Kichik оchiq iqtisоdiyot mоdeli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	148.7KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	17 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shahzodabonu

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2025

19 Sotish

Kichik оchiq iqtisоdiyot mоdeli

Sotib olish

MAVZU: KICHIK ОCHIQ IQTISОDIYOT MОDELI.
Mundarija
Kirish........................................................................................................................5
1-bob. Ochiq iqtisodiyot modelining nazariy asoslari........................................14
1.1 Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va turlari............................................................14
1.2 Kichik ochiq iqtisodiyot modelida davlat siyosatining makroiqtisodiy
muvozanatga ta’siri.................................................................................................23
2-bob. Kichik ochiq iqtisodiyot sharoitida tashqi savdoning o'ziga xos
xususiyatlari...........................................................................................................27
2.1 O’zbekistonda tashqi savdoning hozirgi holati.................................................27
2.2 O’zbekistonning xorijiy davlatlar bilan tashqi savdosining qiyosiy tahlili.......35
Xulosa.....................................................................................................................36
Foydalangan adabiyotlar......................................................................................37

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi va ahamiyati: Kichik ochiq iqtisodiyot modeli,
makroiqtisodiy nazariyaning muhim elementlaridan biri bo‘lib, mamlakatning
global iqtisodiy tizimda qanday o‘rin tutishini tahlil qilishga imkon beradi. Ushbu
model ichki iqtisodiy o‘zgarishlar bilan birga, tashqi savdo, xorijiy investitsiyalar,
valyuta kurslari va boshqa tashqi omillarning iqtisodiyotga ta’sirini ko‘rsatadi.
Kichik ochiq iqtisodiyot modellari iqtisodiyotning ochiqligi, ya'ni mamlakatning
xorijiy savdoga nisbatan bog‘liqligi darajasini, shuningdek, davlatning iqtisodiy
siyosatni qanday shakllantirishini o‘rganishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu kurs
ishida kichik ochiq iqtisodiyot modelining asosiy tamoyillari, uning xususiyatlari
va real iqtisodiy tizimlarda qanday qo‘llanilishi haqida batafsil tahlil olib boriladi.
Kurs ishining obyekti: Kurs ishining obyekti kichik ochiq iqtisodiyot
modelining asosiy elementlarini o‘rganish va ularni real iqtisodiyotga tatbiq
etishdir. Mavzu doirasida, iqtisodiy o‘sish, valyuta kurslari, eksport-import
faoliyati va xalqaro iqtisodiy aloqalar orqali kichik ochiq iqtisodiyot modellari
qanday ishlashini va iqtisodiy barqarorlikni qanday ta’minlash mumkinligini
o‘rganamiz.
Kurs ishining predmeti: Kurs ishining predmeti kichik ochiq iqtisodiyot
modelining tahlili, uning makroiqtisodiy nazariyadagi o‘rni, iqtisodiy o‘sish va
davlat siyosatiga ta’siri, shuningdek, xorijiy savdoning mamlakat iqtisodiyotiga
qanday ta’sir qilishi haqida o‘rganiladigan masalalardir. Kichik ochiq
iqtisodiyotning real iqtisodiy tizimdagi qo‘llanilishi va amaliy jihatlari ham
predmetni tashkil qiladi.
Kurs ishining maqsadi: Kurs ishining maqsadi kichik ochiq iqtisodiyot
modelining nazariy asoslarini tahlil qilish va uning iqtisodiy o‘sish va tashqi savdo
bilan bog‘liq omillarga qanday ta’sir qilishini o‘rganishdan iboratdir. Bunda,
iqtisodiy o‘sishning kichik ochiq iqtisodiyotda qanday shakllanishi, valyuta
kursining ta’siri, eksport-importning roli va davlat siyosatining mazmuni haqida
chuqur tushuncha yaratish maqsad qilinadi.
2

Kurs ishining vazifalari:
Kichik ochiq iqtisodiyot modelining asosiy tamoyillarini o‘rganish.
Ushbu modelning iqtisodiy o‘sish, tashqi savdo va valyuta kurslariga
ta’sirini tahlil qilish.
Xorijiy savdoning kichik ochiq iqtisodiyotga ta’sirini o‘rganish.
Davlat siyosatining kichik ochiq iqtisodiyotdagi o‘rni va uning iqtisodiy
barqarorlikka ta’sirini aniqlash.
Kichik ochiq iqtisodiyot modelining global iqtisodiyotda qanday ishlashini
va amaliyotda qanday qo‘llanilishi mumkinligini ko‘rsatish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishining tuzilishi kirish, asosiy qism va
xulosa bo‘limlaridan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad va
vazifalar ko‘rsatilgan. Asosiy qismda kichik ochiq iqtisodiyot modelining nazariy
tamoyillari, uning iqtisodiy o‘sish va tashqi savdo bilan bog‘liq xususiyatlari tahlil
qilinadi. Xulosa qismida esa, olingan natijalar va ilmiy xulosalar keltiriladi.
3

1-bob. Ochiq iqtisodiyot modelining nazariy asoslari
1.1 Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va turlari
Ochiq iqtisodiyot - bu jahon iqtisodiy makoniga integratsiyalashgan, xalqaro
mehnat taqsimotining aPFalliklarini to'liq ro'yobga chiqaradigan va jahon iqtisodiy
munosabatlarining turli shakllaridan faol foydalanadigan iqtisodiyotdir. Ochiq
iqtisodiyotda iqtisodiy sub'ektlar eksport-import operatsiyalarini cheklovlarsiz
amalga oshirishlari mumkin.
O'zaro munosabatlar Ochiq iqtisodiyot quyidagilar bilan belgilanadi:
-milliy iqtisodiyot xalqaro mehnat taqsimotini hisobga oladi;
- tashqi savdo aylanmasining yuqori darajasi mamlakat ichidagi iqtisodiy
o'sishni rag'batlantiradi;
- nafaqat eksport, balki import ham sezilarli rivojlanishni boshdan
kechirmoqda;
- mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtiroki ishlab chiqarishning
milliy tarkibini belgilaydi. 1
Iqtisodiy ochiqlikning uchta darajasi (yo'nalishi) mavjud :
-tovar va xizmatlar eksporti;
- kapitalning kirib kelishi va chiqishi;
- chet el valyutasini sotib olish va sotish.
Kichik ochiq iqtisodiyot va yirik ochiq iqtisodiyot o'rtasida farqlanadi.
Kichik ochiq iqtisodiyot - bu kichik mamlakat iqtisodiyoti. Kichik ochiq
iqtisodiyot modeli kapital oqimlari va joriy operatsiyalarni o'z ichiga oladi. U
jahon bozorida kichik ulush bilan ifodalanadi va jahon foiz stavkasiga deyarli ta'sir
qilmaydi. Buni oddiy deb qabul qiladi, chunki uning jamg'armalari va
investitsiyalari jahon jamg'armalari va investitsiyalarining kichik qismini tashkil
qiladi. Shuning uchun jahon foiz stavkasi jahon bozoriga bog'liq.
1
Ovchinnikov, G.P. Xalqaro iqtisodiyot / G.P. Ovchinnikov. -SPb.: Polius, 2009. P.296
4

Katta ochiq iqtisodiyot - bu jahon jamg'armalari va investitsiyalarining katta
ulushiga ega bo'lgan va shuning uchun jahon foiz stavkasiga ta'sir qiluvchi yirik
davlat iqtisodiyoti.
Iqtisodiyotning ochiqligi miqdoriy va sifat ko'rsatkichlari bilan tavsiflanadi.
Miqdoriy ko'rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
X ) va import ( M ) umumiy hajmining YaIM hajmiga nisbati bilan
belgilanadigan tashqi savdo kvotasi ( Q
xm ) :
Q
xm = ( X + M )/ YaIM (1)
Eksport kvotasi ( Q
x ) , ya'ni. tashqi bozorlarda sotilgan YaIM hajmi:
Q
x =X/ Y (2)
Mamlakatda aholi jon boshiga eksport hajmi.
Xorijiy investitsiyalarning milliy iqtisodiyotga kiritilgan investisiyalarning
umumiy hajmidagi ulushi.
Mamlakatda aholi jon boshiga investitsiyalar hajmi.
Ochiqlikning sifat yoki institutsional mezonlariga quyidagilar kiradi :
- import bojxona tarifining o'rtacha stavkasi;
- milliy valyutaning joriy operatsiyalar, kapital operatsiyalari uchun
konvertatsiya qilish rejimi, to'liq konvertatsiya qilish;
-valyutadan foydalanish, olib kirish va mamlakatdan olib chiqishga doir
boshqa valyuta cheklovlari;
- mamlakat hududida xorijiy va qo'shma korxonalarni tashkil etish
tartiblarining murakkabligi;
-banklar va boshqa moliya tashkilotlarining ustav kapitalidagi xorijiy kapital
hajmiga cheklovlar mavjudligi.
5

Ochiq iqtisodiyotning asosiy makroiqtisodiy o'ziga xosligi biz avvalroq
makroiqtisodiy muvozanatning Keyns modelida o'rgangan makroiqtisodiy o'ziga
xoslikdir:
K=C+ I
x + G + X
n (3)
Ammo, agar ilgari bizni ichki talabning tarkibiy qismlari: iste'mol,
investitsiyalar va davlat xarajatlari (C, G ) ko'proq qiziqtirgan bo'lsa, unda ochiq
iqtisodiyotga nisbatan biz identifikatsiyaning to'rtinchi komponentini - sof eksport
X
n ni o'rganamiz :
X
n = X – M (4)
bu yerda X - eksportdan tushgan pul tushumlari;
M - import uchun naqd pul to'lovlari.
Agar ichki talab yoki singdirish miqdori (A) uy xo'jaliklari, firmalar va
davlat xarajatlari yig'indisiga teng bo'lsa:
A = C( Y , T ) + I ( r ) + G , keyin makroiqtisodiy o'ziga xoslik shaklni oladi:
Y = A + X
n (5)
Tenglamadan kelib chiqadiki, ochiq iqtisodiyotda YaIM ichki va tashqi talab
hajmi bilan belgilanadi. Savdo balansi ijobiy bo'lgan taqdirda milliy daromad
milliy iqtisodiyotning ichki talabi miqdoridan oshadi. 2
Shunday qilib, ijobiy savdo balansiga (joriy hisob) erishilsa, ochiq
iqtisodiyot ichki talab bilan cheklanmagan milliy iqtisodiy o'sish imkoniyatlarini
yaratadi.
Savdo balansi hisobvaraqlari o'rtasidagi bog'liqlik quyidagicha:
2
Spiridonov, I.A. Jahon iqtisodiyoti / I.A. Spiridonov. -M.: Akademiya, 2008. B.207
6

X
n = ( Y - C - G ) - I (6)
Qayerda
Y '- BILAN - G = Sn : Sn - milliy jamg'armalar.
X
n = ( Y - C - G) – I = Sn - I = -( I - Sn).
Kattalik ( I - Sn ) kapital hisobini aniqlaydi CA , va X
n - joriy hisob.
Shunday qilib, biz ochiq iqtisodiyotning asosiy makroiqtisodiy o'ziga
xosligini olamiz, bu erda ikkala hisob bir-birini muvozanatlashtiradi:
X
n = -( I - S
n ) = KA, yoki (X - M ) + ( I - S
n ) = 0 yoki X - M = S
n - Men .
Shunday qilib, ochiq iqtisodiyot - bu tovar va xizmatlarning salmoqli
qismini eksport va import qiluvchi, shuningdek, jahon moliya bozorlarida kredit
beradigan va oladigan mamlakat iqtisodiyoti.
7

1.2 Kichik ochiq iqtisodiyot modelida davlat siyosatining
makroiqtisodiy muvozanatga ta’siri.
Makroiqtisodiy muvozanatning ikki turi mavjud:
- qisman makroiqtisodiy muvozanat - bu iqtisodiy tizimning alohida tarkibiy
qismidagi muvozanat;
-umumiy iqtisodiy muvozanat - bu butun iqtisodiy tizimning muvozanati.
Ichki va tashqi muvozanat o'rtasida ham farq mavjud.
Ichki muvozanat - to'liq bandlik sharoitida va inflyatsiya jarayonlari mavjud
bo'lmaganda talab va taklif muvozanati.
Tashqi muvozanat qat'iy yoki o'zgaruvchan valyuta kursi rejimida nolga teng
to'lov balansini saqlashni o'z ichiga oladi. 3
Ochiq iqtisodiyotda iqtisodiy siyosat tahlili Mundell-Fleming modeli asosida
amalga oshiriladi. U qisqa muddatda iqtisodiyotni moliyalashtirishni tavsiflaydi va
kichik ochiq iqtisodiyot uchun IS-LM modelining o'zgartirilgan shaklidir.
Ularning asosiy farqi shundaki, IS-LM modeli yopiq iqtisodiyot modeli,
Mundell-Fleming modeli esa kichik ochiq iqtisodiyot modelidir. Iqtisodiyotning
faoliyati, bu modelga ko'ra, valyuta kursi tizimi bilan belgilanadi.
Model quyidagilarni nazarda tutadi:
1. Milliy iqtisodiyotning jahon bozoriga qo'shadigan hissasi unchalik katta
emas, shuning uchun uning rivojlanishining asosiy parametrlarini jahon bozori
belgilaydi.
2. Qisqa muddatda narx darajasi o'zgarishsiz qolmoqda.
3. Kichik ochiq iqtisodiyotda kapitalning mutlaq harakatchanligi mavjud,
ya'ni. kapitalning bir mamlakatdan boshqasiga o'tishiga hech qanday to'siqlar yo'q.
4. Ichki foiz stavkasi jahon stavkasiga teng. 4
3
Mishin, V.M. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar / V.M. Mishin. -M.: MNEPU, 2012. B.247
4
Yakovets, Yu.V. O’zbekiston iqtisodiyoti: o'zgarishlar va istiqbollar / Yu.V. Yakovets. -M.: Akademiya, 2010.
B.281
8

Mundell-Fleming modeli (1-rasm) uchta komponentdan iborat bo'lib, ularni
quyidagi tenglamalar shaklida ifodalash mumkin:
(IS) Y = C(YT) + l(r) + G + NX(Y, e) (7)
(LM) M/P = L(r,Y) (8)
r = r* (9)
(7) tenglama IS egri chizig'ining tenglamasi bo'lib, u tovar bozorida
muvozanat saqlanib qolganda daromad Y va foiz stavkasi r o'rtasidagi bog'liqlikni
tavsiflaydi. Bu tenglama shuni ko'rsatadiki, yalpi daromad iste'mol C (ixtiyoridagi
daromad Y - T funktsiyasi sifatida), investitsiya I (foiz stavkasi funktsiyasi sifatida
r ), davlat xarajatlari G va sof eksport NX (daromad Y va valyuta kursi e ning
funktsiyasi sifatida ).
Shunday qilib, standart IS-LM modelidan farqli o'laroq, Mundell-Fleming
modelidagi IS egri chizig'ining tenglamasi qo'shimcha ravishda sof eksport
qiymatiga ta'sir qiluvchi valyuta kursi kabi parametrni o'z ichiga oladi: valyuta
kursi oshganda, sof eksport kamayadi va valyuta kursi pasayganda, sof eksport
ortadi.
(8) tenglama LM egri chizig'ining tenglamasidir. U pul bozoridagi
muvozanat holatidagi daromad Y va foiz stavkasi r o'rtasidagi munosabatni
tavsiflaydi . Bu tenglamaga ko'ra, real pul taklifi (M/P) pulga bo'lgan talabga (L)
teng bo'lishi kerak, bu esa, o'z navbatida, foiz stavkasi r va daromad Y ning
funktsiyasidir. Markaziy bank tomonidan belgilanadigan pul taklifi M va narx
darajasi P ekzogen o'zgaruvchilardir.
Nihoyat, tenglama shuni ko'rsatadiki, ichki foiz stavkasi r jahon foiz stavkasi
r * bilan belgilanadi .
Boshqacha qilib aytganda, Mundell-Fleming modeli jahon moliya
bozorlarida foiz stavkalarining jahon darajasiga ta'sir qilmasdan istalgan hajmdagi
9

kreditlarni olishi yoki berishi mumkin bo'lgan kichik ochiq iqtisodiyot uchun
tuzilgan.
Mundell-Fleming modeli uchta endogen o'zgaruvchini o'z ichiga oladi -
daromad Y, foiz stavkasi r va valyuta kursi n va shuning uchun bitta ikki o'lchovli
grafikda chizib bo'lmaydi. Shuning uchun ushbu model ikkita grafikni qurishni
nazarda tutadi - Y- r va Y- e koordinatalarida .
r diagrammasidagi model . Ushbu grafikda Mundell-Fleming modeli IS-LM
modeli uchun an'anaviy ko'rinishga ega: daromad darajasi abscissa o'qi bo'ylab,
foiz stavkasi esa ordinatalar o'qi bo'ylab chizilgan (1-rasm). Eslatib o'tamiz, IS egri
chizig'i manfiy qiyalikka ega, chunki foiz stavkasining oshishi investitsiyalarni
kamaytiradi va multiplikator effekti orqali daromad darajasining pasayishiga olib
keladi. Bu erda ekzogen o'zgaruvchilar xarajatlar va sof soliqlarning avtonom
tarkibiy qismlari hisoblanadi. Ushbu komponentlardan birining o'zgarishi egri
chiziqning siljishiga olib keladi. 5
E'tibor bering, ochiq iqtisodiyotda milliy valyuta kursining o'zgarishi ham IS
egri chizig'ining siljishiga olib keladi, chunki sof eksport qiymati uning darajasiga
bog'liq. Masalan, milliy valyutaning qadrsizlanishi sof eksportning ko'payishiga va
boshqa narsalar bilan teng bo'lsa, daromadning oshishiga olib keladi. Shuning
uchun, bu holda egri chiziq o'ngga siljiydi. Mundell-Fleming modelida IS egri
chizig'ining qiyaligi nafaqat iste'molga marjinal moyillik kattaligiga va
investitsiyalarning foiz stavkasiga sezgirligiga, balki importga marjinal moyillik
kattaligiga ham bog'liq.
5
Kudrov, V. M. Jahon iqtisodiyoti. -M.: BEK, 2011. B.316
10

Guruch. 1. Koordinatalarda ochiq iqtisodiyot uchun IS-LM modeli (r, Y) 6
Guruch. 2. Koordinatalarda ochiq iqtisodiyot uchun IS-LM modeli (e, Y) 7
Standart IS-LM modelida bo'lgani kabi, LM egri chizig'i ijobiy qiyalikka
ega, chunki foiz stavkasi va daromad darajasi pulga bo'lgan talabga qarama-qarshi
ta'sir ko'rsatadi. Daromadning o'sishi pulga bo'lgan talabni oshiradi, chunki
odamlar ko'proq operatsiyalarni amalga oshiradilar. Agar pul taklifida mos
ravishda o'sish kuzatilmasa, foiz stavkasi ko'tarilib, pulga bo'lgan talabni dastlabki
darajasiga qaytaradi (2-rasm).
Nominal pul taklifining o‘zgarishi LM egri chizig‘ining siljishiga olib keladi
(masalan, pul taklifining o‘sishi LM egri chizig‘ini o‘ngga siljitadi). LM egri
chizig'ining qiyaligi pulga bo'lgan talabning daromad darajasi va foiz stavkasiga
sezgirligi bilan belgilanadi. Ushbu grafikdagi uchinchi, yangi egri chiziq r = r*
tenglamaga mos keladigan chiziq bo'lib, jahon foiz stavkasini ifodalaydi. Mundell-
6
Kireev, A.P. Xalqaro iqtisodiyot / A.P. Kireev. -M.: Xalqaro munosabatlar, 2008. B.187
7
O'sha yerda. 188-bet
11

Fleming modeli qurilgan kichik ochiq iqtisodiyot jahon foiz stavkasiga ta'sir qila
olmaganligi sababli, bu chiziq gorizontal, abscissa o'qiga parallel.
IS-LM modelidan bir qancha muhim farqlar mavjud. Birinchidan, foiz
stavkasi doimiy va jahon stavkasiga teng (gorizontal chiziq iw). Ikkinchidan, IS
chizig'ining pozitsiyasi valyuta kursi darajasiga bog'liq (bu IS - LM modelida
parametr sifatida aniq ko'rinmaydi). Valyuta kursining oshishi IS chizig'ining
chapga siljishiga olib keladi (sof eksport kamayadi) va aksincha.
MOVda foiz stavkasi darajasi (aniqrog‘i, ichki kursning jahon kursidan
mumkin bo‘lgan chetlanishi) valyuta kursi bilan chambarchas bog‘liq. Mahalliy
stavka juda past bo'lsa, kapital qo'zg'alishi sodir bo'ladi; Bu shuni anglatadiki,
mamlakat rezidentlari o'z mablag'larini xorijiy aktivlarga kiritadilar. Bundan
tashqari, bu holda qanday turdagi: aktsiyalar, obligatsiyalar, qisqa muddatli davlat
qimmatli qog'ozlari yoki boshqalar muhim emas. Asosiysi, tahlilimiz nuqtai
nazaridan, xorijiy valyutaga talab ortib bormoqda. Binobarin, valyuta kursi tushib,
ma'lum bir mamlakatda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar xorijliklar uchun
arzonlashadi. Shuning uchun sof eksport ko'payadi, IS chizig'i o'ngga siljiydi, ichki
kurs o'sadi va aksincha.
Shunday qilib, MOEdagi ichki foiz stavkasi jahon kursiga teng bo'lib,
berilgan foiz stavkasi darajasidagi valyuta kursi (agar pul-kredit va fiskal siyosat
bilan bog'liq ta'sirlarni e'tiborsiz qoldiradigan bo'lsak) ham o'ziga xos muvozanat
qiymatiga ega.
Kichkina ochiq iqtisodiyotda ma'lum bir pul-kredit yoki fiskal siyosatni
amalga oshirish natijalari yopiq iqtisodiyotda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan
natijalardan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Bundan tashqari, davlatning
muayyan tartibga solish choralarining o'ziga xos oqibatlari va samaradorligi
valyuta rejimiga bog'liq.
Haqiqatda, real iqtisodiyot, hatto juda kichik bo'lsa ham, "katta" (IS-LM
modeli bilan tavsiflangan) va Mundell-Fleming modeliga mos keladigan "oraliq"
tizim sifatida ishlaydi.
12

Xulosa qilib aytganda, pul-kredit siyosati fiskal siyosatga nisbatan ancha
moslashuvchan vosita ekanligini ta'kidlaymiz. Ikkinchisini real vaqtda o'zgartirish
ancha qiyin. Shuning uchun ochiq iqtisodiyotni makroiqtisodiy tartibga solish juda
qiyin vazifadir. Bir tomondan, uning muvozanatiga erishish uchun barqaror
valyuta kursini ta'minlash juda muhimdir.
Ammo u qanchalik barqaror bo'lsa, pul-kredit siyosatini o'zgartirish
imkoniyati shunchalik kam bo'ladi (agar stavka belgilangan bo'lsa, biz
aytganimizdek, bu shunchaki mumkin emas). 8
Fiskal siyosat ko'proq inertial vositadir. Shu sababli, kichik ochiq iqtisodiyot
sharoitida davlat milliy valyutani "bog'lashni" rejalashtirgan valyutani tanlashga
juda ehtiyotkorlik bilan yondashishi kerak. Bundan tashqari, iqtisodiyotni pul-
kredit tartibga solish imkoniyatlarini saqlab qolish uchun ko'pincha qattiq qoziq
emas, balki egiluvchan qoziqqa ega bo'lish tavsiya etiladi, garchi qattiq qoziqning
aPFalligi shundaki, valyuta kursi xavfi deyarli nolga tushiriladi.
O’zbekiston iqtisodiyotining aniq tarkibiy xususiyatlari (belgilangan valyuta
kursi va "kichik" iqtisodiyot turi) ochiq iqtisodiyotning klassik Mundell-Fleming
modelini (IS - LM -MF) qo'llash imkonini beradi.
Iqtisodiy islohotlar yo'lida haqiqiy taraqqiyotning yo'qligi O’zbekiston
iqtisodiyotining o'ziga xosligi bilan emas, balki o'ziga xos yo'llarni an'anaviy izlash
va aniq iqtisodiy qonunlarni inkor etish bilan izohlanishi mumkin. Makroiqtisodiy
siyosatning maqsadlari va natijalari to'g'risidagi ma'lumotlar nazariyalar, modellar
va ularning bashorat qilish imkoniyatlarining haqiqatligini va sub'ektiv
makroiqtisodiy qarorlarning nazariy jihatdan nomuvofiqligini tasdiqlaydi.
Shunday qilib, kichik ochiq iqtisodiyotda ikki tomonlama muvozanatni
ta'minlash maqsadiga erishishning eng samarali usullarini tahlil qilish uchun 60-
yillarning boshlarida Kolumbiya universiteti (AQSh) professori Robert Mundell va
Xalqaro valyuta jamg'armasi xodimi Markus Fleming tomonidan taklif qilingan
Mundell-Fleming modeli qo'llaniladi.
8
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar / Ed. B.M. Smitienko / B.D. Smitienko. -M.: INFRA-M, 2012. B.146
13

Model qat'iy belgilangan valyuta kursi rejimi uchun ishlab chiqilgan, ammo
u suzuvchi valyuta kursi rejimiga ham to'liq qo'llaniladi. Mundell-Fleming modeli
Keyns tipidagi model bo'lib, u IS-LM modeli asosida ishlab chiqilgan va qisqa
muddatda ikki tomonlama muvozanatni o'rnatish shartlarini o'rganadi.
Mundell-Fleming modeli tovar va pul bozorlaridagi muvozanatning Keyns
nazariyasining quyidagi farazlari asosida ishlaydi:
- modelning qisqa muddatli yo'nalishi - ish haqi va narxlar qat'iy;
- yalpi talab mutlaqo elastik, ya'ni ishlab chiqarishning haqiqiy darajasini
belgilaydi;
- pulga talab milliy daromadning ijobiy funksiyasi va foiz stavkasining
manfiy funktsiyasidir;
- kapitalning mutlaq harakatchanligi qabul qilinadi.
14

2-bob . Kichik ochiq iqtisodiyot sharoitida tashqi savdoning
xususiyatlari
2.1 O’zbekistonda tashqi savdoning hozirgi holati
O’zbekistonning to'lov balansi metodologiyasi bo'yicha hisoblangan tashqi
savdo aylanmasi oktyabr oyida 2024 yil. 67,3 milliard dollarni tashkil etdi, bu
o'tgan yilning shu ko'rsatkichidan 9,5 foizga kam. 40,5 milliard dollarlik mahsulot
eksport qilindi, bu oktabrga nisbatan 6,9 foizga kam 2024 yil. Shu bilan birga,
MDHdan tashqari mamlakatlarga eksport 2 foizga, MDH mamlakatlariga esa 30,9
foizga kamaydi. Oktyabrga nisbatan import xaridlari kamaydi 2024 yil. 12,4% ga –
26,9 mlrd. dollargacha, MDHdan tashqari davlatlardan ham (9,8 foizga), MDH
davlatlaridan (29,1 foizga) kamaydi.
Eksport yetkazib berish bilan solishtirganda importning sezilarli darajada
qisqarishi savdo balansining o'sishiga olib keldi, bu oktabr oyiga nisbatan 6,9% ga
yuqori bo'lib, 13,6 mlrd 2024 yil. (3-rasm)
Guruch. 3. O’zbekiston tashqi savdosining asosiy ko'rsatkichlari, milliard
dollar. 9
Brent neft narxi oxirgi chorakda 2024 yil. pastga yugurdi. Oktyabr oyida
uning o'rtacha oylik narxi 2024 yil. Bir barrel uchun 87,27 dollarni tashkil etdi, bu
9
Volovik, N. Tashqi savdo / E.V. Volovik // O’zbekistonning iqtisodiy rivojlanishi. - 2015. - №1. - 24-bet
15

tegishli ko'rsatkichdan 20,3 foizga kam 2023 yil. va o tgan oyga nisbatan 10,3% gaʻ
kam.
27 noyabr kuni bo'lib o'tgan tadbirda 2024 yil. OPEKga a'zo davlatlar
( jahon neft qazib olishning 41 foizini tashkil qiladi) yig'ilishida neft qazib olish
kvotalari umumiy hajmini o'zgarishsiz 30 million barrelda qoldirishga qaror
qilindi.
Natijada, 28 noyabr kuni 2024 yil. Brent neft oldingi kunga nisbatan 7,1
foizga pasayib, barrel uchun 71,89 dollarni tashkil etdi.
Birlashgan Arab Amirliklarining 16 dekabr kuni OPEK neft narxi bir barrel
uchun 40 dollargacha tushib ketgan taqdirda ham neft qazib olish kvotalarini
kamaytirmasligi haqidagi bayonotidan keyin 2024 yil. Brent narxi iyun oyidan beri
birinchi marta 2019 yil. 60 dollar/barel belgisidan pastga tushdi.
Urals neftining o'rtacha narxi oktyabr oyida 2024 yil. Oktyabr oyiga nisbatan
86,4 dollarni tashkil etdi 2024 yil. 20% ga kamaydi va sentyabr oyiga nisbatan
2024 yil. - 9,9% ga.
15 noyabrdan 14 dekabrgacha bo'lgan monitoring davrida 2024 yil. o'rtacha
narx Urals barreliga 70,99 dollarni yoki bir tonna uchun 518,3 dollarni tashkil etdi
(bir oy oldin - bir barrel uchun 82,67 dollar yoki 603,5 dollar).
1 yanvardan boshlab neft bojini hisoblash uchun amaldagi formulaga ko'ra
2015 yil. 170,2 dollar/t.ni tashkil etadi, bu dekabr oyiga nisbatan 38,7 foizga kam (
277,5 dollar/t). Yanvar oyi uchun benzin uchun boj 132,7 dollar, dekabrda esa
249,7 dollar, yengil turdagi neft mahsulotlari, shu jumladan dizel yoqilg‘isi uchun
81,6 dollar (dekabrda – 180,3 dollar) etib belgilandi. To q rangli neft
ʻ
mahsulotlariga (moy va koksdan tashqari), mazut va bitumni o z ichiga olgan
ʻ
holda, yanvar oyida bir tonna uchun 129,3 dollar miqdorida boj to lovi o tgan oyda
ʻ ʻ
183,1 dollar bo lgan. Suyultirilgan gaz (LPG) uchun eksport boji 48,2 dollar/t
ʻ
(dekabrda 124,8 dollar/t)gacha pasaytirildi.
Oktyabr oyida rangli metallar bozorida 2024 yil. narxlar pasayishda davom
etdi. O‘tgan oyga nisbatan alyuminiy 2,2 foizga arzonlashdi. mis - 2% ga.
16

Omborlardagi nikel zahiralarining ko'payishi va bu metallga talabning kamayishi
natijasida u 12,3% arzonlashdi. Biroq, oktyabr bilan solishtirganda 2024 yil.
Alyuminiy va nikel narxining oshishi kuzatildi.
Shunday qilib, London metall birjasining ma'lumotlariga ko'ra, 2024 yil
oktyabr oyida o'tgan yilning shu davriga nisbatan alyuminiy narxi 7,3% ga, nikel
12% ga oshdi, mis esa 6,5% ga kamaydi. Yanvar-oktyabr oylarida 2024 yil.
tegishli davrga nisbatan 2024 yil. Alyuminiy 1,2 foizga, mis 6,1 foizga arzonroq
sotildi, nikel narxi esa 11,9 foizga oshdi (1-jadval).
1-jadval. Tegishli yilning oktyabr oyidagi o'rtacha oylik jahon narxlari 10
2017yil 2018
yil 2019
yil 2020
yil 2021
yil 2022
yil 2023yil 2024
yil
Neft ( Brent ), USD/barel. 82,86 72.84 73.19 82,92 109.47 111.97 109.48 87.27
Tabiiy gaz *
, USD/1
million BTU 9.16 15.93 7.6 8.28 11.42 11.58 11.37 9.77
Mis, USD/t. 8008 4925.
7 6286.8 8292.4 7347,5 8082 7203 6737,5
Alyuminiy, USD/t. 2442 2121.
4 1877.8 2447,0 2172,0 1974,3 1814.6 1946,2
Nikel, USD/t. 30999 12140 18514 22167 18886 17169 14118 15812
*
- Yevropa bozori, o'rtacha shartnoma narxi, franko-chegara
FAO oziq-ovqat narxlari indeksining oktyabr oyida o'rtacha qiymati 2024
yil. 192,3 punktni tashkil etdi, bu 2024-yil sentabr oyidagi qayta ko rib chiqilganʻ
ko rsatkichdan past. 0,2% ga. Umuman olganda, etti oy ketma-ket pasayib
ʻ
borayotgan indeks avgust oyidan beri eng past qiymatini ko'rsatdi 2019 yil.
Oktyabr oyida 2024 yil. Olti oylik pasayishdan so‘ng birinchi marta FAO
o‘simlik moyi narxining oshishini qayd etdi: ular uchun narxlar indeksining
o‘rtacha qiymati joriy yilning oktabr oyida sentyabr oyiga nisbatan 1 foizga (163,7
punktgacha) oshdi. FAO ekspertlarining ta'kidlashicha, bu erdagi tendentsiya
Malayziya va Indoneziyada palma yog'i ishlab chiqarishning qisqarishi natijasida
10
Volovik, N. Tashqi savdo / E.V. Volovik // O’zbekistonning iqtisodiy rivojlanishi. - 2015. - №1. - 26-bet
17

unga global talab ortib borayotgan bir sharoitda o'zgargan. Bundan tashqari,
kungaboqar urug'lari narxi Qora dengiz mintaqasida ikkinchisining hosili prognoz
qilinganidan past bo'lganligi sababli oshdi.
Braziliyaning ba'zi mintaqalarida qurg'oqchilik tufayli (bu shakar qamishi
hosili uchun prognozning pastligiga olib keldi) shakar narxi indeksi o'tgan oyga
nisbatan 4,2% ga oshib, 237,6 punktga etdi.
Yog' va shakarning jahon narxlarining oshishi go'sht va sut mahsulotlari
narxining pasayishini qopladi. Don narxi sentabr oyidagi nisbatan past darajada
saqlanib qoldi.
2024 yil yanvar-oktyabr oylarida O’zbekistonning to'lov balansi
metodologiyasi bo'yicha hisoblangan tashqi savdo aylanmasi 681,4 milliard
dollarni tashkil etdi, bu o'tgan yilning shu ko'rsatkichidan 3,8 foizga kam; Shu
bilan birga, MDHdan tashqari davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi 1,8 foizga
kamayib, 593 milliard dollarni, MDH davlatlari bilan 6,1 foizga kamayib, 88,4
milliard dollarni tashkil etdi.
2024 yilning o'n oyi uchun O’zbekiston eksporti xuddi shu davrga nisbatan
kamaydi 2024 yil. 1,3 foizga oshib, 421,7 mlrd.
Eksport hajmining sezilarli qisqarishi quyidagi kengaytirilgan mahsulot
turlari guruhlari bo‘yicha kuzatildi: “Charm xomashyosi, mo‘yna va undan
tayyorlangan buyumlar” (31,8 foizga), “Qimmatbaho toshlar, qimmatbaho metallar
va ulardan tayyorlangan buyumlar” (16,7 foizga), “Mashina, asbob-uskunalar va
transport vositalari” (7,6 foizga), “kimyo sanoati” (5 foizga ).
Eksport qilingan mineral mahsulotlar qiymati 1,4 foizga kamaydi. Bunga
neft eksporti jismoniy hajmining 4,3 foizga kamayishi, shuningdek, uning yanvar-
oktyabr oylariga nisbatan 1,6 foizga arzonroq sotilgani sabab bo'ldi 2024 yil.
Gaz eksportining fizik hajmi 7,6 foizga, xorijga yetkazib berishning o‘rtacha
narxi esa 5,3 foizga kamaydi. Ko'rib chiqilayotgan davrda gaz eksporti 146,5 mlrd
kub metrni tashkil etdi. m., xorijiy mamlakatlarga yetkazib berish esa yanvar-
18

oktyabr oylariga nisbatan kamaydi 2024 yil. 4,1 foizga - 106,4 milliard kub
metrgacha. m, MDH mamlakatlariga esa - 15,8% ga - 40,1 mlrd kub metrgacha. m.
O'n oy davomida xorijga neft mahsulotlarini yetkazib berish ko'paydi
2024 yil. yillik ko'rsatkichda 137,6 million tonnani tashkil etdi, shu bilan birga,
MDHdan tashqari mamlakatlarga neft mahsulotlari eksporti 12,5 foizga o'sib,
129,4 million tonnani tashkil etdi, MDH mamlakatlariga eksport esa 0,2 foizga
kamayib, 8,2 million tonnani tashkil etdi.
Eksportning o‘sishi quyidagi mahsulotlar guruhlari bo‘yicha kuzatildi:
“To‘qimachilik, to‘qimachilik mahsulotlari va poyabzal” (31 foizga), “Yog‘och va
sellyuloza-qog‘oz mahsulotlari” (8,9 foizga), “Metallar va metall buyumlar” (0,4
foizga). Ta’kidlash joizki, oziq-ovqat mahsulotlari eksporti 22,6 foizga oshgan va
ushbu mahsulot guruhi ulushi 0,8 foiz punktga oshgan. bu 2024 yilning yanvar-
oktyabriga nisbatan 1,7 barobar o'sishi hisobiga sodir bo'ldi. bug'doy eksportining
fizik hajmlari (asosan xorijiy davlatlarga) o'sishi natijasida uning qiymat hajmlari.
O’zbekiston tashqi savdosidagi tovarlar tarkibi va mamlakatning import va
eksport strategiyasini tahlil qilish mahalliy ishlab chiqarish xalqaro savdo
munosabatlariga integratsiyalashuvga mos kelmaydi degan xulosaga keladi.
Hozirgi vaqtda tayyor mahsulotlar almashinuvi jahon savdosida ustuvor o'rinni
egallaydi: ular jahon eksportining qariyb 80 foizini, O’zbekiston uchun esa 40
foizga yaqinni tashkil qiladi. Jahon bozorlarida sotilayotgan mahsulotlarning 2/5
qismidan ko prog i mashinalar, asbob-uskunalar va transport vositalari, 16% gaʻ ʻ
yaqini esa yuqori texnologiyali mahsulotlardir. Mahalliy eksportda ushbu
guruhning ulushi atigi 8 foizni, yuqori texnologiyali mahsulotlar esa taxminan 2
foizni tashkil etadi. 11
O’zbekiston tashqi bozoridagi yuqorida tahlil qilingan vaziyatning natijasi
JSTga kirishga tayyorgarlik, o'tish davridir. Shunday qilib, 10 yil davomida
o'rtacha import stavkalari 30% ga kamaydi. Masalan, 2024yilda O’zbekiston
11
Gladkov, I. S. O’zbekiston Evropa savdo tizimida: 21-asr boshi. / I.S. Gladkov // Quvvat. - 2014. - №4. - 176-bet
19

hukumati 1200 turdagi yuqori texnologiyali uskunalarga import bojlarini nolga
tushirdi (dastlabki 5-15 foiz darajasidan).
O’zbekistonning JSTga haqiqiy norasmiy qo shilishi 2019-yil 9-noyabrdaʻ
Gruziya bilan bizning a zoligimizni tasdiqlovchi shartnoma imzolanishi edi. 17
ʼ
yillik muzokaralar va muhokamalardan so'ng buni amalga oshirilgan bitim deb
hisoblash mumkin edi. Shu bilan birga, O’zbekiston mamlakatning tashqi savdo
xususiyatlarini JST talablariga to'liqroq moslashtirish uchun tarif stavkalarini
pasaytirish siyosatini amalga oshirishda davom etmoqda.
Eksport bojlari darajasiga JST kelishuvlari ta'sir qilmaydi. Bu masala eng
munozarali masalalardan biri edi, chunki JSTga a'zo mamlakatlar ma'lumotlariga
ko'ra, yuqori ko'rsatkichlar xorijiy hamkorlarning raqobatbardoshlik darajasiga
salbiy ta'sir ko'rsatadi. Natijada 700 dan ortiq tarif liniyalari uchun eksport bojlari
stavkalari belgilandi.
Importni tartibga solishga kelsak, O’zbekiston 57 ta shartnoma tuzdi. JST
statistik ma’lumotlariga ko‘ra, import bojlarining o‘rtacha tortilgan stavkasi 10
foizdan 7,8 foizga tushirildi. Qishloq xo‘jaligining o‘rtacha tarifi 13,2 foizdan 10,8
foizga, sanoat tovarlari uchun esa 9,5 foizdan 7,3 foizga oshdi.
Hozirgi bosqichda O’zbekiston Respublikasining Jahon savdo tashkilotiga
a'zo bo'lishi bo'yicha dastlabki natijalarni aniqlash uchun eksport va import
ko'rsatkichlarining o'zgarishiga e'tibor qaratgan holda mamlakat iqtisodiyotida
sodir bo'lgan o'zgarishlarni tahlil qilish kerak.
2022-2024 yillarda eksport va importni rivojlantirishning umumiy
tendentsiyalarini o'rganib chiqib, quyidagi xulosalar chiqarish mumkin.
Birinchidan, o'zgarishlar eksportni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlashga ta'sir
qildi. Ikkinchidan, 2024 yil 1 yanvardan boshlab ko'plab ichki qonunlar kuchga
kirdi, bu ham mahsulotlarni iste'mol qilishga va, natijada, O’zbekiston eksporti va
importining dinamikasiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi.
4-rasmda ko'rsatilganidek, 2024 yilda import 344,3 milliard AQSh dollarini,
eksport esa 523,3 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Natijada 2024-yilda tashqi
20

savdo aylanmasi 867,6 milliard AQSH dollarini tashkil etdi. 2022 yilning shu
davrida import 335,7 milliard AQSh dollarini, eksport 528 milliard AQSh
dollarini, tashqi savdo aylanmasi esa 863,7 milliard AQSH dollarini tashkil etdi.
4-rasm. 2022-2024 yillarda tashqi savdo dinamikasi (milliard AQSH
dollarida) 12
Chunonchi, 2024-yilda 2022-yilga nisbatan eksport 4,7 milliard AQSH
dollariga kamaygan, import esa 8,6 milliard AQSh dollariga oshgan. Importning
o‘sishi hisobiga tashqi savdo aylanmasi 867,6 milliard AQSH dollarini tashkil etdi,
bu o‘tgan yildagi ko‘rsatkichdan (863,7 milliard dollar) 0,5 foizga ko‘pdir.
Eksportning qisqarishi 2019 yilgi inqirozdan keyingi og'ir iqtisodiy vaziyat bilan
bog'liq bo'lib, bu jahon savdosi hajmiga ta'sir ko'rsatdi. Bundan tashqari, ishlab
chiqarish sur'atlari, iste'mol va talabdagi vaziyatning yomonlashishiga 2022-2024
yillarda Evrozona inqirozi sabab bo'ldi. Eksportning qisqarishiga O’zbekistonning
JSTga a'zo bo'lishi ta'sir qilgani inkor etilmaydigan haqiqatdir. Bu, ayniqsa,
qishloq xo‘jaligi sohasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. fermer xo'jaliklari.
12
Bendikov, M.A. O’zbekiston tashqi savdosi / Bendikov M.A. // O’zbekistonda va chet elda menejment. - 2015. -
No 5. - B.16
21

Yanvar-oktyabr oylari uchun O’zbekiston importi 2024 yil. O tgan yilningʻ
shu davriga nisbatan 7,5 foizga kamayib , 260 milliard dollarni tashkil etdi,
mineral mahsulotlar (o sish 11,1 foiz) hamda qimmatbaho toshlar, qimmatbaho
ʻ
metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar (o sish 18,1 foiz) bundan mustasno,
ʻ
kengaytirilgan nomenklaturaning deyarli barcha tovar guruhlari bo yicha import
ʻ
hajmining kamayishi kuzatildi. Xorijdan to‘qimachilik, to‘qimachilik mahsulotlari
va poyabzal (11,6 foizga), metall va metall buyumlar ( 11,5 foizga), mashinalar,
asbob-uskunalar va transport vositalari (8,7 foizga), kimyo mahsulotlari (4,4
foizga) xaridlari sezilarli darajada qisqardi .
2024 yil yanvar-oktyabr oylaridagi savdo balansi 162 milliard dollar
miqdorida ijobiy bo'lib, o'tgan yilgi ko'rsatkichdan 10,4 foizga ko'pdir.
O'n oy davomida O’zbekiston tashqi savdosining geografik tuzilishida 2024
yil. O‘tgan yilning shu davriga nisbatan Yevropa Ittifoqi mamlakatlari (49,5 dan
48,8 foizga) va MDH mamlakatlari ( 13,5 dan 12,4 foizga) ulushining qisqarishi
kuzatildi . Shu bilan birga, APEC davlatlarining ulushi 24,5 foizdan 26,7 foizga
oshdi.
Avgust oyida O’zbekiston tomonidan kiritilgan chora-tadbirlar natijasida
Yevropa Ittifoqi davlatlarining ulushi kamaydi 2024 yil. Evropa Ittifoqi, AQSh,
Kanada, Avstraliya va Norvegiyadan bir qator oziq-ovqat mahsulotlarini import
qilishni taqiqlash. Importning eng katta qisqarishi quyidagi mamlakatlarga to‘g‘ri
keldi: Daniya – 22,5 foizga, Gretsiya – 17,7 foizga, Slovakiya – 14,6 foizga,
Fransiya – 14,3 foizga, Latviya – 13,9 foizga, Portugaliya – 12,6 foizga, Polsha –
12 foizga.
Hukumatning MDH davlatlaridan oziq-ovqat mahsulotlari importini
ko'paytirish zarurligi haqidagi bayonotlariga qaramay, Hamdo'stlik davlatlaridan
tovarlar importi ham kamaydi: Qirg'izistondan import o'n oy davomida 2024 yil.
yiliga nisbatan 38,9 foizga, O‘zbekistondan – 25,7 foizga, Turkmanistondan – 20,9
foizga, belao’zbeklar – 12,5 foizga, Armanistondan – 11 foizga kamaydi.
22

Mintaqaviy iqtisodiy integratsiyani kuchaytirish maqsadida 3 oktyabr 2024
yil. "Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi to'g'risidagi shartnomani ratifikatsiya qilish
to'g'risida" gi 279-PF-sonli Respublika qonuni qabul qilindi. Shartnoma
O’zbekiston, Qozog‘iston va Belao’zbek tomonidan 2024-yil 29-may kuni Ostona
shahrida tuzilgan. Shartnoma ishtirokchilari tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi
kuchining erkin harakatlanishini kafolatlash, shuningdek, iqtisodiyotning asosiy
tarmoqlari: energetika, sanoat, qishloq xo‘jaligi va transportda muvofiqlashtirilgan
siyosat olib borish majburiyatlarini o‘z zimmalariga oldilar.
Shunday qilib, oktyabr oyida 2024 yil. So'nggi besh yil ichida importning
o'tgan yilga nisbatan eng sezilarli pasayishi sodir bo'ldi. Eksportning pasayish
sur'ati pastroq bo'lib, savdo balansining o'sishiga olib keldi. Shu bilan birga,
O’zbekistonga qarshi joriy etilgan sanksiyalar va O’zbekiston hukumatining javob
choralari O’zbekiston tashqi savdosining geografik tuzilishini o'zgartirmoqda.
23

2.2 O’zbekistonning xorijiy davlatlar bilan tashqi savdosining qiyosiy
tahlili
xalqaro tovar birjasi evolyutsiyasi uchun ancha qiyin bo ldi . Darhaqiqat,ʻ
uning narxi unchalik sezilarli bo'lmagan, ammo sezilarli darajada pasayganidan
keyin 2018 yil. 2016-2019 yillarda kuchli o'sishning "segmenti" mavjud bo'lib,
inqiroz davrida chuqur pasayish - deyarli chorakda to'xtatildi 2019 yil. Biroq, agar
birinchi holatda, ichida 20017 yil. qiymati bo'yicha jahon tovarlari eksporti hajmi
tezda "tiklandi", ammo ikkinchi yilda inqirozdan oldingi yil darajasidan faqat 2018
yilda keskin "yurish" orqali o'tib ketdi 2019 yil. Buning ortidan dunyoning
yetakchi davlatlarining eksport faolligi sezilarli pasayib, hatto ayrim hollarda
susayib ketdi. Bularning barchasi xalqaro tovar savdosining umumiy qiymat
ko'rsatkichlarida o'z aksini topmasa bo'lmaydi .
Shunday qilib, 2018-2024 yillar uchun. Jahon tovarlari eksporti qiymati 6,1
trillion dollardan oshdi. 18,5 trln gacha. dollarni, ya'ni uch baravardan ortiqni
tashkil etdi. Ammo bunday dinamika, asosan, 2003-2019 yillarda jahon tovar
eksporti qiymatining izchil yuqori o'sishi hisobiga ta'minlandi, bunda uning sur'ati
yiliga o'rtacha 15-16 foizni tashkil etdi. 13
Keyinchalik, inqirozdan keyin global tovarlar eksporti tannarx
ko'rsatkichlari (2019 yilda 22,9% ga) va uning "kompensatsiyalanuvchi" o'sishi
( 2019 yil22,1% ga .. ga) "qulashi" natijasida xalqaro tovar birjasining ko'rsatilgan
xususiyatlarining sezilarli darajada pasayishi tendentsiyasi shakllandi ( 2019 yil. -
19,6% ga 2022 yil, 2024 yil- 3,3% ga.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, avvalgi, inqirozdan oldingi davrda uning
qiymatining o'sish sur'ati bo'yicha jahon yalpi mahsuloti eksporti sezilarli darajada,
ko'pincha hatto ko'p marta jahon yalpi mahsuloti ishlab chiqarish o'sishidan o'zib
ketgan. Inqirozdan keyingi yillarda bu ikki ko'rsatkich o'rtasidagi bu nisbat
saqlanib qolishi dargumon.
13
Glazyev, S. O’zbekistondagi iqtisodiy vaziyat / Glazyev S. // Islohot. - 2015. - №5. - 24-bet
24

Haqiqatan ham, Xalqaro valyuta jamg'armasining (XVJ) 2024 yil boshida
e'lon qilingan ma'lumotlariga ko'ra. Jahon ishlab chiqarishining o'sish ko'rsatkichi
2022 yil. 3,1%, yilda 2024 yil. – 3,0%, 2024 va 2015 yillarda. mos ravishda 3,7 va
3,9% ga yetishi mumkin. Ya'ni, tovarlarning jahon eksporti va jahon yalpi
mahsuloti qiymatining o'sishining ko'rib chiqilayotgan ko'rsatkichlari taxminan bir
xil diapazonda, ammo ikkinchisi yuqoriroqdir. Agar bu tendentsiya kelgusi yillarda
ham davom etsa, xalqaro tovar birjasi evolyutsiyasining yangi tendentsiyasi haqida
gapirishimiz mumkin.
Inqirozdan oldingi davrda kuzatilgan va 2019- 2019 yil. Jahon tovarlari
eksportining ikki raqamli, yuqori o'sish sur'atlari o'sha bosqichdagi asosiy
tendentsiyani zamonaviy jahon iqtisodiyotida aksariyat milliy iqtisodiyotlarning
"ochiqligini" ko'rsatdi. Shunga ko‘ra, yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda tovar
eksporti ulushining bosqichma-bosqich o‘sishi kuzatildi, bu ham mamlakat, ham
mintaqaviy, hamda jahon miqyosida sodir bo‘ldi. Biroq, inqirozli g'alayonlar va
ularni bartaraf etishga urinishlar davrida qarama-qarshi siljishlarni ham sezish
mumkin. Ushbu bosqichlarda aniq qiyinchiliklarni boshdan kechirgan ko'plab
davlatlar tashqi savdodagi sheriklarga imtiyozlar berishdan ko'ra, ushbu sohada
turli xil himoya choralarini qo'llashni aPFal ko'rishdi. Aynan shu munosabat bilan
global tovar birjasi tizimida protektsionistik tamoyillarni qayta tiklash
tendentsiyasi qayd etildi.
Jahon Savdo Tashkilotining (JST) yangi rahbariyatining so'nggi sa'y-
harakatlarini jahon savdosida protektsionizmning "qayta jonlanishi" tomon bu juda
aniq va keng namoyon bo'lgan tendentsiyaga qarshi choralar sifatida ko'rish
mumkin.
Oxirida 2024 yil. Ushbu xalqaro tuzilma yaratilganidan keyin birinchi yirik
islohotni amalga oshirish tashabbusi bilan chiqdi. Uning amalga oshirilishi yaqin
kelajakda global savdo aloqalarini faollashtirishga yordam berishi mumkinligi
taxmin qilingan edi. Shuning uchun, 2024 yil dekabr oyida tasdiqlangan.
Indoneziyaning Balida JSTga a'zo barcha mamlakatlar tomonidan erishilgan
25

"paket" yechimi xalqaro tovarlar savdosining rivojlanishiga jiddiy turtki bo'lishiga
umid beradi.
Bu juda muhim, chunki jahon ayirboshlashning zamonaviy tizimida hamon
yetakchi tarmoq tovar savdosi bo'lib, uning ulushi XXI asrda yaqqol o'sish
tendentsiyasini ko'rsatmoqda. Haqiqatan ham, faqat 2018-2024 yillar uchun. Bu
ko‘rsatkich xalqaro savdodagi eksport operatsiyalari umumiy qiymatining 80,3
foizidan 81,7 foizigacha o‘sdi. 14
Ko'rib chiqilayotgan davrda xuddi shunday sezilarli va muhim tendentsiya
global tovar birjasining "kontsentratsiyasi" darajasining oshishi bo'ldi. Tovarlarni
eksport qiluvchi dastlabki uchta davlatning yetakchiligi tobora yaqqol namoyon
bo'ldi va ularning jahon tovar savdosining boshqa ishtirokchilari bilan farqi oshdi.
Agar ichida 2018 yil. Birinchi uchlik zamonaviy dunyoda xorijga jo'natilgan
tovarlar umumiy qiymatining 27,9% ni tashkil etdi 2019 yil. - 26,3% (ularning
ulushi kamaydi), keyin 2019 yil. - allaqachon 27,5%, yilda 2022 yil. – 27,8%. va
ichida 2024 yil. – 28,4% (ularning ulushi oshdi). Shu bilan birga, 20 ta yetakchi
davlatdan tashkil topgan yetakchi tovar eksportchilari guruhi jahon tovarlari
eksportining 2/3 qismidan ko‘prog‘ini tashkil etdi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, hatto bu guruh yetakchilarida ham farqlash
jarayoni kuchaygan. Haqiqatan ham, agar 2018 yil. Xorijiy tovar yetkazib
berishning umumiy qiymati bo‘yicha uchinchi o‘rinni egallagan Yaponiya 4-
o‘rinni egallagan Fransiyadan 1,4 marta oldinda edi 2024 yil. 3-natijaga ega
bo‘lgan Germaniya va 4-o‘ringa ko‘tarilgan Yaponiya o‘rtasidagi farq 2
barobardan ortiqni tashkil qildi (2-jadval).
2018-2024 yillarda. Asosiy tovar eksport qiluvchi davlatlarning yetakchi
guruhi tarkibida ham sezilarli o'zgarishlar yuz berdi.
Retrospektiv tahlil shuni ko'rsatadiki, gacha 2003 yil. Qo'shma Shtatlar
tashqi bozorlarga tovarlar yetkazib berish bo'yicha dunyodagi yetakchi davlat
sifatida o'zining uzoq yillik va deyarli so'zsiz yetakchiligini saqlab qoldi. Ular,
14
Gladkov, I.S. 21-asr: xalqaro savdoda yangi "triumvirat" (rahbarni ta'qib qilishda) / I.S. Gladkov // Quvvat. - 2015.
- №7. - 139-bet
26

ayniqsa, 20-21 - asrlar bo'yida GFR tomonidan juda qattiq raqobatga duch kelishdi
. asrlar
Keyinchalik, 2016-2019 yillarda. Jahon tovarlari yetkazib berish bo‘yicha
yetakchilikni qo‘lga kiritgan va saqlab qolgan Germaniya edi. Biroq, inqiroz
davrida, yilda 2019 yil. Xitoy birinchi navbatda AQSh, Germaniya va
Yaponiyadan iborat an'anaviy yetakchilar guruhiga o'tgan yillarda, so'ngra 2004
yilda yaqinlashib, jahon tovar eksportida yetakchi o'yinchiga aylanib bormoqda.
Yaponiyani o'zi egallab turgan uchinchi o'rindan siqib chiqara oldi, asta-sekin
ajoyib natijalar bilan "yakka ustunlik" sari o'tdi.
Haqiqatan ham, agar 2019-2024 yillarda Tashqi bozorlarga eng yirik tovar
yetkazib beruvchilar reytingida 2-3-o rinlarni egallagan AQSH va Germaniyaʻ
eksport qiymati ko rsatkichlari bo yicha deyarli o xshash bo lgan, yetakchi Xitoy
ʻ ʻ ʻ ʻ
esa o z ta qibchilaridan taxminan 1,3-1,5 barobar oshib ketgan (2-jadval). Shuni
ʻ ʼ
ham ta'kidlash joizki, Germaniyada 2022 yil. qiymati bo'yicha o'z tovar
eksportining mutlaq ko'rsatkichlari pasayishiga yo'l qo'ymadi, bu 4,5% ni tashkil
etdi, bu Xitoy va AQShning doimiy ravishda o'sib borayotgan eksport ekspansiyasi
fonida sezilarli bo'ldi.
Tovarlarning boshqa yetakchi eksportyorlariga kelsak, JST va
UNCTADning so'nggi ma'lumotlarini tahlil qilish asosida bir qator yangi
tendentsiyalarni qayd etish mumkin.
Shunday qilib, 2019 yilda o'z tovarlari eksportini muvaffaqiyatli
rivojlantirgan yetakchi davlatlar qatorida 2024 yilXitoy, Niderlandiya va Buyuk
Britaniyani alohida ta'kidlash lozim. Yil, ayniqsa, ikkalasi uchun ham
muvaffaqiyatli bo'ldi 2024 yil, o'shanda ular mahsulot eksportini qiymati bo'yicha
mos ravishda 19,7 va 12,5 foizga oshirishga muvaffaq bo'lishdi. O‘tgan yil
davomida ularning mutlaq ko‘rsatkichlarining o‘sishi ham juda munosib ko‘rinadi
– mos ravishda 109,5 milliard dollar va 60,0 milliard dollar. Shunisi ham e'tiborga
loyiqki, sodir bo'lgan voqealar tufayli Gollandiya Yaponiyaning mutlaq
ko'rsatkichiga juda yaqinlashdi.
27

Xitoyga kelsak, 2022- 2024 yil. U yetakchi sifatida o‘z tovar eksportining
o‘sish sur’atini 7,9 foiz darajasida saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi va har yili
uning qiymatini 150-160 milliard dollarga oshirishga erishdi.
Tovar eksporti bo'yicha keyingi jahon yetakchisi Qo'shma Shtatlar ham
o'tgan davr mobaynida yaxshi, ammo baribir biroz kamtaronaroq natijalarni
ko'rsatdi. Darhaqiqat, 2022 yilda o'z mahsulotlarini xorijga eksport qilishning
tannarx parametrlari bo'yicha jahon tasnifida ikkinchi o'rinni saqlab qolgan holda
4,5% ga (yoki 65,9 mlrd dollar) oshdi va yilda 2024 yil. - 2,2 foizga (yoki 33,3
milliard dollarga).
Aytish mantiqan to'g'ri keladiki, aynan mana shu to'rtta yetakchi iqtisodiyot
ko'rib chiqilayotgan davrda tashqi tovar yetkazib berish sohasida eng faol va
sezilarli yutuqlarga erishgan mamlakatlar kichik guruhini tashkil etdi.
Tovar eksporti qiymat parametrlarining barqaror, ammo o'rtacha o'sish
sur'atlarini namoyish etgan dunyodagi eng yirik tovar eksport qiluvchi
mamlakatlarning keyingi kichik guruhiga O’zbekiston Respublikasi, Gonkong
(Xitoy SAR) va Kanada kiradi. Meksika va Saudiya Arabistoni.
Biroq, 2019-2024 yillarda Ko'pgina yetakchi guruh mamlakatlari
eksportidagi tartibsizliklar davom etdi. Shu bilan birga, uning kamida ikkita
mamlakati - Yaponiya va Avstraliya - qiymat bo'yicha tovar eksportining yillik
ko'rsatkichlarining barqaror pasayishini ko'rsatdi. Avstraliya tovarlari eksporti
dinamikasi biroz pasaydi, yapon tovarlari eksporti esa sezilarli darajada kamaydi -
faqat 2024 yil. 10,5% ga.
Bundan tashqari, 2022 yilda tashqi tovar yetkazib berish umumiy qiymati
pasaygan “yutqazganlar” orasida: (va 2024 yilda biroz oshgan bo'lishi mumkin),
Frantsiya kabi (Germaniyadan tashqari) jahonning yirik eksportchilariga e'tibor
qaratish lozim. Koreya Respublikasi, Italiya. Belgiya, Singapur, Tayvan, Hindiston
va Ispaniya.
Shunday qilib, qiyosiy tahlil quyidagi xulosaga asoslanadi. Etakchi jahon
eksportchilari guruhining barcha ishtirokchilari orasida, ehtimol, faqat Xitoy
28

xalqaro tovar eksporti qiymatidagi ulushini doimiy va sezilarli darajada oshirishga
erishdi. Agar ichida 2019 yil. uning ulushi 9,8% ni tashkil etdi, keyin 2024 yil. -
11,9%. Xitoy bu borada qandaydir raqobatga duch kelishi mumkin. Ayniqsa, 2019-
2024 yillarda o'z tovarlari eksportini kuchaytirgan Niderlandiya. (3-jadval).
29

Jadval 3. Tovar eksport qiluvchi yetakchi mamlakatlarning jahon
eksportidagi ulushining dinamikasi. 2019-2024, jami % 15
Yo'q. Yillar
Mamlakatlar 2020 yil 2021 yil 2022 yil 2023 yil 2024 *
Butun dunyo 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
1 Xitoy 9.8 10.5 10.5 11.3 11.9
2 AQSh 8.6 8.5 8.2 8.6 8.5
3 Germaniya 9.2 8.4 8.2 7.8 7.9
4 Yaponiya 4.7 5.1 4.6 4.4 3.9
5 Niderlandiya 3.5 3.2 2.9 3.1 3.6
6 Fransiya 3.8 3.4 3.2 3.1 3.1
7 Koreya Respublikasi 3.0 3.1 3.1 3.0 3.0
8 Birlashgan Qirollik 2.9 2.7 2.6 2.7 2.9
9 O’zbekiston Respublikasi 2.4 2.6 2.9 2.9 2.9
10 Italiya 3.3 3.0 2.9 2.8 2.8
11 Gonkong (SAR, Xitoy) 2.7 2.7 2.5 2.7 …
12 Belgiya 3.0 2.7 2.7 2.5 2.5
13 Kanada 2.6 2.6 2.5 2.5 2.5
14 Singapur 2,2 2,3 2,3 2,3 2,2
15 Meksika 1.9 2.0 1.9 2.1 2.0
16 Saudiya Arabistoni 1.6 1.7 2.0 2.0 …
17 Tayvan 1.7 1.8 1.7 1.7 …
18 Hindiston 1.4 1.5 1.7 1.6 …
19 Ispaniya 1.8 1.6 1.7 1.6 1.7
20 Avstraliya 1,2 1.4 1.5 1.4 1.4
*
uchun 2024 yil. JST va UNCTAD materiallariga asoslangan hisob-kitoblar
keltirilgan
Shuningdek, O’zbekiston Respublikasining jahon tovar savdosidagi ishtiroki
dinamikasiga ham e'tibor qaratish lozim. 2019-2024 yillarda. O’zbekiston asta-
sekin jahon tovar bozorlarida o'z ishtirokini oshirib, reyting shkalasini yuqoriga
ko'tardi va bunday operatsiyalarda o'z ulushini oshirdi. So'nggi besh yil ichida
uning global tovar eksportidagi ulushi 2,4 foizdan 2,9 foizga oshdi, bu esa hozirda
15
Bobkova, E. V. Jahon savdosi / Bobkova E. V. // O’zbekistonda va chet elda menejment. - 2014. - No 4. - B.10
30

unga jahon eksportining barcha ishtirokchilari orasida hurmatli 9-o'rinni egallash
imkonini beradi.
Tashqi bozorlarga tovar yetkazib beruvchi yetakchi yigirmatalikka kiruvchi
boshqa mamlakatlarning aksariyati hamon qiyin ahvolda. Ko'rib chiqilayotgan
davrda ularning global tovar ayirboshlashni ta'minlashga qo'shgan hissasi "bo'sh
qoldi" yoki ozgina o'sish yoki pasayish ko'rsatdi.
Shunday qilib, ushbu davlatlar guruhining jahon xo'jaligi va xalqaro tovar
savdosi tizimidagi alohida mavqeini hisobga olsak, ularning milliy iqtisodiyoti va
tashqi savdo aloqalarini rivojlantirishda qiyinchilik va muammolar saqlanib
qolayotganini qayd etish mumkin.
Shu bilan birga, jahon tovar eksporti tizimida o'z ulushini keskin va sezilarli
darajada pasayishiga yo'l qo'ygan bir qator mamlakatlarni ta'kidlash joiz. 2019-
2024 yillarda eng muhimi. Germaniya (9,2 dan 7,9 % gacha), Yaponiya (4,7 dan
3,9 % gacha), Fransiya (3,8 dan 3,1 % gacha), Italiya (3,3 dan 2,8 % gacha) va
Belgiya (3,0 dan 2,5 % gacha) aksiyalarining pasayishi kuzatildi. O‘z-o‘zidan
ko‘rinib turibdiki, Yevropa mintaqasida ancha uzoq vaqt davom etgan, iqtisodiy
tiklanish belgilarini faqat 2024 yil.yilning ikkinchi yarmida ko‘rsatgan turg‘unlik
yoqasidagi muvozanat Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar tashqi savdo
ko‘rsatkichlari dinamikasiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
31

Xulosa
Bajarilgan ishlar natijasida tegishli xulosalar chiqaramiz.
Har qanday mamlakatning ochiq iqtisodiyotiga tashqi dunyo sezilarli
darajada ta'sir qiladi. Shu sababli, ochiq makroiqtisodiy tizimda "ichki muvozanat"
dan tashqari, to'lov balansining joriy va kapital hisoblarining muvozanatli holati va
valyuta kursining muvozanat qiymati bilan tavsiflangan tashqi ham mavjud.
Ochiq iqtisodiyotda barqarorlashtirish siyosati - bu ichki (qoida tariqasida,
resurslarning to'liq bandligi darajasida, ya'ni potentsial YaIM darajasida) va tashqi
(to'lov balansida muvozanatni ta'minlash deb tushuniladi) ikki tomonlama
muvozanatni ta'minlashga qaratilgan davlat siyosati (davlatning iqtisodiyotga ta'siri
choralari majmui).
Ochiq iqtisodiyotning ikki turi mavjud: kichik ochiq iqtisodiyot va yirik
ochiq iqtisodiyot.
Kichik ochiq iqtisodiyotda ikki tomonlama muvozanatni ta'minlash
maqsadiga erishishning eng samarali usullarini tahlil qilish uchun 60-yillarning
boshlarida Kolumbiya universiteti (AQSh) professori Robert Mundell va Xalqaro
valyuta jamg'armasi xodimi Markus Fleming tomonidan taklif qilingan Mundell-
Fleming modeli qo'llaniladi. Model qat'iy belgilangan valyuta kursi rejimi uchun
ishlab chiqilgan, ammo u suzuvchi valyuta kursi rejimiga ham to'liq qo'llaniladi.
Mundell-Fleming modeli Keyns tipidagi model bo'lib, u IS-LM modeli asosida
ishlab chiqilgan va qisqa muddatda ikki tomonlama muvozanatni o'rnatish
shartlarini o'rganadi.
Yilning birinchi yarmi O’zbekiston Respublikasi uchun ham iqtisodiy, ham
siyosiy jihatdan oson bo'lmadi. Ukrainadagi hokimiyat almashinuvi va undan
keyingi voqealar tufayli O’zbekistonning boshqa davlatlar (birinchi navbatda,
AQSh, Yaponiya va YeI davlatlari) bilan munosabatlarining yomonlashishi tashqi
iqtisodiy ko'rsatkichlarga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Bunga, birinchi navbatda, bir
tomondan ham, boshqa tomondan ham sanksiyalar sonining ko'payishi, dollar,
32

yevro va rubl kurslarining o'zaro o'zgarishi, shuningdek, tashqi iqtisodiy
faoliyatning ko'plab ishtirokchilarining ishchanlik obro'sining yomonlashishi ta'sir
ko'rsatdi.
Respublika bojxona xizmati ma'lumotlariga ko'ra, 2024 yil yanvar-iyun
oylarida O’zbekiston tashqi savdo aylanmasi 396,3 milliard AQSh dollarini tashkil
etdi va o'tgan yilning shu davriga nisbatan 2 foizga kamaydi.
Bu pasayish import hajmining qisqarishi bilan bog‘liq bo‘lib, 2024-yilning
yanvar-iyuniga nisbatan 5,4 foizga kamaydi va 141,6 milliard dollarni tashkil etdi.
Eksportning umumiy hajmi o‘tgan yilgi darajada saqlanib qoldi – qariyb 255
milliard dollar. Eksport tarkibida tub o‘zgarishlar ro‘y bermadi – eksport hali ham
importdan sezilarli darajada yuqori.
Shunday qilib, 2024 yilning birinchi yarmida O’zbekiston tashqi savdosiga
ta'sir ko'rsatgan asosiy tendentsiyalar orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatish
mumkin: umuman olganda, eksport o'tgan yilgi ko'rsatkichlardan oshib ketdi,
import esa sezilarli darajada past - qisman bunga O’zbekiston iqtisodiyotining
rivojlanish sur'ati, Evropa Ittifoqi sanksiyalari va qisman joriy bozor
kon'yunkturasi ta'sir ko'rsatdi. MDH doirasidagi, xususan, Belao’zbek va
Qozog‘iston bilan savdo hajmi sezilarli darajada kamaydi. Tovar tarkibida ham
o'zgarishlar ro'y berdi - xom neft, don, go'sht, tsellyuloza va kaliyli o'g'itlar emas,
balki ko'proq neft mahsulotlari eksport qilina boshladi. Uzoq xorij mamlakatlari
orasida APEC mamlakatlari bilan savdo hajmi oshdi, eksport ko'paydi va ko'plab
tovar guruhlari importi kamaydi.
Yevropa va AQSh sanksiyalariga kelsak, ularning ta'sirini 2024 yilning
birinchi yarmida ko'rish mumkin. O'rganilayotgan davrda ular asosan ayrim
mansabdor shaxslarga, bank sektori va mudofaa sanoatiga tegishli bo'lishiga
qaramay, o'zgarishlar mamlakatda ham, tovar tuzilmalarida ham ko'zga
tashlanmoqda. Ko'pgina tovarlar uchun boshqa mamlakatlardan importning
qisqarishi O’zbekistonda ushbu tovarlarni (xususan, oziq-ovqat va mashinasozlik
33

mahsulotlari) ishlab chiqarishning ko'payishi va ularning eksportining ko'payishi
bilan birga keldi.
34

Foydalangan adabiyotlar
1. Kireev, A.P. Xalqaro iqtisodiyot / A.P. Kireev. -M.: Xalqaro munosabatlar,
2019. - 416 b. – ISBN 647-4-2597-0112-2
2. Krugman, P.R., Obstfeld M. Xalqaro iqtisod / P.R. Krugman, M. Obstfeld. –
M.: BIRLIK, 2019. - 799-yillar. - ISBN: 5-85173-062-5
3. Kudrov, V. M. Jahon iqtisodiyoti. -M.: BEK, 2019. - 464s. – ISBN 978-5-
7205-0935-4
4. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar / Ed. B.M. Smitienko / B.D. Smitienko. -M.:
INFRA-M, 2022. - 312s. – ISBN 978-5-16-003357-0
5. Jahon iqtisodiyoti / Ed. A.S. Bulatova / A.S. Bulatova. -M.: Yurist, 2022. -
734s. – ISBN 267-2-07-542791-7
6. Jahon iqtisodiyoti / Ed. I.P. Nikolaeva. / I.P. Nikolaeva. -M.: BIRLIK-
DANA, 2019. - 415s. - ISBN: 9785392019537
7. Mishin, V.M. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar / V.M.
Mishin. -M.: MNEPU, 2022. - 458s. - ISBN 5-8401-0010-2
8. Movsesyan, A.G., Ognivtsev S.V. Jahon iqtisodiyoti / A.G. Movsesyan, S.V.
Ognivtsev. -M.: Moliya va statistika, 2019. - 298 b. - ISBN 5-900965-27-9
9. Ovchinnikov, G.P. Xalqaro iqtisodiyot / G.P. Ovchinnikov. -SPb.: Polius,
2019. - 620-yillar. - ISBN: 5801600213
10. Ruiga, I.R. Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo'lishdan oldin va keyin
O’zbekiston iqtisodiyotining holatini tahlil qilish / I.R. Ruiga. -M.: Akademiya.
2025. -367s. - ISBN: 57913624981
11. Rybalkin, V.E., Shcherbanin Yu.A. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar / V.E.
Rybalkin, Yu.A. Shcherbanin. -M.: BIRLIK-DANA, 2025. - 475s. - ISBN:
5238000960
12. Spiridonov, I.A. Jahon iqtisodiyoti / I.A. Spiridonov. -M.: Akademiya, 2019.
- 356s. - ISBN: 41284158960
35

13. Yakovets, Yu.V. O’zbekiston iqtisodiyoti: o'zgarishlar va istiqbollar / Yu.V.
Yakovets. -M.: Akademiya, 2019. - 314s. - ISBN: 84226713014 ida e'lon qilin
36

Kichik оchiq iqtisоdiyot mоdeli

Sotib olish