Kimyoning nazariy masalalari. Atom tuzilishi - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	695.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	08 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Kimyoning nazariy masalalari. Atom tuzilishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ABDULLA QODIRIY NOMLI JIZZAX DAVLAT PEDAGIGIKA
UNIVERSITETI
KIMYO O’QITISH METODIKASI KAFEDRASI
5110300-kimyo o’qitish metodikasi ta’lim yo’nalishi
Kimyoning nazariy masalalari. Atom tuzilishi
mavzusida bajarilgan
KURS ISHI
Bajaruvchi: ____________ _________________
Ilmiy rahbar: ____________ _________________
Jizzax-2024
1

A.Q О DIRIY N О MIDAGI JIZZA Х DAVLAT P Е DAG О GIKA
UNIVERSITETI
Tabiiy fanlar fakult е ti
“Kimyo va uni o’qitish m е t о dikasi” kaf е drasi
“Tasdiqlayman”
___________Kaf е dra mudiri
“_____” __________ 20__ yil.
KURS ISHIGA T О PSHIRIQ
Talaba____________________________________________________________
1.Ishning mavzusi:__________________________________________________
_________________________________________________________________
2.Ishni t о pshirish muddati:____________________________________________
3.Mavzu bo’yicha dastlabki ma’lum о tlar b е ruvchi adabiyotlar ro’y х ati:________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_______________________________________________________________
4.Ishni maqsadi va hal qiladigan masalalar:_______________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
5.Grafik qismi mat е riallari ro’y х ati:_____________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
6.Maslahatchi:
2

Bo’limlar
Maslahatchi F.I.O Imzo Sana
Topshiriqlar beti Topshiriq qabul
qilindi
3

Tabiiy fanlar fakulteti, Kimyo yo’nalishi ___________- guruh talabasi
_______________________________________________ning
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
mavzusidagi KURS ISHIGA TAQRIZ
Ushbu kurs ishining kirish qismida_________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Asosiy adabiyotlar sharxida_______________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Eksperimental qismda___________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
______________________________________________________________
Xulosalar keltirilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va internet
ma’lumotlardan foydalanilgan.
Kurs ishini himoyaga tavsiya etaman.
Taqrizchi: _________________________________
_________________________________
4

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………….…...6
I BOB. ATOM TUZILISHI NAZARIYASI ………………………………..…..9
1.1.Atom tuzilishi haqida klassik ta’limot. ………..…..…..…..…..…..…..…..…..9
1.2.Rezerfordning atom tuzilishi haqida nuklear nazariyasi….…...…..…..…….. 10
1.3.Nils Bor nazariyasi…………………………………………………………... 11
1.4. Kvant sonlari. Elektron pog’onalarga elektronlarning joylashishi haqida
ma’lumot……………………………………………………………………….....12
II BOB. ATOM TUZILISHIGA OID MASALALAR……..……..…..……....14
2.1.Atom tuzilishi, proton, elektron va neytronga oid masalalar yechish………..14
2.2. Izotop, izoton, izobar va izoelektronga oid masalalar yechish………………35
2.3. Kvant sonlari. Elektron pog’onalarga elektronlarning joylashishi, kvant
sonlariga oid masalalar yechish ………….……………………………………...46
XULOSA……………………………………………………………………..….51
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………………53
5

KIRISH
Kimyo fanining mohiyati moddalarning tuzilishi, xususiyatlari va ulardagi
harakatlarni o’rganishlarni o’z ichiga oladi. “Kimyoning nazariy masalalari. Atom
tuzilishi” mavzusi kimyo fanining asosiy konseptlari va amaliyotlari bilan bog’liq
bo’lib, atom tuzilishini aniqlashning muhim qismi hisoblanadi. Bu kurs ishi
o’quvchilarga atom tuzilishini proton, elektron, neytronlari aniqlash va izotop,
izobar, izoton va izoelektronlarni, atomning elektron holatini,kvant sonlarni topish
imkonini beradi. Ushbu mavzu kurs ishidagi asosiy maqsadlardan biri bo’lib,
kimyo fanini o’rganuvchilarga atom tuzilishini aniqlashda qo’llanadigan asosiy
formulalarni va metodlarni o’rgatishda yordam beradi. Bu kurs ishi o’quvchilarga
element va moddaning massasini protonlari neytronlari va elektronlarini aniqlashni
o’rganish imkonini beradi. Ushbu mavzu kurs ishidagi asosiy maqsadlardan biri
bo’lib, kimyo fanini o’rganuvchilarga atom tuzilishini aniqlashda qo’llanadigan
asosiy formulalarni va metodlarni o’rganishga yordam beradi. Bu kurs ishi
kimyoda atom tuzilishini aniqlash va kimyo fanini o’rganishda kata ahamiyatga
ega bo’lgani sababli, kurs ishida turli misollar ,nazariy ta’riflar va amaliy
mashqlarni o’z ichiga oladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Kimyo va
Biologiya yo’nalishlarida uzluksiz ta’lim sifatini va ilm-fan natijadorligini oshirish
chora-tadbirlari to’g’risida” qarorini imzoladi. Prezident qaroriga ko’ra,
Respublikaning har bir hududida bosqichma-bosqich kimyo va bialogiya fanlariga
ixtisoslashtirilgan 14 ta tayanch maktablar tashkil etiladi.Mazkur maktablar
Prezident, ijod va iqtisoslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligi
tasarrufidagi Abu Ali ibn Sino nomidagi yosh biologlar va kimyogarlar
iqtisoslashtirilgan maktab-internati bilan birga hamkorlikda tashkil etiladi.
Kurs ishining dolzarbligi:
Hozirgi kunda Respublikamizning barcha sohalari jadal sur’atlar bilan
rivojlanib bormoqda. Shunday ekan “Kimyoda nazariy masalalar. Atom tuzilishi’’
o’quvchi va talabalarning kimyoviy bilim va malakalarini davr talabida
6

shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fanini tushinishda muhim ro’l o’ynaydi.
Umumta’lim maktablari kimyo ta’limida o’quvchilarning kimyoviy bilim,
ko’nikma va malakalarini shakllantirish masalalarini yechish usullarini o’rganish
muhim ahamiyatga ega.
Kimyo fanida Atom tuzilishini o’rganish muhim hisoblanadi. Biz kimyo
fanini o’rganar ekanmiz birinchi navbatda atomning tuzilishini uni qanday
qismlardan tashkil topganligini bilishimiz zarur.
Kurs ishining maqsadi:
“Kimyoning nazariy masalalari. Atom tuzilishi” mavzusida kurs ishining
maqsadi, quyidagi yo’nalishlarda o’quvchilarga ko’rsatishni o’z ichiga oladi:
 Kimyo fanining asosiy prinsiplarini tushintirish. Atom tuzilishini aniqlash
kimyo fanining asosiy prinsiplari bilan bog’liqdir. Bu kurs ishi o’quvchilarga
kimyo fanining asosiy tushunchalarini beradi va ularni amalyotda o’tkazishga
imkoniyat yaratadi.
 Atom tuzilishini aniqlashning asosiy metodlarini o’rgatish. Kurs ishi
o’quvchilarga atom tuzilishini aniqlash uchun kerak bo’lgan formulalarni va
usullarni o’rgatadi. Bu usullar atomning proton, neytron, elektron va izotop,
izobar, izoton, izoelektonlarni hisoblashga yordam beradi.
Kurs ishi mavzusining vazifalari:
“Kimyoning nazariy masalari.Atom tuzilishi” ushbu kurs ishining maqsadi
quyidagilardan iborat:
 Atom tuzilishi haqida klassik talimot;
 Rezerfordning atom tuzilishi haqida nuklear nazariyasi;
 Nils Bor nazariyasi;
 Atom tuzilishi.proton ,elektron va neytronga oid masala yechish;
 Izotop,izoton,izobar va izoelektronga oid masalalar yechish;
 Kvant sonlar.Elektron pog’onalarga elektronlarning joylashishi. Kvant
sonlarga oid masalalar yechish;
7

Manashu nazariy malumotlar va yechish usullari asosida masalalar yechish.
Kurs ishining hajmi.
Kurs ishi --- betdan iborat bo’lib, kirish, asosiy qism, xulosa hamda
foydalangan adabiyotlar ro’yhatini o`z ichiga oladi.
8

I BOB. ATOM TUZILISHI NAZARIYASI
1.1.Atom tuzilishi haqida klassik ta’limot.
Atom yunoncha so‘z bo‘lib «bo‘linmas» ma’nosini anglatadi. Lekin atomning
murakkab sistema ekanligini M. G Pavlov 1819-yildayoq aytib o‘tgan edi. XIX
asrning 80-yillarida B. N. Chicherin atom xuddi «Quyosh» sistemasi kabi tuzilgan
va uning markaziga musbat zaryadli yadro joylashgan deb ta’riflagan edi. A. M.
Butlerov 1886-yilda «atomlar bizga ma’lum kimyoviy jarayonlarda bo‘linmas
bo‘lib qolsada, keyinchalik kashf etiladigan jarayonlarda albatta bo‘linishi kerak»
degan edi. 1896-yilda Bekkerel radioaktivlikni kashf qildi. 1904-yilda Dj. Tomson
atomning barcha qismini musbat zaryad band etadi va uni manfiy zaryadli
zarrachalar — elektronlar o‘rab turadi degan fikrni aytdi. Ingliz olimi Ernest
Rezerford tadqiqotlari natijasida atom tuzilishi haqida planetar nazariya vujudga
keldi. Atomga quyidagicha ta’rif berish mumkin:
Atom — kimyoviy elementning eng kichik zarrachasi bo‘lib, o‘zida o‘sha
elementning barcha kimyoviy xossalarini mujassamlashtiradi. Atom elektrneytral
zarracha bo‘lib, u musbat zaryadi yadro va manfiy zaryadli elektronlardan iborat.
Atomning deyarlik barcha massasini yadro massasi tashkil etadi. Atom yadrosi
nuklonlardan, ya’ni proton va neytronlardan tuzilgan. Bu nazariya dastlab 1932-
yilda D. D. Ivanenko va Ye. N. Gapon tomonidan taklif etilgan.
Atom tuzilishi nazariyasi yaratilishida kimyoviy elementlarning optik
spektrlarini tekshirish katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Yadroda sodir bo`ladigan
jarayonlarning ko`pchiligini quyidagi nazariyalar asosida tushuntiriladi:
a) Yadrodagi zarrachalarning bir-biriga aloqasi bo`lmagan xususiyatlari
orqali birinchi turdagi hodisalar;
b) Zarrachalarning hamkorlikda bo`lish xususiyati asosida ikkinchi turdagi
hodisalarni tushuntiriladi.
9

1.2.Rezerfordning atom tuzilishi haqida nuklear nazariyasi
1911-yilda E. Rezerford atom tuzilishi haqida o‘zining planetar (yoxud
nuklear) nazariyasini taklif qildi. Bu nazariyaga muvofiq atom markazida musbat
zaryadli yadro mavjud bo‘lib, uning atrofida elektronlar harakat qiladi. E.
Rezerfordning tadqiqotlari yadro fizikasining yaratilishiga asos bo‘ldi. Elektron
zaryadi qiymatini 1909-yilda R. Malliken aniqladi. Protonning massasini esa E.
Golshteyn aniqlagan edi. Proton massasi vodorod atomi massasiga teng bo‘lib
chiqdi. Neytron massasi 1932-yilda J. Chedvik tomonidan aniqlandi.
Rezerfordning atom tuzilishi haqidagi nuklear nazariyasi. Bu nazariya E.
Rezerfordning oltin zar qog‘oziga a-zarrachalar yog‘dirish tajribasiga asoslanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatdiki, yog‘dirilgan zarrachalarning ko‘pchiligi oltin
qog‘ozdan bemalol o‘z yo‘lini o‘zgartirmasdan o‘tib ketadi, faqat ba’zilari to‘g‘ri
chiziqli yo‘lni o‘zgartiradi, buriladi, og‘ada, juda oz qismi orqaga qaytadi. Oltin
atomi markazida musbat zaryadli qism — yadro bo‘lgandagina yuqorida bayon
etilgan hodisa sodir bo‘lishi mumkin. Nuklear nazariyaga ko‘ra, elektronlar yadro
atrofida (xuddi planetalar quyosh atrofida aylangani kabi) harakat qiladi. Agar
orqali markazdan qochish kuchini, orqali markazga intilish kuchini ifodalasak,
tenglamaga ega bo‘lamiz. Klassik elektrodinamika talablariga ko‘ra bunday
sistema barqaror bo‘lmasligi kerak, chunki elektron musbat zaryadli yadro atrofida
egri chiziqli harakat qilib aylanar ekan, u o‘zidan uzluksiz energiya chiqara borib,
nihoyat yadroga «qulashi», u bilan birikishi kerak.
10

1.3.Nils Bor nazariyasi
Nils Bor nazariyasi.
Nils Bor 1913-yilda vodorod atomining
tuzilish nazariyasini taklif qildi. N. Bor o‘zining
nazariyasini yaratishda E. Rezerford modeliga va
Plankning kvantlar nazariyasiga asoslandi. U
Rezerford nazariyasiga energiyaning ayrim
kvantlar-
dan iborat ekanligi haqidagi Plank g‘oyasini
kiritib, o‘zining muhim postulatlarini ta’rifladi.
N. Borning I postulati. Elektron atomda faqat kvant nazari yasi ruxsat
etadigan orbitalar bo‘ylab harakat kiladi. Elektron kvantlangan turg‘un orbitalar
bo‘ylab harakat qilganida o‘z energiyasini o‘zgartirmaydi, atrofga energiya
sochmaydi va tashqi muhitdan enyergiya yutmaydi.
II postulat. Elektron yadrodan uzoq orbitadan yadroga yaqin orbitalarning
biriga o‘tganida o‘zida energiya chiqaradi ekan. Aksincha yo‘nalishda harakat
qilganida esa, atom energiya yutadi. N.Borning I postulatiga muvofiq,
kvantlangan orbita bo‘ylab aylanayotgan elektronning harakat miqdori momenti
mvr kattalik jihatidan h
2 π ga karrali bo‘ladi. Ya’ni,
m V r= n( h
2 π )
statsionar orbitallar uchun n butun son qiymatlariga ega.
11

1.4. Kvant sonlari. Elektron pog’onalarga elektronlarning joylashishi haqida
ma’lumot
Kvant sonlari. Elektron pog’onalarga elektronlarning joylashishi. Kvant
sonlariga oid masalalar yechish.
Atom elektroneytral sistema bo‘lib, u asosan musbat zaryadli yadrodan va
yadro atrofida harakat qiladigan manfiy zaryadli elektronlardan iborat.
Elektroneytral atomdagi protonlar soni elektronlar soniga teng bo‘ladi.
Elektronlar yadro atrofida energetik pog‘onalarda harakatlanadi.
Energetik pog‘onalar pog‘onachalarga, pog‘onachalar energetic
yacheykalarga bo‘linadi.
Elektronlarning harakati to‘rtta kvant soni bilan xarakterlanadi.
1. Bosh kvant soni – n 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10…..
K L M N O P Q R S T…..
Har qaysi energetik pog‘onadagi elektronlar soni 2n2 formula bilan topiladi.
n=1 bo‘lganda : 2•1 2
= 2 ta elektron
n=2 bo‘lganda : 2•2 2
= 8 ta elektron
n=3 bo‘lganda : 2•3 2
= 18 ta elektron
n=4 bo‘lganda : 2•4 2
= 32 ta elektron
2. Orbital kvant soni – L
Orbital kvant soni energetik pog‘onachalardagi elektronlarning energiyasini
yoki elektron «bulut»larning shaklini ifodalaydi. Orbital kvant sonining qiymati
0 dan n–1 gacha bo‘ladi.
n=1 bo‘lganda L=0
n=2 bo‘lganda L=0,1
n=3 bo‘lganda L=0,1,2, va …
n va L orsidagi bog‘lanish.
Pog‘onachalardagi elektronlar soni quydagi formula bilan topiladi: 2(2L+1)
3. Magnit kvant soni –m
12

Magnit kvant soni elektronlarning atomdagi holatini yoki elektron
«bulut»larning magnit maydoniga qanday vaziyatda bo‘lishini ifodalaydi.
Magnit kvant sonining son qiymati +L dan –L oralig‘ida bo‘ladi.
L=0 bo‘lganda m=0 bo‘ladi
L=1 bo‘lganda m=+1,0,-1 bo‘ladi.
L=2 bo‘lganda m=+2,+1,0,-1,-2 bo‘ladi
• Energetik pog‘onadagi energetik yacheykalar soni n 2
bilan aniqlanadi.
Masalan, n=4 bo‘lganda, 4 2
=16 ta yacheyka bo‘ladi.
4. Spin kvant soni – S
• Bir atomda to‘rttala kvant sonlarining qiymati bir xil bo‘lgan ikkita elektron
bo‘lishi mumkin emas. n, L, m kvant sonlari bir xil bo‘lgan ikkita elektron bo‘lsa,
S spinlari qarama –qarshi bo‘lishi bilan bir-biridan albatta farq qiladi.
• Pog‘onachalardagi bo‘sh yacheykalar elektronlar bilan avvalo bittadan
maksimal darajada to‘ladi, so‘ngra ortib qolgan elektronlar tartib bilan juftlasha
boshlaydi.
13

II BOB. ATOM TUZILISHIGA OID MASALALAR
2.1.Atom tuzilishi, proton, elektron va neytronga oid masalalar yechish
1-masala.
NO
2 malekulasida nechta elektron bor .
Yechish:
N(e)= 7 ta
O(e) =2 8=16 Jami =7+16=23 ta
Javob 23 ta
2-masala.
35
Cl va 37
Cl izotoplarida yadrosida nechtadan neytron bor .
Yechish:
35
Cl(n)=35-17=18 ta
37
Cl(n)37-17=20 ta Javob: neytronlar 18:20
3-masala.
N
2 O malekulasida nechta elektron bor?
Yechish:
N(e)=2·7=14
O(e)=8 Jami 14+8=22
Javob: 22ta
4-masala.
H -
yonidagi elektron va neytronlar sonini mos ravishda aniqlang.
Yechish:
H(e)=1+1=2ta
H(n)=1-1=0ta Javob: 2:0
5-masala
H +
ionidagi elektron va neytronlar sonini mos ravishda aniqlang.
Yechish:
14

H(e)=1-1=0ta
H(n)=1-1=0ta Javob: 0:0
6-masala
Al(OH) 2-
ioni tarkibidagi proton elektron neytronlar yig’indisini toping.
Yechish:
P=13+8+1=22
Al(n)=27-13=14ta
O(n)=16-8=8ta
H(n)=1-1=0ta
Jami 14+8+0=22 Al(e)=13
OH(e)=8+1+2=11ta
Jami 13+11=24
Jami p+n+e=22+22+24=68
Javob: 68
7-masala.
Al(OH) -
2 ioni tarkibidagi proton neytron elektron yig’indisini toping.
Yechish:
Al(p)=13
P=13+18=31
Al(n)=27-13=14
OH(n)=8·2=16
n=14+16=30 Al(e)=27-13=14
OH(e)=(8+1)+2·1=20
E=14+20=34
Jami=31+30+34=95
Javob: 95ta

8-masala.
Qaysi molekula tarkibidagi elementar zarrachalar (proton, elektron, netron)
yig’indisi ko’p?
Yechish:
13
NT
3
p=7+3·1=10
e=7+1·3=10
n=(13-7)+(3-1) ·3=12 13
ND
2 T
p=7+1·2+1=10
e=7+1·2+1=10
n=(13-7)+(2-1) ·2+3-1=10
15

jami =10+10+12=32 jami =10+10+10=30
13
NH
3
p=7+3=10
e=7+3=10
n=(13-7)+0·3=6
jami =10+10+6=26 15
NHDT
e=7+3=10
p=7+3=10
n=(15-7)+1+0+2=11
jami =10+10+11=31
Javob 13
NT
3
9-masala.
12
N
3 +
ionidagi elementar zarrachalar (p, e, n) yig’indisi qancha ?
Yechish:
p=7·3=21
n=(12-7) ·3=15
e=7·3-1=20 Jami 21+15+20=56
Javob: 56
10-masala .
60
X 3-
ionida 24ta elektron bo’lsa nechta neytron bor?
Yechish:
e=24+3=27
p=27 n=60-27=33
Javob: 33ta
11-masala.
60
X 3-
ionida 25ta elektron bo’lsa nechta neytron bor?
Yechish:
e=25+3=28
p=28 n=60-28=32
Javob: 32ta
12-masala.
16

Praton 5ta, neytron 7ta va elektron 2ta bolgan element ionini aniqlang.
Yechish:
p=5
n=7
e=2 Mr=5+7=12 gr
Javob: 12
B +3
13-masala.
Tarkibida 6ta proton, 6ta neytron va 9ta elektron bo’lgan element ionini
aniqlang.
Yechish:
p=6ta
n=6ta
e=9ta Mr=6+6=12
Javob: 12
6 C -3
14-masala.
Temir izotopida 32ta neytron bo’lsa, uning massasini toping.
Yechish:
Fe(n)=32
Mr=32+26=58 Javob:58gr/mol
15-masala.
Mis izotopida 36ta neytron bo’lsa, uning massasini toping.
Yechish:
Cu(n)=36ta
Mr=36+29=65 Javob: 65gr/mol
28-masala
32
P -3
uchun quyidagi xususiyatlardan qaysi biri noto’g’ri?
17

A) Nuklon soni 32 B) Neytron soni 17
C) Yadro zaryadi +15 D) Elektron soni 12 ta
Yechish:
p= 15,
n=32-15=17 e=15+3=18,
javob: D.

29-masala
37
Cl -
ioni uchun quyidagi xususiyatlardan qaysi biri noto’g’ri?
A) Neytron soni 20 B) Nuklon soni 37
C) Yadro zaryadi +17 D) Elektron soni 16/2
Yechish:
p=17,
n=37-17=20 e=17+1=18
Javob: D
30-masala
132
Sm 3+
ionidagi elementar zarachalar yig’indisini toping.
Yechish:
p=62
n=132-62=70
e=62+3=65 Jami: 62+70+65=197
Javob: 197
31-masala
225
Ac 3+
ionidagi elementar zarrachalar yig’indisini toping.
Yechish:
p=89
n=225-89=136
e=89-3=86 Jami: 89+136+86=331
Javob: 311ta
18

32-masala
Cobalt -60 izotopidagi neytronlar sonini aniqlang.
Yechish:
60
Co
n=60-27=33 Javob: 33ta
33-masala
Nikel -60 izotopidagi neytronlar sonini aniqlang.
Yechish:
60
Ni
n=60-28=32 Javob: 32ta
34-masala
D
2 17
O –
ionidagi elektron va neytronlar yig’indisini toping.
Yechish:
e=1 · 2+8+1=11
n=(2-1) · 2+(17-18)=11 Jami: 11+11=22
Javob: 22ta
35-masala
T
2 18
O –
ionidagi elektron va neytronlar yig’indisini toping.
Yechish:
e=1 · 2+8+1=11
n=(3-1) · 2+(18-8)=4+10=14 Jami: 11+14=25
Javob: 25ta
36-masala
32
PT
3 molekulasida nechta neytron bor?
Yechish:
P(n)=32-15=17
T(n)=(3-1) · 3=6 Jami: 17+6=23
Javob: 23
19

37-masala
235
U yadrosidagi neytron va protonlar sonini hisoblang.
Yechish:
n=235-92=143
p=92 Javob: 143:92
38-masala
32
PD
3 molekulasida nechta neytron bor?
Yechish:
P(n)=32-15=17
D(n)=(2-1) · 3=3. Jami: 17+3=20
Javob: 20ta
39-masala
X
2 2+
ionida 28ta elektron bo’lsa, noma’lum elementni aniqlang.
Yechish:
e=28
p=28+2=30 30:2=15 fosfor
Javob: Fosfor
40-masala
S
x molekulasida 32ta elektron bo’lsa, x-ning qiymatini aniqlang.
Yechish:
e=32
x ni topishimiz uchun elektronni proton
soniga bo’lamiz. x=32:16=2
Javob: 2
41-masala
S
x molekulasida 64ta elektron bo’lsa, x-ning qiymatini aniqlang.
Yechish:
20

e=64
x ni topishimiz uchun elektronni proton
soniga bo’lamiz. x=64:16=4
Javob: 4
42-masala
O
x molekulasida 24ta elektron bo’lsa, x-ning qiymatini aniqlang.
Yechish:
e=24
x ni topishimiz uchun elektronni proton
soniga bo’lamiz. x=24:8=3
Javob: 3
43-masala
P
x molekulasida 60ta elektron bo’lsa, x-ning qiymatini aniqlang.
Yechish:
e=60
x ni topishimiz uchun elektronni proton
soniga bo’lamiz. x=60:15=4
Javob: 4
44-masala
XF
n
molekulasida 4ta atom va 62ta elektron bo’lsa, birikmaning molyar
massasini(gr/mol) aniqlang.
Yechish:
XF
n
A=4
e=62
1) 1+n=4
n=3 2) e=x+9·3=62
x=62-27
x=35
Br
3) Br F
3
Mr=80+19·3=137
21

Javob: 137gr/mol
45-masala
XF
n
molekulasida 6ta atom va 78ta elektron bo’lsa, birikmaning molyar
massasini(gr/mol) aniqlang.
Yechish:
XF
n
A=6
e=78
1) 1+n=6
n=5 2) e=x+9·5=78
x=78-45
x=33
3) 75
As F
5
Mr=75+19·5=170
Javob: 170gr/mol
46-masala
XF
n
molekulasida 6ta atom va 80ta elektron bo’lsa, birikmaning molyar
massasini(gr/mol) aniqlang.
Yechish:
XF
n
A=6
e=80
1) 1+n=6 2) e=x+9·5=80 3) 80
Br F
5
n=5 x=80-45 Mr=80+19·5=175
x=35
Javob: 175gr/mol
47-masala
XF
n
molekulasida 4ta atom va 60ta elektron bo’lsa, birikmaning molyar
massasini(gr/mol) aniqlang.
Yechish:
22

XF
n A=4 e=60
1) 1+n=4 2) e=x+9·3=60 3) 75
As F
5
n=3 x=60-27 Mr=75+19·3=132
x=33
Javob: 132gr/mol
48-masala
Qaysi birikmada proton va neytonlar soni teng?
1)LiH 2) BeH
2 3)BH
3 4) CH
4
Yechish:
p=3+1=4 p=4+2=6 p=5+3=8 p=6+4=10
n=7-3+0=4 n=9-4+0=5 n=11-5+0=6 n=12-6+0=6
Javob: LiH
49-masala
Qaysi birikmada proton va neytonlar soni teng?
1) CH
4 2) NH
3 3) H
2 O 4) HF
Yechish:
p=6+4=10 p=7+3=10 p=2+8=10 p=1+9=10
n=12-6+0=6 n=7+0=7 n=0+8=8 n=0+10=10
Javob: HF
50-masala
Qaysi element atomida piritdagicha(FeS
2 ) elektron bor?
Yechish:
e=26+16·2=58 p=58 seriy
Javob: Seriy
51-masala
Qaysi element atomida kalsiy karbitdagicha(CaC
2 ) elektron bor?
23

Yechish:
e=20+6·2=32 p=32 germaniy
Javob: Germaniy
52-masala
24ta proton, 28ta neytron va 24ta elektronlari bo’lgan elementni aniqlang.
Yechish:
p=24 n=28 e=24 Mr=28+24=52
Javob: 52
Cr
53-masala
19ta proton, 20ta neytronlari bo’lgan elementni aniqlang.
Yechish:
p=19 n=20 Mr=19+20=39
Javob: 39
K
54-masala
20ta proton, 20ta neytronlari bo’lgan elementni aniqlang.
Yechish:
p=20 n=20 Mr=20+20=40
Javob: 40
Ca
55-masala
X
2 O
3 molekulasida 54ta elektron bo’lsa, noma’lum elementni aniqlang.
Yechish:
e=54 p=2x+8·3=54
2x=54-24
x=15
Javob: P(fosfor)
56-masala
X
2 O
3 molekulasida 90ta elektron bo’lsa, noma’lum elementni aniqlang.
Yechish:
24

e=90 p=2x+8·3=90
2x=90-24
x=33 Javob: As(mishyak)
57-masala
X
2 O
3 molekulasida 38ta elektron bo’lsa, noma’lum elementni aniqlang.
Yechish:
e=38 p=2x+8·3=38
2x=38-24
x=7 Javob: N(azot)
58-masala
X
2 O molekulasida 66ta elektron bo’lsa, noma’lum elementni aniqlang.
Yechish:
e=66 p=2x+8=66
2x=66-8
x=29 Javob: Cu(mis)
59-masala
X
2 O molekulasida 26ta elektron bo’lsa, noma’lum elementni aniqlang.
Yechish:
e=26 p=2x+8=26
2x=26-8
x=9 Javob: F(ftor)
60-masala
X
2 O molekulasida 42ta elektron bo’lsa, noma’lum elementni aniqlang.
Yechish:
e=42 p=2x+8=42
2x=42-8
25

x=17
Javob: Cl(xlor)
61-masala
HXO
4 2-
ionida 50ta elektron bo’lsa noma’lum elementni aniqlang.
Yechish:
e=50 e=1+x+8·4+2=50
x=15
Javob: P(fosfor)
62-masala
XO
3 -
ioni tarkibida 60ta elektron bo’lsa, anion tarkibida proton, elektron va
neytronlar yig’indisini toping.
Yechish:
e=60 e=x+(8·3)+1=60
x=35 Br
p=59 n=69 e=60 Jami: 59+69+60=188
Javob: 188
63-masala
XO
4 2-
ioni tarkibida 68ta elektron bo’lsa, anion tarkibida proton, elektron va
neytronlar yig’indisini toping.
Yechish:
e=68 e=x+(8·4)+2=68
x=34 Se
p=66 n=77 e=68 Jami: 66+68+77=211
Javob: 211
64-masala
HXO
4 -
molekulasida 50ta elektron bo’lsa, noma’lum elementni aniqlang.
Yechish:
e=50 p=1+x+8·4+1=50
x=50-34
26

x=16
Javob: S(oltingugurt)
64-masala
HXO
4 2-
molekulasida 68ta elektron bo’lsa, noma’lum elementni aniqlang.
Yechish:
e=68 p=1+x+8·4+2=68
x=68-35
x=33
Javob: As(mishsyak)
65-masala
HXO
4 -
molekulasida 58ta elektron bo’lsa, noma’lum elementni aniqlang.
e=58 p=1+x+8·4+1=58
x=58-34
x=24
Javob: Cr(xrom)
66-masala.
896 ml CO va CO
2 aralashmasidagi elektronlar massasi 0,435 mg bo’lsa,
arlashmadagi gazlarda kislorod soni uglerod sonidan necha marta ko’pligini
toping.
Yechish:
1) e = 1
1840 · 0,435 = 800
n(e)=800:1000=0,8
n=896 ml : 22400 ml = 0,04 mol
2) xCO : yCO
2
CO=6+8=14x
CO
2 =6+8·2=22y 3) { 14 x + 22 y = 0,8
x + y = 0,04
y=0,03; x=0,01
0,01CO : 0,03CO
2
4) O=0,01+0,03·2=0,07
C=0,01+0,03=0,04
5) 0,07
0,04 = 1,75
Javob: 1,75 marta ko’p.
27

67-masala.
3,2 g kislorodga necha l karbonad angidrid qo’shilganda aralashmadagi
elektronlar soni avagadro sonidan 8,2 marta ko’p bo’ladi?
Yechish:
x( l )=CO
2
e=8,2
1) O
2 (n)=3,2 gr
32 gr /mol = 0,1 mol
CO
2 (n)=x mol 2) O
2 (e)=0,1·16=1,6
CO
2 (e)=x·22=2,2x
3) 1,6+2,2x=8,2
2,2x=6,6 => x=0,3 CO
2
4) 0,3mol·22,4 l =6,72 l
Javob: 6,72 l
68-masala
1 valentli element fosfididagi neytronlar soni uning oksidiga qaraganda 0,65
marta kam bo’lsa, necha gram shu element fosfidi tarkibida 379,26·10 23
ta elektro
bo’ladi?
Yechish:
1) PX 3
X 2 O = 1
0,65
2) 2x+8=0,65(16+3x)
2,4=0,05x
x=48 Rb 3) Rb
3 P
Mr=286
e=126
N=(379,26·10 23
)/(6,02·10 23
)=63
4) 286gr 126ta
x=143gr 63ta
Javob: 143gr
69-masala
127gr CaCl
2 eritmasida 409,36·10 23
dona elektron bor. Eritmadagi tuzning
massa ulushini toping(C %).
Yechish:
283,2gr
O
2

1) CaCl
2 m=127gr
H
2 O N=409,36·10 23
2) n=(409,36·10 23
)/( 6,02·10 23
)=68ta 3) {
111 x+18 y=127
54 x+10 y=68
13,8x=4,6
x=0,333
CaCl
2 (m)=0,333·111=37gr
C%=37/127 · 100%=29,1%
Javob: 29,1%
70-masala
NO va NO
2 dan iborat 112 l (n,sh) gazlar aralsahmasida 596·10 23
ta elekton
bor bo’lsa, shu aralashmadagi NO ning hajmiy ulushi % ini toping.
Yechish:
1) NO V=112 l
NO
2 N=596·10 23

n=112 l : 22,4 l =5 mol
N=596·10 23
/ 6,02 · 10 23
=99 2) xNO : yNO
2
{
x + y = 5
15 x + 23 y = 99
y=3
x=2
3) NO 2 mol 5 mol
x=40% 100%
Javob: 40%
71-masala
0,25 mol miqdordan olingan XY
2 va AXY
3 birikmalarda mos ravishda
5,75·N
A va 8·N
A tadan elektron bo’lsa, X ni toping. X va Y elementlar bitta davrda
(berilgan tartibda) ketma-ket joylashgan.
Yechish:
XY
2 va AXY
3
5,75 va 8 2) AXY
3 8 0,25
x=32 1mol
29

1) XY
2 5,75 0,25mol
X=23 1mol
x+(x+1)·2=23
x+2x+2=23
3x=21
x=7 N A+7+8·3=32
A=1
A=H x=N y=O
Javob: Azot
72-masala
Ca(ClO)
2 + HCl= CaCl
2 +Cl
2 +H
2 O reaksiya bo’yicha oksidlovchi 8·N
A ta
elektron olgan bo’lsa, ajralgan gaz hajmini toping( l ).
Yechish:
Ca(ClO)
2 + 4HCl= CaCl
2 +2Cl
2 +H
2 O
Oksidlovchi 2Cl +1
1·2e Cl
2 0
2
Qaytaruvchi 2Cl -1
-1·2e 2Cl 0
2 22,4 litr 2ta
X=89,6 litr 8ta
Javob: 89,6 litr
73-masala
Vodorodning massa ulushi 10,34 % ga teng bo’lgan alifatik aldigidning
qanday massasi(gr)da 2,32gr butan tarkibidagi protonlar sonicha elektroni bo’ladi?
Yechish:
1) 2,32gr 58gr
x=1,36 ta 34ta
2) CnH
2 nO=14n+16
ω= 2 n
14 n + 16 =0,1034
2n=1,4476+1,6544
n=3 3) C
3 H
6 O 58gr 32ta
x=2,465gr 1,36ta
Javob:2,465
74-masala
30

P, Al va C dan iborat 0,4mol aralashmada jami elektronlar soni 2,9498·10 24
ta. Aralashmadagi fosforning elektronlari soni uglerodning elektronlari sonidan 5
marta ko’p bo’lsa, aralashmadagi aluminiyning massasini aniqlang.
Yechish:
n=0,4 mol
N=2,9498·10 24
: 6,02·10 23
=4,9taP(e)
C(e)
= 5 => 15 x
6 z = 5 =>
15x=30z => x=2z
{
x+y+z=0,4
15 x+13 y+6z= 4,9
x=2z
{ 2 z + y + z = 0,4
15 · 2 z + 13 y + 6 z = 4,9
{
3z+y=0,4
36 z+13 y=4,9

y=0,1
Al=0,1·27=2,7
Javob: 2,7gr
75-masala
Uglerod oksidlarining 5,6 litr aralashmasida 4,7 mol proton bo’lsa,
aralashma natriy gidroksid eritmasi orqali o’tkazilganda hajm necha litrga
kamayadi?
Yechish:
1) CO+NaOH => X
CO
2 +NaOH=> NaHCO
3
n = 5,6 l
22,4 l =0,25 mol p=4,7
mol 2) xCO : yCO
2
{
x+y= 0,25
14 x+22 y= 4,7
=> y=0,15, x=0,1;
3) CO
2 = 0,15 · 22,4 = 3,36 litr
Javob: 3,36 litr
76-masala
183 gr X
3 (YO
4 )
2 da 1,8 mol X va massa jihatdan 49,2% Y bor. 122 gr shu
modda tarkibidagi neytronlar sonini aniqlang.
Yechish:
1) 183gr 1,8mol 2) 305gr · 0,492 = 150gr
x=305gr 3mol y=150:2=75 As
31

3) 3x+150+128=305 4) n=15+84+64=163
x=9 Be 305gr 163ta
Be
3 (AsO
4 )
2 122gr x=65,2ta
Javob: N
A · 65,2 ta
77-masala
Cr
2 O
3 +KNO
3 +KOH=K
2 CrO
4 +NO+H2O reaksiya bo'yicha oksidlovchi 3•NA
elektron olgan bo'lsa, ajralgan gaz hajmini (l, n.sh) toping.
Yechish:
+³ +5 +6. +2
Cr
2 O
3 +KNO
3 +KOH=K
2 CrO
4 +NO+H
2 O
Cr
2 +3
2Cr +6
. |6e| 1
|6|
j>N +2
|3e| 2
Cr
2 O
3 +2KNO
3 +2KOH=2K
2 CrO
4 +2NO+H
2 O
2KNO
3 2NO
2N. (2•5)=10
2(N) (2•2)=4
10-4=6 ta e olgan 44,8 l NO
3 ta e x=22,4 l
Javob: 22,4
77-masala
0,00055 m.a.b. massa elektron bo'lsa, 160 g 10% CuSO4 eritmasida qancha
elektron bor?
Yechish:
1) 160·0,1=16 g CuSO
4 2) 160 g CuSO
4 77 ta e
32

160-16=144 g H
2 O 16 g x=7,7 ta e
3) 18 g 10 ta e 4) 1 ta e 0,00055 g
144 g x=80 ta e 87,7 ta e x=0,048 g
80+7,7=87,7 ta e
Javob: 0,048g
78-masala
Agarda azot (I) va uglerod (IV) oksidlari aralashmasida 1,498 mg elektron
bo'lsa, uglerod (IV) oksidi massasini (g) hisoblang. Azot (I) oksidi hajmi (n.sh)
1120 ml (elektron massasi proton massasidan 1836 marta kichik )
Yechish:
N
2 O
. }1,498 mg elektron
CO
2
22400 ml 22 ta e N
2 O
1120 ml x=1,1 ta e
1 ta 1/1836 g
1,1 ta x=0,000599 g
0,000599•1000=0,599 mg 1,498 mg-0,599 mg=0,899 mg
CO
2
0,899/1000=0,000899 g e CO
2
1/1836 g 1 ta e
0,000899 g x=1,65ta e
22 ta CO
2 44 g
1,65 ta x=3,3 g
Javobo: 3,3
79-masala
120 kPa va 27ºC da metan va karbonat angidiridi aralashmasining zichligi
1,107 g/l. Unda 10 mg elektron mavjud bo‘lsa, aralashmaning shu sharoitdagi
hajmini (l) aniqlang. (me- = 1/1840 m.a.b)
Yechish:
33

M= RTD
P = 8,31 · 300 · 1,107
120 = 23
16x+44y=23
x+y=1
x=0,75. y=0,25
CH
4 10 · 0,75=7,5 ta
CO
2 22 · 0,25=5,5 ta
7,5+5,5=13 ta e 1 mol uchun
1 ta e CH
4 1/1840
7,5 ta e x=0,0040755 g 1 ta e CO
2 1/1840
5,5 ta e x=0,0029887 g
0,0040755+0,0029887=0,0070642g
0,0070642 g 1 mol
1·10 -2
g x=1,4156 mol
V= nRT
P = 1,40156 · 8,31 · 300
120 = 29,4 l
Javob: 29,4 l
80-masala.
13,44 litr C
3 H
8 ning yorug'lik ishtirokida C
l2 bilan reaksiyasi natijasida hosil
bo'lgan alkilxlorid va HCl ning elektronlar nisbati 7:3 ga teng. Ajrarlib chiqqan
HCl to'liq suvda eritildi. Hosil bo'lgan HCl kislotani neytrallash uchun 40% li
(p=1,2 g/ml) NaOH eritmasidan qancha hajm (ml) sarflanishini toping.
Yechish:
42 : 18
7 : 3
C
3 H
8 +C
l2 > C
3 H
7 Cl+HCl
22,41 1 mol
13,441 x=0,6 mol HCl+NaOH=NaCl+H2O
1 mol 40 g NaOH
0,6 mol x=24 g
E(m)= 24:0,4=60 g
EV. 60/1,2=50 ml
Javob: 50 ml
2.2. Izotop, izoton, izobar va izoelektronga oid masalalar yechish
34

1-masala.
39
K, 40
K, 41
K, izotoplari yadrosidagi neytronlar sonini hisoblang.
Yechish:
K(n)=39-19=20ta neytron
K(n)=40-19=21ta neytron K(n)=41-19=22ta neytron
Javob :K ning neytronlari mos ravishda
20:21:22 ekan.
2-masala.
238
U, 208
Pb, 226
Rn izotoplarida yadrosidagi protonlar va neytronlar sonini
hisoblang.
Yechish:
Protonni topish.
U (p)=92 ta proton
Pb(p)=82 ta proton
Rn(p)=86 ta proton Neytronni topish .
U(n)=238-92=146 ta neytron
Pb(n)=208-82=126 ta neytron
Rn(n)=226-86=140 ta neytron
Javob: proton va neytronlar mos
ravishda 92:82:86 va 146:126:140 ga
teng.
3-masala.
10
B, 11
B izotoplari yadrosidagi neytronlar sonini hisoblang.
Yechish:
B elementining protonlari (p)=5 ga
B (n)=10-5=5 ta neytron B(n)=11-5=6 ta neytron
Javob:neytronlari mos ravishda 5:6 ga
teng ekan.
4-masala.
56
Fe, 56
Mn, 56
Co izotoplari yadrosida neytronlar sonini hisoblang.
Yechish:
35

Fe(n)=56-26=30 ta neytron
Mn(n)=56-25=31 ta neytron CO(n)=56-27=29 ta neytron
Javob: neytronlar soni mos ravishda
30:31:29 ga teng.
5-masala.
S izotopi yadrosi massasining necha foizini protonlar tashkil qiladi.
Yechish:
Atomning massasini Proton va Neytron
tashkil etadi.
Demak,
S(n)=32-16=16 ta neytron.
Atomning massasi
S(M)=16+16=32 ga teng . 1-usul.
32gr 100%
16p x=50%
2-usul.
C%(p)= 16/32
Javob : Protonlar 50%.
6-masala.
64
Cu, 63
Cu, 65
Cu izotoplari yadrolarining massasining necha foizini protonlar
tashkil qiladi.
Yechish:
Cu ning protonlar soni (p)=29 ga teng
64
Cu
64 100%
29 x=45,3%
63
Cu
63 100%
29 x=46%
65
Cu 65 100%
29 x=44,6% Javoblar mos ravishta 45,3:46:44,6
36

7-masala.
45
Sc izotopi yadrosida necha foiz neytron bor?
Yechish:
Sc(n)=45-21=24 ga teng
45 100%
25 x=53,3% Javob : 53 , 3%
8-masala.
31
P izotopining yadrosi massasining necha foizini neytronlar tashkil qiladi?
Yechish:
Mr=31 gr
N=31-15=16
31 100%
16 x=51,6% 2-usul foiz konsentratsiya orqali
Javob 51,6% ga teng .
9-masala.
208
Bi , 207
Pb , 223
Fr izotoplari yadrolari massasini necha foizini neytronlar
tashkil qiladi ?
Yechish:
Bi(n)=208-83=125 ta
Pb(n)=207-82=125 ta
Fr(n)=223-87=136 ta 1) 208 100%
125 x=60,1%
2) 207 100%
125 x=60,4%
3) 223 100%
136 x=61%
Javob: mos ravishda 60,1:60,4:61 ga
teng .
10-masala.
37

Argonning uchta izotopi bor. 36
Ar massa ulishi 0,3% , 38
Ar 0,7%, 40
Ar 99%,
ushbu malumotlarga asoslangan holda tabiiy argonning nisbiy atom massasini
toping.
Yechish:
1-usul:
1)Bunda masalani yechishda berilgan massa
ulushlarni miqdor ulishiga
otkiziladi, ya’ni 100 ga bo’linadi.
n( 36
Ar)=0,3/100=0,003
n( 38
Ar)=0,7/100=0,007
n( 40
Ar)=99/100=0,99
2) Mol ulushlari yig’indisi doim 1ga teng
bo’ladi .(0,003+0,007+0,99=1)
3) Har bir chiqgan miqdor ulushlarni
o’zlarining nisbiy atomlariga ko’paytirib
chiqiladi va umumiy jamlanadi.
0,003·36+0,007·38+0,99·40=39,974 2-usul .O’rta arifmetik qiymatini
toppishga asoslanib yechish.
M(o’rtacha)=36·0,3+38·0,7+
+40·99/100=39,974
Javob: Argonning nisbiy atom
massasi 39,974 ga teng.
11-masala.
Neonning nisbiy atom massasi 20,2 ga teng neon 2ta izotoplardan tashkil
topgan ( 20
Ne va 22
Ne)tabiiy neonda har qaysi izotoplarning molyar ulushlarini
hisoblang.
Yechish :
1-usul :
1) Izotoplarning molyar ulushlar
yig’indisi 1 ga tengligini bilgan
holda quyidagicha tenglama tuziladi.
20
Ne ning mol ulushi -X ga,
22
Ne ning mol ulushi esa(1-X) ga teng. 2) Demak neon atom tarkibida massasi
20 ga teng bo’lgan izotopdan 1,8 qism
22
Ne 0,2 qism bor ekan . Bunda oddiy
proporsiya usuli bilan ,neonda har qaysi
izotop atomidan necha foizdan borligi
hisoblab topiladi .
38

2) Demak 20X+22(1-X)=20.2
20X+22-22X=20,2
2X=1,8
X=0,9 yoki 90% 20
Ne
Ushbu tenglamada X deb neoning 20
izotipini belgilab olganimiz uchun 90%
ga teng boldi.
4) 1-0,9=0,1
x100%=10%( 22
Ne)
2-usul.
1) Bunda berilgan izotoplatning atom
massasini diagonal chap tomoniga
elementning o’rtacha atom massasi esa
o’rtaga yoziladi va ulardan diagonal
o’tkaziladi .
20 1,8(20-20,2=1,8)
20,2
22 0,2(20,2-20=0,2) X=1,8/2
3-usul:
Avvalo 1mol gazlar aralashmasida
qanday miqdordagi (mol) 20
Ne borligini
aniqlab olamiz. 20
Ne izotopi miqdorini
(mol) shartli ravishda “y” deb , 22
Ne
izotopi miqdorini (mol) esa “x” deb
belgilab olamiz va quyidagi tenglamalar
sestimasini tuzamiz:
22x+20y=20,2
x+y=1
x=0,1 y=0,9
1mol aralashmada 0,9mol 20
Ne izotopi
mavjud ekan demak 90% 20
Ne, 10%
22
Ne bor ekan
Javob: 90% 20
Ne, 10% 22
Ne.
12-masala.
Tabiiy borning atom massasi 10,81 ga teng bo’lib 10
B va 11
B izotoplarining
aralashmasidir. Shunga kora tabiiy bordagi izotoplarning foiz miqdorlarini
aniqlang.
Yechish:
1-usul:
10
B izotopining foiz miqdori x va 11
B
izotopining foiz miqdori (100-x) ga
ko’paytirib, hosil bo’lgan 2-usul:
Ushbu masalani diagonal usulda ham
yechish mumkin.
10 0,81
39

ko’paytmalarni qo’shamiz va yig’indini
yuzga bo’lamiz. Natija 10,81 bo’lishi
kerak. Ushbu tenglikdan foydalanib
masalani yechamiz.
10x+11(100-x)
10x+1100-11x=1081
-x=-19 x=19 ga
10
B =19% , 11
B =100-19=81%. 10.81
11 0.19
Javob 10
B=19%, 11
B=81%.
13-masala.
Tabiatda tarqalgan magniyning 78,6% ni 24
Mg izotopi 10,1% ni 25
Mg va
11,35 ni 26
Mg izotopi tashkil etadi . Magniyning o’rtacha nisbiy atom massasini
toping.
Yechish:
Bu masalani yechishda barcha
izotoplarni 100% deb olinadi, har
bir izotoplar og’irliklari hisoblab
topiladi. M(o’rtacha)=24·0,786+25·0,101+26·0,113=
=18,864+2,525+2,938=24,327
Javob: 24,327 gr
14-masala.
Atom o'zidan 1 ta alfa , 2-B, 2 ta gamma zarrachalarini chiqarganda Pu
izotopi hosil bo'ldi, dastlabki atom massasi 1,6% ga kamaydi. Hosil bo'lgan
element izotopi tarkibidagi barcha zarrachalar yig'indisini (p+e+n) hisoblang.
Yechish:
x 4 0 0
A α+2β+ γ+ C
94 2 -1 0
1,6% 4 g
100% x=2,5 g
x=250 N=246-94=152
P=94
e=94
152+94+94=340
40

250-4=246
94-2+2=94
246
C
94 Javob: 340
15-masala.
235
A 144
B+ 89
C+2n yadro reaksiyasida A elementining izotopi tarkibidagi
neytronlar soni B element izotopi tarkibidagi neytronlar sonidan 55 taga ko'p C
element izotopi tarkibidagi neytronlar sonidan esa 90 taga ko'p bo'lsa A va C
element izotoplari yadro zaryadlari yig'indisini toping.
Yechish:
235-144-55=36. B
235-89-90=56. C
235 144 89 1
A B+ C+ 2 n
x x-36 x-56 0 A(p) x
C(p) x-56
x=x-36+x-56
x=92
A (p) 92
C (p) 92-56=36
92+36=128
Javob:128
16-masala.
1919-yili Rezerford birinchi marta suniy yadro reaksiyasini otkazdi .
Buning uchun u neytron va elektronlar soni teng bolgan A element atomiga alfa-
zarrachalar tasir ettirib , neytronlari barcha zarrachalarining 36% ini tashkil
etadigan B izotopi va proton olgan. B elment tarkibidagi p- elektronlar sonini
aniqlang.
Yechish:
n=e. yoki n=p
A ni p lar sonini x bilan belgilaymiz
Atom massasini esa 2x x + 2
( 2 x + 3 ) + ( x + 1 ) =0,36
x=7
Atom (m) = 2·7+3=17
p = 7+1=8
41

2x 4 2x+3 1
A + α B + p
x 2 x+1 1
B uchun. n (2x+3)-(x+1)=x+2
Barcha zarracha (2x+3)+(x+1) 17
O
8 B
+8 O ). ). 1s²2s²2p ⁴
2. 6.
Javob: 4
17-masala.
Mol nisbati 5:4 bo'lgan 65
Zn va xAl izotoplaridan iborat aralashmada 65
Zn
izotopining massa ulushi 75,75% ga teng bo'lsa noma'lum Al izotopi tarkibidagi
neytronlar sonini toping.
Yechish:
Zn(m) 5·65=325 g
Al(%) 100-75,75=24,25%
75,25% 325 g Zn
24,25% x=104 g 104/4=26 g/mol Al
N=26-13=13
Javob: 13
18-masala
N
2 ning 2 ta va H
2 ning 3 ta izotopidan foydalanib necha xil NH
3
molekulasini hosil qilish mumkin? (Fazoviy izomeriya inobatga olinmasin).
Yechish:
N 14 izotopi uchun yozamiz
1) NH
1 H
1 H
1
2)NH
1 H
1 H
2
3NH
1 H
1 H
3
4)NH
1 H
2 H
3
5)NH
1 H
2 H
2
6) NH
1 H
3 H
3 7)NH
2 H
2 H
2
8)NH
3 H
3 H
3
9)NH
2 H
2 H
3
10)NH
3 H
3 H
2
Keyingi izotopida ham yana 10 ta jami
20 ta
42

Javob: 20
19-masala.
Vodorodning 3 xil ( 1
H, 2
H, 3
H), oltingugurtning 2 xil ( 32
S, 33
S) va
kislorodning 3xil ( 16
O, 17
O, 18
O) izotoplaridan oydalanib necha xil sulfat kislota
molekulasini hosil qilish mumkin?
Yechish:
3 xil H dan > 6 xil H
2
2 xil S dan > 2 xil S
3 xil O dan > 15 xil O
4 hosil
qilingan va o’zaro ko’paytirilgan. 6·2·15=180
Javob: 180
20-masala.
92 Z
U→x
2 4
α + y
-1 0
β +
86 Rn A
ushbu yadro reaksiyasida 11,9 mg uran
izotopining yemirilishi natijasida 10,9 mg radon izotopi hosil bo’ldi. Agar x ning
qiymati y dan 1,25 marta katta bo’lsa. Uran izotopidagi atom massasini toping.
Yechish:
x/y=1,25; x=1,25y
92=1,25y·2-y+86
y=4 x=1,25·4=5 mol alfa
m=11,9-10,9=1 g 10,9 Rn 1g farq
x=218 20g (5·4 alfa)
Javob: 218
21-masala.
Z 4 0 A 0
U >x a + y e + Rn +hv
92 2 -1 86 0
Ushbu yadro reaksiyasida 11,9 mg uran izotopining yemirilishi natijasida
10,9 mg radon izotopi, 1,505·10 20
dona a-zarrachasi va 1,204·10 20
dona elektron
hosil bo'ldi. Uran izotopidagi neytronlar sonini toping.
Yechish:
43

a(n)= ( 1,505·10 20
)/(6,02·10 20
)=
=0,25·10 -3
mol
e(n)= (1,204·10 20
) )/(6,02·10 20
)=
=0,2·10 -3
mol
A(m)
a 1,505·10 20
10,9 mg
5·6,02·10 23
x=218 g
x=0,25 : y=0,2
x=5 : y=4 Reaksiya bo’yicha
5a(5·4=20)
218+20=238 g Z
U(neyton) 238-92=146
Javob:146
22-masala.
235 144 89 1
A > B+ C+2n
0
A elementining izotopi tarkibidagi neytronlar soni B element izotopi
tarkibidagi neytronlar sonidan 55 taga ko'p, C element izotopi tarkibidagi netronlar
sonidan esa 90 taga ko'p bo'lsa, B va C element izotoplari yadro zaryadlari
nisbatini aniqlang.
Yechish:
235 144 89 1
A > B+ C+ 2 n
x x-36 x-56 0
n(A) 235-x
n(B) 235-x-55=180-x
n(C) 180-x-35=145-x
p(B) 144-(180-x)=x-36
p(C) 89-(145-x)=x-56 x=x-36+x-56
x=92Z(B)
Z(C)= 92 −36
92 −56 = 56
36 = 14
9

Javob:14/9
23-masala.
A
92 U+10 a  E+A+ p +7 n . Ushbu yadro reaksiyasida E izotopning massasi
uran izotopi massasidan marta katta, A izotopi massasidan esa 2,4 marta katta. E
izotop tarkibidagi elektronlar soni Aizotop tarkibidagi elektronlar sonidan 43 taga
ko’p. E izotopi tarkibidagi neytronlar sonini aniqlang.
44

Yechish:
A 4 0,8A A/2,4 1 1
U+10a= E + A+ 7n+p
92 2 x+43 x 0 1
Izotoplar massalarini aniqlaymiz ! ! !
A+40=0,8A+0,8A/2,4+7+1
A=240 E(Ar) 240·0,8=192
Izotoplar yadro zaryadini aniqlaymiz.
92+20=(x+43)+x+1
x=34
E (e) 34+43=77 Iridiy (Ir)
Ir N=A-P N=192-77=115
Javob: 115
2.3. Kvant sonlari. Elektron pog’onalarga elektronlarning joylashishi, kvant
sonlariga oid masalalar yechish
45

1-masala.
Atomda ikkita energetik pog’onadagi elektronlarning maksimal soni va
yacheykalarining yig’indisi 102 , ayirmasi esa 48 ga teng bo’lsa . Energetik
pog’onadagi bosh kvant sonlar qiymatlari farqini aniqlang.
Yechimi:
3n 2
+3m 2
=102
3n 2
-3m 2
=48
6m 2
=54
m 2
=9
m=3 O’rniga quyamiz
3(32)=27
102-27=75
3n 2
=75
n 2
=25
n=5
5-3=2. Javob: 2
2-masala.
Noma’lum elementning oxirgi elektronlarining kvant soni qiymati n=3; l=2;
m
l =x; m
s =-1/2. Agar shu qiymatlar yig’indisi 2,5 ga teng bo’lsa, noma’lum
elementni aniqlang.
Yechimi:
3+2+x+(-1/2)=2,5
x=-2
n=3 ))). l=2 d-orbitall
m
l =-2
6 e
-2. -1. 0. +1.+2 ms=-1/2 elektron juft holatda
Demak: 3d 6
. Fe

Javob : Fe
3-masala.
46

Atomdagi ikki pog’onaning yacheyka va maksimal elektronlar yig’indisi
135, ayirmasi esa 81 ga teng. Bosh kvant soni katta bo’lgan pog’onani ko’rsating.
Yechimi:
n 2
yacheyka soni, 2n 2
elektronlar soni,
n 2
+2n 2
=3n 2
Boshqa qavat uchun esa m 3n 2
+ 3m 2
=135
3n 2
- 3m 2
= 81
6m 2
=54
m 2
=9
n 2
=36 n=6 Javob: 6
4-masala.
X mol ( suvda eruvchan) Me
2 SO
4 va 208 g BaCl
2 tutgan eritmalar 500 g dan
aralashtirilganda Y g 31,55% li eritma olindi. Me ni toping.

Yechimi:
Me
2 SO
4 +BaCl
2 =2MeCl+BaSO
4 ⬇
208g BaCl
2 233 g BaSO
4
208g x=233 g
500+500=1000 g eritma 1000-233(BaSO
4 )=767 g
2MeCl(m)767·0,3155=242 g
242:2=121-35,5=85,5 g Me
Me Rb
5-masala.
Valent elektronining kvant sonlari quyidagicha bo’lgan n=3; l=0; m
l = 0; m
s
= +1/2 metallning oksidi va karbonatli tuzi mo’l miqdordagi xlorid kislotada
eritilganda n.sh.da 3,36 litr gaz hosil bo’lgan bo’lsa, reaksiyadan so’ng hosil
bo’lgan tuzning massasini (g) aniqlang. (Reaksiya uchun olingan oksid va
karbonatli tuzning g-mi teng)
Yechimi:
n= bosh kvant son davr raqami yoki 106 g 22,4
47

pog’ona soniga teng bo’ladi
l=orbital kvant son s=0, p=1, d=2, f=3
qiymatlarni qabul qiladi
ml= magnit kvant son s=0, p uchun -
1,0,+1, d=-2,-1,0+1,+2
m
s =spin kvant son yachekadagi
elektronlarni joylashish holatini
belgilaydi agar toq bulsa +1/2, juft bulsa
+1/2, -1/2 qiymat qabul qiladi!!!!!!!
n=3 ))) pog’ona soni, l=0 s orbital,
m
l =0 [x], m
s +1/2 toq elektronga ega
demak 3s
1 bilan to’galangan bu Na
Na
2 O+2HCl=2NaCl+H
2 O
Na
2 CO
3 +2HCl=2NaCl+CO
2 +H
2 O l 117 g
15,9g=x 3,36
l x=17,55 g NaCl
106g 1g/molekula
15,9 g x=0,15 g/ molekula
Na
2 O 1 g/ molelula 62 g
0,15 g/molekula x=9,3 g
Na
2 O 62 g 117 g NaCl
9,3 g x=17,55 g
NaCl (m) 17,55+17,55=35,1 g
Javob: 35,1 g
6-masala.
Atomdagi ikki pog’onaning yacheyka va maksimal elektronlar yig’indisi
102 ga, ayirmasi 48 ga teng bo’lsa, bu ikki pog’onaning bosh kvant sonlar
yig’indisi nechaga teng.
Yechimi:
2 ta energetik pog’ona 1-si x, 2-si y
Maksimal e lar sonini topish formulasi:
2n 2
Yachekalar sonini topish: n 2
2x 2
-2y 2
maksimal e lar soni
x 2
-y 2
yachekalar soni
2x 2
+x 2
=3x 2
2y 2
+y=3y 2
3x 2
+3y 2
=102 6y 2
=54 | :6
y 2
=9
y=3
3x 2
+27=102
3x 2
-27=48
3x 2
=75 | :3
x 2
=25 x=5
Bosh kvan son yig’indisi
48

3x 2
-3y 2
=48 3+5=8
Javob:8
7-masala.
Noma’lum elementning oxirgi elektronining kvant soni qiymati n=3; l=2;
m=x; l=-1/2. Agar shu qiymatlar yig’indisi 3,5 ga teng bo’lsa, noma’lum elementni
aniqlang.
Yechimi:
n=3
l=2
m
l =x
l=-1/2
3,5=3+2+x+(-1/2)
x=-1. m
l =-1 n=3 )))
l=2 d orbital yani 3d
m
l =-1
l=-1/2 elektron juft holatda
-2 -1. 0. 1. 2
3d 7
yani Co Javob: Co
8-masala.
Valent elektronining kvant sonlari n=4; l=0; m
l =0; m
s =+1/2 bo’lgan
metallarning oksidi va karbanatli tuzi mo’l miqdordagi HCl kislotada eritilganda
4,48 litr (n.sh) gaz hosil bo’lgan bo’lsa reaksiyadan so’ng hosil bo’lgan tuzning
massasini( gr) toping. (Reaksiya uchun olingan oksid va karbanatli tuzning mol
miqdorlari teng).
Yechimi:
n=4 ))))
m
l =0 s
m
s =+1/2 toq 1 ta
4s¹ bu metall K
K
2 O+2HCl=2KCl+H
2 O 1 mol 22,4 l
0,2 mol=x 4,48 l
Mollar teng 0,2+0,2=0,4 mol
1 mol 149 g 2KCl
49

K
2 CO
3 +2HCl=2KCl+CO
2 +H
2 O 0,4 mol x=59,6 g
Javob: 59,6
9-masala.
Pog’onachada 50 ta orbital bo’lsa ushbu pog’onachaning bosh kvant soni
qiymatini harf bilan belgilanishini toping.
Yechimi:
Pog’onadagi orbitalar soni n²
formula orqali ifodalaniladi
1²=1 K
2²=4 L
3²=9 M
4²=16 N 5²=25 O
6²=36 P
7²=49 Q
8²=64 R
9²=81 S
10²=100 T
Javob: T
10-masala.
Sulfid ionida necha elektronning magnit kvant sonlari qiymati -1 ga teng
emas.
Yechimi:
S 2-
1S 2
2S 2
2p 6
3S 2
3p 6
↑↓ ↑↓
-1 0 1 -1 0 1
4 ta e uchun -1 ga ten . 18-4=14 ta e teng emas
Javob: 14
XULOSA
50

Kimyodan masalalar yechishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur
degan xulosaga kelindi:
1. Masalani yechishga kirishishdan oldin masala shartini qayta – qayta
o‘qish, va mantiqan mulohaza yuritish, nimalar ma’lum hamda nimalarni
aniqlash lozimligini fikran belgilash kerak.
2. Masala shartida qiymatlarni ifodalashda SI sistemasidagi birliklardan
va qisqartmalardan foydalanish kerak.
3. Kimyoning asosiy qonunlariga doir masalalarni yechishga kirishishdan
oldin uni shartiga ko‘ra tahlil qilib, yechish usuli belgilab olinadi. Bunda
mumkin qadar oson usulni tanlash zarur.
4. Masalani ayni bir usul bilan yechgandan so‘ng uning natijasini
boshqa bir usul bilan tekshirib ko‘rish kerak.
Ushbu kurs ishi “Kimyoning nazariy masalari. Atom tuzilishi” mavzusini
o’rganishga yo’naladi. Bu kurs ishining maqsadi kimyo fanining asosiy
konseptlarini o’rganuvchilarga tushuntirish va atom tuzilishini tarkibini aniqlashda
foydalaniladigan asosiy formulalarni va metodlarni o’rgatishdir. Ushbu mavzu
bo’yicha eng zamonaviy nazariy materiallar va mavzuni o’qitish jarayonida ta’lim
texnologiyalaridan foydalanishga oid metodik tavsiyalar keltirilgan.
Kurs ishining tuzilishi uchun ikkita bob belgilangan: “Atom tuzilishi
nazariyasi” va “Atom tuzilishiga oid masalalar yechish”. Kurs ishi o’quvchilarga
atomning tuzilishi proton, neytron va elektronlarga ajratish . Atomni izotop,
izobar, izoton va izoeletronlarga ajratish. Hamda atomda elektronning
holatini,kvant sonlarga oid aniqlash formulalari va masala yechish usullarini
o’rgatadi. Ushbu usul va formulalar atom tuzilishini aniqlashda kerak bo’lgan
asosiy ma’lumotlarni beradi.
Kurs ishi o’quvchilarga amaliy mashq va misollar bilan mashg’ulotlar
beradi. Shuningdek, kimyoviy reaksiyalarda tarkibiy o’zgarishlarni tushintiradi.
Umumiy xulosa qilish bilan, ushbu kurs ishi kimyo fanining asosiy
qonunlarini, prinsiplarini va atom tuzilishini aniqlashda foydalaniladigan asosiy
51

formulalarni o’rganishga yordam beradi. Bu esa o’quvchilarga kimyo fanini
tushinish va amalyotga o’tkazishlarini ta’minlaydi. Atom tuzilishi haqida klassik
talimot, Rezerfordning atom tuzilishi haqida nuklear nazariyasi, Nils Bor
nazariyasi, atom tuzilishi, proton ,elektron va neytronga oid masala yechish,
izotop, izoton, izobar va izoelektronga oid masalalar yechish, kvant sonlar,
elektron pog’onalarga elektronlarning joylashishi, kvant sonlarga oid masalalar
yechish to’g’risida ushbu kurs ishida yoritildi.
Olib borilgan muamolarni yechimlari quyidagilarda o‘z aksini topgan:
1. O‘quvchi o‘zida mavjud bo‘lgan vositalar yordamida hal qilishi kerak
bo‘lgan, muayyan muammoli vaziyatning modeli bo‘lgan kimyoviy ta'lim
vazifasining ta'rifi aniqlandi. Asosiy maqsad – masala yechishni bilmasligini emas,
balki masala yechish jarayonining o’quvchilarning kimyoviy tafakkurining
shakllanishiga ta'siri.
2. O’quv, uslubiy va ilmiy adabiyotlarni tahlil qilishdan kelib chiqadiki,
kimyoviy masalalarni yechishni o‘ganish jarayonini o„qitish usuli va nazorat
vositasi sifatida katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda kimyodan masalalar
yechishning ahamiyati ortib bormoqda va u o‘qitishning muhim usuli bo‘lib,
masala yechish o‘qitish o‘quvchilarning ko‘nikma, malaka va shaxsiyatini
shakllantirishda etakchi bo‘lib qolmoqda.
3. Kimyoviy muammolarning mavjud tasniflarini tahlil qilish ko‘pchilik
tadqiqotchilar orasida yagona yondashuv yo‘qligini ko‘rsatadi. Taklif etilayotgan
tasnif EI uchun vazifalar tizimini ishlab chiqish uchun ishlatilgan.
4. Ishlab chiqilgan tasnifga muvofiq, elektron muhitga moslashtirilgan, har
xil turdagi vazifalar tuziladi yoki tanlanadi. Vazifalarni tanlash mezonlari ishlab
chiqilgan. Izohlar bilan bog'liq muammolarni batafsil hal qilish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
Аsоsiy аdаbiyotlаr
52

1. Yoriev O.M.va boshqalar “Umumiy va noorganik kimyodan masala va
mashqlar to’plami” Toshkent, 2008.
2. Qodirov Z., Muftaxtov A., Norov SH. Kimyoviy tenglamalar tuzish. Toshkent:
“O’zbekiston”, 1998.
Qo’shimchа аdаbiyotlаr
1. N.L.Glinka. Umumiy kimyo. Toshkent “O’qituvchi nashriyoti”1968-yil
2. K.Rasulov. O.Yuldoshev. B.Qorabolayev. Umumiy va anorganik kimyo.
Toshkent. O’qituvchi 1996-yil
3. N.A.Parpiyev, X.R.Raximov, A.G.Muftaxov. Anorganik kimyo nazariy asoslari.
Toshkent. O’zbekiston 2000-yil.
4. K.Axmerov,A.Jalilov, R.Sayfutdinov. Umumiy va anorganik kimyo.Toshkent
O’zbekiston 2003-yil
5. H.R.To’xtayev ,R.Aristanbekov, K.A.Cho’lponov, S.N.Aminov. Anorganik
kimyo Toshkent. Noshir 2011-yil
6. I.A.Tashev, R.R.Ro’ziyev, I.I.Ismoilov. Anorganik kimyo. Toshkent. O’qituvchi
nashriyot matbaa ijodiy uyi . 2011-yil
7. R.Sh.Berdiqulov, O.Yujskandarov, Sh.M.Mirkomilov. Anorganik kimyo.
Tafakkur –bo’stoni. Toshkent. 2018-yil.
8. U.Toshpulatov, N.G.Raxmatullayev. Anorganik kimyo (nazariy asoslari)
Toshkent 2005-yil .
9. S.Masharipov, A.Mutalibov, E.Murodov, H.Islomova Umumiy kimyo.11-sinf.
Gofur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi Toshkent 2018-yil.
10. I.P.Asqarov, K.G’opirov, N.X.To’xtabyev. Kimyo 9-sinf. Toshkent
O’zbekiston NMIU. 2019-yil.
11. I.S.Asqarov, M.A.Bahodirov, K.G’opirov. Kimyodan masala va mashqlar
yechish usullari. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Toshkent 2017 –yil.
12. X.R.Rustamov. Fizik kimyo. O’zbekiston .2000-yil.
13. G.P.Xomchenko, I.G.Xomchenko. Kimyo. O’qutuvchi Nashriyot –matbaa
ijodiy uyi. Toshkent 2007.
53

16. S.Masharipov, I.Tirkashev. Kimyo. O’qutivchi.Toshkent 2014-yil.
17. Z.N.Nurilloyev, V.N.Axmedov, H.S.Beknazarov .Umumiy va noorganik
kimyodan masalalar yechish usullari Buxoro. 2021 Durdona nashriyoti.
Elektron ta’lim resurslari:
1. www.tdpu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.edu.uz
5. www.tdpu-INTRANET.Ped .
6. www.grain.ru
7. www.plant protestion.som
8. www.Orbita.uz
9. www.KhanAcademy.uz
54

Kimyoning nazariy masalalari. Atom tuzilishi

Sotib olish