asosiy fondlar nomi Asosiy fondlar qiymati,m. So'm Amartizasiya me'yori, % Amartizasiya summasi, so'm Bino va imoratlar 348560 2,8 9759,6 Uskunalar 1249745 12 149969,4 Jami 159830500 159729 Tsexdagi asosiy fondlari ta'mirlash. Bino va inshoatlarni ta'mirlash uchun sarf xarajatlar asosiy fond qiymatidan bino va inshoatlar uchun 3,0 %, uskunalar uchun 5 % olib hisoblanadi. Mehnat muxofazasi xarajatlari. 63Asosiy ishlab chiqarish ishlarini umumiy ish xaqi fondidan boyitish boyitish fabrikalarida – 6 % olib hisoblanadi. Boshqa tsexlar xarajatlari. Bu boshqa xarajatlar tarkibiga tajriba ishlari, korxona ishlab chiqarish faoliyatini tashkil etish va boshqa harajatlar kiradi. Hisoblashda ularning miqdori umumiy tsex xarajatlaridan 10 % olinadi. Asosiy texnik iktisodiy ko’rsatkichlarni xisoblash. 1. Tavar maxsulotlari kuydagi formula orkali xisoblanadi. V t.= Ts*Q= 8000000 * 20 = 16000000 min summ Bu erda Ts- Maxsulotning optom narxi Q- maxsulotning yillik ish unumdorligi 2. Tovar maxsulotlarning narxi Z tr=S/TS = 17000000 16000000 = ¿ 1, 0 6 25 3. Maxsulot tovarlar buyicha fondlarni ajratish Fond=VTP Fo = 11700000 17000000 =¿ 0. 68822 Bu erda Fo- Asosiy fondlar kiymati 4. Maxsulot foydasi PR=(Ts-S)*Q=( 8000000 -68 8 , 2 )* 20 = 159986226 min summ 5. Ishlab chikarish rentabilligi R= PR Fo +Fi .o= 5033920 159986226 ∗100 =3.14 % 6. Ish unumdorligi PTR= Q Y r = 36000 22 = ¿ 1 636 l /odam Bu erda Y r- ishchilar soni 647. Kapital mablag ajratmasi. KyD=Fo Q = 159986226 36000 =¿ 4444 ,2 65T e x n i k i qtisodiy ko' rsat kichl ar: t/r Ko'r sa t ki ch l a r ro' yhati O'l ch ov birligi Lo y i h a bo' yich a qiy m ati 1 Ts e x u n u m dorl i gi kg / y i l 20 2 A s o s i y i sh ch i l a r s o n i kishi 22 3 Maxsulot kiymati ming s o'm 159 00000 4 Ma hs u lot tan n a rhi ming s o'm 800000 5 Kapital q uyilma ming s o'm 15983050 6 Kapital mablag ajratmasi s o'm 0, 68882 7 Foyda m. s o'm 15998622 . 8 Kapital fondning ajratmasi m .s o'm 4444.22 9 R e n t a b e ll i k % 23% 10 Me hn a t u n u m dorl i gi kg /odam 1 636 66III. TEXNIKA XAVFSIZLIGI VA MEHNAT MUHOFAZA Bo’linma territoriyasida harakatlanayotganda quy i dagilarga rioya qilish kerak: -belgilangan joylardan o’tish, piyoda yurish yo’laklaridan yurish; -kran boshqaruvchilar va transport xaydovchilarning signallariga e’tiborli bo’lish. -ko’tarilgan yuklarni tagida yurmaslik; -to’sik eshiklarni ochmaslik; -elektr qurilmalarni ushlamaslik; - x avfsizlik belgilarning talablarini bajarish ; -avtomobil, elektrokar alar va bosh q a h arakatlanayotgan transportlarning signallarni diqqat bilan qabul qilish. Jarohatlanganda muvaffaqiyatli birinchi yordam ko’rsatishning asosiy sharti bu yordam ko’rsatuvchining harakatlarning chaqqonligi va bilimlarni amalda qo’llashidir. Ushbu hususiyatlar amaliy mashqlardan va malakani oshirishdan keyin takomillashtiriladi. Faqat qoidalarni bilish etarli emas. Ko‘pchilik hodisalarda elektr tokdan jarohat olganni zudlik bilan elektr tokdan ozod qilish va unga tez tibbiy yordam ko’rsatish. O’z vaqtida yordam ko’rsatilmasa jabrlangan inson vafot etishi mumkin. Agar jabrlanganning yuragi urishi eshitilmasa yoki, puls va nafas olishi sezilmasa unga tezda tibbiy yordam ko’rsatish kerak. Elektr toki urgan odam o’lgan deb tuyulishi mumkin. Odamni elektr tokdan vafot etgan degan xulosani faqat shifokor chiqarishi mumkin. Elektruskunalarga xizmat ko’rsatayotgan ishchilar elektr tok urishni xavfi haqida yo’riqnoma hamda tibbiy yordam ko’rsatish usullari, sun’iy havo berish, yurakni(tashqi to’g’ri emas) uqalash, tokdan ozod qilish amaliy usullarini ishlata bilish haqida bilim olishi kerak. Mashqlarni tibbiy xodimlar ham texnik personal o’tkazishi kerak. O‘rgatish jarayoniga sex, elektrostansiya, tarmoq uchastkaning va podstansiya, korxona boshlig’i javobgar bo’ladi. Doimiy navbatchilik joyda har doim bo’lishi kerak: 67- kerakli dori vositalar va tibbiy yordam ko’rsatish vositalar; - birinchi yordam ko’rsatish haqida plakatlar, sun’i y havo berish va yurakni tashqi u q alash usullari ko’rinarli joylarda ilingan bo’lish kerak. Birinchi yordam ko’rsatishni to’ g‘ ri tashkillashtirish uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak: - har bir korxonada, sex, tarmoq uchastkasida aptechkani t o‘ ldirish bo’yicha javobgar shaxs b o‘ lish kerak; - har bir smenada tibbiy yordam ko’rsatishni o’rgangan va aptechkalarni dori vositalari bilan to’ldirish bo’yicha javobgar shaxslar bo’lish kerak; - quyidagi korxonani tibbiy nazorat qiladigan tibbiy xodimlar tibbiy yordam ko’rsatish to’g’riligini nazorat qilish kerak, jabrlanuvchini tibbiy punktga o’z vaqtida olib kelishini va aptechkalarni holatini tekshiradi; - tibbiy mutahassis bo‘lmagan shaxs tomonidan ko’rsatilgan tibbiy yordam tibbiy xodimning o’rnini ololmaydi va shifokor kelishidan oldin ko’rsatiladi va bu yordam chegaralangan bo’lish kerak (vaqtincha qon to’xtatish, jarohat yoki kuygan joyni perevyazka qilish, singan joyni qimirlamas povyazka, jabrlanuvchini transportirovka qilish) Birinchi tibbiy yordamni ko’rsatish uchun aptechka brigadirda bo’lish kerak va o’z ichiga quyidagi vositalarni olish kerak: Individual boylash antiseptik vositalar Bog‘lash 5 ta Bint 5 ta Paxta 5 ta Paxta-dokali bin (singan joylarni bog’lash) 3 ta Jgut 1 ta Shinalar (Kramerlar)(singan joylarni kotirish) 3-4 ta Muz uchun rezinali puzir (muzlatish uchun) 1 ta Kichkina choynak (suv ichirish) 1 ta 68Yod eritmasi 1 ta Nashatil spirti 1 ta Bor kislotasi 2-4 % eritmasi (primochka qilish) (250 ml) Valeriana tomchilari (asab tinchlantirish u-n) 1 flakon 2-4 % ichish soda eritmasi 1 but 0,5l (ko’zlarni yuvish, primochka qilish) 3 % uksus eritmasi (sheloch bilan kuyganda yuvish u-n) 1 but 0,5 Margansevo- kilsiy kaliy 1 korobka Validol (yurak ogriganda) 1 tyubik Sovun 1 kusok Sochiq 1 dona Kimyoviy tsex va laboratoriyalarda zaharlanish xavfi bo’ladi shuning uchun aptechkani tarkibi shunga hos to’ldiriladi. Tibbiy vositalar tarkibiga choynak, bor kislotasi hamda ichish sodaning eritmasi kirmaydi. Hamda korxonalarda sun’iy havo berish apparati, og’iz ochish, tilni chiqarib, ushlash uskunalari bilan birgalikda bo’lishi lozim. Atmosferaga tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalarning chegaraviy mumkin bo‘lgan miqdorlarini hisoblash F parametri quyidagi formula orqali hisoblanadi 1 f =10 3 * 100 ∗64 100 ∗10 ∗40 = 20 M koeffitsient i quy idagi formuladan ani qlanadi 2 m= 1 0,67 + 0,1 ∗ √ 20 + 0,34 ∗ 3 √ 20 = 1,05 69f ≤100 bo‘lganligi uchun chiqindi issiq hisoblanadi. D - chiqindilar manbasining diametri, m. w - gaz-havo aralashmasi manbadan chiqishining o‘rtacha tezligi, m/s H - manbannng er sathidan balandligi, m ∆T- gaz-xavo aralashmasi temperaturasi T g bilan atrof muhitdagi xavo temperaturasi T x lar farqi. 1. V 1 - gaz-xavo aralashmasining xajmi, m 3 /s, quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: V 1 = 3,14 ∗ 0,8 ∗ 0,8 4 *10= 5,02 m 3 /s 2. n- koeffitsient V m parametriga bog‘liq bo‘lib, quyidagi formulalardan aniqlanadi: V m ≥ 2 bo‘lganligi uchun n=1 3. V m quyidagi formulaga binoan topiladi: V m =0,65*3 √ 5,02 ∗40 10 = 1,75 4. Yakka manbadan tashlanayotgan zaxarli moddaning miqdorini CHMM dan oshib ketmasligini ta’minlaydigan chegaraviy mumkin bo‘lgan chiqindilar miqdori quyidagi formuladan aniklanadi: 5. CHMCH= (0,035 −0,02 )∗100 ∗3√5,02 ∗40 200 ∗1∗1,05 ∗1 = 0,042 g/s 1- jadval Atmosfer aga tashlanay otan gaz Gaz- chang chi q indi - larning CHiqindilarni ng miqdori m 3 /soat Gaz-chang chiqindilarning miqdori m 3 /soat CHM CH Qo‘llanila- yotgan tozalash usullari, Gaz-chang chiqindilarn ing rekuperatsi gazsi C h an Atmosfe Tozalas 70yoki chang chiqindila rining manbalari tarkibi mon g raga tozalan masdan tashlana yotgan hga berila- yotgan tozalagich jihozlar yasi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 SO 2 CO 2 chang va CO 2 0,001 - - 0,001 0.042 Gaz filtir Jarayonga qayta beriladi Toza atmosfera havosining tarkibi quyid а gichadir: MODDA FORMULА % XAJMI Azot N 2 78,1 Kislorod O 2 20,93 Argon Ar 0,93 Uglerod (II) oksidi SO 2 0,03 – 0,04 Bodorod H 2 0,01 Geliy He 0,005 Neon Ne 0,00018 Kripton Kr 0,0001 Ksеnоn Xe 0,00001 Bunday oqova suvlarni avval mexanik (tindirish) so‘ng kimyoviy (neytrallash) va fizik-kimyoviy (koagullash) usullari yordamida tozalanadi. KORXONANING SUV BILAN TA’MINLANISHI 2 - jadval Suv bilan Suvdan foydalanish me’yori Aylanma Toza suvni 71ta’minlash manbasi m 3 /soat harakatdagi suvning hajmi m 3 /soat tejash Loyixa bo‘yicha Aslida 1 2 3 4 5 Suv ombori 3.2 3.5 1.2 1.0 Artezian quduq 9 .2 1 0 .6 6.5 2. 5 Oqova suv uchun sig’im Absor- ber Tozalangan suvAdsor- ber 72IV. XULOSA Xulosa qilib aytganda, odatda mis-kadmiy keki filtrlashdan keyin darhol tanlab eritish uchun yuboriladi. Ba'zi xorijiy zavodlarda kek tanlab eritishdan oldin havoda kuydiriladi, shunda u oksidlanadi. Oldindan oksidlanish, bir tomondan, kekning erishini yaxshilaydi va kadmiyning ajralib chiqishini oshiradi, boshqa tomondan, misning eritmaga ko'proq o'tishiga hissa qo'shadi va shu bilan eritmaning keyingi tozalanishini qiyinlashtiradi. Ko'rinishidan, kekni dastlabki oksidlanishiga bo'lgan ehtiyoj uning tarkibiga bog'liq. Kek tarkibidagi oz miqdordagi mishyak va kobalt uning eritish tezligini oshiradi. Nisbatan oz miqdordagi aralashmalarni o'z ichiga olgan kek sekinroq eriydi. Mis-kadmiy keki shar tegirmonida Q:S = 4: 1 nisbatida qaytariladi va namlanadi, 50-60 ° C haroratda mexanik yoki havo aralashtirilgan rezervuarlarda ishlatilgan rux qayta ishlangan elektroliti bilan tanlab eritiladi. Tanlab eritish kislotaligi 10- 12 g / l va mis miqdori 2-2,5 g / l bo'lgunga qadar amalga oshiriladi. Eritishni tezlashtirish uchun elektrolitli vannalar yoki marganets rudalari (MnO2) dan marganetsli shlamlar kiritiladi. Tanlab eritish operatsiyasining oxirida, kislota tarkibini neytral reaksiyaga tushirish va mis konsentratsiyasini 0,2-1,0 g / l gacha kamaytirish uchun pulpa ichiga oz miqdordagi yangi mis-kadmiy keki qo'shiladi. Tanlab eritishdandan keyin pulpa quyuqlashtirgichga yuboriladi, u yerda u joylashadi. Pastki quyuqlashgan pulpa suv bilan to'ldiriladi va disk yoki baraban vakuum filtrlariga filtrlanadi. Olingan mis keki 0.3-1.0% Cd, 10-15% Zn, 30-50% Cu eritish zavodlariga yuboriladi yoki rux sulfatining eritmasini xlordan tozalash uchun rux sanoatida ishlatiladi. 73FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI 1. Металлургия свинца и цинка. Шиврин Г.Н. - М.: Металлургия – 1993.- 183-297 с. 2. Расчеты технологических процессов в металлургии свинца и цинка: Учебное пособие. Колмаков А.А., Садилова Л.Г., Спектор О.В. ГАЦМиЗ.- Красноярск, 1998. – 120 с. 3. Интернет – ресурс http://www.expert.ru 4. Интернет – ресурс http://www.sibirservis.ru 5. Металлургия цинка и кадмия. М.М. Лакерник, Г. Н. Пахомова – 317 – 385с. www. agmk. uz 6. Yusupxodjayev A., Xudoyarov S. Metallurgiyada ishlab chiqarish texnologiyasi. - T.: Turon-Iqbol, 2007. - 126 b. 7. “Ogir rangli metallar metallurgiyasi” Xoliqulov D.B. 8. “Rangli metallar metallurgiyasi” Xasanov A.S 9. Н. В. Марченко, Е. П. Вершинина, Э. М. Гильдебрандт. Металлургия тяжелых цветных металлов [Электронный ресурс]: электрон. учеб. пособие / – Электрон. дан. (6 Мб). – Красноярск: ИПК СФУ, 2009. – Металлургия тяжелых цветных металлов: УМКД № 1821/1003–2008 / рук. творч. коллектива Е. П. Вершинина),336-340 c . 10. Аветисян Х. К. Металлургия черновой меди – М.: Металлургия, 1994. – 460 с. 11. Уткин Н.И. Ц ветн i металл ургия. Технология отрасли. - М.: Металлургия, 2001. – 450 с. 12. И.Ф. Худяков. Металлургия меди, никеля и кобальта. –М.: Металлургия, 2006. – 293 с. 13. В.В Мечев, В.П. Быстров, А.В. Тарасов Автогенные процессы в цветной металлургии. – М.: Металлургия, 1998. – 413 с. 7414. Ю.Н. Матвеев. Теория металлургического производства цветных металлов (теория и практика) – М.: Металлургия, 1986. – 368 с. 15. Гудима Н.В. Технологические расчёты в металлургии тяжёлых цветных металлов. - М.: Металлургия., 1997 . - 255 с. 16. Кохан Л. С. Механическое оборудование цехов по производству цветных металлов. – М.: Металлургия, 2003. – 312 с. 17. А.В. Ванюков, Н.И. Уткин комплекснi переработка медного и никелевого сырья. – М.: Металлургия, 1988. – 432с. 18. Expert.ru 751.Ilova. Asosiy dastgohning umumiy ko’rinishi 762 Ilova. Mis-kadmiy keklarini tanlab eritish Cd + H 2 SO 4 = CdSO 4 + H 2 , Cu + H 2 SO 4 = CuSO 4 + H 2 , Zn + H 2 SO 4 = ZnSO 4 + H 2 . Kadmiyli gupkani cho'ktirish CdSO 4 + Zn = ZnSO 4 + Cd; CuSO 4 + Zn = ZnSO 4 + Cu. Kadmiyli gupkani eritish Cd+ H 2 SO 4 = CdSO 4 + H 2 , Zn + H 2 SO 4 = ZnSO 4 + H 2 . Kadmiy elektrolizi CdSO 4 + H 2 О = Cd+ H 2 SO 4 + 0,5 О 2 Elektrolizda jarayonida katodda kechadigan asosiy kimyoviy jarayon: Cd2+ + 2e = Cd 2H+ + 2e =H2 Zn 2+ + 2e = Zn 773 Ilova. Cu-Cd kekini qayta ishlash jarayonining texnologik sxemasi.

1. Kirish. 2.  Loyihani texnik – iqtisodiy asoslash. 3. Ishlab chiqarilayotgan maxsulotga qо‘yiladigan texnik talablar. 4. Ishlab chiqarishdagi fizik-kimyoviy jarayonlarnining nazariy asoslari. 5. Xom ashyo materiallar ta’rifi va ularga qо‘yiladigan talablar. 6.  Moddiy balans hisobi. 7.  Ishlab chiqarish usulini tanlash. 8.  Ishlab chiqarishning texnologik tizimini tanlash va uning bayoni. 9.  Texnologik jixozlarni tanlash, ularning texnik ta’rifi va hisobi. 10. Issiqlik qurilmasining issiqlik texnik hisobi. 11. Ishlab chiqarishning nazorati. 12. Hayot faoliyati xavfsizligi 13.Avtomatlashtirish qism. 14. Iqtisodiy qism. 15. Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati.

Chizma ishlar rо‘yxati (chizmalar nomini aniq kо‘rsatiladi)___________________

Sotib olish