Karbon kislotalarning nomlanishi va xossalariga doir masala va mashqlar yechish - Химия - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Karbon kislotalarning nomlanishi va xossalariga doir masala va mashqlar yechish

Купить

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
Kimyo va uni o’qitish metodikasi yo’nalishi talabasi
MAXAMATQULOV ASILBEKning
KIMYODAN MASALALAR YECHISH fanidan
Karbon kislotalarning nomlanishi va xossalariga doir masala va mashqlar
yechish
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Qabul qildi: SEDALOVA I.S
1

MUNDARIJA
KIRISH . ......................................................................................................
I-BOB.ASOSIY ADABIYOTLAR TAHLILI
1.1. Karbon kislotalar haqida umumiy tushuncha............................................
II-BOB. EKSPERIMENTAL QISM
2.1. Karbon kislotalarning nomlanishi va ularning izomeriyasi …………………..
2.2 Karbon kislatalarnin xossalari bo’yicha masala va mashqlar ……………….
2.3Karbon kislotalar mavzusi bo’yicha qo’shimcha mashqlar hamda ularning
ishlanish usullari……….. .........................................................................................
XULOSA ...........................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...........................................................
2

Kirish
1997 yil 29 avgustda “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi” qabul qilingandan so’ng respublikamiz butun ta’lim tizimi,
jumladan, bakalavriat va magistrlar tayyorlash yo’nalishini ham tubdan isloh
qilishning aniq strategik dasturiga ega bo’ldi. Ana shu tarixiy hujjat qatorida
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amaliy ijrosiga, shuningdek, bakalavr va
magistrlar tayyorlashga bag’ishlangan O’zbekiston Prezidentining o’ndan ortiq
Farmon va farmoyishlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
qarorlari qabul qilindi. Xususan, 2004 yil 19 fevralda O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining “2004-2008 yillarda Maktab ta’limini rivojlantirish dasturini
tayyorlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoyishi, 2004 yil 21 mayda “2004-
2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirishning davlat umummilliy dasturi
to’g’risida”gi Farmonlarning qabul qilinishi ta’lim rivoji millat, xalq taqdiriga,
yangi yosh avlodning kelajagiga, iqtidoriga daxldor ekanini ko’zda tutadi. Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi va Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy
dasturining ijrosi amalda nihoyasiga yetkazildi. 9 yillik umumta’lim maktab
bosqichini va 3 yillik o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi bosqichini o’z ichiga olgan
uzluksiz yaxlit ta’lim tizimi yaratildi. Bir so’z bilan aytganda, farzandlarimizga
umumiy ta’lim bilan birga, zamonaviy kasb-hunarga ega bo’lish imkonini
beradigan 12 yillik ta’lim tizimiga o’tish yakunlanmoqda. Mazkur huquqiy
hujjatlarda birinchidan, yangi ta’lim tizimi, ikkinchidan, yangi avlod kadrlarini
tayyorlashda ta’lim sohasidagi o’zgarishlar, yangi kasb sohalarining paydo
bo’lganligi va uning O’zbekiston sharoiti, ahamiyatligi bilan bog’liq jihatlari,
uchinchidan, bunda 4 har bir viloyat, hudud va mintaqa xususiyatlarini hisobga
olish tajribasining afzalliklari, to’rtinchidan, mamlakatimiz oliy ta’lim sohasidagi
71 ta muassasa tayyorlab beradigan yangi avlod kadrlari, ularning umumiy va
o’ziga xos jihatlariga e’tibor qaratildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2008 yil 29 fevralda “Yoshlar yili” Davlat dasturi to’g’risidagi qarori e’lon qilindi.
Qarorda “Yoshlar yili”da bajarilishi lozim bo’lgan asosiy va muhim vazifalar
belgilab berildi va ular ijrosi 9 ta yo’nalishda amalga oshirildi.
3

Dolzarbligi: Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari
quyidagilardan iborat:  ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda
ekanligi;  ta’limning uzluksizligi va izchilligi;  umumiy o’rta, shuningdek o’rta
maxsus, kasb hunar ta’limining majburiyligi  o’rta maxsus, kasb hunar
ta’limining yo’nalishini: akadmik litseyda yoki kasb hunar kollejida o’qishning
tanlashning ixtiyoriyligi;  ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi:  davlat
ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi:  ta’lim
dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv:  ta’lim tizimida
davlat va jamoat boshqaruvini uyg’unlashtirish: Mamlakatimiz oliy ta‘lim
muassasalarida 2012-2013 o‘quv yiliga tayyorgarlik ko‘rish va yaratilayotgan
shart-sharoitlardan keng jamoatchilikni xabardor qilish maqsadida joriy yilning 24
avgust kuni Milliy matbuot markazida Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi
tomonidan matbuot anjumani o‘tkazildi. Tadbirda vazirlik rahbariyati va mas‘ul
xodimlari, oliy ta‘lim muassasalari rektorlari, prorektorlari hamda OAV vakillari
ishtirok etdi. 5 Yangi o‘quv yiliga puxta tayyorgarlik ko‘rish, talabalar uchun
zamonaviy shart-sharoitlarni yaratish, o‘quv jarayoniga eng ilg‘or pedagogik
texnologiyalarni joriy etish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng
qo‘llash, Axborot-resurs markazlarining samarali ishlashini ta‘minlash,
laboratoriya amaliyoti va kasbiy amaliyotni kerakli darajada tashkil etish,
talabalarni ilmiy-tadqiqot ishlariga jalb qilish, shuningdek, yuqori malakali
professor-o‘qituvchilar tarkibini shakllantirish har tomonlama bilimli va yuqori
malakali kadrlarni tayyorlashda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Yaqinda
respublikamiz oliy ta‘lim muassasalariga bakalavriat ta‘lim yo‘nalishiga kirish
bo‘yicha test imtihonlari natijalari e‘lon qilinib, unga ko‘ra, yangi o‘quv yilidan
boshlab 56 607 nafar 1-kurs bakalavrlar o‘qishni boshlaydi. Talabalikka qabul
qilinganlarning 10%i esa o‘qishga kirishda belgilangan imtiyozlardan
foydalangan.Ular asosan muddatli harbiy xizmatni imtiyozli o‘tab kelgan yoshlar,
respublika va xalqaro fan olimpiadalari g‘oliblari. Aytish joizki, ta‘lim sohasidagi
davlat siyosatini yangi islohotlar bosqichiga ko‘tarishga xizmat qilayotgan
muhtaram Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan “Oliy ta‘lim muassasalarining
4

moddiy-texnik bazasini mustahkamlash va yuqori malakali mutaxassislar
tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror bilan
2011-2016 yillarda oliy ta‘lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini
modernizatsiyalash va mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash bo‘yicha
Dastur tasdiqlandi. Mazkur Dastur bilan Oliy ta‘lim muassasalarining modiy-
texnik bazasini mustahkamlash va modernizatsiyalash, ularni zamonaviy o‘quv va
ilmiy-laboratoriya jihozlari bilan ta‘minlash, yuqori malakali kadrlar tayyorlash
yo‘nalishlari va mutaxassisliklarini maqbullashtirish, ta‘lim standartlarini
takomillashtirish hisobiga ta‘lim jarayonini sifat jihatidan 6 yangi bosqichga
ko‘tarish, ilg‘or pedagogik texnologiyalar va o‘qitish shakllarini joriy etish,
o‘qituvchi kadrlar mehnatini rag‘batlantirishni kuchaytirish asosida iqtisodiyot
soha va tarmoqlarida talab qilinadigan oliy ma‘lumotga ega mutaxassislarni
tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash choratadbirlari belgilangan. Dasturni amalga
oshirish davomida oliy ta‘lim muassasalarida 190ta o‘quv-laboratoriya binolari,
talabalar turar joylari va sport inshootlarini zamonaviy tarzda qurish,
rekonstruktsiya qilish va mukammal ta‘mirlash ko‘zda tutilgan. Bugungi kunda 8
ta oliy ta‘lim muassasalarining 32 yaqin ob‘ektlarida qurish, rekonstruktsiya qilish
va ta‘mirlash ishlari boshlab yuborilgan. Shu bilan bir qatorda, OTMlarida mavjud
infratuzilmani yanada rivojlantirish, talabalarni darsdan bo‘sh vaqtlarini mazmunli
tashkil etish maqsadida sport inshootlari, axborot resurs markazlari, ovqatlanish
shaxobchalari kabi ob‘ektlarni qo‘shimcha yaratish va zamonaviy jihozlash
masalalari ham ko‘zda tutilgan. 2012-2013 o‘quv yiliga ma‘naviy-axloqiy tarbiya
yo‘nalishida olib borilayotgan ishlar bevosita “Mustahkam oila yili” Davlat dasturi
bilan bog‘liq holda amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Islom Karimovning 9 may – Xotira va qadrlash kuni munosabati bilan “Inson
xotirasi – boqiy, qadrqimmati - ulug‘” mavzuida ommaviy axborot vositalariga
bergan interv ь yusi mazmun-mohiyatini o‘rganish bo‘yicha ilmiy ommabop risola
tayyorlanib, 2012-2013-o‘quv yilidan boshlab risola asosida maxsus kurs
o‘qitiladi. 7 Kurs ishining yozilishidan maqsad shundan iboratki, bunda talaba o’zi
mustaqil ravishda izlanadi, izlangan sari bu mavzuni mustaqil ravishida
5

o’zlashtirib boradi. Kurs ishining vazifasi talabaga darslikdan tashqari kitoblardan
ham ma’lumot yig’ish uni o’rganish va kerak bo’lganda o’rgangan bilimlarini
takomillashtirib hayotga tadbiq etishiga, qisqa qilib aytganda talabaning bilim
darajasini mukammanlashtirishga yordam beradi. Prizedentimiz Islom
Abdug’aninievich Karimov ham bu xususda alohida to’xtalib, yosh va bilimga boy
kadrlar har tomonlama O’zbekistonning rivojlanishiga katta hissa qo’shajagini bir
nechamarta takrorlagan va tegishli qonun va qoidalar chiqargan.
Kimyodan masalalar yechishga umumiy metodik talablar.
Kimyodan masalalar yechishga umumiy metodik talablar quyidagilardaniborat:
 Kimyoviy masalalar sistemasi.
 Kimyo o’qitishda masalalar yechishning o’rni.
 Kimyodan masalalar klassifikatsiyasi.
Kimyodan masalar yechishni bilish, o’rganish kimyo fanlari asosini chuqur
egallashning muhim asosidir. O’quv jarayoniga masalalar kiritilishi o’qitishning
quyidagi didaktik printsiplaridan foydalanishga yordam beradi:
 Talabalarning mustaqil bilim olishini, hamda aktivliginita’minlaydi.
 Mustahkam bilim va ko’nikma xosil qiladi.
 Ta’limni turmush, hayot bilan bog’laydi.
 Talabalarning kelajakda ilmiy yo’nalishini aniqlashga yordam beradi.
Masala yechish kimyo o’qitishning asosiy bo’g’inlaridan biridir. Kimyo
o’qitishni muvoffaqiyatli amalga oshirish uchun didaktikaning ta’lim, tarbiya va
rivojlantirish printsiplaridan foydalanish juda muhim. Masalalar yechish davomida
talabalarda kimyoviy moddalar, reaksiyalar haqida mustahkam tushunchalar hosil
bo’ladi. O’tilgan mavzularni takrorlashga ma’nosini chuqur anglashga yordam
beradi, talabada bilimlar sistemalashadi, natijada keyingi mavzuni o’rganish oson
kechadi. Kimyoviy jarayonlar bilan bog’liq masalalarni talabalarning yechishi,
ularning o’quv materialni mustaqil o’rganishiga omil bo’ladi. Masala yechishda
o’zlashtirilgan mavzu faqat gapirib izoxlab berilmasdan, balki undan olingan
bilimlardan foydalanishni o’rgatadi. Kimyodan masalalar yechish o’quv materialni
6

chuqur egallashga sabab bo’lishining yana biri shundaki, o’tilgan qonunlar,
nazariyalar, qoidalar, formulalar, kimyoviy tenglamalar amalda talaba tomonidan
foydalaniladi. O’quvchilarda masala yechish davomida mehnatsevarlik, maqsadga
intilish, ma’sulyat hissi, qo’yilgan maqsadga intilish kabi ijobiy xususiyatlar
tarbiyalanadi. Masalalar yechish davomida tabiat birligini ko’rsatuvchi fanlararo
bog’liqlikni va chuqur dunyoqarashni rivojlantirishga yordam beradi. Masala
yechish davomida o’quvchilarning murakkab, chuqur fikrlashi va amalda qo’llash
imkoniyati shakllanadi. Bunda bilim va uni amalda qo’llash natijasida muhokama
qilish, aqliy xulosa chiqarish, isbotlash kabi malakalar xosil bo’ladi. Masala
yechish davomida shakllanadigan bilimlar ikki qismga ajratish mumkin:
 Masala shartini muhokama qilish bilimi
 masalani yechish bilimi
Bu bilimlarsiz masalani yechish mumkin emas. Bunga yana asosiy nazariya
va qonunlarni har xil kimyoviy tushunchalarni, moddalarning fizik kimyoviy
xossalarini, kimyoviy reaktsiya tenglamalarni, moddalar molyar massalarini bilish
kiradi. Pedagog vapsixolog olimlarimiz masalalar yechishni aqliy bilimlar
kompleks xarakati modeli deb qarashadi. Masala yechish olingan bilimlar bitta
umumlashgan ko’rinishdagi xarakatga keladi. Kimyodan masalalar yechish
kimyoni muammoli o’qitishda, bilimlarni nazorat qilishda va darsda olingan
bilimlarni mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega. Xozirgi kunda kimyoviy
masalalarning to’liq oxiriga yetgan klassifikatsiyasi mavjud emas. Kimyo o’qitish
metodikasidan adabiyotlarda va ilmiy metodik maqolalarda turli xil
klassifikatsiyalar keltirilgan. Ko’pchilik tomonidan qabul qilingan klassifikatsiya
ikki guruhga bo’linadi:
 hisoblashga (miqdoriy) masalalar.
 Sifat tarkibiga oid masalalar.
Har bir guruh o’z navbatida guruhchalarga bo’linadi. Biroq bu borada yagona bir
qarash yo’q. Shunday bo’lsa ham xozirgi kunda ularni uchta ko’rinishda
klassifikatsiyalash mumkin:
7

I.Kimyoviy o’lchov birliklar bilan tanishish.
 Kimyoviy formula asosida elementlar massa nisbatlarinihisoblash.
 Formula asosida modda massasini va elementlar massalarini hisoblash.
 Nisbiy molekulyar massani nisbiy zichlik bo’yicha va gazlarhajmini modda
massasi bo’yicha hisoblash.
 Kimyoviy tenglamalar bo’yicha hisoblash.
 Eritmalarga doir hisoblash.
 Oddiy va molekulyar formulalar tuzish.
II.Formula bo’yicha hisoblash.
«Mol» va Avagadro qonuni asosida kimyoviy formula bo’yicha hisoblash.
 Kimyoviy tenglamalar bo’yicha hisoblash.
 Modda formulasini hisoblash.
 Davriy qonun. Atom tuzilishi.
 Eritmalar
 Amaliyotga doir aralash masalalar
III.Formulalar bo’yicha hisoblash .
 Berilgan kontsentratsiyadagi eritmani tayyorlash uchun erituvchi va erigan
moddani hisoblashga oid.
 Gazlar va gazsimon moddalar, reaktsiyamahsulotlarining hajmiy nisbatlariga
nisbatan hisoblash.
 Gazlarning nisbiy zichligini hisoblashga oid.
 Berilgan hajmdagi gaz massasi bo’yicha uning nisbiymolekulyar massasini,
hamda moddaning molekulyarformulasini aniqlashga doir.
 Maxsulot chiqish unumini hisoblash.
 Reaktsiyaga kirishayotgan moddalardan biri ko’p miqdorda bo’lganda,
reaktsiya maxsuloti massasi va ortiqcha modda massasini hisoblash.
 Tarkibida qo’shimcha moddalari bo’lgan dastlabki moddadan olingan
mahsulot massasini hisoblash.
8

 Reaktsiya natijasida xosil bo’lgan gazmoddalar hajmini hisoblash.
Kimyodan xisobli masalalar shartli ravishda uchta guruhga bo’lish mumkin:
 Moddalarning kimyoviy formulasi asosida yoki ularning formulasini
chiqarishga oid masalalar.
 Kimyoviy tenglamalar ishlatiladigan masalalar.
 Eritmalarga oid masalalar.
Bu har bir guruh har xil ko’rinishdagi masalalarni o’z ichiga oladi.
Masalan,birinchi guruhni 15 xil ko’rinishdagi masalalarga ajratish mumkin:
 Birikmaning nisbiy molekulyar massasini hisoblash;
 Moddadagi elementlarning massa nisbatlarini aniqlash;
 Birikmadagi elementlarning massa ulushlarini aniqlash;
 Modda massasi tarkibidagi element massasini hisoblash;
 Tarkibidagi element massasi asosida modda massasini hisoblash;
 Gazlarning nisbiy zichligini hisoblash:
 Gazlarning nisbiy molekulyar massasini nisbiy zichligi asosida hisoblash.
 Modda massasi bo’yicha modda miqdorini hisoblash;
 Modda miqdori asosida modda massasini hisoblash;
 Moddaning oddiy formulasini elementlar massa ulushlari asosida topish;
 Moddaning molekulyar formulasini elementlar massa ulushlari va
gazlarning nisbiy zichligi bo’yicha hisoblash;
 Modda formulasini yonish mahsulotlariga qarab hisoblash;
 Gazlar uchun zarrachalar sonini massa, modda miqdori va hajmi bo’yicha
hisoblash.
 Gazsimon modda massasini hajm bo’yicha hisoblash
 Gazsimon modda hajmini uning massasi va miqdori bo’yicha hisoblash
(buketma –ketlikni davom etirish mumkin).
I. Asosiy adabiyotlar tahlili.
9

1.1. Karbon kislotalar haqida umumiy tushuncha.
Molekulasida karboksil guruh — COOH bo‘lgan moddalar karbon kislotalar
deb ataladi.Karboksil guruhi bir-biriga o‘zaro ta’sir qiladigan ikkita
funksional karbonil va gidroksil guruhlarni birlashtiradi:

Karboksil guruhining uglerod atomi sp 2 -gibridlanish holatida bo‘lib, uchta σ–
va bitta π–bog‘ hosil qiladi.Nomenklaturasi. To‘yingan bir asosli kislotalarni
nomlashda ko‘pincha ularning trivial nomlaridan foydalaniladi. Bu nom
kislota qanday xomashyodan olinganini ko‘rsatadi. Masalan, ularning birinchi
vakili H–COOH chumoli kislota deb ataladi, chunki dastlab chumolidan ajratib
olingan. Xuddi shunga o‘xshash valerian kislota Valeriana o‘simligining
ildizidan olingan.
Sistematik nomenklaturaga ko‘ra, kislotalarning nomi tegishli uglevodorod
nomiga kislota so‘zini qo‘shish bilan hosil qilinadi:
Formulasi Trivial nomenklatura Sistematik nomenklatura
H––COOH Chumoli kislota Metan kislota
10

CH3––COOH Sirka kislota
Etan kislota
CH3––CH2––COOH Propion kislota
Propan kislota
CH3––CH2––CH2––COOH Moy kislota
Butan kislota
CH3––CH2––CH2––CH2––COOH Valerian kislota
Pentan kislota
CH3––CH2––CH2––CH2––CH2––COOH Kapron kislota
Geksan kislota
CH3––(CH2)14––COOH Palmitin kislota
Geksadekan kislota
Tarmoqlangan zanjirli vakillarini nomlashda avval eng uzun zanjir tanlanadi
va karboksil guruh tomondan raqamlanadi. Bu holatda karboksil guruh
birinchi deb hisoblanadi. Zanjir tarmoqlangan qismidagi radikallar
joylashgan uglerod raqami, so‘ng radikal nomi aytiladi. Asosiy uglerod
zanjiridagi uglerodlar soniga mos alkan nomi va kislota so‘zi qo‘shib
aytiladi. Masalan:

Izomeriyasi. To‘yingan karbon kislotalar uglerod zanjirning
tarmoqlanishidan hosil bo’ladi:
Fizik xossalari. Suyuq holatda va eritmalarda karbon kislota molekulalari
molekulalararo vodorod bog‘larini hosil qiladi. Vodorod aloqalari karbon kislota
molekulalarining tortishishi va birlashishiga olib keladi.
Karbon kislotalarning molekulalari vodorod bog‘lari orqali dimerlarga
bog‘langan.
11

Bu suvda eruvchanlikning oshishiga va quyi karbon kislotalarning yuqori
qaynash haroratiga ega bo‘lishiga olib keladi.Molekulyar massa ortishi bilan
kislotalarning suvda eruvchanligi pasayadi.
Kimyoviy xossalari. Karbon kislotalar anorganik kislotalar kabi xossalarga
ega, metallar, metall oksidlari va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib, tuzlar hosil
qiladi.

Karboksildagi gidroksilning spirt qoldig‘i bilan almashinishi murakkab eﬁ rlar
hosil bo‘lishiga olib keladi. Murakkab eﬁ rlar hosil bo‘lishining eng oddiy usuli
kislotalarni spirtlar bilan qizdirishdir:

Chumoli kislotaning karboksil guruhi bevosita vodorod bilan bog‘langani
tufayli uni bir vaqtning o‘zida ham kislota, ham aldegid deb qarash mumkin.U
aldegidlarga xos “kumush ko‘zgu” reaksiyasiga kirishadi:

12

Vodorodning almashinishi bilan boradigan reaksiyalarga quyosh nurida
galogen ta’sirlashishini keltirish mumkin. Bunda radikaldagi bir yoki bir necha
vodorod atomi galogenga almashingan kislota hosilasi vujudga keladi:

Karbonat kislotaning ayrim hosilalari organik moddalarni tash-
kil etadi. Masalan, u ikki negizli kislota bo'lgani uchun ikkita
xlorangidridga ega:

Yuqori temperaturada uglerod (Il)-oksidga xlor ta’sir ettirilsa,
fosgen hosil bo‘ladi:

Fosgen o‘tkir hidli, zaharli. Unga spirt ta ’sir ettirib karbonat
kislota efirlari hosil qilinadi:

Fosgen sanoatda plastmassa, kauchuk va bo‘yoq moddalarni
olishda ishlatiladi.
Mochevina. Karbonat kislotaning amidlari katta ahamiyatga
ega:

Karbamin kislota efirlari uretan preparatlar deb atalib, tibbiyot-
da tinchlantiruvchi va og‘riqni qoldiruvchi dori sifatida ishlatiladi.
Karbamilxloridga spirt ta'sir ettirib uretanlar olinadi:
13

II-asosiy qism
2.1 . Karbon kislotalarning nomlanishi va ularning xossalari
To‘yingan bi asosli karbon kislotalar yog‘ kislotalar deb ham
ataladi, chunki bu kislotalarning birinchi vakili yogiardan olingan.
To'yingan birasosli yog‘ kislotalarni nomlashda, ko‘pincha
ularning trivial nomlaridan foydalaniladi. Bu nom kislota qanday
xom ashyodan olinganligini ko‘rsatadi, masalan, ularning birinchi
vakili chumoli kislota deb ataladi, chunki u dastlab
chum olidan ajratib olingan. Xuddi shunga o‘xshash, sirka kislota -
sirkadan, moy kislota — sigir yogidan, valerian kislota — valeriana
o'simligining ildizidan olingan.
Bir asosli karbon kislotalarni ratsional nomenklaturaga ko‘ra
nom lashda ularni sirka kislota hosilasi deb qaraladi:

Sistem atik nomenklaturaga ko‘ra kislotalarning nomi tegishli
uglevodorod nomiga kislota so‘zini qo‘shish bilan hosil qilinadi:

To'yingan karbon kislotalarda aldegidlardagi singari izomeriya-
ning ikki turi: uglerod skeletining va karboksil guruhning zanjirda
turlicha joylanishidan kelib chiqadigan izomeriyasi mavjud:

14

Olinish usullari.
1. Birlamchi spirtlar oksidlanganda dastlab aldegid, so'ngra
kislota hosil bo‘ladi. Bunda uglerod atomlarining soni o‘zgarmaydi:
Ketonlar A.I.Popov qoidasiga ko'ra kuchli oksidlovchilar
ta ’sirid a kislotalar a ralash m asin i hosil qiladi. Masalan:
metilpropilketon oksidlanganda to ‘rtta kislota hosil bo4adi:

To‘yingan uglevodorodlar kislorod bilan yuqori tem peraturada
(400—500 °C), 130—140 atm bosim da katalizatorlar (metallar,
metall tuzlari) ta’sirida kislotalar hosil qiladi. Sanoatda karbon
kislotalar shu usul bilan olinadi.
2. Gemigaloidli uglevodorodlar, orto-efirlar, am idlar, kislota
angidridlari, xlorangidridlari va nitriallarning gidrolizanishi:
15

Hosil bollgan kislota tuzlari suv yoki mineral kislotalar ta’sirida
karbon kislotaga aylanadi:
To’yinmagan uglevodorodlarga CO katalizatori ishtirokida
uglerod (Il)-oksid va suv bug'i ta ’sir ettirib, kislotalar olinadi
(B.Y.Rappe sintezi):

4. Ikki asosli karbon kislotalarni qizdirish orqali olish. Bu
usul bilan malon kislota va uning gomoglaridan sirka kislota hamda
uning yuqori gomologlari olinadi:

5. Asetosirka efir asosida sintez qilish bilan olinadi.
6 . Yog‘ va moylarni gidrolizlab olinadi.
Karbon kislotalarning quyi vakillari odatdagi sharoitda o ‘tkir
hidli, suv bilan har qanday nisbatda aralashadigan, sovitilganda
oson kristallanadigan harakatchan suyuqliklardir. Molekuladagi
16

uglerod atomlari soni beshtadan to'qqiztagacha bo‘lgan kislotalar
(izomoy kislota ham) moysimon suyuqliklar bollib, suvda yomon
eriydi.
Yuqori molekular yog' kislotalar hidsiz, suvda erimaydigan
qattiq moddalardir. Bir asosli to'yingan karbon kislotalarning asosiy
fizik xossalari 13-jadvalda keltirilgan. Karbon kislotalarning deyarli
ham m asi spirtda va efirda yaxshi eriydi.
Kislotalarning m olekular massasi ortishi bilan qaynash
temperaturasi ham ortadi, solishtirma massasi esa kamayadi.
Norm al tuzilishga ega bo‘lgan kislotalar tarmoqlangan kislotalarga
qaraganda yuqori tem peraturada qaynaydi. Masalan, H-valerian
kislota da qaynaydi, izovaierian kislota
da qaynaydi. Molekulasidagi
uglerod atomlari soni juft bo'lgan kislotalaruglerod atom lari soni
toq bo‘lgan kislotalarga yuqori tem peraturada suyuqlanadi.
Kislotalarning molekular massasini aniqlash natijasida suyuq
holatda ularning molekula massasi ikki baravar ortiqligi m a ’lum
bo‘ladi. Buning sababi kislota molekulalarining o ‘zaro assotsilan-
ganligi, ya’ni vodorod bog‘lanish hosil bolganligidir, buning
natijasida siklik yoki chiziqli tuzilishi hosil boiadi:

Tajribalaming ko‘rsatishicha, bunday vodorod bog‘lanish ener-
giyasi 7 kkal/mol ga teng. Kislorod va vodorod atomi oralig‘idagi
masofa
17

KIMYOVIY XOSSALARI
1. Barcha karbon kislotalar, anorganik kislotalar kabi kislota
xossalariga ega bolib, ko‘k lakmusni qizartiradi. Kislota gidrok-
sidinining kuchli kislotali xossalari karboksil guruhdagi atom lar
elektron zichligining siljishi bilan tushuntiriladi. Karboksil guruhda
elektron zichligi elektrofîl atomga, ya’ni kislorodga siljigan boiadi.
Buning natijasida karboksil gidroksilidagi vodorod bilan kislorod
orasidagi boglanish zaiflashadi va, nihoyat, vodorod atomi proton
holida ajralib chiqadi, dissotsilanadi.

Karbon kislotalar suvsiz minerai kislotalarda proton qabul qilib,
karbkation hosil qiladi.

Dissotsilanmagan karbon kislota molekulasining gidroksil guruh
kislorodida elektron zichligi kamayib, karbonil guruhda u ko‘-
payadi. Bu xususiyat kislotaninng anion holatida kuchli boiadi.
Karboksil guruhga nisbatan galoid atom i uzoqlashgan sari
galoidning ta’siri kamayadi va natijada kislota kuchi ham kamayadi.

2. Karbon kislotalar ham xuddi mineral kislotalar kabi metallar,
18

metall oksidlari va ishqorlarbilan reaksiyaga kirishib tuzlar hosil
qiladi:

Karbon kislotalarni yoki ularning natriyli tuzlarini suvdagi
eritmasi elektroliz qilinganda anodda C02 ajralib chiqadi, hosil
bo‘lgan radikallar esa o‘zaro to kqnashib uglevodorodlarga o ‘tadi
(Kolbe reaksiyasi):

3. Karbon kislotalarga fosfor va oltingugurtning galoidli
birikmalari ta’sir ettirilganda shu kislotalaming galoid-angidridlari
hosil bo‘ladi:

4. Karbon kislotalar bilan ßpirtlar o ‘zaro reaksiyaga kirishib,
murakkab efirlar hosil qiladi.
5. Kislotalarni faqat maxsus katalizatorlar ishtirokida vodorod
bilan qaytarib, aldegid yoki spirtlarga aylantirish mumkin:

6 . Karbon kislotalar aldegid va ketonlar kabi radikaldagi
vodorod atomlarini galogenlarga almashtira oladi. Kislotalaming
galogenli hosilalarini olishda ko'pincha kislotalar emas, balki
ularning galogenangidridlari ishlatiladi. Bunday reaksiya Zelinskiy—
G el-Folgard reaksiyasi deyiladi:

19

2.2 Karbon kislatalarnin xossalari bo’yicha masala va mashqlar
Chumoli kislota H —COOH to‘yingan birasosli kislotalarning
eng oddiy vakili. U birinchi marta qizil chum olilardan ajratib
olingan, shuningdek ko‘pgina o‘simliklar (qichitqi o ‘t, archa), qon
va muskul tark ib id a ham bo‘ladi. Laboratoriya sharoitida
xloroformga suyultirilgan ishqor ta ’sir ettirib chumoli kislota
olinadi:

Sianid kislota gidrolizlanganda ham chumoli kislota hosil bo‘ladi:

Chumoli kislota o ‘tkir hidli, achchiq ta ’mli, suv bilan har
qanday nisbatda arashadigan rangsizsuyuqlik. Tuzilishi jihatidan
birasosli to'yingan kislotalardan farqqiladi. Molekulasi tarkibida
aldegid g u ru h n in g borligi sababli, u o'ziga xos quyidagi
xususiyatlarni nam oyon qiladi:
a) chum oli kislota kumush oksidning ammiakdagi eritmasi
ta’sirida oson oksidlanib, karbonat angidrid va suv hosil qiladi:

20

Chumoli kislota kuchli qaytaruvchi sifatida to ‘qim achilik
sanoatida gazlamalarni bo‘yashda, tibbiyotda va boshqa sohalarda
ishlatiladi. Chumoli kislotadan oksalat kislota, etilform iat va
xushbo‘y moddalar(amilformiat) olinadi.
Sirka kislota CH3COOH uzoq vaqtlardan beri ma’lum,
chunki u vinoning achishi natijasida hosil bo‘ladi. U ko‘p o ‘sim-
likalrda, hayvon chiqindilarida sof holda, shuningdek tuz va murak-
kab efirlar holida uchraydi.
Sanoatda sirka kislota bir necha usullar bilan olinadi:
1. Yog‘och quruq haydalganda sirka suv qatlamida yig‘ilib,
qo‘shim cha mahsulot sifatida metil spirt va aseton hosil bo‘ladi.
Sirka kislotani ajratib olish uchun aralashm a ohak bilan neytral-
lanadi, bunda hosil bolgan kalsiy asetat sulfat kislota bilan qizdiril
ganda parchalanib, sirka kislota sof holda ajralib chiqadi:

KARBON KISLOTALARNING HOSILALARI
Karbon kislota molekulasidagi vodorod atom ini, gidroksil va
karbonil guruhi biror atom yoki atom larguruhiga alm ashinuvidan
hosil bo'lgan moddalar karbon kislotalarning hosilalari deyiladi:
21

Karbon kisortalarning m urakkab efirlarini kislota m oleku-
lasidagi gidroksil guruh vodorodining uglevodorod radikaliga
almashinuvidan hosil bo‘lgan mahsulot deyish mumkin.
Masala yechish:
1 . 200 g 40% natriy ishqorining eritmasini neytrallash uchun qanday massada-
gi (g) sirka kislotasi kerak bo‘ladi?
Masalaning yechimi. Avvalo, eritma tarkibidagi natriy ishqorining
massasini hisoblab olaylik:

Eritma tarkibidagi ishqorning massasini hisoblab bo‘lgandan so‘ng reaksiya
tenglamasi yoziladi va tenglashtiriladi:

Reaksiya asosida jarayonda qatnashgan ishqorning hamda kislotaning
molekulyar massalarini hisoblab topamiz va proporsiya tuzamiz:

Demak, 80 g massadagi ishqor 120 g ga ega bo‘lgan kislotani neytrallay oladi.
Javob: 120 g .
2 . 30 g massadagi sirka kislotasiga natriy metalli qo‘shilishi natijasida hosil
22

bo‘lgan tuzning massasini (g) hisoblang.
Masalaning yechimi. Bu turdagi masalalarning yechimi reaksiya tenglamasini
to‘g‘ri yozib olish va tenglashtirishdan boshlanadi:

Reaksiya tenglamasi yozilgandan so‘ng masala shartida berilgan kislotaning
massasi hamda reaksiyada qatnashayotgan moddalarning molekulyar massalari
yordamida proporsiya tashkil etiladi:
Demak, masala shartida berilgan 30 g sirka kislotasidan 41 g massadagi tuz
hosil bo‘lishi aniqlandi.
Javob: 41 g.
3. 400 ml ρ=1,24 g/ml bo’lgan natriy ishqori eritmasida 100 g NaOH bo’lsa,
eritmaning massa ulishini (%) aniqlang?
Berilgan:
V=400 ml= 0,4
l
ρ =1,24 g/ml
m
NaOH =100 g
___________
W=?
Yechish: Eritmani quyidagicha tasavur qilsak bo’ladi.
Quyidagicha topamiz:
a.V=
meritma
ρeritma dan m
eritmani topamiz.
m
eritma =ρ·V
eritma =1,24g/ml·400ml=496 g
b.
W =
mNaOH
meirtma
=100 g
496 g=0.2015 ⋅100 % = 20 .16 % NaOH bor ekan.
23

4. Moddaning eruvchanligi S=40 ga teng bo’lsa, eritmaning massa ulushini
aniqlang?
Berilgan:
S=40
____
W=?
Yechish: Demak modda ma’lum tempraturada 100 g
suvda 40 g erishi ko’rinib turibdi. Massa ulush bilan
eruvchanlik o’rtasidagi bog’langan formulaga qo’yamiz.W = S
100 +S=40 g
100 g+40 g= 40 g
140 g=0.286 ⋅100 % = 28 .6%
ga
teng.
5. 4 mol suvda 20 l HCl erishidan hosil bo’lgan eritmaning massa ulishini
aniqlang?
Berilgan:
n
suv =4
mol
V
HCl =20
l
W = ? Yechish: Buning o’quvchiga tushinarli bo’lishi uchun eng
avvalo eritmaning hosil bo’lishini tasavvur qilgan holda
eritmaning oddiy rasmini chizib olamiz.
Ko’rinib turibdiki, qo’shilayotgan suv va HCl massalarini
topib olishimiz kerak. m ni topish uchun eng avvalo suvning
nisbiy molyar massasini topishimiz kerak .
a. Mr
(suv) =2A
r(H) +A
r(O) =2·1+16=18 g/mol
b. Undan so’ng m ni topamiz.
n= m
M bo’lsa, m ni topsak
m=n·M bo’ladi. m=n·M=4 mol·18 g/mol=72 g suv qo’shilgan
bo’ladi.
24

c. HCl ning massasini topishda hajmidan foydalanib
miqdorini, miqdoridan esa massasini topamiz. n= v
vm
=20 l
22 .4l= 0.893 mol
HCl bor. Uning massasini topish
uchun HCl ning nisbiy molyar massasini topamiz.
M
(HCl) =A
r(H) +A
r(Cl) =1+35,5=36,5 g/mol ga teng. Keyin
n= m
M
bu formuladan topamiz. m=n·M=0,893 mol·36,5 g/mol=32,6 g
HCl
d. Eritmaning massasi qo’shilgan suv va HCl massalarini
yig’indisiga teng: m
eritm =m
HCl +m
suv =72 g+32,6 g=104,6 g ga
tene. Massa ulushni topish uchun erigan HCl massasini eritma
massasiga nisbati bilan topiladi.

W =
merigan modd
meritma
=32 .6g
104 .6g=0.3117 ⋅100 %= 31 .17 %
li eritma hosil
bo’lgan.
Mustaqil ish:
1. Umumiy formulasi bo‘lgan karbon kislotaning struktura formulasini
yozing.
2. Quyida keltirilgan moddalarning 1) sirka kislota; 2) propion kislota;
3) moy kislota; 4) valerian kislota strukturaviy tuzilishini yozing va ular tarkibidagi
δ– va π– bog‘lar sonini hisoblang.
3. Sirka kislotasining olinishida qo‘llanishi mumkin bo‘lgan usullarning reaksiya
tenglamalarini daftaringizga yozing:
A) karbon kislotalar tuzlariga sulfat kislotasi bilan ta’sir etish;
B) bir atomli to‘yingan spirtlarning oksidlanishi;
25

5. Sirka kislotasining quyida keltirilgan qaysi moddalar bilan ta’sirlanishi murak-
Kabi eﬁrning hosil bo‘lishiga olib keladi? Javobingizni asoslash uchun
reaksiya tenglamasini yozing.
6. 120 g 60% li natriy ishqorining eritmasini neytrallash uchun qanday mas-
sadagi (g) propion kislotasi kerak bo‘ladi?
7. 400 g 20% li natriy ishqorining eritmasini neytrallash uchun qanday mas-
sadagi (g) moy kislotasi kerak bo‘ladi?
8. 80 g 80% li natriy ishqorining eritmasini neytrallash uchun qanday massadagi
(g) valerian kislotasi kerak bo‘ladi?
9. 90 g massadagi sirka kislotasiga kaliy metalli qo‘shilishi natijasida hosil
bo‘lgan tuzning massasini (g) hisoblang.
10. 29,6 g massadagi propion kislotasiga natriy metalli qo‘shilishi natijasida ho-
sil bo‘lgan tuzning massasini (g) hisoblang.
1 l (1000 ml) eritmaning hajm birligida erigan moddaning miqdori shu
eritmaning molyar konsentratsiyasi yoki molyarligi deyiladi. Uning birligi mol/l,
mol·l -1
, M.
Agar 1 litr eritmada 1 mol erigan modda bo’lsa, molyar eritma deyiladi.
Agar 1 litr eritmada 0,1 mol erigan modda bo’lsa, ditsimolyar eritma deyiladi.
Agar 1 litr eritmada 0,01 mol erigan modda bo’lsa, santimolyar eritma
deyiladi.
26

Agar 1 litr eritmada 0,001 mol erigan modda bo’lsa, millimolyar eritma
deyiladi.
Agar erigan modda miqdori (mol) yoki massasi ma’lum bo’lsa, molyar
konsentratsiya quyidagi formulalar orqali topiladi:CM= n
V = m
M r⋅V
Bu yerda: C
M –molyar konsentratsiya (M, mol/l); V-hajm (l);
m–massa (g); n – modda miqdori (mol); M
r – molyar massa (g/mol)
Molyar konsentratsiyaning foiz konsentratsiyaga bog’liqlik formulasi:
CM= C %⋅d⋅10
M r
Bu yerda: C% - foiz konsentratsiya; d ( ρ ) – eritma zichligi.
Molyar konsentratsiyaning normal konsentratsiyaga bog’liqlik formulasi:
CM= Cn ⋅Ek
M r
Bu yerda: Cn - normal konsentratsiya; Ek – ekvivalent massa.
Molyar konsentratsiyaning titrga bog’liqlik formulasi:
CM= T⋅1000
M r
Bu yerda: T - titr konsentratsiya;
Agar eritmadagi erigan modda miqdori o’zgarmay eritma hajmi o’zgarsa, yangi
hosil bo’lgan eritmaning molyar konsentratsiyasi quyidagicha topiladi:
Cm 1⋅V 1=Cm 2⋅V 2
Agar bitta moddaning ikki xil molyarli eritmalari aralashtirilganda hosil
bo’lgan yangi eritmaning molyar konsentratsiyasi quyidagicha topiladi:
Cm 3=
Сm 1⋅V 1+Cm 2⋅V 2
V 1+V 2
27

Molyar konsentratsiyaning eruvchanlikga bog’liqlik formulasi:CM=1000 ⋅S⋅ρ
(100 +S)⋅M r
1. Quyida keltirilgan murakkab eﬁr nomini yozing: CH3COOC4H 9
2. Keltirilgan moddalarning struktura formulasini yozing va ular tarkibidagi
uglerod atomlarining gibridlanishini ko‘rsating:
1) metil metanoat; 2) metil propionoat; 3) etil etanoat.
3. Murakkab eﬁrlarning gidroliz reaksiyalariga taalluqli bo‘lgan
jarayonlarni tanlang.
4. Quyidagi o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun qanday reaksiyalar ketma-ket-
ligidan foydalanish zarur?
28

Mustaqil yechish uchun masalalar
1. Umumiy formulasi bo‘lgan karbon kislotaning struktura formulasini
yozing.
2. Quyida keltirilgan moddalarning 1) sirka kislota; 2) propion kislota;
3) moy kislota; 4) valerian kislota strukturaviy tuzilishini yozing va ular
tarkibidagi
δ– va π– bog‘lar sonini hisoblang.
3. Sirka kislotasining olinishida qo‘llanishi mumkin bo‘lgan usullarning
reaksiya
tenglamalarini daftaringizga yozing:
A) karbon kislotalar tuzlariga sulfat kislotasi bilan ta’sir etish;
B) bir atomli to‘yingan spirtlarning oksidlanishi;
C) murakkab eﬁ rlarning gidrolizi.
4. Keltirilgan reaksiyalarning chap tomonini to‘ldiring:
29

5. Sirka kislotasining quyida keltirilgan qaysi moddalar bilan ta’sirlanishi
murakkab eﬁrning hosil bo‘lishiga olib keladi? Javobingizni asoslash uchun
reaksiya tenglamasini yozing.
6. 120 g 60% li natriy ishqorining eritmasini neytrallash uchun qanday mas-
sadagi (g) propion kislotasi kerak bo‘ladi?
7. 400 g 20% li natriy ishqorining eritmasini neytrallash uchun qanday mas-
sadagi (g) moy kislotasi kerak bo‘ladi?
8. 80 g 80% li natriy ishqorining eritmasini neytrallash uchun qanday massadagi
(g) valerian kislotasi kerak bo‘ladi?
9. 90 g massadagi sirka kislotasiga kaliy metalli qo‘shilishi natijasida hosil
bo‘lgan tuzning massasini (g) hisoblang.
Xulosa
Karbon kislotalar biz yaxshi bilamizki tarkibida karboksil guruhini tutgan
moddalarga aytiladi. Karboksil guruhi bir-biriga o‘zaro ta’sir qiladigan ikkita
funksional karbonil va gidroksil guruhlarni birlashtiradi:
To‘yingan bir asosli kislotalarni nomlashda ko‘pincha ularning trivial
nomlaridan foydalaniladi. Bu nom kislota qanday xomashyodan olinganini
ko‘rsatadi. Masalan, ularning birinchi vakili H–COOH chumoli kislota deb ataladi,
chunki dastlab chumolidan ajratib olingan. Xuddi shunga o‘xshash valerian kislota
Valeriana o‘simligining ildizidan olingan.Eritma tarkibidagi erigan modda miqdori
shu eritmaning konsentratsiyasi deyiladi va turli xil birliklarda o’lchanadi: foiz
konsentratsiya molyar konsentratsiya,normal konsentratsiya, molyal
konsentratsiya, titr konsentratsiya.
30

Eritmalarning xossalariga eritmadagi diffuziya, osmos hodisalari, eritmalar bug`
bosimi, eritma muzlash va qaynash t е mp е raturalari kiradi. Bir modda
zarrachalarning ikkinchi modda ichida taqsimlanishiga diffuziya d е b ataladi. Agar
yuqori kons е ntratsiyali eritma olib uning ustiga suv quysak, erigan modda
zarrachalari suvga o`ta boshlaydi va ma'lum vaqtdan k е yin eritma bir xil
kons е ntratsiyaga erishadi. Eritmalarda diffuziya tufayli og`irlik kuchi ham
y е ngiladi. Har qanday muz eritmasi ustiga suv solsak, og`ir zarrachalar yuqoriga
ko`tariladi. Agar erituvchi bilan eritma o`rtasiga yarim o`tkazgich parda qo`ysak
bu parda orqali erituvchi zarrachalari eritmaga o`tib, uni suyultira boshlaydi.
Erituvchi zarrachalarining yarim o`tkazgich parda orqali o`tish prots е ssi osmos
hodisasi d е yiladi.
Ushbu kurs ishida eritmalar haqida umumiy ma`lumotlar keltirilgan: foiz, normal,
molyar, molyal eritmalar va eruvchanlik haqida. Bundan tashqari osmos hodisasi,
bufer erimalar , diffuziya hodisasi haqida ham ma`lumotlar keltirilgan.
F о yd а l а nilg а n а d а biyotl а r ro’yxati.
1 . A.Abdusamatov «Organik kimyo» Toshkent — «Talqin» — 2005
2. X.R.Raximov «Anorganik kimyo» 1984 y.
3 . Yoriev O.M.va boshqalar “Umumiy va noorganik kimyodan masala va
mashqlar to’plami” Toshkent, 2008. (U-6887, o’/q, 15 ta) 4. Qodirov Z.,
Muftaxtov A., Norov SH. Kimyoviy tenglamalar tuzish. Toshkent: “O`zbekiston”,
1998. (U-5530, o’/q, 80 ta)
4 . N.S.Axmеtov «Obshaya i nеorganichеskaya kimyo», 1988 g. 3.
A.K.Glinka «Umumiy kimyo» 1974
5 . N.N.Suvоrоv. Оrgаnik kimyodаn sаvоllаr vа mаsаlаlаr. Tоshkеnt. O`zbеkistоn.
1998 y.
31

6. T.Do`stmurоdоv, А.Аlоviddinоv. Umumiy vа оrgаnik kimyodаn mаsаlаlаr
yechish. Tоshkеnt O`zbеkistоn 2003 y.
7. Nishonov M, Mamajonov Sh, Xo`jayev V. Kimyo o`qitish metodikasi. T.,
”O`qituvchi” , 2002
8. Omonov H., Mirvohidova M. Kimyo metodologiyasi va metodikasining ayrim
masalalari. O`quv qo`llanma. T., Nizomiy nomidagi TDPU, 2003
9. N.G. Rahmatullayev ., H.T. Omonov.,Sh.M. Mirkomilov. Kimyo o`qitish
metodikasi. “Toshkent-iqtisod moliya”. 2013
10. J.Yo‘ldoshev, S.Usmonov, ―Pedagogik texnologiya asoslari , T., 2004. ‖
11. J.Yo‘ldoshev, ―Ta‘lim yangilanish yo‘lida , T., 2000.
‖
12 .Ptiyukov V.Yu., ―Osnov pedagogicheskoy texnologi , M., 1999
‖ .
13.Chang. General Chemistry The Essential consepts. V.Y.Ganken.
www.ziyonet.uz
www.testing.uz
www.chemistry.ru
www.labchem.ru
32

Karbon kislotalarning nomlanishi va xossalariga doir masala va mashqlar yechish

Купить