Kelishik umumiy maʼnosining nutqiy xususiyatlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	189.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

9 Sotish

Kelishik umumiy maʼnosining nutqiy xususiyatlari

Sotib olish

MAVZU: “ Kelishik umumiy ma nosining nutqiy xususiyatlariʼ ”
KURS ISHI
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….4
I BOB. KELISHIKLAR TARAQQIYOTI
1.1.Eski o‘zbek tilida bosh, qaratqich, tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish
kelishiklari...........................................................................................................6
1.2.Otlarda kelishik ma'nolari, sh akli va vazifasi...................................................10
II BOB. KELISHIK SHAKLLARINING SEMANTIK VA SINTAKTIK
XUSUSIYATLARI
2.1. Kelishik affikslari omonimiyasi......................................................................18
2.2.Kelishik kategoriyasi paradigmasining UGMsi va uning nutqda
voqelanishi.......................................................................................................26
XULOSA……………………………………………………………………........35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..36
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Ma'lumki, grammatik ma'no ifodalashning turli
vositalari mavjud. Masalan, fonetik, leksik, morfologik va sintaktik usullar shular
jumlasidandir. Demak, grammatik ma'noni faqat so‘z yoki so‘z- shaklga nisbat
berish ma'qul emas. Nutqni shakllantiruvchi barcha lisoniy birliklar grammatik
aharniyat kasb etishi mumkin.
Grammatik ma'no deganda til (fonetik, leksik, morfolo gik va sintaktik)
birliklarning bevosita nutqni shakllantiruvchi umumlashma abstrakt ma'nolari
tushuniladi. Ta'rifni qisq'acha sharhlaymiz. Ko‘rinadiki, ta'rifda uch muhim unsur
mavjud. Ular quyidagilar:
a) grammatik ma'noning barcha til birliklariga xosligi;
b) bevosita(!)nutqni shakllantirishi;
v) umumlashma va abstraktligi.
Keyingi mavzularning birida grammatik ma'no ifodalash usullari haqida fikr
yuritganimizda siz grammatik ma'no ifodalash ning barcha til birliklariga xosligim
anglab etasiz.
Grarmnatik ma'noning bevosita nutqni shakllantirishi deganda shuni
tushunish lozimki, lisoniy birliklar grammatik ma'nodan xoli qilinsa, u nutqqa
tayyor bo‘lmay qoladi. Masalan, bola leksemasining lug'aviy ma'nosi nutqqa
grammatik ma'no vositasida kiradi. lining kelishik, son, subuektiv baho, hokim
yoki tobe uzvlik, qaysi gap bo‘lagi ekanlik grammatik ma'nolari lisoniy sathda
yo‘q. Demak, leksema lug'aviy ma'nosi ustiga ana shu grammatik ma'nolar
qavatlansa, u nutq tarkibiga kira oladi. Shu boisdan birorta til birligi grammatik
ma'nodan xoli bo‘lolmaydi. Bu esa kurs ishining dolzarbliligini belgilaydi.
Kurs ishining maqsadi : Kurs ishi kelishiklar haqida umumiy tushunchalarni
bilish, kelishiklar taraqqiyoti, kelishik umumiy ma nosining nutqiy xususiyatlarini,ʼ
kelishik shakllarining semantik va sintaktik xususiyatlari o‘rganishni o‘z oldiga
maqsad qilgan.
3

Kurs ishining obyekti: Fanning dolzarb mavzusi va muammolari chuqur
o‘rganiladi. Kurs ishi ustida ishlash jarayonida talaba tanlagan mavzuni chuqur
o‘rganib tahlil qiladi.
Kurs ishining vazifasi:
-kelishiklar taraqqiyoti;
-eski o‘zbek tilida bosh, qaratqich, tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish
kelishiklari;
- otlarda kelishik ma’nolari, shakli va vazifasi;
-kelishik shakllarining semantik va sintaktik xususiyatlari;
-kelishik affikslari omonimiyasi;
-kelishik kategoriyasi paradigmasining UGMsi va uning nutqda voqelanishini
o‘rganishdan iborat.
Kurs ishning tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
4

$I BOB. KELISHIKLAR TARAQQIYOTI 1.1.Eski o‘zbek tilida bosh, qaratqich, tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishiklari Kelishiklar gapda otning yoki otlashgan so‘zning fe’lga, ba'zan boshqa so‘z turkumiga munosabatini ifodalaydigan formalardir. Eski o‘zbek tilida hozirgi o‘zbek tilidagidek 6 ta kelishik shakli saqlangan. Turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi davrlari uchun xarakterli bo‘lgan vosita kelishigi shakli XIII-XIV asrlarga oid yozma yodgorliklar tilida ham ma'lum darajada qo‘llangan. XV asr va undan keyingi davrlarda vosita kelishigining qo‘llanishi ancha chegaralangan bo‘lib, o‘zining grammatik xususiyatini yo‘qotgan va kelishik kategoriyasi sifatida iste'moldan chiqqan. 1 Shu davrdan boshlab vosita kelishigi shaklida qo‘llangan so‘zlar ravish kategoriyasiga o‘tgan yoki o‘tish jarayonida bo‘lib, payt, holat kabi ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladi: Aq urub, faryad yetvr-men sensizin \\ Bu vujudo‘mdo‘n salo‘btur yalguz un (Lugf.). Bolsa jannatda Atayi sensizin, o‘lgay fo‘gan (Atoiy). Bosh kelishik . Odatdagidek, bu kelishik maxsus ko‘rsatkichga ega bo‘lmaydi. Uning asosiy sintaktik funksiyasi ega vazifasida kelishidir: Anda kop ulamalar davra alib o‘lturubturlar (Furq). Shu bilan birga, bosh kelishikdagi so‘z kesim va ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida ham keladi. Qaratqich kelishigi. Bu kelishik qo‘shimchasi ko‘p variantlidir. Negizning fonetik xususiyatiga qarab, affiksning maxsus variantlari qo‘shila bergan: -ni'n\\nin. Mazkur qo‘shimcha har qanday negizlarga qo‘shila beradi: qoychi'ni'n iti (Taf.). Yelchinin shahdli'q zahri' shishasi... (Nav.SS). Bu qo‘shimcha XV asrgacha bo‘lgan yodnomalarda tarkibida lablanmagan unlilar bo‘lmagan negizlarga qo‘shilgan. Qaratqich kelishigining bu varianti oxirgi bo‘g’inda lablangan unlilar qatnashgan negizlarga qo‘shiladi: Rasulnin so‘zi (Taf.). Xarunnun aqli' (Rabg’.). Ko‘zunnun alli'da nargis kelib qati'g’ ko‘zlug.. .(Nav.SS). Bu qo‘shimchaning 1 Abdullayev A. O‘zbek tilida inkor kategoriyasi // O‘zbek tili va va adabiyoti. - 1986. - №6. - B.64. 5$ $yuqoridagi negizlarga qo‘shilishi XV-XV1 asrlargacha davom etgan. Shuningdek, bu qonuniyatdan chekinish hollari uchraydi: Ko‘znin niyati (Atoiy), xalqnun ranji' (Taf.). -i'n\in\yn. Qadimgi turkiy tilda undosh bilan tugagan negizlarga qo‘shiladigan bu qo‘shimchalar eski o‘zbek tilida uchraydi. Lekin uning qo‘llanishi ayrim so‘z shakllarigagina xosdir. Bu davr yodnomalaridan mazkur qo‘shimcha faqat «Tafsir»da ancha keng qo‘llangandir: ul yelin yevlari, anlari'n yevlari. -un qo‘shimchasi. Bu qo‘shimcha kim olmoshi bilangina qo‘llangan: Sen kimun o‘g’li'-sen? Qaratqich kelishigi qo‘shimchasining bunday variantlari singarmonizmli turkiy tillarda va singarmonizmli o‘zbek shevalarida ham uchraydi. Bu kelishikning belgisiz qo‘llanishi eski o‘zbek adabiy tili uchun ham xarakterli bo‘lgan: Mulk ikki bag’i' ikki alam \\ Sultanli'g’ yerur sana musallam (Nav.SS). Tushum kelishigi. Eski o‘zbek adabiy tilida tushum kelishigi –ni \\ n\\ i'\\i variantlariga ega bo‘lgan. -ni'\\ni. Bu affiks o‘zbek tili taraqqiyotining barcha davrlarida qo‘llanib kelgan: Yolni' berkitayin, qamugni' q utqarayi'n (Rabg’.). Bu so‘zni kizladilar (Taf.). Bu qo‘shimcha «Boburnoma» asarida qaratqich ma'nosini bildirgan. -n. Bu affiks varianti eski o‘zbek tilida ancha faol qo‘llangan. Lekin u III shaxs egalik qo‘shimchasidan keyin qo‘shilgan: Qi'li'ch birla bashi'n kesti (O‘N), Ismailni'n yevin sordi' (Rabg’.).Tushum kelishigining bu qo‘shimchasi she'riy asarlarda keng qo‘llangan. -i'\\i. Bu qo‘shimcha I va II shaxs egalik qo‘shimchalaridan keyin qo‘shilgan: Adl qulagi'-la eshit hali'mi' (Muq.)- Aqli'mi' tomam aldi' tugmai giribanin (Furq.). Tushum kelishigining belgisiz qo‘llanishi ham eski o‘zbek tili uchun xarakterlidir: Qoymag’umdur yetagin (Bobir). Ko‘nul shakar bikin ag’zi'n ko‘rup (Sakk.). 6$ $Tushum kelishigining qadimgi turkiy tilga xos bo‘lgan –g’\g,-i'g’\ig\ug’\ug variantlari eski o‘zbek tilida uchramaydi. Jo‘nalish kelishigi. Bu kelishik qo‘shimchasi eski o‘zbek tilida –qa\g’a\ka\ga, -a\-a’ va –na\n’a kabi variantlarga ega. Shu bilan birga, qadimgi turkiy tilga xos bo‘lgan –g’aru\garu\qaru\karu –ra\ra’\ru\ru’ qo‘shimchalari ham ayrim yodnomalarda uchraydi. -g’a\ ga varianti unli va jarangli undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi, -qa qo‘shimchasi jarangsiz undoshlar va undoshlari bilan tugagan negizlarga qo‘shiladi: Yeykim bari' she'r ahli'g’a sen xan yanli'g’ \\ She'rin bari' she’rlarga sultan yanli'g’ (Bobir). XIV-XV asr yodgorliklarida bu tartib buzilgan, ya'ni, -g’a o‘rnida -qa qo‘shimchasi yoki aksincha qo‘llanavergan: Ibrahimga I Ibrahimqa, avg’a\avqa, otg’a\otqa (Rabg’.). -ka\ga. Til oldi unlilari qatnashgan negizlarga qo‘shiladi. Eski o‘zbek tilida qay hollarda -qa, qaysi hollarda -ga qo‘shimchasining qo‘shilishini aniqlash birmuncha qiyin, chunki arab yozuvida bu ikki variant ham (kof) harfi bilan yozilgan. Shunga qaramasdan, jarangli va sonor undoshlar va unlilardan so‘ng -ga, jarangsiz undoshlardan so‘ng -ka qo‘shimchasining qo‘llanganini fahm qilish mumkin: Ko‘nglumge dard kelgali...(BN). Yelikka menin yashi'm yeti (SH.turk). -o\a Bu affikslar undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi. 2 Lekin uning qo‘llanishi janrlar bo‘yicha chegaralangan. Bu forma XI1-X1V asrlar she'riy asarlari hamda prozaik asarlarda qo‘llangani holda, XV asr va undan keyingi davrlarda asosan she'riy asarlarda uchraydi: Bashlari'ni' qashi'ma yetkurunuz (SHN). Kel, taqi' yurtuna yega bol (SH.tar.). Ne uchun avval o‘zuna ashna qildi'n meni (Atoiy). Ya rabb, ne ajab yari' jafakara yoluqtum\\Ko‘zi-yu qashi’ jadu-vu makkara yoluqtum (Lutf.). 2 Abuzalova M. Hozirgi o‘zbek tili. - Toshkent. - 2007. - B. 149-260. 7$ $Qadimgi turkiy tilga oid bo‘lgan –g’aru\garu\qaru\karu\ru\ru’ affikslari eski o‘zbek tilida o‘zining kelishik funksiyasini yo‘qotgan. Ular keyinchalik eski o‘zbek tilida ham ravish yasovchilarga aylanib ketgan. Qadimgi turkiy tilga oid bo‘lgan -ra\ra’ affiksi «Tafsir»da uchraydi: Ya Muhammad, tashra chi'q. Biroq bu affiks ham keyinchalik ravish yasovchiga o‘tib ketgan: ichra (ichkari), asra (pastki,quyi). Jo‘nalish kelishigining belgisiz qo‘llanishi ham eski o‘zbek tili uchun xarakterli bo‘lgan. Misollar: Senki ul yan azimat yetkundur (Nav.SS). Bir inisin yibarur boldi' Hisar (Sh.N). O‘rin-payt kelishigi. Bu kelishikni hosil qiladigan quyidagi affiks variantlari uchraydi: -da\da’ jarangli undosh va unli bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi: Qayg’uda za'if boldi' (Rabg’). -ta\ta’ jarangsiz undosh bilan tugagan so‘zlarga q’shiladi. Bu ishta ixti'yari'm yoq turur (Atoiy). Tani'maqta magar yani’lmi’sh-sen (Nav.SS). O‘rin-payt kelishigining –ta\ta' affiksi «Boburnoma»da va ayrim boshqa asarlarda uchrasa ham, odatda, jarangsiz undoshlardan keyin ham –da\da’ affiksi qo‘shila bergan. Chiqish kelishigi. Bu kelishikni hosil qiluvchi quyidagi affikslar mavjud: -di'n\din unli va jarangli undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘ shiladi: Charx qasri'di'n quyash har kun tushar alamara (Nav.SS). -ti'n\tin jarangsiz undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi: Sen bashti'n ayaq jan-sen (MN). Lekin jarangsiz undoshlar bilan tugagan so‘z negizlariga ham -di'n\din affiksi qo‘shila beradi. Aksincha jarangli undosh bilan tugagan so‘zlarga ham –tin\ti'n affiksining qo‘shilishi qayd qilinadi: Xojandti'n Axsi'g’a kelur (BN). -dan\da’n\tan\ta’n. Bu affiks XV asrdan oldingi yodgorliklarda uchraydi va ular fakultativ xarakterdadir: Uch kundin so‘n zindandan chiqardi'lar (Rabg’.). Chiqish kelishigining qadimgi turkiy tilga oid so‘zning –dun\du’n\tun\ tu’n affikslari so‘zning oxirgi bo‘g’inlari lab unlilari bilan kelgan negizlarga 8$

qo‘shiladi. Bu affikslar faqat «O‘g’ uznoma »da uchraydi: Qirq kundun so‘n,ko‘p
to‘qushg’udun so‘n, anun ko‘zu ko‘ktun ko‘krak yerdi.
Til tarixi faktlari shuni ko‘rsatadiki chiqish kelishigi
formasi keyingi
davrlarda shakllangan bo‘lib, uning o‘rnini ma’lum
davrlarda o‘rin-payt kelishigi
vazifasini bajargan. Eski o‘zbek xususiyat qadimgi turkiy tilga xos bo‘lsa
ham, eski o‘zbek adabiy tilida chiqish kelishigi ma'nosida o‘rin-formasi
qo‘llangan: Bashi'ni' uch yerda yardi'lar (Tafsir).Bu ishlarda birini qi'lsangi'z
(Rabg’.).
Vosita kelishigi. Yuqorida ta’kidlanganidek, bu kelishik qadimgi turkiy tilga
oid bo‘lgan hodisadir. Lekin u XIII-XIV asr yodgorliklarining ayrimlarida uchrab
turadi. Fasih tilin javab berdi (Taf.). Ani' kishilar ko‘zin ko‘rgan bar-mu.(Taf).
Vosita kelishigi XV asrga oid manbalarda Lutfiy, Atoiy asarlarida ham
uchraydi. Lekin bu davrda vosita kelishigining iste'mol doirasi chegaralangan
bo‘lib, ma’nosi toraygan. 3
Vosita kelishigi formasidagi so‘zlarning ravish kategoriyasiga o‘tgan.
Ravish kategoriyasiga o‘tish,asosan, payt bildiruvchi so‘zlar doirasida bo‘lgan.
Bu so‘zlar tarkibidagi -i’n,-in, -yn,-yn,-n Vosita kelishigi affiksi bo‘lib,
keyinchalik so‘zning tarkibiy qismiga aylangan va bunday so‘zlar ravish sifatida
shakllangan.
1.2.Otlarda kelishik ma'nolari, shakli va vazifasi.
Otlarda oltita kelishik mavjud bo‘lib, har bir kelishikning o‘z shakli ma'nosi
va sintaktik vazifasi bor.
1) Bosh kelishikda kelgan ot umuman shaxs, predmet, voqea-
hodisalarning nomini ataydi, gapda, asosan, ega vazifasini bajarishga
mos shaklda bo‘ladi.
2) Bosh kelishikda kelgan otning kelishik qo‘shimchasi yo‘q, ya'ni nol
ko‘rsatkichli shaklda bo‘ladi. Bosh kelishik shaklidagi ot kim? Nima?
va qayer? So‘roqlaridan biriga javob beradi.
Bosh kelishikda kelgan otlar gapda turli vazifalarda keladi:
3
Qodirov Z. O‘zbek tilida grammatik kategoriyalarni sistem tahlil qilish (kelishik kategoriyasi) 8-bet.26
9

a) Asosan ega vazifasini bajaradi:
Ximmatlilik o‘zining saxovati, mehr-muhabbati bilan odamlar qalbiga singib
ketadi. (U. Maxkamov)
b) Kesim vazifasida keladi: Toshkent-tinchlik shahri
v) Izohlovchi vazifasida kelganda, kasb, hunar, unvon, taxallus, jins,
qiyoslash kabi ma'nolarni anglatadi:
Navro‘zda -Ona tabiat uyg'onadi.
g) Sifatlovchi vazifasida keladi:
Po‘lat pichoq qinsiz qolmas (Maqol)
d) Undalma vazifasida kelganda, gap bo‘laklari bilan grammatik jihatdan
bog'lanmaydi:
Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot.
e) Nominativ (atov)gap tarzida keladi:
Subhidam . Quyosh yotoqidan bosh ko‘tardi. (P.G'.)
f) Bundan tashqari bosh kelishikda kelgan ot ko‘makchi holda kelganda,
to‘ldiruvchi va hol vazifasini ham bajaradi:
Igna bilan quduq qazib bo‘lmas. (Maqol) Ular tong bilan yo‘lga chiqqan
edilar. (J.Abd). Yuksal quyosh kabi , yuksal oy kabi , Sen bilan bezalsin yurting
fazosi (Uyg'un)
2)Qaratqich kelishigi biror predmetning shu kelishikdagi otdan anglatilgan
predmetga yoki shaxsga qarashli ekanligini ifodlaydi. Qaraqich kelishigida kelgan
ot kimning? nimaning? qayerning? Kabi so‘roqlardan biriga javob beradi, -ning
qo‘shimchasi orqali shakllanadi.
Masalan: Hayotga go‘zallikning manbai soddalikdir.
Ba'zan she'riyatda qaratqich kelishigi qo‘shimchasi -n shaklida ham
qo‘llanadi: Kimki boqmabdir ishin poyoniga, Hech hisobi bo‘lmaygay armoniga.
Qaratqich kelishigida kelgan ot doimo egalik qo‘shimchasini olgan ot blian
bog'lanadi va qaratqich qaralmish munosabatini hosil qiladi: kitobning varag'i,
daraxtning bargi kabi.
10

Qaratqich kelishigida kelgan ot gapda aniqlovchi turi qaratuvchi aniqlovchi
vazifasida keladi. Masalan: Guruchning kurmagi bor. Yomonning to‘kmog'i bor
(Maqol).
Qaratqich kelishigida kelgan ot ikki xil belgili yoki belgisiz shaklda
qo‘llanadi. Belgili shaklda qo‘llangan ot -ning qo‘shimchasi bilan ifodalanadi.
Belgisiz shaklda qo‘llangan ot -ning qo‘shimchasi bilan ifodalanadi.
Masalan : Kasbning yomoni yo‘q (Maqol)
3)Tushum kelishigida kelgan ot ish-harakatni o‘z ustiga olgan predmetni
anglatadi. Tushum kelishigida kelgan ot kimni? Nimani? qayerni? Kabi
so‘roqlardan biriga javob berib, -ni qo‘shimchasini qo‘shish orqali shakllanadi.
Masalan: Vodiylarni yayov kezganda, bir ajib his bor edi menda (X.O.)
Ba'zan she'riyatda tushum kelishigi qo‘shimchasi -n, -ni shaklida ham
qo‘llanadi: olmazorlar gulin to‘kadi, Seva bog'lab shoxin bukadi. (X.O.)
Tushum kelishigida kelgan ot doimo fe'l bilan bog'lanadi va gapda vositasiz
to‘ldiruchi vazifasini bajaradi.
Masalan: Onangni kaftingda tutsang, Singlingni kaftingda tut (Maqol)
Tushum kelishigi 2 xil -belgili yoki belgisiz shaklda qo‘llanadi: Belgili
shaklda qo‘llangan ot -ni qo‘shimchasi bilan ifodalanadi. Belgisiz shaklda
qo‘llangan ot -ni qo‘shimchasi bilan qo‘llanmaydi.
Masalan: Nosirov Saidani uzoqdan ko‘rishi bilan o‘rnidan turdi (A.Q.) Gul
tufayli tikan suv ichar (Maqol)
Belgisiz shaklda qo‘llangan otning tushum kelishigida ekanligi
mazmunidan; fe'lga bog'lanishidan anglashilib turadi. Belgisiz tushum
kelishigidagi ot fe'l kesim bilan ma'no va grammatik jihatdan juda zich bog'langan
bo‘lib, ular orasiga boshqa so‘z kiritib bo‘lmaydi. 4
4)Jo‘nalish kelishigi shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmetning ish-
harakat yo‘naltirgan o‘rin, vaqt, sabab yoki ish-harakatning bajaralishida vosita
ekanligini anglatadi.
4
Maxmudov N. Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. –Toshkent: O‘qituvchi, 1995. – 228 b.
11

Jo‘nalish kelishigida kelgan ot kimga? nimaga? qayerga? qachon? nega?
kabi so‘roqlaridan biriga javob beradi. -ga (-ka, -qa) qo‘shimchalari bilan
shakllanadi.
Lotin yozuviga asoslangan imlo qoidasiga binoan jo‘nalish kelishigi
qo‘shimchasi k undoshi bilan tugagan so‘zlarga -ka tarzida: terak-terakka, bezak-
bezakka kabi; qishloq-qishloqqa, buloq-buloqqa kabi; qolgan barcha hollarda -ga
razida qo‘shiladi: tog'-tog'ga, barg-barga, maktab-maktabga kabi.
Masalan: Kumush bu gapga ajablanar, to‘g'rsi shodlanar edi (A.Q.)
Yerga qarasang, bog' bo‘lar Ko‘ngil ochilib chog' bo‘lar (Maqol)
Jo‘nalish kelishigida kelgan ot turli xil ma'nolarga ega. Shunga ko‘ra
jo‘nalish kelishigida kelgan otlar quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi:
a) Harakatning bajarilishida vosita bo‘lgan predmet yoki shaxsni anglatib,
kimga? Yoki nimaga? So‘rog'iga javob beradi va gapda vositali to‘ldiruvchi
vazifasini bajaradi.
Masalan? Quyosh gullar yuzini shu'lllarga beladi (U) maslahat Abdurasulning
haloyiqqa nima deyishi lozimligi ustida bo‘ldi (P.T.)
b) Harakat yo‘nalishi o‘rinni anglatib qayerga? so‘rog'iga javob beradi va
gapda o‘rin holi vazifasini bajaradi.
Masalan: Ular faqat kechga yaqin qalin o‘rmon bilan o‘ralgan kichkinagina
bir qishloqqa yetib kelishdi. (A.Raxmat)
v) Harakatning bajarlish vaqtini anglatib, qachon? qachongacha? kabi
so‘roqlardan biriga javob beradi va gapda payt holi vazifasini bajaradi.
Masalan: To‘y ko‘klamga qoldirildi (O). Agar she'r baxsh etolsa zavq,
Quvonardim butun umrga (Uyg'un).
g) Harakatning bajarilishi maqsadini anglatib, nima maqsadda? So‘rog'iga
javob beradi va gapda maqsad holi vazifasini bajaradi.
Masalan: Toshkentga o‘qishga keldi.
d) Harakatning bajarilish sababini anglatib, nima sababdan? Nega?
so‘rog'iga javob beradi.
12

Masalan: G'ulomjon uy tarovati va saranjomiga havasi kelib o‘tirdi
(M.Ismoiliy).
e) Bundan tashqari jo‘nalish yelishigida kelgan otlar ko‘makchi holda ham
kelib, gapda hol vazifasini bajaradi.
Masalan: O‘qtam o‘z kolxoziga tomon otini asta haydadi. (O). Ochilning
gapiga rosa so‘z qidirdi, lekin topa olmadi.
5)O‘rin-payt kelishigi shaklidagi ot ish-harakat yoki predmetning bajarilish
o‘rnini, vaqtida yoki ish-harakatning bajarilishida vosita ekanligini anglatadi.
O‘rin-payt kelishigida kelgan ot kimda? Nimada? qayerda? qachon? kabi
so‘roqlardan biriga javob beradi. -da qo‘shimchasi bilan shakllanadi.
Masalan: Oltin o‘tda bilinadi, odam mehnatda. (Maqol).
O‘rin-payt kelishida kelgan ot gapda quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi:
a) harakatning bajaralishida vosita bo‘lgan predmet yoki shaxsni anglatib,
kimda? yoki nimada? so‘rog'iga javob beradi va gapda vositali to‘ldiruvchi
vazifasini bajaradi.
Masalan: Insonlarda umid bo‘lmasa, hayot lazzati yo‘qolur edi.
Yashnagan el tillarda doston, qulug' nomi hur O‘zbekiston (M.Shayxzoda)
b) xarakatning bajarilish o‘rnini anglatib, qayerda? So‘rog'iga javob beradi va
gapda o‘rin holi vazifasini bajaradi.
Masalan: Ishkomda tug'ilib, chaylada katta bo‘lgan bu istarali yigit
sohibkorlikni o‘n besh yoshidayoq egallab, san'at darajasiga ko‘targan edi.
(A.Muxtor).
v) harakatning bajaralishi paytini anglatib, qachon? So‘rog'iga javob beradi
va gapda payt holi vazifasini bajaradi.
Masalan: Yozda qilingan mehnat, Kuzda ko‘rsatar himmat (Maqol)
g) harakatning bajarilish holatini anglatib, qanday? qay tarzda? Kabi
so‘roqlardan biriga javob berib, ravish holi vazifasini bajaradi.
Masalan: Ular musiqani chuqur sukutda tinglar edi.
d) harakatning bajarilish sababini anglatib, nega? nima uchun? So‘roqlaridan
biriga javob beradi va sabab holi vazifasini bajaradi.
13

Masalan: Kattalikni bilmas bir yaxshi odam, saxiylikda yo‘lda qolibdi hotam
(F.Yo‘ldosh)
e) o‘rin-payt kelishigda kelgan ot kesim vazifasida kelib, predmet yoki
hodisaning bo‘lish o‘rni, payti, holati hamda vosita bo‘lgan predmetni anglatadi.
Masalan: Aql yoshda emas, boshda (Maqol) Yigit moli-yerda (Maqol). Tejab
yegan darmonda, tejamagan-armonda. (Maqol). Oy tunda kerak, aql-kunda
(Maqol)
6) Chiqish kelishigi shakldiagi ot ish-harakatning kelib chiqish manbai o‘rni,
sababi bo‘lgan predmetni yoki ish-harakatning bajarlishida vosita bo‘lgan
predmetni ifodlaydi.
Chiqish kelishida kelgan ot kimdan? nimdan? qayerdan? qachon? nega? kabi
so‘roqlardan biriga javob beradi va gapda -dan qo‘shimchasi orqali shakllanadi.
Masalan: Gavhar balchiqqa tushgani bilan qimmati ushalmas va o‘z
bahosidan qolmas (I.Sulton)
Chiqish kelishigida kelgan ot gapda quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi.
a) harakatning bajarilishida vosita bo‘lgan predmetni anglatib, kimdan?
nimadan? so‘rog'iga javob beradi va gapda vositali to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi.
Masalan: Ochilib ё qqan havodan kulib boqqan odamdan qo‘rq (maqol)
b) xarakatning bajarilish o‘rnini anglatib qayerdan so‘rog'iga javob beradi,
gapda o‘rin-xol vazifasini bajaradi.
Masalan: Yormat shahardan piyoda qaytib, o‘lguday horigani uchun hamma
otlarga Yo‘lchi qaradi (O)
v) harakatning bajarilish paytini anglatib, qachon so‘rog'iga javob beradi,
gapda payt holi vazifasini bajaradi.
Masalan: Ikkalasi yoshlikdan birga o‘sishgan.
g) harakatning bajarilish sabbaini anglatib, nega? nima uchun? so‘roqlaridan
biriga javob beradi va gapda sabab holi vazifasini bajaradi.
Masalan: Yodgor cholning soddaligidan huzur qilib kuldi.
d) Shu bilan birga chiqish kelishigida kelgan otlar ko‘makchi holda ham
kelib, gapda to‘ldiruvchi va hol vazifasini bajaradi.
14

Masalan: Tursunalidan boshqa hamma ishga chiqdi (U). Ovqatdan so‘ng
mehmonlar o‘rinlaridan turishdi (A.Qodiriy)
Otning boshqa so‘zlar bilan sintaktik munosabatini ko‘rsatuvchi ma’nolar
va shu ma’noni ifadolovchi shakllar tizimi kelishik kategoriyasi deb aytiladi.
Otning kelishik qo‘shimchasini olib o‘zgarishi turlanish deyiladi. Kelishik
affikslari esa turlovchi affikslardir. Turlovchilar affiksal morfemalarning so‘z
o‘zgartuvchi (sintaktik shakl yasovchi) turiga mansubdir. Shu jihatdan qaralganda,
kelishiklar o‘zak yoki negizning morfemik tarkibidagi grammatik jarayonning
tugallovchi shakli hisoblanadi. Shu bois kelishik kategoriyasi o‘zi birikkan asosni
nutqqa o‘tkazuvchi, uni nutqiy jarayonga xoslovchi til birligini taqozo etadi. 5
Kelishik kategoriyasi, asosan, ot turkumiga xos bo‘lib, ular ot tipli so‘zlar,
ya’ni olmosh, harakat nomi, jamlovchi sonning ba’zi ko‘rinishlariga ham bevosita
qo‘shila oladi: Menga, sendan, kimni, nimani, barchaga, o‘qishga, beshovimizga
kabi.
Kelishik affikslari sifat, son va ular o‘rnida ishlatiladigan olmoshlar, fe’lning
sifatdosh shakli, ba’zi alohida yordamchi so‘zlar guruhiga qo‘shilganda, ularni
otlashtiradi. Boshqacha aytganda, kelishiklar otlashadigan so‘zlar bilan faqat
sintaktik vazifa talabiga ko‘ra birikadi: Yaxshidanot qoladi, yomondan dod.
(Maqol) Birni kessang o‘nni ek. (Maqol) O‘qigan o‘qdan o‘zar. (Maqol) Mana
shunda gap ko‘p. Aravaning g‘ichir-g‘ichiridan cho‘chidi.
Kelishiklar belgili va belgisiz holda, ya’ni turlovchi affikslar bilan yoki
turlovchi affikslarsiz ishlatiladi. Belgili ishlatilish barcha kelishiklarga xos
hodisadir. Belgisizlik esa quyidagi kelishiklarda uchraydi: a) qaratqich kelishigi
belgisiz qo‘llaniladi: cho‘l bag‘ri, maktab bog‘i; b) tushum kelishigi belgisiz
qo‘llanadi: ariq qazimoq, ko‘chat o‘tqazmoq kabi.
O‘zbek tilida oltita kelishik mavjud bo‘lib, ularning har biri o‘z shakli va
ma’nosi hamda sintaktik vazifasiga ega. Ular o‘zi birikadigan boshqa so‘zlar bilan
quyidagicha munosabatda bo‘ladi: 1) qaratqich kelishigi ot bilan otni grammatik
5
Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., lskandarova Sh., Nabieva D. O‘zbek tili nazariy grammatikasi. Morfologiya. Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2001.
15

aloqaga kiritadi va moslashuvli birikma hosil qiladi: kitobning varag‘i, odamning
gavdasi; 2) tushum, jo‘nalishi, o‘rin, chiqish kelishiklari ot bilan fe’lni o‘zaro
bog‘laydi va boshqaruvli birikma hosil qiladi: kitobni o‘qidi, kitobda ko‘rdim,
kitobga qaradi, kitobdan oldim kabi.
Makon va zamon kelishiklari nomi bilan yuritiluvchi jo‘nalish, o‘rin va
chiqish kelishiklari ba’zan fe’ldan boshqa so‘zlar bilan ham birika oladi: otdan
baland, itdan past, uyat o‘limdan qattiq, xalqimga aziz.
16

$II BOB. KELISHIK SHAKLLARINING SEMANTIK VA SINTAKTIK XUSUSIYATLARI 2.1. Kelishik affikslari omonimiyasi Kelishik affikslari va ularning turlicha fonetik variantlari ba’zi so‘z o‘zgartuvchi, so‘z yasovchi hamda lug‘aviy shakl yasovchi affikslar bilan quyidagicha shakldoshlikka ega bo‘lishi mumkin: 1.Qaratqich kelishigining–ing\–im\–n (Men+ing, vatanim man+im, har oila o‘chog‘i+n o‘z qutlug‘ tarixi bor) shakllari qo‘yidagi affikslar bilan omonim bo‘lishi mumkin: 1) 2-shaxs birlik shaklidagi egalik affiksi bilan: maktab+ing; 2) 2-shaxs ko‘plikdagi tuslovchi affiksi bilan: kel+ing; 3) 1-shaxs egalik affiksi bilan: kitob+im; 4) ot, sifat yasovchi affiks bilan: o‘r+im, bo‘l+im, siq+im, chek+im; 5) 3-shaxs egalik affiksidan keyin kelgan tushum kellishigi bilan: … ikki daryo yuvar kokili+n; 6) fe’lning o‘zlik va majhullik nisbatlarini hosil qiluvchi –n affiksi bilan: tara+n+di, o‘qla+n+di omonimbo‘ladi . Jo‘nalish kelishigining –ga\-ka\-qa (uy+ga, buloq+qa, tilak+ka) shakllari quyidagi affikslar bilan omonim bo‘lishi mumkin: a) ot yasovchi: ena+ga; b) fe’lning davomiylik shaklini yasovchi: sur+ga+moq; v) sifat yasovchi: qis+qa; g) otning kichraytish shakli: yo‘l+ka; d) fe’l yasovchi: is+ka+moq.. Ot yoki otlashgan so‘zlarning boshqa bir so‘zga tobeligini ifodalaydigan kategoriyalar kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik ot bilan otni,ot bilan fe'lni yoki boshqa biror turkumdagi so‘zni o‘zaro ma'no sifatlarini ko‘rsatib. shu so‘zning gapdagi vazifasini belgilaydi. Otlarning kelishik qo‘shimchalarini olib o‘zgarishi turlanish deyiladi. Shu boisdan kelishik qo‘shimchalari turlovchi qo‘shimchalardir Kelishik shaklidagi so‘z boshqa so‘zlar bilan grammatik aloqaga kirishadi. Kelishikli so‘zning gapda biror gap bo‘lagi vazifasida kelishi qaysi kelishik shaklida qo‘llanishi bilan bog'liq. 6 Masalan: Peshanasini stuhiing suyanchig'iga qo‘yib sukutga cho‘mgan. Otaq'o‘zi nogohon "dik" etib o‘rnidan turdi. (O.Yo.) Bu gapdagi peshana so‘zi - ni qo‘shimchasi bilan stul so‘ziga, stul so‘zi esa -ning qo‘shimchasi bilan 6 Nurmonov A., Iskandarova Sh. Tilshunoslik nazariyasi.Toshkent: Fan, 2008. 17$

suyanchiq so‘ziga, suyanchiq so‘zi -ga qo‘shimchasi bilan qo‘yib
so‘ziga, o‘rni so‘zi -dan qo‘shimchasi bilan turdi so‘ziga tobedir. Otaqo‘zi so‘zi
kelishik qo‘shimchasiga ega emasligi uchun hokim holatda qo‘llanilgan. Kelishik
shakllari so‘zlarni o‘zaro aloqasini ta'minlab, to‘ldiruvchi (peshanasi,
suyanchig'iga, sukutga), aniqlovchi (stulning) hoi (o‘rnidan) vazifalarida kelgan.
Kelishiklar ko‘pincha sintaktik vazifa bajaruvchi shakllar hisoblanadi.
Biroqma'lumbirkelishikdagi shakl gapdaturli gap bo‘lagi bo‘lib kelishi mumkin.
Masalan. Vatanni kelgindilardan ozod qilish - dunyodagi eng katta mardlikdir.
(P.Q.) Sal vaqt o‘tgach qishloq kasalxonasidan chaqirilgan vrach va hamshira ayol
qutichalarini ko‘targanicha chiqib kelishdi. (O‘. U.) Ushbu gaplardagi chiqish
kelishigi qo‘shimchalarini olgan so‘zlar to‘ldiruvchi va hoi vazifalarida kelgan.
Kelishik qo‘shimchasini olgan so‘zning turli vazifalarni bajarishi qaysi turkumdagi
so‘z bilan bog'lanishiga ham bog'liq. Bu hoi, ayniqsa, o‘rin-payt va chiqish
kelishigi qo‘shimchalaridayaqqol seziladi. Ushbu qo‘shimclialami olgan ot yoki
otlashgan so‘zlar, harakat nomi bilan bog'lansa hoi vazifalarida keladi.
Shuningdek, o‘rin-payt, chiqish kelishiklari qo‘shimchasini olgan so‘z o‘rin, payt
ma'nolarini ifodalasa hoi: Bular mehmonxonaning quyirog'idan joyoldilar. (O.)
Boshqa ma'nolarni ifodalasa to‘ldimvchi vazifasini bajaradi.
O‘zbek tilida olti kelishik kategoriyasi mavjud: bosh kelishik, qaratqich
kelishigi, tushum kelishigi, jo‘nalish kelishigi, o‘rin-payt kelishigi, chiqish
kelishigi.
Har bir kelishikni aks ettiruvchi maxsus qo‘shimchalar mavjud bo‘lsa-da,
bosh kelishikda bunday qo‘shimcha yo‘q. Shunga ko‘ra bosh kelishikdagi so‘z
boshqa kelishiklardan farqli ravishda o‘zi bog'langan so‘zni o‘ziga tobelaydi.
Shuning uchun bosh kelishik asosiy kelishik. qolganlari esa vositali kelishikdir.
Kelishik shakllarini olgan so‘zlar boshqa so‘zlar bilan quyidagicha bog'lanadi.
Kelishiklar ot bilan otni bog'laydi. Ikromjonning yuragikuyardi. (S.A.)
Kelishiklar ot bilan fe'lni bog'laydi. Aziz yelkasini qisdi.(O‘.U.)
Eshon boshini qimirlatdi. (0.)
18

3.Kelishiklar ot bilan boshqa so‘zlarni ham o‘zaro bog'laydi. lyul kunlarining
birida. (A.Q.) Havfi umumiydan tashqari (P.Q.) va hokazo.
Ot bilan otni bosh va qaratqich kelishiklari, ot bilan fe'l va boshqa turkumdagi
so‘zlarni bosh, tushum. jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish,ba'zan qaratqich (kunlarning
biri mehnatning zo‘ri) kelishiklari o‘zaro bog'laydi.
Bosh kelishik. Bosh kelishik shaxsni, predmetni narsa-hodisani nornini
atab, kirn? nima? so‘roqlariga javob bo‘ladi. Bu kelishikrung maxsus qo‘shimchasi
yo‘q. Bosh kelishikdagi so‘z boshqa so‘zlarga hokim bol'ganligi sababli, gapda ega
bo‘lib keladi. Masalan. Otaqo‘zi eshikni sharaqlatib yopib, uydan chiqdi. (O.Yo.).
Bosh kelishikdagi so‘z bundan tashqari boshqa bir qator vazifalarda keladi.
Kesim bo‘lib keladi, Siz sara dehqonmisiz. (T. Mai.)
Bosh kelishikdagi ot izohlovchi bo‘lib keladi. U yerda
hamMahamat chatoq hadeganda gapga ko‘navermaydi. (O‘.U.)Saii'atshunoslik
doktori. professor Rasul Nuriddinov bugun ishdanjuda j'axshi kayfiyatda qaytdi.
(O‘.Uo.)
Undalma bo‘lib keladi. Ha, qizim, birovni kutib turibsanmi?(OMJ.) Esingni
yig', bolam, ona o‘z bolasiga yomonlikni ravoko‘rmaydi. (S. A.)
Nominativ gap bo‘lib keladi: Amakijon. Choy-poy ichib keting,amakijon!
(O‘.U.)
Bosh kelishikdagi so‘z ko‘makchilar bilaii bog'lanib yokitakrorlangan holda
kelib aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hoi vazifalarinibajaradi. Shu mehnat bilan yurtning
muslikulini oson qilmoqchi(S. A.) To‘lanboy Nizomjon ag'dargan yerga razm solib
boshinisarak -sarak qilib qo‘ydi. (S. A.)
Bosh kelishikdagi ot sifatlovchi aniqlovchi vazifasida keladi.Po‘lat
pichoq qinsiz qolmas. (Maqol.) Mehnat kuzagining to‘yinfayzidan, qolmagan
daryodil yerlar bebahra.(G'.G'.).
Sifatlovchi aniqlovchi vazifasida kelishi asosan otgaxos xususiyat
emas.Biroq, ba'zan otftirkumidagi so‘z otga bog'lanib, o‘zi bog'langan so‘z
anglatganpredmetning nimadan ekanligini bildiradi va sifatlovchi aniqlovchi bo‘lib
19

keladi. Oshpaz sopol kosada ichiga mushtumdek lavlagi solingan sho‘rvakeltirib
qo‘ydi. (S.A.)
Shuningdek, sifatlovchi sifatlanmish ifodalangan predmetning qanday ishni
bajarishini bildiradi. Terim mashinalari o‘taverib. yaproqlari yuhnib cho‘p bo‘lib
qolgang'ozalardabir-ikkita, nan borsa uchta ko‘sak qolgan.(O.Yo.)
Qaratqich kelishigi predmetning shu kelishikdagi otdan anglashilgan
predmetga qarashliligini bildiradi. Qaratqich kelishigi -ning qo‘shimchasi bilan
shakllanib kimning? nimaning so‘roqlariga javob bo‘ladi. Bu kelishikdagi so‘z o‘zi
bog'langan so‘zni o‘ziga qaratadi, qaratilgan so‘z egalik qo‘shimchasini
oladi: uyning oldi, tog'ning toshi kabi.
Bu tipdagi qaratqich va egalik qo‘shimchalari shaklidagi bog'lanishlarda
qaratqich ikkinchi otga bog'lanib, uni aniqlab, aniqlovchi vazifasida keladi.
Kampir ularning gapidan Zirillamaga Yo‘ldosh Oxunboboev kelgamni bildi.(S.A.)
Qaratqich kelishigining qo‘shimchasi she'riy asarlarda -n shaklida ham
qo‘llaniladi.
Yigitlik shotisin poyalaridan
Asta yuqoriga ko‘tarilolding (G' .G'.)
Shuningdek, badiiy asarlarda bu kelishik qo‘shimchasining -im shakli ham
uchraydi.
O‘zbekiston Vatanim manim (A.O.)
Manim bu so‘zlarimga ishoning, ishonmang ixtiyor albatta sizdadur. (A.
Qod.)Qaratqich kelishigi ma'no va shakl jihatidan ikki xil: belgili qaratqich
kelishigi, belgisiz qaratqich kelishigi.
—ning qo‘shimchasi bilan shakllanib, aniq qarashlilik ma'nosini
ifodalaydigan shakl belgili qaratqich kelishigi deyiladi. Otaqo‘zi tog'asining fe'1-
atvorini yaxshi bilardi. (O. Yo.) Hovlining bir chekkasida yaproqlari shaldirab
baland mirzaterak turardi. (0.)
Qaratqich kelishigining qo‘shimchasi -ning tushib qolgan holat belgisiz
qaratqich kelishigidir. Ikkoving cho‘l marshallari bo‘lasan. (S.A.) Bu shakldagi
otlar bir-biri bilan o‘zaro zich bog'lanadi va ularning orasiga boshqa so‘z kiritib
20

bo‘lmaydi. Belgisiz qaratqich kelishigida qaratqich shaklidagi ot egalik shaklidagi
otga belgi ekanligi ifodalanadi. 7
Bu holatda qarashlilik ma'nosi emas balki
aloqadorlik ma'nosi ustun turadi. Chunonchi. keltirilgan gapdagi cho‘l marshallari
birikmasida marshal yoki cho‘l bir-biriga qarashli emas, ulardagi muayyan
aloqadorlik asosida cho‘l so‘zi marshal so‘ziga belgi vazifasini bajargan.
Qaratqich kelishigining belgili va belgisiz kelishi lug'aviy va grammatik
ma'nolarga bog'liq. Quyidagi ma'noli so‘zlar asosan belgili qaratqich kelishgi
shaklida keladi.
1. Shaxs otlarini ifodalovchi so‘zlar: Eshonxonning dardi bo‘lak. (O.)
Yo‘ldoshning badanlari jimirlab ketdi. (O‘ .U.)
2.Predmetning shaxs yoki boshqa predmetga tegishli ekanligini ifodalaydigan
otlar. Bu Ikromjonning tovushi edi. (S.A.) Mana shu narsa, dedi u slier oyoqli
bahaybat stolning g'aladonidan kattakon semiz papka chiqarib (O.Yo.)
Butunning qismini anglatgan otlar: kitobning varag'i,uyning burchagi.
qozonning qulog'i. Sallasidagi olmosdantashqari belidagi
kamariga, xanjarining sopi va qiniga qadalgandur va la'llar tiniq va osuda bir jilo
berib turardi. (P.Q.)
Qaratqich kelishigidagi ot bilan egalik qo‘shimchalariniolgaii ot orasiga
boshqa so‘z kelganda. Ona ko‘zi oldida o‘g'Iiningqop-qora qoshlari. chaqnagan
ko‘zlari qoldi. (S.A.) Dadasierkatoy o‘g'Iining bu arzini eshitib, bir hayratga
tushdi, birquvondi. (O.Yo.)
Otlashgan so‘zlar qaratqich kelishgi qo‘shimchasini olibkelganda. Kattaning
kichigi bo‘lguncha, kichikning kattasi bo‘l.(Maqol.)
Egalik qo‘shimchasi otlashgan so‘zlarga qo‘shilganda u bilanbog'langan so‘z
belgili qaratqich kelishigida keladi. Yaxshiningyomoni
bo‘lguncha, yomonning yaxshisi bo‘l. (Maqol.)
Olmoshlar qaratqich kelishigida kelganda. Bizning fakul-tetda ham majlis
bor. (A.Q.) Chunki ne qilsa ham ular meningyurtdoshlarim. (P.Q.)
7
Nurmonov A., Shaxobiddinova Sh., Iskandarova Sh., Nabiyeva D. O‘zbek tili ning nazariy grammatikasi. Morfologiya.
Toshkent: Yangi asr avlodi.2001. 163 b.
21

Belgisiz qaratqich kelishigi quyidagi bog'lanishlarda qo‘llaniladi:
l.Bir predmet yoki narsa ikkinchisiga umumiylik asosida bog'langan bo‘lsa.
Lekin undan beridagi chiroqsiz uy ayvonida qandaydir sharpa sezildi. (P.Q.) Uning
yozuvchilik isliidagi kamoloti va o‘qishi qanday ekanini bihnoqchi.(A.Q.)
Mavhum otlar o‘zaro bog'lanib kelganda: dil quvonchi ,vijdon amri, oda
zoti. Manzura ko‘r emas, kar ham emas,dunyoning odam zotiga vafo qilmasligini
ko‘rib eshitib turibdi.(T.Mai.)
Predmetning belgisi sifatida qo‘llangan so‘zlarda. Viloyatdayer
islohatini o‘tkazish uchun ko‘p yillar kerak. (A.Q.) Lekin
uo‘z vatanida yashamoqda edi.(P.Q.)
Tushum kelishigi. Shu kelishikdagi so‘zdan anglashilgan harakatni
o‘zigaolgan predmetni ifodalaydi. Tushum kelishigidagi ot kimni?
nimani? so‘roqlariga javob bo‘lib, -ni qo‘shimchasi bilan shakllanadi. Masalan:
Ikromjon eshikdan chehrasini ochjb kirdi. (S.A.) Mulla Fazliddin nuqul ovozini
kamaytirib, qandaydir xabar sezib gapirmoqchi edi. (P.Q.) She'riy asarlarda
tushum kelishigi qo‘shimchasining -n, -in shakllari hamuchraydi. Masalan,
Yulduzlar ertagin eshitib, o‘zimni ko‘klarda sezaman. (E.V.)
Ko‘chatlar qomatin eslatganidek, Nafasin ufurar tong otar eli. (G'. G'.)
Tushum kelishgidagi so‘z gapda vositasiz to‘ldiruvchi bo‘lib keladi. Masalan,
odamzodning bisotida bu dardni yengillatadigan gap bormi? (S.A.) Tushum
kelishigi ma "no va shakl jihatidan ikki xil: belgili tushum kelishigi, belgisiz
tushum kelishigidan iborat. -ni keilshik qo‘shimchasini olib kelgan shakli belgili
tushum kelishigidir. Mashina keng maydonni bir aylanib, klub yoniga o‘ng qo‘lga
burildi. (O.Yo.) Tushum kelishigi qo‘shimchasi -ni mavjud bo‘lmagan shakl
belgisiz tushum kelishigidir. Belgisiz tushum kelishigitiagi ot fe'l kesimga
bog'lanib keladi.
Ular ma'no va grammatik jihatdan zich bog'langanligi uchun ularning orasiga
boshqa so‘z kiritib bo‘lmaydi.
Tushum kelishigi quyidagi holatlarda belgili shaklda keladi:
22

Shu kelishikdagi so‘z atoqli ot bo‘lsa: Otaqo‘zi Fazilatiniham,
o‘g'li Qodirjonni ham. qizi Latofatni ham odam qatoridako‘rmaydi. (O.Yo.)
Shu kelishikdagi so‘z kishilik, o‘zlik ko‘rsatish olmoshlaribilan ifodalansa.
Fazilat o‘zini qo‘yarga joy topolmay qoldi.(O.Yo.) Qizlarning ota-onasi bizni bu
yerda olib qolmoqchi emas.(T. Mai.)
Shu kelishikdagi so‘z otlashgan bo‘lsa. U o‘zidan boshqanio‘ylamaydigan bir
xudbin ekan. (O.Yo.)
4. Shu kelishikdagi so‘z harakat nomi bilan ifodalansa.Manzura
o‘g'lidagi o‘zgarishni sezib. xatosini tuzatmoqchi bo‘ldi.(T. Mai.)
Jo‘nalish kelishigi. Shu kelishikdagi otdan anglashilgan ish-harakatning kimga?
nimaga? tegishli ekanligini, ish-harakatning bajarilish vaqtini ifodalaydi. Masalan.
bu uyni qishloq kutubxonasiga aylantirmoqchimiz. (O.Yo.) Haydar hovliga ki-
rishga chog'lam'b, usti boshini ko‘zdan kechirdi. (T.Mai.)
Oqshomga yaqin villaga Muzaffarxon bilan Gulzor begim kelishdi. (T.Mai.)
Jo‘nalish kelishigi -ga qo‘shimchasi bilan shakllanib, k tovushi bilan tugagan
so‘zlarga qo‘shilganda aytiladi va shunday yoziladi. Masalan, Inson
ko‘kka boqar doimo, Tintuv qilar ocmonni faqat. (E.V.) g' undoshi bilan tugagan
so‘zlarga qo‘shilganda q aytiladi va shunday yoziladi.
Qishloqqa kelganda uni ko‘rmay, bir-ikki kun uning bog'ida bo‘lib, tongotar
suhbatlar qunnay ketmas edi. (O.Yo.)
Jo‘nalish kelishigi qolgan barcha hollarda g yoziladi. So‘zlar quyidagi
ma'nolarni anglatib. turli sintaktik vazifalardakeladi.
Harakatning bajarilishi uchun ishtirok etgan shaxs, predmetnianglatadi.
Jo‘nalish kelishigining bu ko‘rinishi kimga? nimaga?so‘roqlaridan biriga javob
bo‘lib, gapda to‘ldiruvchi vazifasinibajaradi. Masalan, Bundan tashqari otalik
muhabbatini vamas'uliyatini menga tashlab ketgan. (A.Q.) Ikki tomonda ikki o‘q-
yoyga o‘xshab salohu kamonlarini taqib. bellarini siqib, bog'lab olganyigitlar o‘z
yuzboshilarini saqlab shay turardilar. 8
8
Qodirov Z. O‘zbek tilida grammatik kategoriyalarni sistem tahlil qilish (kelishik kategoriyasi): Filol. fan. nom. ... dis. avtoref.
Samarqand. 1993. -21 b.
23

Harakatning bajarilish o‘rnini bildirib, qaerga? qaerda?so‘roqlaridan biriga
javob bo‘lib, gapda o‘rin holi vazifasida keladi.Masalan, Yulduzlarga kemalar
yo‘Uab, jonzod izlar cheksiz fazoda.(E.V.) Yozyovonga ikkoving komandirlik
qilasan. (S.A.)
3. Harakatning bajarilish vaqtini ifodalab qachon?qachongacha? so‘roqlariga
javob bo‘ladi. Tushgacha uch yarimniyasab qo‘yganbo‘lsang, kechgacha yerni
timdalab tashlamasang,deyman, - dedi Ikromjon.(S.A.)
O‘rin-payt kelishgi. Shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmet, ish-harakatning
bajarilish o‘mini, vaqtini bildiradi.O‘rin -payt kelishigi -da qo‘shimchasi bilan
shakllanib, quyidagi ma'nolarni ifoidalaydi.
1 .Harakatning bajarilish o‘rnini bildirib, qaerda? so‘rog'iga javob bo‘ladi va
gapda o‘rin holi vazifasini bajaradi. Ko‘chada tirik bir jon ko‘rinmas, hammayoq
jimjit. (O.Yo.) Besh yigit odamlarning ko‘ziga tashlanmaslikka tirishib qishloqdan
yakka-yakka chiqishdi-yu, to‘qay ichida uchrashishdi. (P.Q.)
2. Harakatning bajarilish paytini bildirib, qachon? so‘rog'iga javob bo‘ladi va
gapda payt holi vasifasini bajaradi. Bobur bugun peshinda ishongan beklarini
to‘plab, mashvarat o‘tkazdi. (P.Q.)
U yolg'iz farzandim, qorong'u tunda dushman ko‘payib ketgan shaharga
chiqarislini istamas edi. (P. Q.)
Harakatning bajarilishi uchun ob,yekt bo‘lgan
predmetnibildirib, nimada? so‘rog'iga javob bo‘ladi va gapda to‘ldiruvchibo‘lib
keladi.Shunga qaraganda yovning rejalarida qandaydir biro‘zgarish yuz bergan edi.
(P.Q.)
Harakatning bajarilishi holatini ifodalab. qanday? qayholatda? so‘roqlaridan
biriga javob bo‘ladi va gapda ravish holivazifasida keladi. Haydar apil-tapil kiyinib
ariqdan liatlab o‘tdi-da,paxsa devor bo‘ylab o‘sgan olchalar panasida cholning
hovlisigaqaradi. (O.Yo.)
O‘rin- payt kelishigi predmet ma'nosini bildirib kimga?
nimada? so‘roqlaridan biriga javob bo‘lsa, gapda to‘ldiruvchi, ish- harakatning
bajarilish o‘rni, payt holatini bildirib, qaerda? qancha? qanday? so‘roqlariga javob
24

bo‘lsa hol vazifasida keladi,
Chiqish kelishgi. Shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmet ish-harakatning
yuzaga chiqish o‘rnini, vaqtini, sababini bildiradi. Chiqish kelishigi -
dan qo‘shimchasi bilan shakllanadi.
Chiqish kelishigi shaklidagi so‘z quyidagi ma'nolarni ifodalaydi:
1. Ish-harakatning boshlanish o‘rnini bildirib, qaerdan?so‘rog'iga javob
bo‘ladi va gapda o‘rin holi vazifasini bajaradi.
Derazamdan tushgan tola nur Somon yo‘li kabi tovlanur. (E.
V.) Klubdan chiqqan kishilar to‘da-to‘da bo‘lib simyog'och tagida gaplashib
turishibdi. (S.A.)
2.Ish-harakatning bajarilish paytini bildirib, qachon?
qachondan? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi va gapda payt holivazifasida keladi.
Jannat hola kechadan beri supurgi tegmay ivirsibketgan uyni yig'ishtirayotgan edi.
(S.A.)
3. Ish-harakatning bajarilishiga sabab bo‘lgan vositani bildirib,kimdan?
nimadan? so‘roqlariga javob bo‘ladi va gapdato‘ldiruvchi vazifasida keladi.
Ishlaydi. Bor kuchi bilan ishlaydi.Rohatidan kechadi, uyqusidan kechadi. (S.A.)
Zuhrabegimxayolidan o‘ziga tayanch izlar ekan yaqinda Buxoroni olib,
endiSamarqandga qo‘shin tortib kelishi kutilayotgan Shayboniyxonesiga tushdi.
(P.Q.)
Chiqish kelishigidagi so‘z predmet ma'nosiga ega bo‘lib, harakatning
bajarilishiga sabab bo‘Igan shaxsni. predmetni ifodalasa gapda to‘ldiruvchi, o‘rin-
payt, holat ma'nolarini ifodalasa hol vazifasida keladi. 9
2.2.Kelishik kategoriyasi paradigmasining UGMsi va uning nutqda
voqelanishi.
Kelishik kategoriyasi, aloqa-munosabat shakli, qaratqich-qaralmishli birikma,
kelishik shakllarining o`rin almashtirishi (bir-birining o`rnida qo`llanishi),
kelishiklarning ma’no va vazifasi, kelishik kategoriyasining UGM si, makon
kelishiklari OGMsi va ularning XGMlari, sof grammatik shakllar, bosh
9
Nurmonov A. O‘zbek tilshunosligi tarixi.Toshkent: O‘zbekiston, 2002. -232 b.
25

kelishikning qo`llanish imkoniyatlari, kelishiklarda variant va invariant
tushunchasi, so`z birikmasi qoliplari.
Kelishik morfologik kategoriyalar ichida o‘zining sintaktik tabiati g'oyat
ustunligi bilan ajralib turadi. Kelishik kategoriyasi ma'lum shakllar tizimi orqali
ifodalanadi va alohida bir paradigmani hosil qiladi. Kelishiklar so‘zlarni o‘zaro
bog'lashga xizmat qiluvchi aloqa-munosabat shakllaridan bo‘lib, asosan, tobe
so‘zni hokim so‘zga bog'laydi. Kelishik kategoriyasi olti shaklning sistemasi bilan
shakllanadi, ularning har biri ma'lum ma'nolar yig'indisi va vazifaviy imkoniyatga
ega. Bu shakllar quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan:
№
1
2
3
4 5
6 Kelishiklarning nomi Qo‘shimchasi Misollar
Bosh kelishik O kitob, yaxshi, o‘n, men
Qaratqich kelishigi -ning kitobning,
yaxshining, o‘nning, mening
Tushum kelishigi -ni kitobni, yaxshini, o‘nni, meni
Jo‘nalish kelishigi -ga (-k a, -qa) kitobga, yaxshiga, o‘nga,
menga
O‘rin – payt kelishigi -da kitobda, yaxshida, o‘nda,
menda
Chiqish kelishigi -dan kitobdan, yaxshidan, o‘ndan,
mendan
Demak, kelishik kategoriyasi 6 a'zoli bo‘lib, ularning har biri semantik-
sintaktik xususiyatga ega.
Bosh kelishik. Ushbu kelishik O shaklli bo‘lib, kelishik shakllariga qarama-
qarshi qo‘yiladi va shularga nisbatan belgilanadi. Bosh kelishikdagi so‘zshakl gap
tarkibida xohlagan gap bo‘lagi vazifasida kelishi mumkin. Masalan, ega
vazifasida: Derazamning oldida bir tup O‘rik oppoq bo‘lib gulladi (H. O.).
Kesim vazifasida: Dil qulfi-til . (Maqol) Aniqlovchi vazifasida: Bili m-baxt
kaliti. (Maqol) To‘ldiruvchi vazifasida: Ko‘rpangga qarab oyoq uzat. (Maqol) Hol
vazifasida: Bugun majlis bo‘ladi.
U n d alm a v az i fasid a: Bolalarim, endi gapimga qulo q t ut i ngl ar (E
rtakdan). S iz g a yo‘ldosh bo‘lsam, aziz do‘stlarim, Sizga xizmat qilsa, she'rim,
so‘zlarim (H. G'.).
26

Kelishiklar tobe munosabatni ifodalovchi vosita ekan, so‘z birikmasi tarkibida
bosh kelishikdagi so‘z ham hokim, ham tobe pozitsiyada kela oladi va bu
xususiyatni boshqa kelishik shakllarida kuzatib bo‘lmaydi. Chunki boshqa
kelishiklar so‘z birikmasida tobe mavqeda bo‘ladi. Chunonchi, katta ko‘cha, gul
bargi birikmalarida hokim pozitsiyani, Toshkent shahri, beton uy birikmalarida
tobe pozitsiyani egallagan. Bosh kelishikning qo‘llanish imkoniyatlari nihoyatda
kengdir va ular ma'lum vazifaga xoslangan bo‘ladi. Ketma-ket kelgan ikki va
undan ortiq bosh shakldagi so‘z bir tushunchani ifodalasa qo‘shma ot hosil bo‘ladi:
qo‘lqop, mingoyoq, gultojixo‘roz kabi. Bosh shakldagi otlattakror, juft holatlarda
qo‘llanib, juft va takroriy otlarni hosil qiladi va grammatik ma'noni yuzaga
chiqaradi: qozon-tovoq, qop-qop, etak-etak, non-pon va hokazo. Ikki va undan
ortiq bosh shakldan so‘z birikmasi ham hosil bo‘ladi. Birikma tarkibidagi otlar
aniqlovchi-aniqlanmish, izohlovchi-izohl anmish vazifasini bajaradi: temir
panjara, toza ko‘ylak, Sora buvi, Rahim amaki, Jo‘ra temirchi kabi. Ayrim
aniqlovchi-aniqlanmish, izohlovchi-izohlanmishli birikma egalik qo‘shimchasi
yordamida hosil bo‘ladi va egalik shakli ikki bosh shaklni bog'lash uchun xizmat
qiladi: Buxoro shahri, o‘zbek xalqi. Ikki bosh shakl III shaxs egalik qo‘shimchasi
vositasida bog'lanib qaratqich-qaralmishli birikma hosil qiladi. Qaratqich atoqli ot
bo‘lsa, qo‘shimchaning ma'nosi konkretlashib qaralmishning aynan kim yoki
nimaga xosligi ifodalanadi: Lutfiy g'azali, Samarqand noni. Qaratqich turdosh ot
bo‘lsa umumiy xoslik ifodalanadi: vatan ishqi, daraxt ildizi, non ushog'i.
Tilshunoslar turkiy tillarda "bosh kelishikdagi ot (imya) gapning xohlagan
bo‘lagi vazifasida kela olishi”ni ta'kidlaganlar. Bosh kelishikning ushbu xususiyati
uning barcha kelishiklar o‘rnini bosa olishidan kelib chiqadi. 10
Ammo hamma
o‘rinlarda ham BK boshqa kelishiklarning o‘rnini bosish imkoniyatiga ega emas.
BKda aynan TK va QK bilan o‘rin almashish imkoni kuchli. ChK, JK va O‘Klarda
esa bu imkoniyat nihoyatda chegaralangan. Masalan, ikki kundan keyi n - i k ki ku
n ke yi n, qis hl oqqa ketdi - qis hl oq ket di, oqshomda ketdi - oqs hom ketdi.
10
Sayfullayeva R. va boshqalar Hozirgi o‘zbek adabiy tili 2009, 329-330-betlar.
27

Qaratqich kelishigi uch xil variantda qo‘llaniladi: kitobning varag`i, mening
uyim, qoshin qarosi . Tilshunoslikda QK ko‘rsatkichini olgan so‘zni qaratuvchi ,u
bilan bog'langan so‘zni qaralmish deb atashadi .Qaratqich - qaralmish munosabati
ancha barqaror bo‘lib ,QK ning so‘z birikmasidagi sintaktik imkoniyati kuchlidir.
Qaratqich kelishigi shuning uchun, shuning singari kabi birikuvlarda so‘z
birikmasi hosil qilmaydi, balki so‘zning ajralmas qismiga aylanadi (to‘satdan,
qo‘qqisdan kabi ravishlar tarkibida - dan ChK ning yaxlitlanishi kabi ). Qaratqich
kelishigi affiksini olgan negiz egalik affiksini olgan negiz bilan bog'lanadi:
oilaning baxti, Karimning kitobi. Bunday qurilishli so‘z birikmalari [Ism q.k.
+
Ism e.q.
] so‘z birikmalari umumiy qolipining voqelanishidir, bu birikmalarning
lisoniy va nutqiy xususiyatlari tadqiqotchi S. Nazarova tomonidan batafsil
o‘rganilgan. Qaratqich-qaralmish konstruksiyasida turlicha ma'no munosabatlari
voqelanadi.
Tushum kelishigi ham bir necha morfologik shaklga ega: -ni, -n kabi. TK dagi
so‘z faqat fe'l bilan boshqariladi. Fe'llar TK dagi so‘zga munosabatiga ko‘ra ikkiga
ajraladi: o‘timli fe'llar va o‘timsiz fe'llar. TK ham QK kabi BK bilan juda ko‘p
holatl arda o‘rin almasha oladi: kitobni o‘qidi - kitob o‘ qidi, olmani yedi - olma
yedi… TK bilan shakllangan so‘z gap tarkibida vositasiz to‘ldiruvchi vazifasini
bajaradi: …Novdalarni bezab g'unchalar
Tongda aytdi hayot otini… (H.O.) Yigit qizga xat yozdi.
Chiqish kelishigi yagona ko‘rsatkichga ega: -dan. Bu qo‘shimcha ko‘rsatish
olmoshlariga qo‘shilganda bir [n] tovushi orttiriladi: u+dan=undan,
shu+ga=shunga… Yuqorida ta'kidlab o‘tganimizdek, ChK va BKning o‘rin
almashish imkoniyati juda chegaralangan: nondan yeng- non yeng, choydan
iching-choy iching… Chiqish kelishigidagi so`z gap tarkibida hol, to‘ldiruvchi,
ega, kesim bo‘lib kelishi tan olingan:
Karimada shu kitoblardan bor. Shuncha yerdan bizning so‘k oshimizni
ichgani kelisharmidi? (Cho‘lpon )…Enaxon o‘z ko‘nglida yana xijolat tortishdan
qutulmadi. (Cho‘lpon) CHK ni olgan so‘z TK ni olgan so‘z bilan o‘rin almashish
imkoniyatiga ham ega va bunda ChK ma'no semantikasi TK ma'no semantikasidan
28

farq q i l a d i : choyni iching-choydan iching, nonni yeng-nondan yeng… ChK dagi
so‘z qaratuvchi pozitsiyasida kelganda, QK bilan vazifadosh b o ‘ l i s h i ham
mumkin: qog'ozlardan bir-ikkitasi/ qog'ozlarning bir- ikkitasi.
J o ‘ n a l i s h kelishigining ko‘rsatkichi-ga. JK semantikasi xoslik, yo‘nalganlik,
tenglashtirish kabi ma'no xillaridan tuzilgan: ukamga olmoq, maktabga bormoq…
JK ning boshqa kelishik, xususan, BK bilan o‘rin almashish imkoni juda
chegaralangan: quyiga bormoq- quyi bormoq, pastga bormoq- past bormoq.
Mustaqil so‘zlarning deyarli barcha turi (a) va ko‘makchilar (b) JK li so‘zni
boshqara oladi:
- sizga mushtoq, uyga ketmoq, birga bir.
- buyruqqa binoan, kelishuvga ko‘ra.
O‘rin kelishigining ko‘rsatgichi-da. O‘K ning BK b i l a n o‘rin almashishi JK
va CHQ dagi kabi juda kam uchraydi: A. Navoiy bir ming to‘rt yuz qirq birinchi yil
tug'ilgan. O‘Kdagi so‘zda makon, zamon, obyekt, vosita kabi ma'nolar reallashadi:
Ular mashinada qaytishdi (vosita)
Vodiylarni yayov kezganda
Bir ajib his bor edi menda (obyekt) (H.O.)
Kechqurun yotar paytda kampir ikkovini yoniga chaqirib o‘z fikrini aytdi
(zamon). (Cho‘lpon) O‘rin kelishigi gap tarkibida to‘ldiruvchi, hol, kesim
vazifasida kelishi mumkin. Shu o‘rinda b i r narsani ta'kidlash joizki, turkiy tillarda
kelishiklarning semantik va funksional jihatlarini bir - biridan alohida va har xil
mikrosistemalarda ko‘rib chiqib bo‘lmaydi, chunki turkiy til kelishiklarining ma'no
va vazifasi dialektik birlikda yashaydi, kelishiklarning turli funksiyasi bir-biriga
turli belgilari b i l a n qarama-qarshi qo‘yiladi . 11
Kelishik kategoriyasi egalik kategoriyasi bilan birgalikda sintaktik
shakllarning so‘z birikmalariga xos guruhini tashkil etadi. Shuning uchun uning
munosabati eng avvalo egalik kategoriyasi b i l a n b i r . Egalik kategoriyasi
UGMsining sintaktik mohiyati [H shaxs-son T] b o ‘ l s a , kelishik kategoriyasining
11
Sultonsaidova S.O‘zbek tilidagi grammatik kategoriyalarning o‘zaro munosabati: Filol. fan. d-ri … dis. avtoref. Toshkent,
1994. - 49 b.
29

sintaktik mohiyati teskari yo‘nalishdir: *[T→H], ya'ni tobe shakl sintaktik
funksiyasidir. Shuning uchun kelishik sintaktik mohiyati (UGMsi) ni "tobeni
hokimga bog'lash" tashkil etadi. Kelishik shakllari o‘ z ichida ikki guruhga
ajratiladi. M.Qoshg'ariydan boshlab hozirgi davr tilshunoslarigacha bu guruhlarni
ajratishda mushtaraklik bor. 1-guruhni, odatda, makon kelishiklari deb ataydilar.
Bular j o ‘ n a l i s h , chiqish va o ‘ r i n kelishiklaridir. 2-guruh tilshunoslikda
ko‘pincha sof grammatik kelishiklar deb nomlanadi va ularga bosh, qaratqich,
tushum kelishiklari kiritiladi. Ularning xususiyati sifatida aniq ma'noga ega
emasliklari ta'kidlanadi. Makon kelishiklarining ma'noviy UGMsini makon
/zamon, maqsad / sabab ma'nolar majmuasi tashkil etadi. Bosh, qaratqich, tushum
kelishiklarida hokim yoki tobe so‘zning qaysi turkumga mansubligi, ma'noning
muayyan yoki umumlashmaligi (aniq, noaniqligi), tobe so‘zning hokim so‘zga
nisbatan joylashish xususiyati tashkil etadi. Bu umumiy grammatik ma'nolar bir
necha OGMlarda voqealanadi. Makon kelishiklarida quyidagi OGMlarni ajratish
mumkin:
- Makon / zamon ma'nosi.
- Maqsad / sabab ma'nosi.
- Manba / yo‘nalish ma'nosi. 4. Qiyoslash ma'nosi.
Makon kelishiklarining bu OGMlari har b i r kelishik shaklida yana
xususiylashadi va nisbiy XGMlar shaklida nutqda voqealanadi. Dastlab makon
/zamon OGM sining kelishik shakllarida voqelanishini ko‘ramiz:
I.1.Jo‘nalish kelishigi.
1.1.1. Harakat yo‘nalgan manba / obyektni ifodalaydi: uyga kelmoq, ertaga
qoldirilmoq, kechga yaqin, osmonga qaramoq, kitobga chizmoq va boshqalar.
1.1.2. Yo‘nalgan harakatning oxirgi chegarasi: devorga tegmoq, qishloqqa
kelmoq, auditoriyaga kirmoq, aeroportga qo‘nmoq… S o‘ z birikmasi tarkibidagi
tobe va hokim so‘zning ma'nolari ular ifodalagan tushunchalar orasidagi hayotiy
(real) aloqalar asosida bu ma'no behad katta rang-baranglik kashf etishi mumkin.
1.2. Chiqish kelishigi.
1.2.1. Yo ‘ nalishli harakatning bosh manbai bo ‘ lgan obyekt : uydan qishloqqa
30

kelmoq , o ‘ qishni maktabdan boshlamoq , yozdan keyin / so ‘ ng kelmoq ;
1.2.2. Harakatning orni va payti bilan b o g l i q manolarni ifodalash:
orqadan kelmoq, oldindan rejalashtirmoq:
1.3. O‘rin kelishigi.
I.3.1. Makon yoki zamonda o‘rinlashish, barqarorlik: maktabda bo‘lmoq,
yotoqxonada yashamoq, oyogi'da turmoq, tongda yig'ilmoq.
Maqsad/sabab OGM si yuqoridagi kelishiklarda quyudagi ko‘rinishlarda
voqealanadi: II. 1. Jo‘nalish kelishigi.
II. 1.1. Maqsad ma'nosi: o‘qishga kelmoq, ko‘rishga bormoq;
II.1.2. Sabab ma'nosi: gapirishga qo‘rqmoq, chekishga odatlanmoq;
11. 2. Chiqish kelishigi
11.2.1. Sabab ma'nosi: og'irligidan cho‘kmoq, betobligidan nolimoq;
11.2.2. Maqsad ma'nosi: ishdan ketish uchun, ovqatdan yegani;
11.3. O‘rin k e l i s h i g i . Bu kelishik shakli makon kelishiklari orasida o‘ziga
xos
ham sintaktik, ham ma'noviy xususiyatga ega. Uning sintaktik o‘ziga xosligi
shundaki, bu kelishik ixtisoslashgan sintaktik vazifaga - gapda hol bo‘lib
kelishiga asoslangan va gapda hol ham, to‘ldiruvchi ham bo‘lib kela oladigan
j o ‘ n a l i s h , chiqish kelishiklariga z i d turadi. O‘rin kelishigi tushum, j o ‘ n a l i s h ,
chiqish kelishiklaridan farqli o‘laroq boshqarilmaydi ham va barqaror o‘rin yoki
payt statik ma'nosiga ega va buni quyidagicha ko‘rsatish mumkin:
Shuning uchun bu kelishik shaklida makon kelishiklari OGMlarining
voqelanishi o‘ziga xosdir. Shularga asoslanib ba'zi tadqiqotchilar o‘rin kelishigi
shaklini hattoki kelishiklar shaklidan chiqarib, o‘rin-payt ravishlari yasovchisi,
yuksak unumdorlikka ega bo‘lgan derivatsion formant deb ham baholaydilar. 12
III.1. Jo‘nalish kelishigi. (Manba/jo`nalish OGMsi)
III. 1.1. Harakat natijasida biror narsa qo‘shiladigan manba/obyekt:
dengizga quymoq, qozonga solmoq, ovqatga aralashtirmoq.
12
O‘zbek tili grammatikasi. Toshkent: Fan, 1975. 610 b.18.G‘ulomov A. O‘zbek tilida ko‘plik kategoriyasi. - Toshkent:
O‘zdavnashr.1945
31

III. 1.2. Harakat va holat yo‘nalgan shaxs yoki predmet: o‘rtog'iga tutqazmoq,
qalbiga yo‘l topmoq, ukasiga yozmoq.
III.1.3. Harakat yo‘nalgan manba emas, balki vosita bo‘ladigan predmetni
anglatadi: sababiga qiziqmoq. III. 2. Chiqish kelishigi III.2.1. Harakatning
o‘rinlashish, joylashish o‘rni: labidan o‘pmoq, qo‘lidan ushlamoq, qulog'idan
cho‘zmoq.
Chiqish kelishigining bu ma'nosi jo‘nalish kelishigining III.1.1. ma'nosi bilan
mutanosibdir va buni qo‘liga yopishmoq, qo‘lidan ushlamoq/tutmoq birikmalarini
qiyoslash bilan ilg'ab olish mumkin.
Jo‘nalish va chiqish kelishiklarida qiyoslash OGMsi (IV) ham turlicha
ko‘rinishlarda voqelanadi: uchga teng, uch so‘mga olmoq, tomdan baland, uchdan
ko‘p.
Ikkinchi guruh kelishiklar (bosh, chiqish, tushum) da kelishik
kategoriyasining UGMsi quyidagi OGMlarda voqelanadi:
6 Tobe so‘zning hokim so‘zga nisbatan distant, ya'ni ajralgan holda
joylashganligi.
7 Tobe so‘z anglatgan predmetning aniqligi.
8 Hokim so‘zning ot yoki fe'l ekanligi. Bu OGMlarning kelishik shakllarida
voqelanishi ham o‘ziga xosdir.
Birinchi OGM voqelanishida bosh kelishik tushum va qaratqich kelishiklari
bilan oppozitsiyada turadi, bunda bosh kelishik kontakt (yonma-yon) joylashgan
to‘ldiruvchi va aniqlovchi shakli, tushum kelishigi distant (hokim so‘zdan ajralib)
to‘ldiruvchi, qaratqich distant ot-aniqlovchi shakli sifatida chiqadi: maktab bog'i -
maktabimiz bog'i. Lekin "maktabning yangi bog'i", "maktabimizning yangi bog'i"
birikmalarida tobe-hokimni bir-biridan ajratganda qaratqich kelishigi zarur bo‘ladi
va ma'no konkretlashadi. Xuddi shunday hollarni "kitob o‘qimoq", "kitobni
o‘qimoq" birikmalarida ham kuzatamiz.
Tushum kelishigi bilan qaratqich kelishigi o‘zaro biri vositasiz to‘ldiruvchi
shakli, ya'ni ismni fe'lga tobelantirish shakli, qaratqich kelishigi esa ism /
aniqlovchi-ismni boshqa ismga tobelantiruvchi shakl sifatida chiqadi. Rang-barang
32

nutqiy ma'nolar tushum kelishigida ham yuzaga chiqadi. Chunonchi, harakat to‘la
qamrab oladigan manba/obyekt ( suvni ichdi, kinobni o‘qidi ); harakat natijasida
yaratiladigan obyekt ( xat yozmoq, bino qurmoq) ; harakat natijasida yo‘qotiladigan
manba/obyekt ( pulni yo‘qotmoq, pulni oldirmoq, uyni buzmoq) ; harakat natijasida
sifati, rangi, shaklini o‘zgartiradigan manba/obyekt ( yog'ochni yormoq, derazani
bo‘yamoq, labini bo‘yamoq) . Egalik kategoriyasi bo‘limida ko‘rib o‘tganimizdek
qaratqich kelishigida ham so‘z birikmalari tarkibidagi so‘zlar va ularning lug'aviy
ma'nolari so‘zlar anglatgan narsa, belgi, xususiyatlarning o‘zaro hayotiy aloqalari
bilan belgilanadi va grammatikaga aloqador emas.
XULOSA
“Bizning havas qilsa arziydigan buyuk tariximiz bor. Havas qilsa arziydigan
ulug‘ ajdodlarimiz bor. Havas qilsa arziydigan beqiyos boyliklarimiz bor. Va men
ishonaman, Xudo xohlasa, havas qilsa arziydigan buyuk kelajagimiz ham albatta
bo‘ladi”.
“ Bizning farzandlarimiz bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli
bo‘lishlari shart”. Bu yurak tubidan hayqirib chiqqan so zlarga mos farzand,kelajakʻ
33

avlod bo lib havas qilsa arziydigan buyuk kelajakni yaratish bizyoshlarningʻ
qo limizda.
ʻ
Hozirda shu buyuk kelajak egalari bo‘lmish yoshlarga qo‘ldan kelgancha
davlatimiz tomonidan yetarlicha shart-sharoitlar yarartilmoqda. Xususan, bizning
sohamiz bo‘lmish tilshunoslikka ham jahon standartlariga javob beradigan
darajada e’tibor qaratilgan. Til millat ko zgusi. Til jamiyatning qay darajada
˗ ʻ
taraqqiy etganligini ko‘rsatib beruvchi o‘ziga xos ko‘zgu hisoblanadi. Darhaqiqat,
faqat mustaqillik tufayligina o‘zbek tili davlat miqyosidagi tilga, boshqa davlatlar
bilan muzokaralarda qo‘llaniladigan, qonunlar yaratiladigan, ilmiy tadqiqotlar,
yoziladigan tilga aylandi. Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “tilshunoslik
sohasdagi ilmiy izlanishlar, avvalambor, o‘zbek tiliga davlat tili maqomining
berilishi va uning qo‘llanish sohasining ancha kengaytirilgani, xalqaro
munosabatlarda ishlatiladigan tillar qatoriga kiritilishi keyingi yillarning bu
boradagi ulkan yutug‘idir”. Istiqlol tufayli tilshunoslikda tub burilishlar yuzaga
keldi. Shu sababdan ham tilimiz, tilshunosligimiz rivojlanmoqda. Tilimizning ichki
imkoniyatlari keng. Bizning tilimiz boy til. Tilimizda har bir so‘z , har bir shakl
o‘z ma’no nozikliklari, badiiyat qirralarini namoyon etadi. Shu jumladan tilimizga
xos qo shimchalar o z xususiyatlari bilan ajralib turadi.
ʻ ʻ
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Mirziyoyev Sh. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”.2017.
2. Karimov I. A.Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch.2008.
3. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.1995.
4. Kelishik kategoriyasi - Hozirgi o‘zbek adabiy tili dan ma’ruzalar matni
34

5. Abdullayev A. O‘zbek tilida inkor kategoriyasi // O‘zbek tili va va adabiyoti. -
1986. - №6. - B.64.
6. Abuzalova M. Hozirgi o‘zbek tili. - Toshkent. - 2007. - B. 149-260.
7. Qodirov Z. O‘zbek tilida grammatik kategoriyalarni sistem tahlil qilish
(kelishik kategoriyasi) 8-bet.26
8. Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. Oliy o‘quvyurtlarining
filologiya fakulteti talabalari uchun darslik .T.: Sharq, 2010.
9. Hojiyev A. Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati. Toshkent.1985.
10. Maxmudov N. Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. –Toshkent:
O‘qituvchi, 1995. – 228 b.
11. Nurmonov A. Tanlangan asarlar. III jildlik. Toshkent: Akademnashr,2012.1, II,
III jildlar.
12. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., lskandarova Sh., Nabieva D. O‘zbek tili
nazariy grammatikasi. Morfologiya. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2001.
13. Nurmonov A. O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi.
Toshkent:O‘qituvchi, 1990. — 48 b.
14. Nurmonov A., Iskandarova Sh. Tilshunoslik nazariyasi.Toshkent: Fan, 2008.
15. Nurmonov A., Yo‘ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. -
Toshkent:O‘qituvchi, 1996. - 160 b.
16. Nurmonov A. O‘zbek tilshunosligi tarixi.Toshkent: O‘zbekiston, 2002. -232 b.
17. Nurmonov A., Shaxobiddinova Sh., Iskandarova Sh., Nabiyeva D. O‘zbek tili
ning nazariy grammatikasi. Morfologiya. Toshkent: Yangi asr avlodi.2001. 163
b.
18. Qodirov Z. O‘zbek tilida grammatik kategoriyalarni sistem tahlil qilish
(kelishik kategoriyasi): Filol. fan. nom. ... dis. avtoref. Samarqand. 1993. -21 b.
19. Rasulov R Umumiy tilshunoslik. Toshkent, 2001.
20. Sayfullayeva R. va boshqalar Hozirgi o‘zbek adabiy tili 2009, 329-330-betlar.
21. Sodiqova M. Hozirgi o‘zbek tilida sifat. Toshkent: Fan, 1974.
22. Sultonsaidova S.O‘zbek tilidagi grammatik kategoriyalarning o‘zaro
munosabati: Filol. fan. d-ri … dis. avtoref. Toshkent, 1994. - 49 b.
35

23. O‘zbek tili grammatikasi. Toshkent: Fan, 1975. 610 b.
24. .G‘ulomov A. O‘zbek tilida ko‘plik kategoriyasi. - Toshkent:
O‘zdavnashr.1945
25. G‘ulomov A. Fe’l. - Toshkent: Fan, 1954. - 88 b.
INTERNET MANBALARI
http://www.ziyonet.uz/
http://www.arxiv.uz/
http://www.edu.uz/
http://library.navoiy-uni.uz/
36

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Kelishik umumiy maʼnosining nutqiy xususiyatlari

O'xshash dokumentlar