Kantakt apparatining mukammal hisobi bilan sulfat kislata ishlab chiqarish sexining loyihasi. N=550000 tyil H2SO4

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	1.0MB
Покупки	0
Дата загрузки	21 Февраль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Продавец

Javohirbek igamberdiyev

Дата регистрации 23 Февраль 2024

13 Продаж

Kantakt apparatining mukammal hisobi bilan sulfat kislata ishlab chiqarish sexining loyihasi. N=550000 tyil H2SO4

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMYO TEXNOLOGIYALARI
INSTITUTI “ KIMYOVIY MODDALAR
TEXNOLOGIYASI ” FAKULTELI
Silikat materiallar va nodir metallar kimyoviy texnologiyasi kafedrasi
KURS ISHI
Mavzu: Kantakt apparatining mukammal hisobi
bilan sulfat kislata ishlab chiqarish sexining loyihasi.
N=550000 t/yil H
2 SO
4
MUNDARIJA
1

Sulfat kislotasining umumiy xususiyatlari: .............................................................................................. 6
Sulfat kislotasining sanoatdagi ahamiyati: .............................................................................................. 6
Sulfat kislotasining ishlab chiqarish usullari: ........................................................................................... 7
Sulfat kislotasining xususiyatlari va xavfsizligi: ....................................................................................... 8
Sulfat kislotasining ekologik ta'siri: ......................................................................................................... 8
Texnologik jarayonlar bosqichlari ........................................................................................................ 15
Asosiy uskunalar .................................................................................................................................. 16
Texnologik tizimning xavfsizligi ............................................................................................................ 17
Ekologik xavfsizlik ................................................................................................................................ 18
Texnologik tizim samaradorligini oshirish ............................................................................................. 18
ASOSIY QURILMA HISOBI ................................................................................................................................ 31
Loyihaning umumiy ma'lumotlari ........................................................................................................ 34
Ishlab chiqarish jarayoni ...................................................................................................................... 35
Texnik parametrlar va spetsifikatsiyalar ............................................................................................... 36
Ekologik va xavfsizlik talablar ................................................................................................................ 36
Qurilmalar va materiallar ..................................................................................................................... 37
Loyihani amalga oshirish va monitoring .............................................................................................. 37
2

KIRISH
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 24-fevral kuni
kimyo sanoatini isloh qilish bo'yicha istiqbolli rejalar hamda joriy yilda amalga
oshiriladigan asosiy vazifalar muhokamasiga bag'ishlangan yig'ilish o'tkazdi.
So'nggi yillarda sohani modernizatsiya qilish, moliyaviy-iqtisodiy
sog'lomlashtirish va yuqori qo'shilgan qiymatli kimyoviy mahsulotlar
nomenklaturasini kengaytirish bo'yicha ko'plab chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Tarmoq korxonalarining rentabelligini ko'tarish maqsadida bozor mexanizmlari joriy
etilib, narxni shakllantirish tartibi butunlay qayta ko'rib chiqildi. Natijada kimyo
tarmog'i o'tgan yilni 2018 yilga nisbatan 2,3 barobar ko'p foyda bilan yakunladi.
“Navoiyazot” aksiyadorlik jamiyatida Polivinilxlorid, kaustik soda va metanol ishlab
chiqarish majmuasi ishga tushirildi. Sho'rtan gaz-kimyo kompleksida sintetik suyuq
yoqilg'i, “Navoiyazot” aksiyadorlik jamiyatida azot kislotasi, ammiak va karbamid
ishlab chiqarish zavodlari qurilmoqda.
Davlatimiz rahbari shu yil yanvar oyida parlamentga yo'llagan Murojaatnomada
va Oliy Majlis palatalari qo'shma majlisida kimyo sohasiga alohida e'tibor qaratib,
hukumat oldiga uni modernizatsiya qilish, ilm-fan va innovatsiyalarni keng joriy etish
bo'yicha qator vazifalar qo'ygan edi. Bu bejiz emas. Chunki mazkur tarmoqda
muammolar, hali foydalanilmayotgan imkoniyatlar ko'p. Jumladan, yurtimizda ishlab
chiqarish mumkin bo'lgan, murakkab tarkibga ega bo'lmagan kimyo mahsulotlari
chetdan olib kelinmoqda. Eksport strukturasi diversifikatsiya qilinmagan, bunda
hanuzgacha mineral o'g'itlar ulushi juda katta. Ishlatilayotgan uskunalar 60 %
eskirgan, energiya sarfi me'yordan 2-3 baravar ortiq. Tanqidiy-tahliliy ruhda o'tgan
yig'ilishda sohani isloh qilish, korxonalar samaradorligi va salohiyatini oshirish
bo'yicha vazifalar belgilandi. To'qimachilik, qurilish materiallari, avtomobilsozlik,
iste'mol tovarlari, oziq-ovqat va farmatsevtika uchun zarur xomashyo ishlab chiqarish
masalalariga alohida e'tibor qaratildi. “Navoiyazot” aksiyadorlik jamiyatida
polivinilxlorid ishlab chiqarishni tez muddatda loyiha quvvatiga olib chiqish hamda
ikkinchi bosqichini loyihalashtirish bo'yicha ko'rsatmalar berildi. O‘zbekiston
iqtisodiyotini isloh qilishning yangisharoitida kimyo sanoatini rivojlantirishning
strategik qayta shakllantirilishi maqsadida:
Kimyo sanoatini transformatsiya qilishning quyidagi uzoq muddatli asosiy muhim
yo‘nalishlari belgilansin:
3

texnologik transformatsiya — mahalliy xomashyodan yarim tayyor mahsulotlarni,
shu jumladan organik sintez va nanotexnologiyalar orqali ishlab chiqarishning yangi
quvvatlari negizida xomashyodan tayyor mahsulotgacha bo‘lgan ko‘p pog‘onali
qo‘shilgan qiymat zanjirlarini yaratish. Bunda, qayta ishlanmagan xomashyo (tabiiy
gaz, sanoat tuzlari, paxta sellyulozasi, sirka kislotasi va boshqalar) resurslarini
mamlakat hududida chuqur qayta ishlashni tashkil etish orqali ularni xomashyo
sifatida eksport qilinishini bosqichma-bosqich qisqartirish;
xo‘jalik munosabatlari tizimini transformatsiya qilish — birinchi navbatda, qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar bilan kimyo sanoati korxonalari
o‘rtasidagi munosabatlar sohasida davlat tomonidan aralashuvga chek qo‘yish va
eskicha reja-taqsimlash tizimidan batamom voz kechish;
mulkiy munosabatlar tizimini transformatsiya qilish — sohada yangi ishlab chiqarish
quvvatlarini yaratishga xususiy kapitalni, shu jumladan xorijiy investitsiyalarni jalb
qilish orqali kimyo korxonalarida davlat ulushini keskin kamaytirish va kimyo
sanoati korxonalarini xususiylashtirish, shuningdek, korxonalar faoliyatiga davlat
hokimiyati organlari aralashuvining oldini olish;
Oltingugurt kislotasi qadimgi davrlardan beri muhim savdo ob'ekti bo'lib kelgan
o'rta 1700 y. O'rta asrlardan beri ma'lum va ishlatilgan. XVIII va XIX asrlarda u
deyarli butunlay tomonidan ishlab chiqarilgan azot oksidlari (nitrozil birikmalari
sifatida) bo'lgan kamera jarayoni oltingugurt dioksidining oksidlanishi uchun bir hil
katalizator sifatida ishlatiladi. Ushbu jarayon natijasida hosil bo'lgan mahsulot juda
past konsentratsiyaga ega (77-78% H S0 ). Bu ko'pgina tijorat maqsadlarida₂ ₄
foydalanish uchun etarlicha yuqori emas 1990 y. Shuning uchun kamera jarayoni
eskirgan hisoblanadi birlamchi sulfat kislota ishlab chiqarish. Biroq, yaqinda
kiritilgan o'zgartirishlardan sulfat kislota ishlab chiqarish uchun kameraga o'tish
jarayoni ishlatilgan bir qancha Yevropa zavodlarida metallurgiyadan tashqari gazlar.
Birinchi qism davomida yigirmanchi asrning, palata jarayoni asta-sekin bilan
almashtirildi aloqa jarayoni. Kontaktni rivojlantirish uchun asosiy turtki jarayon
yuqori quvvatli kislota va oleumga bo'lgan ehtiyojdan kelib chiqqan sintetik bo'yoqlar
va organik kimyoviy moddalar. Ishga qabul qilish bilan aloqa qilish jarayoni platina
katalizatorlari XIX asr oxirida keng miqyosda qo'llanila boshlandi . Uning rivojlanish
sur'ati Birinchi jahon urushi davrida tezlashdi. Oltingugurt va nitrik kislotasining
konsentrlangan aralashmalari portlovchi moddalar ishlab chiqarish maqsadida keng
ko`lamda ishlab chiqa boshladi. 1875 yilda Vinklerning maqolasi qiziqish uyg'otdi
kontakt jarayoni birinchi marta 1931 yilda patentlangan. Uinkler buni da'vo qilgan
SO ni SO
₂
3 ga muvaffaqiyatli konvertatsiya qilish bilangina erishish mumkin edi. SO
va O ning stexiometrik suyultirilmagan nisbatlari. Bu xato bo'lsa ham unga
₂ ₂
ishonish 20 yildan ortiq vaqt davomida keng qabul qilingan va tomonidan ishlagan
4

bir qator firmalar. Ayni paytda boshqa nemis firmalari tadqiqot uchun juda ko'p vaqt
va pul sarifladi. Bu bilan yakunlandi, 1901 yil Knietschning nemis kimyo jamiyati
oldida ma'ruzasi bilan Badische Anilin Soda Fabrik tomonidan olib borilgan ba'zi
izlanishlarni ochib beradi. Bu Vinkler nazariyasidan voz kechishini ochib berdi.
Muvaffaqiyatli qo'llash uchun zarur bo'lgan tamoyillarni batafsil bayon qildi kontakt
jarayoni. 1915 yilda samarali vanadiy katalizatori kontakt jarayoni Germaniyada
Badische tomonidan ishlab chiqilgan va ishlatilgan.
Ushbu turdagi katalizator AQShda 1926 yildan boshlab qo'llanila boshlandi
va keyingi bir necha o'n yilliklar ichida asta-sekin platina katalizatorlarini
almashtirdi.Vanadiy katalizatorlari yuqori qarshilik ko'rsatishning afzalliklariga ega
zaharlanish va nisbatan ko'p va nisbatan arzon, platinadan. Ikkinchi jahon urushidan
so'ng, individual aloqaning odatiy hajmi Amerika Qo'shma Shtatlarida va butun
dunyoda o'simliklar keskin ko'paydi fosfat o'g'itlariga tez ortib borayotgan talabni
ta'minlash uchun sanoat 1990-yillarning o'rtalarida eng yirik oltingugurt yoqish
zavodlari ishlab chiqariladi kuniga taxminan 3300 metrik tonna kislota.
Oltingugurtdan foydalanadigan o'simliklar boshqa shakllar, xususan, eritish
operatsiyalaridan SO (metallurgiya o'simliklar) ham kattalashgan. Bitta metallurgiya₂
zavodi qurildi kuniga 3500 metrik tonna kislota ishlab chiqarish. Yana bir muhim
o'zgarish kontakt jarayonida 1963 yilda, Bayer AG e'lon qilganida sodir bo'ldi ikki
tomonlama kontaktli (ikki marta singdirish) jarayonining birinchi keng ko'lamli
ishlatilishi. Bu jarayon qisman SO
3 ga aylangan SO gaz kataliz orqali SO
₂
3 ni olib
tashlash uchun sulfat kislota orqali sovutiladi qayta isitiladi va keyin yana bir yoki
ikkita katalizator qavatlari orqali o'tdi. Bu vositalar orqali, umumiy konsentratsiyani
taxminan 98% dan 99,7% gacha oshirish mumkin.
5

SULFAT KISLATA
Sulfat kislotasi (H SO )₂ ₄ — bu kimyoviy sanoatning eng muhim va keng
qo‘llaniladigan xom ashyolaridan biri bo‘lib, u ko‘plab sanoat tarmoqlarida,
jumladan, o‘g‘itlar, kimyoviy moddalar, metallurgiya, organik va noorganik kimyo
ishlab chiqarishlarida ishlatiladi. Sulfat kislotasi dunyodagi eng ko‘p ishlab
chiqariladigan kimyoviy mahsulotlardan biridir va global iqtisodiyotda o‘z o‘rniga
ega.
Sulfat kislotasining umumiy xususiyatlari:
 IUPAC nomi : Sulfurik kislota
 Formulasi : H SO
₂ ₄
 Molekulyar massa : 98.079 g/mol
 Ko‘rinishi : Rangsiz, suyuq, qattiq, sirtdan ko‘rinmaydigan kislotali moddadir.
Aksariyat holatlarda konsentratsiyasi yuqori bo‘lganda, bu suyuq kislota havo
bilan o‘zaro ta'sir qilib, zaharli gazlarni chiqarishi mumkin.
 Zaharli : Juda kuchli kislota bo‘lib, tirnash xususiyati va korroziyaga olib
keluvchi xususiyatlarga ega. Ko‘zlar va teriga tegsa, yallig‘lanish yoki
kuyishlar sodir bo‘lishi mumkin.
Sulfat kislotasining sanoatdagi ahamiyati:
Sulfat kislotasi bir qator sanoat jarayonlarida ishlatiladi, ularning asosiylari
quyidagilardir:
O‘g‘itlar ishlab chiqarish :
Sulfat kislotasi eng ko‘p o‘g‘itlar ishlab chiqarish jarayonlarida ishlatiladi, xususan,
ammoniy sulfat va fosfor o‘g‘itlari ishlab chiqarishda. Bular o‘z navbatida qishloq
xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan moddalar.
Kimyoviy moddalar va sintetik mahsulotlar :
Kimyoviy sanoatda sulfat kislotasi ko‘plab mahsulotlarni ishlab chiqarishda
ishlatiladi. Masalan, detergentlar, plastmassalar, bo‘yoqlar, fenol, natriy silikat
va boshqalar.
Metallurgiya :
Sulfat kislotasi ba'zi metallarni ajratishda va tozalashda ishlatiladi, masalan, mis, rux
6

va boshqa metallarning qazib olish jarayonlarida. U misni eritishda va xom ashyo
sifatida foydalaniladi.
Petrokimyo sanoati :
U neftni qayta ishlashda ham ishlatiladi, xususan sulfur ni olib tashlash va neftni
tozalash jarayonlarida.
Yog‘larni va moylarni tozalash :
Sulfat kislotasi yog‘lar va moylarni tozalashda ham ishlatiladi.
Farmatsevtika :
Farmatsevtika sanoatida ba'zi dori-darmonlarni ishlab chiqarishda ham sulfat kislotasi
ishlatiladi.
Aerosollar va parfyumeriya :
Sulfat kislotasi kimyoviy mahsulotlarning ayrim turlarini ishlab chiqarishda,
shuningdek, parfyumeriya sanoatida qo‘llaniladi.
Sulfat kislotasining ishlab chiqarish usullari:
Sulfat kislotasi ko‘pincha kontakt jarayoni orqali ishlab chiqariladi. Bu jarayonda
asosan quyidagi bosqichlar mavjud:
Sulfur dioksidini olish :
Sulfat kislotasi ishlab chiqarishning birinchi bosqichi — bu sulfur (S) ni oladigan
gazni (SO ) olishdir. Sulfur ko‘pincha oltingugurt yoki turli organik va noorganik ₂
materiallar orqali olinish mumkin.
SO gazining oksidlanishi
₂ :
SO gazini havo bilan aralashtirib, kontakt reaktorida katalizator (odatda vanadiy
₂
oksidi, V O yoki platina) yordamida
₂ ₅ SO ₃ (sulfur trioksid) ga aylantiriladi:
2SO
2 +O
2 →2SO
3 2SO
2 + O
2 2SO
3 →
2SO2 + O
2 → 2SO
3
Bu jarayon yuqori haroratda va ma'lum bir bosimda amalga oshiriladi.
SO ni H O bilan reaksiyaga kiritish
₃ ₂ :
Olingan SO ni suv bilan reaksiyaga kiritish orqali sulfat kislotasi (H SO ) hosil
₃ ₂ ₄
bo‘ladi:
SO
3 +H
2 O→H
2 SO
4 SO
3 + H
2 O → H
2 SO
4 SO
3 + H
2 O → H
2 SO
4
Bu jarayon ko‘p miqdordagi issiqlikni chiqaradi va sulfat kislotasi yuqori
konsentratsiyada olinadi.
7

Sulfat kislotasining konsentrasiyasini oshirish :
Ko‘pincha sulfat kislotasining konsentrasiyasini oshirish uchun uning suv miqdori
kamaytiriladi. Bu, asosan, konsentratsiya uskunalarida (konsentratordagi
jarayonlar) amalga oshiriladi.
Sulfat kislotasining xususiyatlari va xavfsizligi:
Korroziyaga qarshi ta'sir :
Sulfat kislotasi juda kuchli kislota bo‘lib, metallarga, to‘qimalarga va organik
materiallarga ta'sir qiladi, shuning uchun uning bilan ishlashda xavfsizlik choralariga
alohida e'tibor qaratilishi kerak.
Gipoksiya va zaxarlanish :
Sulfat kislotasining bug‘lari va u bilan bevosita aloqa odam organizmiga zarar
yetkazishi mumkin. U havoga chiqqanda zaharli gazlarni, jumladan, SO va SO₂ ₃
gazlarini chiqarishi mumkin.
Konsentratsiya darajasi :
H SO ning konsentratsiyasi (80-98%) ko‘p sanoat jarayonlarida qo‘llaniladi.
₂ ₄
O‘rtacha konsentratsiya darajasi (cirka 93-98%) eng samarali hisoblanadi.
Kuzatish va boshqarish :
Sulfat kislotasi ishlab chiqarish jarayonida havodagi SO darajasi va gazlarni tozalash
₂
tizimlarining samaradorligi doimiy ravishda nazorat qilinishi kerak.
Sulfat kislotasining ekologik ta'siri :
Sulfat kislotasining atrof-muhitga ta'siri juda jiddiy bo‘lishi mumkin. Sulfat kislotasi
va SO gazlari
₂ havoga chiqib, yerni va suv resurslarini ifloslantiradi. Sulfatli
yomg‘irlar (acid rain) hosil bo‘lib, bu o‘simliklar va hayvonot dunyosiga zarar
yetkazadi. Shuning uchun, sulfat kislotasi ishlab chiqarish jarayonida chiqindilarni
tozalash, gazlarni filtrlash va energiya samaradorligini oshirish zarur .
8

XOMASHYO VA MAHSULOTNING FIZIK-KIMYOVIY XUSUSIYATLARI
Oltingugurt - noorganik polimer, massasi 32, ikkita kristall shaklda (rombik
va monoklin) mavjud bo'ladi. Oddiy temperaturada oltingugurt qattiq holatda S8
ko'rinishda uchraydi. 112,8°C temperaturada rombik oltingugurt va 118,8°C da-
monoklin suyuqlanadi. 120°C da suyulgan oltingugurt sariq rangga ega va yengil
harakatlanuvchandir; 190°C da u qora-jigarrangli qovushqoq massaga aylanadi.
Temperatura 400°C da oltingugurt yana yengil harakatlanuvchan bo'lib, 444,6°C da u
qaynadi. 900°C da oltingugurt bug'lari faqat S
2 dan iborat bo'ladi. 1600°C da
oltingugurt molekulalari atomlarga parchalanadi.
9

Oltingugurt tabiiy sof ma'danlardan maxsus pechlarda suyuqlantirib olinadi.
Vodorod sulfiddan oltingugurtni olish - dastlab taxminan uch qism H
2 S ni havo bilan
aralashtirib, yondirib SO
2 olinadi. So'ngra vodorod sulfid S gacha quyidagi
reaksiyalar bo'yicha qaytariladi:
H
2 S+ 1/2O
2 = SO
2 + H
2 O
2H
2 S + SO
2 = 2H
2 O+ S
Vodorod sulfidning cheklangan qismi havo bilan aralashtirib katalizator (shamot
g'ishti yoki boksid) ishtirokida yondirilganda reaksiya quyidagicha o'tadi:
H
2 S + 1/2O
2 = S
(bug') + H
2 O
So'ngra oltingugurt bug'lari kondensatsiyalanadi. Bunday oltingugurt gazli
deyiladi va DS (davlat standarti) bo'yicha kamida 99,00 mass. % S ega bo'lishi kerak
Gazlardan ajratib olingan vodorod sulfidni ortiqcha havoishtirokida yondirish yo'li
bilan SO
2 olib, so'ngra sulfat kislotasi olish uchun quyidagi reaksiyadan
foydalaniladi:
2H
2 S + 3O
2 = 2SO
2 + 2H
2 O
Katta miqdorda nam saqlovchi bunday oltingugurt to'rt oksidi ho'l kataliz usuli bilan
kislotaga qayta ishlanishi mumkin.
Alunitlar . Toza mineral tarkibi quyidagi formula bilan ifodalanadi:
K
2 SO
4 · Al
2 (SO
4 )
3 · 2Al
2 O
3 · 6H
2 O
Alunit ma'danida uning miqdori 50 mass. % gacha bo'ladi. Sulfat kislotani olish
uchun, shuningdek, gips, fosfogips, natriy sulfati va temir kuporosi xomashyo bo'lib
xizmat qilishi mumkin. Ular yuqori temperatura ta'sirida SO
2 ajralishi bilan
parchalanadi. Fosfogips katta miqdorda fosfor o'g'itlari ishlab chiqarishda chiqindi
sifatida hosil bo'ladi. Uni qayta ishlab, sulfat kislotasi va sement olish mumkin. Biroq
shu kungacha bunday jarayon texnologiyasi murakkabligi tufayli MDH davlatlarida
hanuzgacha amalga oshmagan. Hozirgi kunda respublikamizda 100 mIn. t fosfogips
to'planib qolgan va uning hosil bo'lishi davom etmoqda. Toshkent Kimyo-
texnologiya institutida ancha sodda va kam energiya sarflovchi sulfat kislota va
sement olishning yangi texnologiyasi ishlab chiqilgan. Bu texnologiya amaliyotga
joriy qilinish arafasida turibdi. Oltinugugurtning xomashyo manbayi rangli va qora
metallurgiya chiqindi gazlari, shuningdek, issiqlik elektrostansiyalarining tutun
gazlari hisoblanadi. lssiqlik elektrostansiyalaridan chiqadigan tutun gazlarining
tarkibida.0,1 dan 1% foizgacha SO
2 gazlari bo'ladi. Bu gazlar atmosferaga chiqib, uni
iftoslantiradi. Bu gazlardan sulfat kislota olishda foydalanishdan oldin ularni boyitish
10

lozim. Boyitishning bir nechta usullari bo'lib, ulardan ammoniy yoki natriy sulfat
bisulfat (sikl usul deb ataladigan) suvli eritmasidan SO
2 ajratib olish eng maqbul usul
hisoblanadi.
Sulfat kislotasini xusussiyatlari
U rangsiz va og`ir suyuqlik.
Uning zichligi 1.84 gr/ml (n.sh).
U hidsiz va unda nordon tam mavjud.
Uning qaynash nuqtasi 348 ˚C
U teri va barcha tana azolari uchun juda korroziydir, shuning uchun kuchli kuyishga
olib keladi.
Sof sulfat kislota elektr tokini o`tkazmaydi, chunki u dissotsilanmaydi

H
2 SO
4 ni ishqorlar bilan reaksiyasi:
H
2 SO
4 + NaOH = NaHSO
4 + H
2 O
H
2 SO
4 + 2NaOH = Na
2 SO
4 + H
2 O

Karbonat va bikarbanatlar bilan:
H
2 SO
4 + Na
2 CO
3 = Na
2 SO
4 + H
2 O+ CO
2
H
2 SO
4 + NaHCO
3 = NaHSO
4 + H
2 O + CO
2

Metallar bilan:
Zn + H
2 SO
4 = ZnSO4 + H
2
Mg + H
2 SO
4 = MgSO
4 + H
2
Al + H
2 SO
4 = Al
2 (SO
4 )
3 + 3H
2
11

ISHLAB CHIQARISHNING NAZARIY ASOSLARI
Oltingugurt kislotasini ishlab chiqarishning ikkita asosiy jarayoni mavjud
1-Nitroza usulida
2- Kontakt usulida
Nitroza usuli bilan sulfat kislota olish:
Nasadkali minoralarda S0
2 ni nitroza bilan oksidlashda sulfat kislota olinadi. Bu
quyidagicha ifodalanadi:
SO
2 + N
2 O
3 + H
2 O = H
2 SO
4 + 2NO
Bu jarayon suyuq fazada o'tadi va qaytmas jarayon hisoblanadi. Sulfat
kislotaning hosil bo'lishi bilan birga azot oksidi ajralib chiqadi, u sulfat kislotada
erirnaydi, shuning uchun u gaz fazasiga ajralib chiqadi va shu zahotiyoq gazda
rnavjud kislorod bilan reaksiyaga kirishadi:
2NO + O
2 += 2NO
2 + 112,8 kJ
12

Azot oksidlari NO va NO
2 bir-biri bilan reaksiyaga kirishib, ekvimolekulyar
aralashrna hosil qiladi:
NO + NO
2 = 2 N
2 O
3 + 33,2 kJ
Bu birikrna sulfat kislota bilan yutilib, nitrozil sulfat kislota hosil qiladi:
N
2 O
3 +2H
2 SO
4 =2HNSO
5 +H
2 O
SO
2 ning nitroza bilan birikish jarayoni geterogenli bo'lganligi uchun uning
tezligi gaz va suyuq fazani ajratish sirtiga bog'liq.
Sulfat kislota olish reaksiyas tenglarnasiga mos ravishda bir hajrn SO
2 gaz fazasiga 2
hajrn NO ajratib chiqaradi. Arnalda birinchi rninoradan keyin gazda 1-1,5 hajrnga
yaqin NO bo'ladi.
Amaliyotda minora tizimlarida HNO
3 ning zarur miqdori 500 kg ni tashkil etadi.
Bu nazariy miqdorning taxminan 40% iga to'g'ri keladi. Demak, azot oksidlari SO
2 ni
sulfat kislotaga qayta ish lash jarayonida birinchi marta qatnashadi, bu esa NO ning
NO
2 gacha oksidlanishi faqatgina gaz fazasida emas, balki suyuq fazadaligi bilan ham
tushuntiriladi. Buning tasdig'i shundaki, birinchi minorada NO NO
2 gacha
oksidlanadi, bu esa hisoblash bo'yicha NO ni NO
2 gacha gaz fazasida oksidlashdan
ko'proq bo'ladi.
Kontakt usulida sulfat kislota olish:
Bu usul birinchi bo'lib 1831 yilda ingliz tomonidan uning nomi bilan kashf
etilganPhillips o'zining patentiga zamonaviy kontakt uchun asosiy xususiyatlarni
kiritdi jarayon , hatto 1900 yilda ham, u kontakt usulida zavod qurmagan Amerika
Qo'shma Shtatlarida, garchi bu usul muhim ahamiyatga ega bo'lsa ham Yevropaning
Oleum va kislotaga bo'lgan zudlik bilan bojlari yuqori slfonasyon va ayniqsa, bo'yoq
ishlab chiqarishda konsentratsiyasi. Jarayonning asosiy printsipi oltingugurtni havo
bilan yoqishdan boshlanadi. Oltingugurt dioksidi ishlab chiqarish uchun havoning
ko'pligi ortishi kislorod kontakt jarayoni uchun foydalidir, chunki u jarayonni ko'proq
samarali qiladi. Ikkala jarayonda ham (aloqa jarayoni va qo'rg'oshin kameralari)
oltingugurt dioksid (SO ) oltingugurt trioksidiga oksidlanadi. ₂
13

Oltingugurt dioksiditomonidan piritlarni (temir sulfidlarini) yoqish orqali
oltingugurtni yoqib olinadi Rangli sulfidli rudalarni eritishga tayyorlash yoki
kuydirish orqali qovurishvodorod sulfidi gazi H S. Keyin kontakt jarayonida₂
oltingugurtni aylantiring dioksid (SO ) oltingugurt trioksidi vanadiy oksidi e V O
₂ ₂
5
bilan Kichik silindrlar shaklida bo'lgan katalizator reaksiyani qadoqlaganminora.
Yakuniy bosqichda oltingugurt trioksidi sulfat kislotaga aylanadi.Oltingugurt trioksid
gazi juda konsentrlangan sulfat kislotaga singib ketadi (suvdagi H SO ning 98%
₂ ₄
eritmasi), qalin tutun hosil qiladi.suyuqlik oleum deb ataladi. Oleum ehtiyotkorlik
bilan suv bilan aralashtiriladi va oleumdagi oltingugurt trioksidi suv bilan reaksiyaga
kirishib, hosil bo'lgan oltingugurt hosil bo'ladi.
14

$TEXNOLOGIK TIZIMNING BAYONI Sulfat kislotasi ishlab chiqarish sexi uchun texnologik tizim bayoni bo‘yicha batafsil ma'lumot quyidagi asosiy bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: texnologik jarayonlarning bosqichlari, asosiy uskunalar, xavfsizlik va ekologik choralar, hamda tizim samaradorligini oshirish usullari. Keling, har bir bo‘limni batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Texnologik jarayonlar bosqichlari Sulfat kislotasini ishlab chiqarishning umumiy texnologik jarayoni asosan kontakt jarayoni ga asoslanadi. Jarayonning har bir bosqichi juda muhim bo‘lib, bir-biri bilan bog‘liq va tizimning samaradorligini belgilaydi. Sulfurni olish va SO gazini ishlab chiqarish₂  Sulfurni olish : Sulfat kislotasini ishlab chiqarishning birinchi bosqichi — oltingugurt (S) ni olishdir. Sulfurni olish uchun oltingugurtni yong‘inli pechlar da yoki oksidlanish pechlarida ishlatish mumkin. Pechda oltingugurt kislorod bilan reaksiyaga kirishib, sulfur dioksid (SO ) hosil qiladi. ₂ o Kimyoviy reaksiya : S+O2→SO2S + O_2 \rightarrow SO_2 S + O2 → SO2  Yong‘inli pechlar da oltingugurtni to‘g‘ridan-to‘g‘ri kislorod bilan yondirib, SO hosil qilish jarayoni amalga oshiriladi. Bu bosqichda oltingugurtning ₂ to‘liq yonishi va SO gazining samarali olinishi kerak. ₂ SO gazining oksidlanishi ₂ SO ning oksidlanishi asosiy jarayon bosqichlaridan biridir. Bu bosqichda SO ni ₂ ₂ kislorod bilan oksidlab SO ₃ (sulfur trioksid) hosil qilinadi. Oksidlanish jarayoni maxsus kontakt reaktorlari da amalga oshiriladi, bunda katalizatorlar (odatda vanadiy oksidi (V O ) ₂ ₅ yoki platina ) ishlatiladi.  Kimyoviy reaksiya : 2SO2+O2→2SO32SO2 + O2→ 2SO3 2SO2 + O2 → 2SO3  Kontakt reaktori da jarayon davomida SO va O gazlari katalizator ₂ ₂ yordamida birlashadi va SO hosil qiladi. Ushbu jarayon yuqori harorat (450- ₃ 500°C) va bosimda bo‘ladi (2-3 atm). 15$

1.3 SO ning hosil bo‘lishi₃
SO hosil bo‘lgandan keyin, u o‘zini yuqori konsentratsiyali
₃ sulfat kislotasiga
aylantirish uchun suv bilan reaksiyaga kiritiladi . Ushbu bosqichda, SO
₃ ni suvga
qo‘shish orqali sulfat kislotasining hosil bo‘lishi amalga oshiriladi. Shuningdek, bu
bosqichda SO ning bug‘lari
₃ dan foydalanish mumkin, chunki ular osonroq
konsentratsiya qilinadi.
 Kimyoviy reaksiya : SO3+H2O→H2SO4SO3 + H2O→ H2SO4 SO3 + H2
O → H2 SO4
SO va suv reaksiyaga kirishgach,
₃ sulfat kislotasi hosil bo‘ladi. Bu jarayonning asosi
— sulfat kislotasining yuqori konsentratsiyasini olish .
1.4 Sulfat kislotasining konsentrlash va sovutish
Yangi hosil bo‘lgan sulfat kislotasining konsentratsiyasini oshirish va uni kerakli
holatga keltirish uchun maxsus konsentratorlar va evaporatorlar ishlatiladi. Bu
bosqichda kislotaning harorati va konsentratsiyasi yaxshilanishi kerak, chunki
o‘rtacha sulfat kislotasi konsentratsiyasi 93%-98% bo‘lishi kerak.
 Evaporatorlar va kondensatorlar yordamida kislotaning namligini
qisqartirish va yuqori konsentratsiyali sulfat kislotasini olish mumkin. Bu
jarayon yuqori haroratda amalga oshiriladi.
1.5 Kislotali gazlarni tozalash
Sulfat kislotasini ishlab chiqarish jarayonida SO
₂ va SO ₃ gazlari chiqishi mumkin.
Ushbu gazlar ekologik va sanitariya xavfini keltirib chiqarishi mumkin, shuning
uchun ulardan chiqishdan oldin tozalash tizimlari o‘rnatilishi kerak. Bunda, gazlarni
filtrlash va ularni atmosferaga chiqarishdan oldin xavfsiz holatga keltirish zarur.
Asosiy uskunalar
Sulfat kislotasini ishlab chiqarish sexining asosiy uskunalari quyidagilardir:
Sulfur pechlari
Oltingugurtni yondirib, SO gazini olish uchun ishlatiladi. Pechlarda yuqori harorat
₂
(1100-1300°C) va kislorod ta'sirida oltingugurt o‘zining oksidlanish jarayoniga
kirishadi.
16

Kontakt reaktori
SO gazini SO ga aylantirish uchun kerak. Kontakt reaktori odatda ₂ ₃ katalizatorlar
yordamida ishlaydi, bunda vanadiy oksidi yoki platina ishlatiladi. Bu reaktorda
gazlar yuqori haroratda (450-500°C) va bosimda (2-3 atm) birlashadi.
Sulfat kislotasi reaktori
SO va suvni birlashtirish orqali sulfat kislotasini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
₃
Bu reaktorlar maxsus materiallardan tayyorlanadi, chunki sulfat kislotasi korroziyaga
qarshi bo‘lgan moddadir.
Evaporatorlar va kondensatorlar
Sulfat kislotasining konsentratsiyasini oshirish va uning sifatini yaxshilash uchun
ishlatiladi. Ushbu uskunalar suyuqlikni bug‘latib chiqarish va konsentratsiyani
oshirish uchun kerak.
Konditsionerlar va sovutgichlar
Jarayonning oxirida sulfat kislotasini kerakli haroratda saqlash uchun ishlatiladi.
Texnologik tizimning xavfsizligi
Sulfat kislotasini ishlab chiqarish jarayoni xavfli bo‘lishi mumkin, chunki u korroziya
va zaharlanish xavfini yaratadi. Shuning uchun texnologik tizimda quyidagi
xavfsizlik choralari ko‘rilishi zarur:
Korroziya va materiallar tanlovi
Sulfat kislotasi juda kuchli kislota bo‘lib, barcha materiallarga ta'sir qiladi. Shuning
uchun uskunalar, trubalar va rezervuarlar yuqori korroziyaga chidamli materiallardan
tayyorlanadi, masalan, nikel yoki titan.
Zaharli gazlarni tozalash
SO va SO gazlari zararli bo‘lib, havoga chiqsa, atrof-muhitga xavf tug‘dirishi
₂ ₃
mumkin. Ularni chiqarishdan oldin gazni tozalash tizimlari dan o‘tkazish zarur.
Bunda gazlarni filtrlash va kondensatsiyalash tizimlari qo‘llaniladi.
Harorat va bosimni nazorat qilish
Texnologik tizimda yuqori harorat va bosim ishlatiladi, shuning uchun maxsus
nazorat tizimlari va doimiy monitoring zarur. Bu jarayonning xavfsizligini
ta'minlash uchun muhim.
17

Ekologik xavfsizlik
Sulfat kislotasini ishlab chiqarish jarayonida atrof-muhitni ifloslanishidan himoya
qilish uchun quyidagi choralar ko‘riladi:
Gazlarni tozalash
SO va SO gazlari chiqindilari atrof-muhitga chiqmasligi uchun ularni tozalash ₂ ₃
zarur. Sulfat kislotasining bug‘larini tozalash uchun maxsus tizimlar o‘rnatiladi.
Suvi ifloslanishining oldini olish
Sulfat kislotasini ishlab chiqarish jarayonida suv resurslari ifloslanmasligi kerak.
Suvi tozalash tizimlari orqali chiqindilarni filtrlash va qayta ishlash amalga
oshiriladi.
Texnologik tizim samaradorligini oshirish
Sulfat kislotasini ishlab chiqarish tizimining samaradorligini oshirish uchun quyidagi
omillar muhimdir:
Katalizatorlar
Kontakt reaktori samaradorligini oshirish uchun yaxshi katalizatorlar ishlatiladi.
Katalizatorlar SO ning SO ga o‘tilishini tezlashtiradi va jarayonni samarali qiladi.
₂ ₃
Energiya samaradorligi
Jarayon davomida issiqni qayta ishlash tizimlari orqali energiya tejash mumkin.
Issiqlik almashinuvi tizimlari orqali issiqlikni tejash va energiyani tejash
imkoniyatlari mavjud.
Avtomatlashtirish va monitoring
Texnologik tizimlarni avtomatlashtirish va doimiy monitoring qilish orqali
jarayonning samaradorligi oshiriladi. Bu tizimlar jarayonni aniq va barqaror
bajarilishiga yordam beradi.

18

MODDIY VA ISSIQLIK BALANSLARI
SO
2 ni oksidlashda kontaklashni yuqori darajasiga erishish uchun bosqichlarda
olib boriladi. Bu jarayonni olib boorish uchun ko`p qatlamli kontakt aparati orasida
xaroratni chiqarish bilan (yoki xaroratni tushurish) oksidlanish katalizatoriqatlamida
adibatik uchun olib boriladi. Oltingugurt o`choqidan o`choq gazi olinib issiqlik
almashinish qurulmasida sovitiladi, tozalangan havo bilan tarkibida oltingugurt
angidridi 7.5% qolguncha aralashtiriladi va kontakni birinchi qatlamiga yuboriladi.
Amalyotdagi malumotlarga ko`ra SO
2 ni konsertasiyasi 7.5% bo`lishi iqtisodiy
nuqtani ko`p qatlamli kontakt apparat xar qatlamdan keyin reaksiya issiqligini ajratib
olish yo`li bilan olib borilayotgani uchun ko`proq foydaliroq.
Aralashtirilgandan keyin gazning xajmi
550000
7,5 = 7333333 м 3
с
Shunga asosan qo`shilagan havo xajmi
117370-88030=29 340 м 3
Bu xajmda xavo tarkibi :
kislarod 29·340∙0,21=6160 м 3
yoki 6160∙32/22,4 = 8800 кг
Azot 29 340-6160=23180 м 3
yoki 23189∙28/22,4= 28975 кг
Bu xolda SO
2 ni SO
3 ga oksidlashda tushayotgan gaz tarkibi quydagicha
bo`ladi .
Кг М 3
% хажмий
SО
2 25150 8803 м 3
7,5
О
2 13834 + 8800 = 22634 9683+6160= 15843 м 3
13,5
N
2 86930 + 28975 = 115905 кг 69544 + 23180 = 92724 м 3
79,0
Jami : 163689 кг 117370 м 3
100
Kontakt apparatni kontakt qatlam og`irligi bo`yicha ishlash rejimini tanlash
uchun, xamda kerak bo`lgan kontaklash bosqich sonini aniqlash uchun x-t
19

koordinatsiyasida foydalanamiz. Bu maqsad uchun oldin xar xil xaroratdagi
kontaklash bosqichi muvozanati xaroratini topamiz va buni x-t koordinata xarorat
maydonini chegaralaymiz. Keyin xuddi shu koordinata maydonini chegaralaymiz,
negaki kontaklash jarayoni tezligi ancha maksimaldan (0.4-0.9 dan) kam bo`lmagan.
Ko ntaklash bosqichi muvozanatini balandligi bo`yicha topamiz.
Muvozanat konstantasi K
p bilan topiladi:
Lg Kp=lgPso3
Pso3Po20,5 = 4905,5
T − 4 ,6455
Lg = 4905,5
673 − 4,6455 = 2,6427 ; Kp = 439,2
Ҳарорат, 0
С K
р Ҳарорат, 0
С K
р Ҳарорат, 0
С K
р Ҳарорат, 0
С K
р
400 439,2 470 90,4 540 24,4 610 8,1
410 343,6 480 73,9 550 20,6 620 7,0
420 270,7 490 60,67 560 17,5 630 6,1
430 214,6 500 50,1 570 14,9
440 171,3 510 41,6 580 12,7
450 137,6 520 34,6 590 10,9
460 111,2 530 29,0 600 9,4
410 0
С –da Х
р -ning qiymati quydagicha aniqlanadi
X
p =
343,6
343,6 +√ 100 −0,5 ∙7,5 ∙0,99
13,5 −0,5 ∙7,5 ∙0,99 =0,99
Ҳарорат, 0
С Х
р Ҳарорат, 0
С Х
р Ҳарорат, 0
С Х
р
410 0,99 500 0,94 580 0,80
440 0,98 520 0,92 600 0,76
460 0,97 540 0,89
480 0,96 560 0,84
Х
p =0,70 ga teng bo`lsa
20

Т
опт =4905
lg 0,70
(1− 0,70 )√13,5 −0,5 ∙7,5 ∙0,7
100 − 0,5 ∙7,5 ∙0,7
+4,937
=848 K yoki 575 0С
Boshqa kontaklash bosqichlari uchun optimal xarorat qiymatini analogik
usulbilan xisoblaymiz.
Xar xil kontaklash bosqichlari uchun T
opt qiymatlari.
X... 0,70, 0,80, 0,85, 0,90, 0,91, 0,93, 0,95, 0,97, 0,99
Т
опт ... 575, 557, 522, 496, 489, 477, 458, 434, 387
X-t koordinatasidan olingan qiymatlarning qiyshiqlik muvozanati (AA) va optimal
qiyshiqligini ko`ramiz (BB). Tempeeratura oblastini aniqlash uchun qayerda jarayon
tezligi maksimal darajadan 0.4-0.9 ni tashkil etsa, kontaklashning bir necha doimiy
bosqichlari uchun jarayon oksidlash d ga bog`liqligini ko`ramiz
k
c =9,4∙10 6
∙272 (-23000/(1,98∙683))
=0,38,
5-qatlamli kontakt ash apparati qatlamlar orasida gazni sovitish bilan x-t
diagrammasi. Boshqa xaroratlar uchun tezlik konstantasini analogik metod bilan
belgilaymiz. Xar hil xarorat uchun K
c qiymatlari:
t,C... 410, 440, 460, 480, 500, 520, 540, 560, 580, 600
kc... 0,38, 0,77, 1,28, 1,91 ,2,82, 3,84, 5,73, 8,56, 11,5, 11,6
k
c , a, b, Xp qiymatlarini kontaktlash bosqichi (x) bilgan xolda xar hil xarorat
uchun – ni aniqlaymiz. S hunday qilib, x=0,7 uchun
dx
dt = 0,38
7,5
( 0,99 − 0,70
0,70 ) 0,8 (
13,5 − 7,5 ∙ 0,7
2 ) ∙ 273
683 = 0,108
Xar hil xaroratlar uchun oksidlanish tezligi qiymati 16 jadvalda ko`rsatilgan.
Kontaktlashni xar hil bosqichlari uchun olingan qiymatlarga dx asoslanib
21

dx /d τ=f(T) grafigiga taaluqli maksimal tezlikning 0,4; 0,5; 0,6; 0,7; 0,8; 0,9
qiymatlariga to`g`iri keluvchi gorizontal to`g`ri chizig`ini o`tkazamiz.
Bu to`g`iri chiziq egiri chizig`I bilan kesishuvchi nuqtalar xarorat qiymatini beradi,
oksidlanish tezligi maksimal qiymatdan ulushlariga to`g`iri kelgan xolda. Bu
nuqtalarni birlashtirib maksimal tezlikdan farq qiluvchi optimal xarorat grafik
chizg`idan foydalanib, dx/d τ= f (t). koordinatasida jarayonning maksimal tezligidan
farqlanuvchi optimal kontaktlash qiyshig`ini ko`ramiz.
Keyin, gazning boshlang`ich xaroratini 440˚C, huddi shu koordinatada birinchi
qatlam kontaktlash massasini kontaktlash ishchi chizig`ini o`tkazamiz SO
2 va SO
3 ga
oksidlash jarayoni egzotermik bo`lgani uchun katalizator qatlamida adiabatik
sharoitda boradi, oksidlashda xaroratni o`zgarishi orqali to`g`iridan to`g`iri yoziladi.
Kiruvchi gazning o`rtacha issiqlik sig`imi quydagicha:
Ср=0, 495∙0,075+0,334∙0,135+0,317∙0,79=0,334 ккал/м 3
Boshlang`ich gazda SO
2 ni miqdori 7,5% gat eng bo`lganida
λ ¿ 10,1 ∙ 7,5
0 б 334 = 226 0
X koffisientda adiabatni egilish burchaklarini xarakterlaydi.
1-qatlam katalizatorda kontaklashni xarorat o`zgarishini harakterlovchi
boshlang`ich kontaktlash 440˚C mos keluvchi abscissa o`qidan to jarayon tezligi
maksimalidan 0,8 dan kam bo`lmagan, shartlar oblastini chegaralovchi qiyshiq
chiziqqacha uning qiymatlariga mos keluvchi to`g`iri chiziq o`tkazamiz. Bu nuqtaga
mos keluvchi 596˚C xarorat 1-qatlam katajizatoridan chiquvchi gazni xarorati
xisoblanadi. 1-qatlamda kontaktlashbosqichi olingan. Malumotlarga ko`ra 73% ni
tashkil etadi. SO
2 ni oksidlashni davom ettirish uchun sovutish kerak. Bu issiqlikni
qo`llanishi utilizasiya qozonida issiq suv bo`g`lari olishda ishlatiladi. Gazni sovutish
jarayoni x-t kordinatalarida 2-3 gorizontal to`g`irisini xarakterlaydi. 3 nuqta xarorati
475˚C ga to`g`iri keluvchi shartlar oblastini ajratuvchi oksidlanish tezligi
maksimalidan 0,4 dan kam bo`lmagan, sovutish to`g`iri chizig`ini egiri chiziq bilan
to`qnashishidan olinadi.
Haroratni ko‘ppasayishi maqsadga muvofiq emas: 2 qatlamga gaz SO2ko‘p
miqdor bilgan tushgani uchun qatlamga o‘rtacha yuqori bo‘ladi. shu bilan birga
o‘rtacha oksidlanish jarayoni yuqori bo‘ladi. 2 qatlam katalizatorda kontaktlashni
harorat o‘zgarishini xarakterlovchi uch nuqtadan analogik usulda to‘g‘ri chiziq
o‘tkazamiz.
Oksidlanish jarayoni 2 - qatlamga olingan adiabatik bilan egri chiziqni
to‘qnashishi tezligi 0,8 maksimaldan kam bo‘lmagan 4 nuqtada nihoyasiga yetadi.
22

Shunga asosan 2-qatlamda kontaktlash bosqichi 91% (∆x = 18%) erishiladi,
chiqayotgan gazni harorati 515 0S bo‘ladi.
Ajratib oluvchi issiqlik aralashtirgichlarda gazni sovutishni ko‘rib chiqamiz.
Sovutish jarayoni 4-5 to‘grilarda xarakterlaydi. 5-nuqta jarayon tezligi maksimaldan
0,6 dan kam bo‘lmagan to‘g‘ri sovutishni qiyshiq bilan kesishdan hosil bo‘ladi. 5-
nuqtadan 6-nuqtagacha adiabat o‘tkazamiz, jarayon tezligidan 0,9 dan kam
bo‘lamagan olingan adiabat bilan egri chiziqni to‘qnashishini olamiz. Jarayon
davomini faqat shu oblastda o‘tkazamiz. Shunday qilib, ∆x, IV va V qatlamlarda
katta emas va harorat ko‘tarilishi katta bo‘lmagan miqdorni tashkil etdi. 6-nuqtada
x=96,5% (∆x=5,5%) gazni 3 qatlamdan chiqish harorati 4520S bo‘ladi.Analogik usul
bilan 4 va 5 qatlamda kontaktlash bosqichini kontaktlash massasi va kirish chiqish
haroratini aniqlaymiz. X-T diagrammasiga asosan belgilangan oksidlanish bosqichi
98,5% bo‘lishiuchun 5 ni tashkil etadi. Kontaktlash qurilmasida 5 qatlam kontaktlash
massasi bo‘lishi kerak. Qatlamlarda kontaktlash massasidagi haroratlar qiymati
berilgan.
Oltingugurtli angidritli oltingugurt angididiga oksidlashdagi gazni tarkibini
o‘zgarishni aniqlaymiz. Qabul qilingan harorat rejimini 1 va 2 kontaktlash
bosqichidan keyin gaz tarkibidan chiharilib tashlashi lozim bo‘lgan issiqlik miqdorini
aniqlaymiz.3 va 4 qatlamdan so‘ng qo‘shilishi kerak bo‘lgan havo miqdorini
aniqlaymiz.
Қатлам
номери∆ х Қатламга берилган
газнинг харорати, 0
С Қатламданчиқаётган
газнинг харорати, 0
С Қатламда ўртача
харорат, 0
С
Ι
Ι Ι
Ι Ι Ι
Ι V
V 0,73
0,18
0,055
0,015
0,005 440
470
440
430
425 596
515
452
433
426 518
495
446
431,5
425,5
I qatlam. 1 qatlam kontaktlash massasida oltingugurtli angidrid oksidlanadi.
8803∙0,73=6426 м 3
/соат
6426 ∙ 64
22,4 = 18360 кг / соат
Oltingugurt angidridi hosil bo’ladi .
6426∙80/22,4=22 950 кг
23

Oksidlanishga ketgan kislorod sarfi :
6426 : 2=3213 м 3
ёки
3213∙32/22,4=4590 кг
Birinchi qatlamdan so’ng gaz tarkibida qolgan sulfat angidrid miqdori 8803-
6426=2377 м 3
ёки
2377∙64/22,4=6791 кг ,
Gazda qolgan kislorod miqdori :
15845-3213=12 632 м 3
ёки
12 632∙32/22,4=18 045 кг
1-qatlamdan so’ng gaz tarkibi jadvalda keltirilgan .
Компонентлар Газ хажми,м 3
/соат Газ аркиби,%хажм Миқдори,кг/соат
SO
3 6426 5,63 22950
SO
2 2377 2,08 6791
O
2 12632 11,06 18045
N
2 92724 81,23 115905
Жами: 114159 100 163691
1-bosqich kontaktlashdan so’ng chiqayotgan gaz xaroratini aniqlashtirish uchun
isssiqlik balansini tuzamiz .
I - qatlam kontaktlash massasida t-x orqali gaz bilan chiqib ketayotgan
issiqlik miqdorini aniqlaymiz .
(2377∙0,495+12632∙0,334+92724∙0,317+6426∙0,699)t
x =39282t
x
Bu yerda:
0,699 oltingugurt angidritni issiqlik sig’imi formula orqali hisoblanadi .
С
р =3,603+36,31∙10 -3
∙T-288,28∙10 -7
∙T 2
+8,649∙10 -9
∙T 3
ккал/г∙моль∙грi
1 qatlam issiqlik balans tenglamasi
23619950¿39282 tx
I-qatlamdan chiqayotgan gaz xarorati quyidagicha bo’ladi .
24

t
x =601 0
C
Olingan temperature qiymati oldin topilgan (596)ni butunlay qoniqtiradi .
Bu yerda:
23619950-18656570=4963380 ккал
186656570 gaz bilan 2-qatlamga tushayotgan issiqlik .
II qatlam 2-qatlamda kontaktlash massasi oltingugurtli angidritni
oksidlanishi
8803∙0,18=1584 м 3
/ С
Oltingugurtli oksid hosil bo’ladi.Buning uchun 1584:2=792
м 3
Gazdan qolgan oltingugurtli angidrid
2377 - 1584=793 м 3
yoki
793∙64/22,4=2265 кг
Gazda qolgan kislorod,
12 632-792=11840 м 3
yoki
11840∙32/22,4=16 914 кг
Gazdagi oltingugurt angidriti miqdori.
6426+1584=8010 м 3
yoki
8010∙80/22,4=28 607 кг
компонентлар Газнинг хажми, м 3
/соат Состав газа,% Ми қдори, кг/соат
SO
3 8010 7,07 28607
SO
2 793 0,70 2265
O
2 11840 10,44 16914
N
2 92724 81,79 115905
Жами: 113367 100 163691
2- qatlam katalizatordan chiqgan gaz tarkibi (19-jadval) 2 bosqich kontaktlashni
issiqlik balansini aniqlaymiz.
Иссиқлик кирими .
(2377∙0,495+12632∙0,334+92724∙0,137+6426∙9699)475=18656570 ккал / с оат
25

O’rtacha xaroratda qatlamdagi 495 С da realsiya issiqlik koefisenti.
24205-2,21∙768=22510 ккал / кг моль
Oltingugurt angidritni aniqlashda ajraluvchi issiqlik .
1584∙22510/22,4=1 591 780 ккал / с
Kirish issiqlik yig’indisi. 18656570+1591780=20248350 ккал / с
ISSIQLIK CHIQIMI
Chiqib ketayotgan gazning issiqligi :
(793∙0,495+11840∙0,334+8010∙0,699+92724∙0,317)∙t
x =550000∙t
x
Issiqlik balansi tenglamasidan t
x =515 0
C .
2-bosqichdan so’ng xarorat 515 0
C дан 440 0
С гаangidridniki xolodelnikdan
kelayotgan havo bilan sovutiladi.
20248350-17307840=2940510 ккал
Bu yerda:
17307840 3-qatlam kontakt massasiga tushuvchi issiqlik miqdori.
3-qatlamdan oltingugurtli angidritni oksidlash .
8803∙0,055=484 м 3
484м 3
sulfat angidridi hosil bo’ladi,kislorodning sarflanishi
484:2=242м 3
Qoldiq sulfit angidridi miqdori 793-484= 309м 3
yoki
309 ∙ 64
22,4 = 883 кг
Oksidlangandan keyin qoldiq kislorod miqdori 11840-242=11598м 3
yoki
11598 ∙ 32
22,4 = 16568 кг
SO
2 oksidlanishidan keyin gazdagi qoldiq sulfit angidridi miqdori .
26

8010+484=8494 м 3
yoki8494 ∙80
22,4 =30335 кг
III- qatlamdan keyin gaz tarkibi quyidagicha:
tarkibi Gaz sigimi
м 3
/с оат Gaz tarkibi ,% miqdori, кг/с оат
SO
3 8494 7 , 51 30 335
SO
2 309 0 , 27 883
O
2 11 598 10 , 25 16 568
N
2 92 724 81 , 97 115 905
Жами: 113 125 100 163 691
ISSIQLIK KIRIMI
440 0
С haroratda gazlar bilan berilgan issiqlik
(793
∙0,495 +11840 ∙0,334 +8010 ∙0,699 +92724 ∙0,317 ¿∙440 =17307840 ккал /соат
446 0
С da reaksiyaning issiqlik koefisenti
24205-2,21
∙719 = 22616 ккал /моль
Oksidlanish reaksiyasi natijasida ajralgan issiqlik miqdori
484 ∙ 22616
22,4 = 488667 ккал / соат
Umumiy issiqlik kirimi
17307+488667
¿17796507 ккал /соат
ISSIQLIK CHIQIMI
t
x gaz tarkibi bilan chiqib ketayotgan issiqlik miqdori:
(309∙0,495+11 568∙0,334+8494∙0,699+92 724∙0,317)∙t
x =550000∙t
x ккал/с
Issiqlik balansi tenglamasidan
17 796 507=39354∙t
x
27

III- qatlam katalizatordan gazning chiqish haroratini topamiz ,
t
x =452 0
С
III-qatlamdan so’ng gaz haroratini pasaytirish uchun 20 0
С li quruq havo
qo’shiladi.Havo miqdori aralashishini issiqlik balansidan topiladi.
(113 125+V)∙c
cм ∙t
cм =V∙c
ҳ ∙t
ҳ + Q
г
452 + 430
2 = 441
Gaz aralashmaning o’rtacha issiqlik sig’imi
Ссм =0,698∙0,0751 +0,495 ∙0,0027 +0,334 ∙0,1025 +0,317 ∙0,8197 =0,347 ккал /м3∙гр 20 0
C da
havoning issiqlik sig’imi 0,310 ккал/м 3
∙грi–га teng . Aniqlangan kattaliklarni
aralashish issiqlik balanisga qo’yamiz va gaz haroratini 452 0
С dan 430 0
Сga
pasaytirish uchun zarur bo’lgan havo miqdorini aniqlaymiz.
(113125 + V) • 0,347 • 430 = V • 0,310 • 20 +17796507 V=6412 м 3
Bu havodagi kislorod miqdori
6412∙0,21=1346 м 3
yoki
1346 ∙ 32
22,4 = 1922 кг
Azot miqdori 6412-1346=5066 м 3
yoki
5066 ∙28
22,4 =6333 кг
4 - qatlam katalizatordan chiqayotgan gaz tarkibi
kompanentlari Gaz hajmi, м 3
/с Gaz tarkibi , % Gaz miqdori , кг/с
SO
3 8 494 7, 13 30 335
SO
2 309 0, 26 883
O
2 (11598+1346) 12 944 10,7 9 18 490
N
2 (92724+5066) 97 790 81,8 2 122 238
Жами: 119537 100,0 71946
IV-qatlam. 4 qatlam katalizatorida oltingugurtli katalizatorni oksidlash
28

8803∙0,015 = 132м 3
Bundan 132 м oltingugurt oksidi hosil bo’ladi. Oksidlash uchun kislorod sarfi
132:2=66 м 3
Gazda qolgan sulfit angidrid 309 -132=177 м 3
yoki
177 ∙64
22,4 =505 кг
Qolgan kislorod
12 944-66=12 878 м 3
yoki
12878 ∙ 32
22,4 = 18397 кг
Gaz tarkibida sulfit angidrid miqdori 8494+132=8626 м 3
yoki
8626 ∙ 80
22,4 = 30807 кг
4- qatlam katalizatordan chiqayotgan gaz tarkibi
компонентлари Газ ҳажми, м 3
/с Газ таркиби % Газ миқдори , кг/с
SO
3 8626 7,24 30 807
SO
2 177 0,15 505
O
2 12 878 10,75 18 397
N
2 97 790 81,86 122 238
Жами: 119 471 100,0 171 947
ISSIQLIK KIRIMI
430 0
С da gaz bilan kirgan issiqlik
(309∙0,495+12 944∙0,334+8494∙0,699+97 790∙0,317)∙430=17 807 160 ккал/с
O’rtacha harorat 432 0
С dagi issiqlik effekti
24 205-2,21∙705=22 647 ккал / кг ∙ моль ,
Sulfit angidridni oksidlaganda ajralganda issiqlik miqdori
132 ∙ 22647
22,4 = 133455 ккал / ч
29

Umumiy issiqlik kirimi 17807160+133455 ¿
17940615 ккал/соат
ISSIQLIK SARFI
Katalizatorning 4 qatlamidan chiqishda t
x haroratda ketadigan gazning issiqligi
(177∙0,495+12878 ∙0,334+8626 ∙0,699+97790 ∙0,317 ) t
x = 41416t
x ккал / соат
4-qavat chiqishidan gazni temperaturasini topamiz.
t
x =433 0
С
(119 471+V)∙0,347∙425=V∙0,310∙20+17 940 615.
Bu tenglamani yechib Vga nisbatan topamiz.
V=2113 м 3
/с.
Topilgan havo hajmidagi kislorod miqdori :
2113∙0,21=444 м 3
yoki
444 ∙ 32
22,4 = 634 кг
Azot miqdori :
2113-444=1669 м 3
yoki
1669 ∙ 28
22,4 = 2086 кг
V-qatlam katalizatoriga kirishda gaz tarkibi quyidagicha:
компонентлари газ ҳажми ,м 3
газ таркиби,% газнинг
миқдори
SO
3 8626 7,10 30 807
SO
2 177 0,14 505
O
2 (12 878+444) 13 322 10,94 19 031
N
2 (97 790+1696) 99 459 81,82 124 324
жами: 121 584 100 174 667
30

ASOSIY QURILMA HISOBI
O`choq gazi kontakt apparati quyidagicha ko`rinishda bo`ladi.
Kontakt moslamasi tokchasi quyidagi hisob-kitoblar orqali qilinadi.
1 tokchaning ish harorati 1= 430°C,
2 katalizator gatlamining balandligi h‹ =0,7 m, 3 katalizatorning zichligi, to'plami
Vr=760 kg / m3,
4 kvarts gatlamining umumiy balandligi =0,1 m, 5 kvartsning massasi =1500 kg/ m3,
AP
0,72
759
31

0,13
1499
6 gatlamining garshiligi 4Р=1700 Pa.
Rafiqning har bir sektori =217,6 sm3
218,1 garshilik momenti bilan 22-sonli ikkita kanalga asoslangan, apparati diametri
=9 m,
9 ayanch halgasi va markaziy ustun orasidasi masofa 3,97 m. 3,93
Yechim:
1. Sektorning bitta kanalida ishlaydigan M; (MH*m) egilish momentini aniqlang:
• Mg -q0/8,
Bu yerda q-nurning har bir chiziqli metriga solishtirma yuk MH / m (tokchaning ơz.
og'irligi va to'r 300 kg, katalizator massasi va gaz oqimi bosimi kiradi).
2. Belgilanganidek, tokcha sakkiz sektorga bo'lingan, bitta sektorning yuzasi
P = 0,785D}/8 -7,94, м ?.
3. Sektordagi katalizator va kvarts massasi *
G (760 - 0,7+0,1 - 1500) = 5420 хг = 54200 H.
4. Sektorning gaz bosimi yuki
N=A PF=1700- 7,94=13500 H.
5. Sektordagi umumiy yuk
Q=3000 +54 200+13 500=70 700 H=0,0707 MH.
Katalizator qatlamidan keyingi ish harorati 430°C, biz hisoblangan haroratni 480°
C ga teng olamiz. 1 metrga shvellerga aniq yuk m
q= Q/L =0,0707/3,97 - 2=0,0089, MH/M.
7. Maksimal egilish momenti
Mn -ql /8=0,0089 - 3,973/8=0,0176 MH - м.
12XM po'latdan yasalgan shvellerda standart bilan yuk ruxsat etilgan; a = 114MPa.
32

Kerakli qarshilik momentini aniqlang
W=0,0176:114=Mg= 1,545 - 10-4, м°.
Qarshilikning haqiqiy momenti (2,176 - 10-4 мª)
Tokcha etarlicha mustahkam.
hisoblanganidan kattaroqdir.

33

SPETSIFIKATSIYA
Sulfat kislotasini ishlab chiqarish sexining spetsifikatsiyasi — bu loyihaning
texnik va ishlab chiqarish talablariga, jarayonlarga, qurilmalar va tizimlar uchun
kerakli parametrlar va shartlarga oid hujjat. Spetsifikatsiya asosida loyiha bajarilishi,
ishlab chiqarish jarayonlari va xavfsizlik choralarini amalga oshirish mumkin.
Loyihaning umumiy ma'lumotlari
Loyiha nomi :
 Sulfat kislotasini ishlab chiqarish sexi
Loyiha turi :
Kimyoviy ishlab chiqarish zavodi
Ishlab chiqarish quvvati :
 Yillik 550,000 tonna sulfat kislota (H SO )₂ ₄
Jarayon usuli :
 Kontakt jarayoni (SO ni SO ga aylantirish, keyinchalik H SO hosil qilish)
₂ ₃ ₂ ₄
Asosiy xom ashyo :
 SO
₂ (sulfur dioksid) gazlari
 O
₂ (kislorod) gazlari
 Suv (H O)
₂
Asosiy mahsulot :
 H SO
₂ ₄ (sulfat kislotasi)
Asosiy talablar :
 Yangi texnologiyalarni joriy qilish
 Ekologik xavfsizlikni ta'minlash
34

$ Energiya samaradorligini oshirish  Ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish Ishlab chiqarish jarayoni Jarayonning bosqichlari  Xom ashyo tayyorlash : Sulfidli gazlarni to‘plash va SO ni to‘g‘ri konsentratsiyada olish.₂  Oksidlanish jarayoni (Kontakt apparatida): 2SO2+O2→2SO32SO_2 + O_2 \rightarrow 2SO_3 2SO2 + O2 → 2SO3 Bu jarayonda SO kislorod bilan SO ga aylantiriladi, bunda temperaturaning ₂ ₃ 450-500°C oralig‘ida bo‘lishi kerak.  SO ni suv bilan sulfat kislotasiga aylantirish ₃ : SO3+H2O→H2SO4SO_3 + H_2O \rightarrow H_2SO_4 SO3 + H2 O → H2 SO4 SO ni suv bilan reaksiyaga kiritish orqali H SO hosil bo‘ladi. ₃ ₂ ₄ Kontaktsuhasi jarayoni  Reaktorlar : o Kontakt apparati : Reaktorlar katalizatorlar yordamida ishlaydi (platin yoki vanadiy oksidi). o Gazlar oqimi : Oksidlanish jarayonining samaradorligini oshirish uchun gazlar oqimi va temperaturasi nazorat qilinadi.  Katalizatorlar : o Platin yoki vanadiy oksidi (V O ). ₂ ₅  Harorat va bosim : o Kontakt apparatida harorat 450–500°C, bosim esa 1–2 atm orasida bo‘ladi. Maxsus qurilmalar va tizimlar  Suvni sovutish tizimi : H SO hosil qilish uchun zarur bo‘lgan suvni sovutish tizimi, gazlarni sovutish ₂ ₄ va optimal haroratni saqlash uchun ishlatiladi.  Gazlar filtrlash tizimi : Havo va gazlarni tozalash tizimi (tuzilish, filtrlash va chiqindilarni bartaraf etish). 35$

Texnik parametrlar va spetsifikatsiyalar
Ishlab chiqarish quvvati
 Sulfat kislotasi ishlab chiqarish quvvati :
o Yillik: 550,000 tonna/yil H SO₂ ₄
Gazlar va reagentlar
 SO miqdori
₂ :
o 605,000 tonna/yil SO
₂ (SO gazining yillik miqdori, H SO ishlab ₂ ₂ ₄
chiqarish uchun).
 Oksidlovchi gaz (O )
₂ :
o Kontakt jarayonida SO ni SO ga aylantirish uchun kislorod (O ) talab
₂ ₃ ₂
qilinadi.
Reaktor va apparat parametrlar
 Reaktor harorati :
o 450–500°C (Kontakt apparatidagi haroratni saqlash).
 Reaktor bosimi :
o 1–2 atm (bosim).
 Katalizatorlar :
o Vanadiy oksidi (V O )
₂ ₅ yoki Platin (SO ni SO ga aylantirish uchun). ₂ ₃
Energiya talab qilinishi
 Issiqlik energiyasi :
o Yaxshi issiqlik almashinuvi tizimi va issiqlikni qayta ishlash
imkoniyatlari.
 Elektr energiyasi :
o Ventilyatsiya tizimi, gazlar oqimi va boshqa jarayonlarni boshqarish
uchun elektr energiyasi talab qilinadi.
Ekologik va xavfsizlik talablar
. Atrof-muhitni himoya qilish
 Chiqindilarni tozalash :
o Sulfat kislotasi ishlab chiqarish jarayonida chiqadigan gazlar va
suyuqliklarni tozalash tizimi.
 Suv resurslarini saqlash :
o Jarayonda ishlatiladigan suvning qayta ishlanishi va ishlov berilishi.
36

Xavfsizlik
 Sulfat kislota va SO gazlarining xavfi₂ :
o SO va H SO ning zaharlilik xususiyatlari va xavf-xatarlarini
₂ ₂ ₄
kamaytirish uchun xavfsizlik protokollari.
 Xavfsizlik choralarini ta'minlash :
o Xavfli gazlar va reaktor tizimlari uchun maxsus xavfsizlik qurilmalari,
monitoring tizimlari va avtomatik xavfli vaziyatlarga qarshi choralar.
Qurilmalar va materiallar
Asosiy qurilmalar
 Kontakt apparati :
o Yirik reaktorlar, gazlarni qabul qilish va oksidlovchi jarayonni amalga
oshirish uchun ishlatiladigan apparatlar.
 Tashqi energiya tizimi :
o Isitish, sovutish va ventilyatsiya tizimlari
o Materiallar
 Katalizatorlar :
o Vanadiy oksidi (V O )
₂ ₅ yoki Platin .
 Metall materiallar :
o Nikel, titan, yoki boshqa korroziyaga qarshi materiallar (kontakt
apparatining ichki qismlari uchun).
Loyihani amalga oshirish va monitoring
Loyihani amalga oshirish bosqichlari
 Dizayn va hisob-kitoblar :
o Loyihaning boshlang‘ich texnik hisob-kitoblari, jarayon diagrammalarini
tuzish.
 Qurilish va o‘rnatish :
o Asosiy qurilma va apparatlarni o‘rnatish, tizimni ishga tushirish.
Jarayonni monitoring qilish va boshqarish
 Avtomatlashtirish :
o Jarayonni monitoring qilish, samaradorlikni nazorat qilish, energiya
sarfini kamaytirish uchun avtomatik tizimlar.
 Boshqaruv tizimi :
37

o Ishlab chiqarish jarayonini kuzatish va boshqarish uchun SCADA
tizimidan foydalanish.

38

XULOSA
Sulfat kislotasini ishlab chiqarish — bu kimyoviy sanoatning muhim tarmoqlaridan
biri bo‘lib, uning texnologik jarayoni juda murakkab va ko‘p bosqichlardan iborat.
Sulfat kislotasi (H SO ) — bu ko‘plab sanoat jarayonlarida ishlatiladigan asosan ₂ ₄
korroziyaga chidamli materiallarni ishlab chiqarishda, kislotalash jarayonlarida,
o‘g‘itlar va farmatsevtika sanoatida keng qo‘llaniladigan birikma hisoblanadi
Ekologik Xavfsizlik
Sulfat kislotasini ishlab chiqarish jarayonida ekologik xavfsizlikni ta'minlash juda
muhimdir. SO va SO gazlari atrof-muhitga chiqmasligi kerak, shuning uchun
₂ ₃
chiqindilarni tozalash tizimlari o‘rnatiladi. Bunga qo‘shimcha ravishda, suvni tozalash
tizimlari orqali chiqindilarni filtrlash va qayta ishlash amalga oshiriladi. Bularning
barchasi atrof-muhitning ifloslanishining oldini olishga yordam beradi.
Sulfat kislotasini ishlab chiqarish texnologiyasi, uning samarali va xavfsiz ishlashi
uchun yuqori texnologiyalarga ega uskunalar va doimiy monitoring talab qiladi.
Jarayonning har bir bosqichi, xom ashyo va energiya samaradorligini oshirish,
ekologik xavfsizlikni ta'minlash, va jarayonlarni nazorat qilish muhimdir. O‘zgartirish
va optimallashtirishlar yordamida tizimning rentabelligi va samaradorligini oshirish
mumkin. Yangi texnologiyalarni joriy etish, energiya resurslarini tejash, atrof-muhitga
zarar yetkazmaslik va yuqori sifatli sulfat kislotasini ishlab chiqarish, bugungi kunda
sanoatning eng dolzarb vazifalaridan biridir.

39

ADABYOTLAR RO`YHATI
1. Otaqo`ziyev T.A., Ahmerov Q.M., Turoblonov S.M . Umumiy kimyoviy
texnologiya. Toshkent, 2009 « Fan » nashriyoti, 432-bet.
2. Otaqo`ziyev T.A., Energiyatexnologiya. Qo`llama. Toshkent 2003, 108-bet.
3. Позин М.Е . Технология минеральных удобрений: Учибнил для вузов.
Химия, 1983.
4. Demidov A. I., Klyuchnikov A. M.
"Kimyoviy texnologiyalar. Asoslar"
Moskva: Vysshaya shkola, 1990.
Kimyoviy texnologiyalarni ishlab chiqishda asosiy tushunchalar va hisob-kitoblar
5. Kogarko B. P., Kolodkin N. I.
"Sulfat kislotasi ishlab chiqarish uchun kontakt reaktori"
Moskva: Khimiya, 1981.
Kontakt apparatlarini loyihalash va ishlash prinsiplari bo‘yicha maxsus adabiyot.
6. Vavilov A. S.
"Sulfat kislotasi kimyosi va texnologiyasi"
Moskva: Khimiya, 1995.
Sulfat kislotasini ishlab chiqarish texnologiyasi haqida batafsil tushunchalar .
7. Gubanova A. A., Gurevich V. M.
"Sulfat kislotasi texnologiyasi"
Leningrad: Khimiya, 1978.
Kontakt jarayoni, katalizatorlar va texnologik jarayonlarning asosiy tushunchalari
haqida ma'lumot.
40

KIRISH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3

SULFAT KISLATA HAQIDA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6

XOMASHYO VA MAHSULOTNING FIZIK KIMYOVIY XOSSALARI . . . ..9

ISHLAB CHIQARISHNING NAZARIY ASOSLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

TANLANGAN TEXNOLOGIK TIZIM BAYONI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 15

MODDIY VA ISSIQLIK BALANSLARI…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

ASOSIY QURILMA HISOBI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

SPETSIFIKATSIYA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

XULOSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..39

ADABIYOTLAR RO‘YXATI . . . . . . .

Купить

Информация о документе

Продавец

Kantakt apparatining mukammal hisobi bilan sulfat kislata ishlab chiqarish sexining loyihasi. N=550000 tyil H2SO4

SULFAT KISLATA HAQIDA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6

Похожие документы