Kitobxonlik faoliyatini shakllantirish (to’g’ri, tez, ongli o’qish) - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	191.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Kitobxonlik faoliyatini shakllantirish (to’g’ri, tez, ongli o’qish)

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH
INNOVATSION UNIVERSITETI
Kitobxonlik faoliyatini shakllantirish (to’g’ri, tez, ongli o’qish)
mavzusida yozgan
Kurs ishi

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………….2
I BOB: SAVOD O’RGATISH DARSLARIDA O’QUVCHILARNI ONGLI
O’QISHGA O’RGATISH METODIKASI
1.1. O’qish tushunchasi, turlari va uning ahamiyati……………………………5
1.2. Ongli o’qishni rivojlantirish usullari………………………………………10
II BOB: O’qish darslarida ongli o’qishni ta’minlash metodikasi
2.1. Boshlang’ich sinflarda ongli o’qishni o’rgatish metodlari………………..16
2.2. Ongli o’qishni baholash va natijalarni kuzatish………………………………..
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda zamonaviy ta’lim jarayonida
o’quvchilarda ongli o’qish ko’nikmalarini shakllantirish eng dolzarb vazifalardan
biri bo’lib qolmoqda. O’quvchilarning savodxonligini oshirish, ularning nafaqat
o’qish va yozish qobiliyatlarini rivojlantirish bilan cheklanmaydi, balki ularda
matn mazmunini chuqur anglash, matnni tahlil qilish va mustaqil fikrlash
ko’nikmalarini shakllantirishni ham talab qiladi.
Bu borada Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev o’z nutqlarida bir necha bor
ta’kidlaganidek: “Ta’lim tizimini zamonaviy, innovatsion yondashuvlar bilan
boyitish, o’quvchilarni ongli va mustaqil fikrlaydigan shaxslar qilib tarbiyalash
bugungi kunning eng muhim vazifasidir. O’quvchilarda nafaqat bilim olish, balki
bilimlarini to’g’ri tahlil qilish va amaliyotda qo’llash ko’nikmalarini shakllantirish
zarur”[1] milliy ta’lim tizimining poydevorini yaratadi va raqobatbardosh avlodni
tarbiyalashda muhim o’rin tutadi.
Ongli o’qishning asosiy maqsadi – o’quvchilarni nafaqat matnni mexanik
ravishda o’qishga o’rgatish, balki matn mazmunini tushunish, o’qilgan
ma’lumotlarni tahlil qilish va hayotiy vaziyatlarga qo’llash qobiliyatlarini
rivojlantirishdir. Olimlar bu borada o’z tadqiqotlarida ko’p marotaba aytib
o’tganlaridek, ongli o’qish o’quvchilarning mustaqil fikrlashini, ijodiy
yondashuvini va ijtimoiy ko’nikmalarini rivojlantirishning asosiy omili hisoblanadi
. Shu boungi kunda ta’lim muassasalarida ongli o’qishni ta’minlashga
yo’naltirilgan yangi texnologiyalar va usullar joriy etilishi, o’qituvchilarning bu
boradagi faoliyati dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.[2] Boshlang’ich ta’lim
o’quvchilarning o’qish va savodxonlik bo’yicha fundamental ko’nikmalarini
shakllantirishda asosiy rol o’ynaydi. Ta’limning ushbu bosqichida o’quvchilarga

ongli o’qishni o’rgatish kelajakdagi o’quv jarayonlarida ularning muvaffaqiyatini
ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Tadqiqotlarga ko’ra, boshlang’ich sinflarda
ongli o’qish ko’nikmasiga ega bo’lgan o’quvchilar keyinchalik yuqori sinflarda
ham yaxshi o’zlashtirish darajasiga ega bo’ladilar . Bu esa davlat maqobatbardosh
va bilimli avlodni tarbiyalashning muhim shartidir.
O’qituvchilarning o’quvchilarda ongli o’qishni shakllantirishda qo’llanadigan
metodik yondashuvlari ta’lim sifatini oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Shavkat Mirziyoyevning 2020-yildagi nutqida qayd etilganidek: “Har bir
o’qituvchi o’z darslarida o’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatishi,
o’qituvchining asosiy vazifasi o’quvchida hayotiy bilimlarni shakllantirishdir”[3] .
Ongli o’qishning ta’minl o’qituvchilarning zamonaviy usullardan foydalanishlarini
talab qiladi, bu esa dars jarayonida faollik va ijodkorlikni oshirish bilan birga,
o’quvchilarning bilimlarini yanada mustahkamlaydi.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – o’qish
darslarida ongli o’qishni ta’minlash usullari va metodlarini o’rganish, ularni
samarali qo’llash yo’llarini aniqlashdir. Shu bilan birga, zamonaviy pedagogik
texnologiyalardan foydalangan holda o’quvchilarda ongli o’qishni
shakllantirishning zamonaviy usullarini ishlab chiqish va ularning ta’lim
jarayoniga ta’sirini baholash ham ishning muhim maqsadlaridan biridir.
Kurs ishining vazifalari:
 O’qish darslarida ongli o’qishni ta’minlashning nazariy asoslarini o’rganish.
 Zamonaviy ta’lim texnologiyalari yordamida ongli o’qishni rivojlantirish
usullarini aniqlash.

 O’quvchilarni ongli o’qishga o’rgatishda qo’llaniladigan metodlar va
texnikalarni tahlil qilish.
 O’qish darslarida o’qituvchilarning faoliyatini takomillashtirish bo’yicha
amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
 Ongli o’qishni shakllantirishning o’quvchilarning o’zlashtirish
ko’rsatkichlariga ta’sirini o’rganish va baholash.
Kurs ishining predmeti. Mazkur kurs ishining predmeti – o’qish darslarida
ongli o’qishni ta’minlashning metodik yondashuvlari va ta’lim texnologiyalaridir.
Kurs ishining obyekti. O’quvchilarda ongli o’qish ko’nikmalarini shakllantirish
jarayoni hamda o’qituvchilarning o’qish darslarida foydalanadigan uslublari va
metodlari ushbu kurs ishining obyekti sifatida tanlangan.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, nazariy qism, amaliyotga oid qism,
xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat
bo’lib, umumiy hajmi 30 betdan tashkil topadi.

I BOB: 1-2-SINF O’QUVCHILARNING O’QISH MALAKALARINI
TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. O’qish tushunchasi, turlari va uning ahamiyati
Hozirgi zamonaviy ta’lim tizimida o’quvchilarda ongli o’qishni
shakllantirish dolzarb masalalardan biri sifatida oldimizda turibdi. Buning sababi,
savodxonlikni oshirish faqatgina o’qish va yozish qobiliyatini rivojlantirishni
emas, balki o’quvchilarning matn mazmunini chuqur anglash, tahlil qilish va
mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishni talab qiladi. Bu borada
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’lim sifatini yuksaltirish, raqobatbardosh va
tanqidiy fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalash masalasini o’ta muhim vazifa sifatida
belgilaganlar. Prezident o’z nutqlarida bu masala haqida shunday deydi:
"Ta’limning mazmunini yangilash, xalqaro talab va standartlarga moslashtirish
zarur. Chunki bilimli va raqobatbardosh yoshlar – ertangi kunimizning
mustahkam poydevoridir"[4] .
Ongli o’qishning ahamiyati shundaki, bu jarayon o’quvchilarda mustaqil
fikrlashni, tahlil qilishni va o’z bilimlarini amaliyotga tatbiq etishni o’rgatadi.
Shuningdek, boshlang’ich ta’lim davrida ongli o’qishni shakllantirish keyingi
o’quv yillarida o’quvchilarning muvaffaqiyatli o’zlashtirishi uchun mustahkam
poydevor bo’lib xizmat qiladi. Bu borada davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev
yana bir bor ta’kidlashlaricha: "O’qituvchi nafaqat bilim beradi, balki
o’quvchilarni kelajak hayotga tayyorlaydi. Shu bois, ta’lim jarayonida zamonaviy
yondashuvlar va innovatsion metodlarni keng joriy qilish hayotiy zaruratga
aylangan" . [3]

O’quvchilarda ongli o’qishni shakllantirish, ularning fikr yuritish, tahlil
qilish va muhim xulosalar chiqara olish ko’nikmalarini rivojlantirish
o’qituvchilarning asosiy vazifalaridan biriga aylanib borayotgani bejiz emas.
Chunki bu yondashuv o’quvchilarni mustaqil o’ylashga, turli hayotiy vaziyatlarda
to’g’ri qarorlar qabul qilishga va bilimlarni amaliyotga tatbiq etishga o’rgatadi.
O’quv jarayonida ongli o’qishni shakllantirishning dolzarbligi shundan iboratki, bu
ko’nikma kelgusida o’quvchilarning nafaqat ta’limdagi muvaffaqiyatlarini, balki
ularning hayotiy tajribalari va jamiyatdagi faoliyatlarini ham samarali tashkil
qilishga asos yaratadi. Bunday yuksak maqsadlar yo’lida ta’lim jarayonini yanada
samarali qilish uchun zamonaviy pedagogik metodlar va innovatsion
texnologiyalarni joriy etish lozim bo’ladi. Shu sababli, o’quvchilarda ongli
o’qishni rivojlantirish har bir o’qituvchining eng asosiy metodik yondashuvlari
orasida bo’lishi talab etiladi.
O’qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O’qish orqali inson borliq,
jamiyat haqida bilimga ega bo’ladi, o’qishni bilmagan odamning ko’zi ojiz
kishidan farqi yo’q. boshlang’ich sinfda o’qish faoliyati barcha predmet darslarida
amalga oshiriladi. Lekin o’qishga o’rgatishning yo’l - yo’riqlarini o’qish
metodikasi ishlab chiqadi. O’qish metodikasining kichik yoshdagi o’quvchilarning
umumiy rivojlanishi, xususiy metodika sohasidagi yutuqlar borliq fanlar yutugi
asosida shakllanib boradi. Masalan, eski maktablarda quruq yod olish metodida
o’rganilagan bo’lsa, hozirgi maktablarda o’qish izohli o’qish metodida olib
boriladi.
Yod olish metodida matndagi so’zlarga izoh berishga, mazmunini
tushuntirishga, oqilganini qayta hikoyalashga, umuman olganda, o’qishning ongli
bo’lishiga mutlaqo e’tibor berilmagan. Ularda ko’p roq to’g’ri talaffuzga, qiroat

bilan o’qishga, katta e’tibor berilgan. Shuning uchun, hozir maktablarda o’qish
izohli o’qish olib borilyapti.
O’qish darslarida o’quvchilar tabiat, jamiyat, unda yashovchi, kishilar hayoti,
ularning o’tmishi, hozirgi yashash tarzi, mashhur kishilari haqida, vatanning
tabiati: ob-havosi, boyliklari, hayvonot dunyosi va boshqalar haqidagi bilimlarni
egallaydilar.
Sinfda o’qish darslari quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. O’qish malakasini takkomillashtirish. O’quvchilarda yaxshi, to’g’ri o’qish
sifatlari: to’g’ri tez, ifodali o’qish malakalarini shakllantirish.
2. Bolalarda kitobga muhabbat uyg’otish, kitobdan foydalanishga, undan kerakli
bilimni olishga o’rgatish, ya’ni kitob bilan ishlashni biladigan, chuqur fikrlovchi,
sermulohaza kitobxonalarni yetishtirish.
3. O’quvchilarni tevarak - atrof, borliq haqidagi bilimlarni kengaytirish, ilmiy
dunyoqarash elementlarini shakllantirish.
4. O’quvchilarni axloqiy, estetik va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash.
5. O’quvchilarning nutqini va tafakkurini o’stirish.
6. Adabiy tasavvur elementlarini shakllantirish.
Bu vazifalarni bajarishning aniq yo’li, yaxshi o’qish malakalarining sifatlari
va ularni takomillashtirish yo’llaridir. Yaxshi o’qish malakalarining sifatlariga
to’g’ri, tez, ongli va ifodali o’qish kiradi va ular o’qish darslarida o’zaro bog’liq
holda takomillashtiriladi, bu to’rt o’qish sifati bir - biri bilan uzviy bog’liq. Ongli
o’qish yaxshi o’qish malakalarining asosiysi hisoblanadi, chunki o’quvchi tez
qisqa - o’qiganini anglamasa, bunday o’qish talabga javob bermaydi.

“ To’g’ri o’qish ongli o’qishga xizmat qiladi. Tez, to’g’ri, ongli o’qish
ifodali o’qishning asosi hisoblanadi. Yaxshi o’qish sifatlarini egallash maktabda
barcha predmetlarni muvaffaqiyatli o’zlashtirishning sharti hisoblanadi” 1
.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari to’g’ri talaffuz bilan matn ma’nosini puxta sintez
qilishda qiynaladilar. O’qish ko’nikmalarini takomillashtirish uchun asar ustida
ishlashni o’qitish bilan birga amalga oshirish zarur.
O’qish jarayonida xatolar turli sabablarga ko’ra chiqadi:
1. So’zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish o’rtasida puxta talaffuz
qilishga harakat qiladi. va ma’nosini e’tibordan chetda qoldiradi.
2. So’zlar ko’p bo’ginli (murakkab bo’g’in tuzilishidagi so’zlarni o’qishda), ya’ni
sozning tovush tarkibi murakkabligi uchun tez o’qiyman deb xatoga yo’l
qo’yadilar.
3. To’g’ri o’qish yorug’likka, matn shriftiga, bolaning ko’ruv sezgisiga ham
bog’liq.
To’g’ri o’qisni ta’minlash uchun o’qituvchi quyidagilarga rioya qilishi kerak:
1. Matnni o’qishdan oldin undagi o’qilishi qiyin, tuzilishi murakkab so’zlarni,
birikma va gaplarni aniqlashi, ular ustida ishlash usullarini belgilab olishi lozim.
2. Ma’nosi tushunarsiz so’zlarni aniqlashi.
3. Matnning yaxsh, orta, yomono’qiydigan o’quchilarga o’qitiladigan qismini
oldindan belgilab chiqishi.
4. O’qituvchi yoki sinf o’quvchilarining nazorati ostida o’qishni doimiy mashq
qildirishi.
1
Abdullayev, Sh. Boshlang‘ich sinflarda ongli o‘qishni o‘rgatishning metodik asoslari . Samarqand: Ilm Ziyo, 2021,
48–65-betlar.

O’qituvchi o’qish davonida o’quvchilar xato qilishi mumkin bo’lgan o’rinni
belgilab olishi lozim.Xato o’qishni bartaraf etish uchun:
1. Tuzilishi murakkab so’zlarni xat taxtaga yoki kartonga bo’g’inlarga bo’lib
yozish, oldino’quvchilarga ularni bo’g’inlab, so’ng sidirg’a o’qishni mashq
qildirishi.
2. So’z ma’nolarining sinonimi, antonimini keltirib, yoki gap ichida qo’llab
tushuntirishi.
3. Xat cho’pdan foydalanish. Xat cho’p diqqati tarqoq bolaga, ko’ruv sezgisi past
o’quvchida juda foydali.
4. Xato o’qishi mumkin bo’lgan o’rindan o’quvchini ham ogohlantirish.
5. Kesma harf va kesma bo’g’inlardan foydalanish.
6. To’g’ri o’qish uchun sharoit yaratish.
7. Shivirlab va ichda o’qishdan foydalanish.
O’quvchilar yo’l qo’yadigan xatolar 2 xil:
1. So’z ma’nosini noto’g’ri anglashga olib keluvchi xatolar. (urg’uni noto’g’ri
qo’yib o’qish tuifayli)
2. So’zlarni o’qib olishga halal beradigan xatolar.

1.2. Ongli o’qishni rivojlantirish usullari
Ongli o’qish asar mazmunini, asarning g’oyaviy yo’nalishini, timsollarini,
badiiy vositalarni ro’lini tushunib o’qish ongli o’qish deyiladi.
Bola asarda tasvirlangan voqea hodisalarga munosabat bildira olsa, ongli
o’zlashtirgan bo’ladi.
Ongli o’qish quyidagi metodik shartlarga bo’gliq:
1. O’quvchuning hayotiy tajribasiga.
2. So’zlarning lug’aviy ma’nosini tushunishiga.
3. Gapda so’zlarning tushunishiga.
Ongli o’qish 2 xil ma’noda qo’llaniladi: O’qish texnikasi, O’qish sifati.
Asar qurilishini tushunish ongli o’qishdir.O’quvchining ongli o’zlashtirib o’qigani,
uning ifodali o’qiganidan, asar yuzasidan berilgan savollarga javobidan
aniqlaniladi.Ongli o’qish bilan ifodali o’qish biri - ikkinchisini taqazo etadi. Ifodali
o’qish.Asrani uning g’oyasiga, yozuvchining niyatiga mos ravishda o’qish, asar
jozibasini ifodalab, ravon, aniq, to’gri o’qish ifodali o’qish deyiladi.
Ifodali o’qish adabiyotni aniq va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy
formasidir.[20] O’qituvchi, ifodali o’qish orqali asar mazmunini va
emotsionallaigini o’quvchialarga ko’rgazmali ravishda yetkazadi.
Intonatsiya - urg’u, temp, ritm, to’xtam, ovozning baland - pastligining yig’indisi.
Bular og’zaki nutq elementlaridir.Bu orqali qahramonlarning turli kayfiyatlari,
ichki kechinmalri ifoda etiladi.[8]
Ifodali o’qishni egallashning asosiy shartlari:
1. Nafasni to’g’ri olish va to’g’ri sarflash.

2. Tovushlarni aniq talaffuz qilish, burro gapirish.
3. Adabiy talaffuz normalarini egallash. Bular ifodali nutqqa ham taaluqli.
Ifodali o’qish shartlaridan yana biri ovozning baland - pastligi, yoqimliligi,
tinish o’rnini asar mazmuniga mos holda o’zgartira olishlik.
Ifodali o’qishga tayyorlanish shartli ravishda 3 bosqichga bo’linadi:
1. Qahramonlarning xatti -harakatini tahlil qilish, g’oyasini belgilash, badiiy
vositalarning vazifasini tushunish. Demak, asar tahliliifodali o’qishni ta’minlaydi.
2. Pauzaning, urg’uning o’rnini, nutq tempini belgilab olish.
3. O’qishni mashq qilish.[22]
Avvalo, o’qituvchiifodali o’qish namunasini ko’rsatishi zarur.Ifodalilik
ko’rgazmalilik demakdir. O’qish darslari o’quvchilar fikrini va nutqini o’stirish,
hamda o’quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantiruvchi xususiyatlar bilan boshqa
o’quv predmetlari orasida alohida o’rin tutadi. O’qish darslari jarayonida
o’quvchilarning o’qish malakalari nakomillashib, to’g’ri, ongli vaifodali o’qish,
badiiy asar g’oyasini tushunish qobiliyatlari o’sib boradi.
“O’qish kitobi”dagi turli janrlarga xos bo’lgan badiiy asarlarni o’qish va ular ustida
ishlash orqali o’quvchilarning borliq, voqelik haqidagi tasavvur -tushunchalari
kengayadi.
1- sinfda o’quvchilar ongli, turli va bir me’yorda bo’g’inlab o’qish malakasini
egallaydilar. Ayrim nutq tovushlarining talaffuzidagi qiyinchiliklar bartaraf etiladi.
O’quvchilar o’qigan matnlarning mazmunini o’qituvchining yordamchi
savollari asosida hamda kichik hajmdagi matn mazmunini unga ishlangan rasmdan
foydalanib, so’zlab berishga o’rganib boradilar.

2- sinfda o’quvchilarda so’zni butunicha o’qish malakalari shakllanadi va
ongli, to’g’ri, ifodali o’qishga intilish yaqqol seziladi. O’qish tezligi ortadi.Ayrim
matnlarni ovoz chiqarmay mustaqil o’qiy boshlaydilar.O’qituvchi rahbarligida
o’qilgan matndagi asosiy fikrni aniqlaydilar, undagi ayrim voqea - hodisalarni so’z
bilan tasvirlashga o’rganadilar.
O’qish va matnni savollar asosida hikoyalashda o’quvchilar nutqining to’g’ri
va aniq bo’lishiga, nutqda so’zlardan o’rinli foydalanishlarga e’tibor beriladi.
3- sinfda o’quvchilar so’zlarni butunicha o’qish malakalarini to’la egallab,
ongli va ifodali o’qishga ko’proq e’tibor beradilar. O’qilgan matn mazmunini
mulohaza qilish, voqealar yo’nalishini aniqlash qobiliyatiga ega bo’ladilar.Bu
sinfda o’qilgan asarning badiiy - tasviriy xususiyatlari ustida ishlash davom
ettiriladi. 3 - sinf o’quvchilariga o’zaro fikr olishuv jarayonida xalq maqollari va
obrazli ifodalardan o’rinli foydalanish, adabiy talaffuz normalariga rioya qilishga
o’rgatiladi.
4 -sinfda o’quvchilar matndagi so’zlarni butunicha ma’nosiga tushunib
to’g’ri o’qish malakalarini to’la egallaydilar. O’qiganlari mazmunini qayta
hikoyalsh, matnni qismlarga bo’lish va soda reja tuzish vazifalarini bajara oladilar.
O’qish va gapirish jarayonida o’quvchilarning abadiy normalariga rioya qilishlari
talab qilinadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari yuqorida belgilangan talablar asosida
o’z ishlarini natijasini nazorat qilib borishi kerak.O’qish darslarida darsning asosiy
qismini o’quvchilarning o’qishiga ajratish lozim. O’quvchilar turli xildagi aniq
topshiriqlar asosida bir necha marta o’qitiladi va o’qish mas’uliyatlari orttiriladi.
Boshlang’ich o’qish malakalarini (to’g’ri, tez, ongli, ifodali o’qishni
takomillashtirish) bolalarni o’qigan asarlarining adabiy - estetik xususiyatlarini
chuqur idrok etish, ularni tasvirklangan voqea - hodisalar mag’zini chaqish,

muayyan xulosalar chiqarishga tayyorlash; bolalarda yuksak axloqiy sifatlarni va
nafosat tuyg’usini tarbiyalash; o’quvchilarni matn ustida ishlash o’rgatish;
o’quvchilarning atrof - muhit haqidagi bilimlarini boyitish 2
. Bu vazifalar dasturda
berilagan badiiy, ilmiy - ommabop asarlar, jumladan, xalq og’zaki ijodi namunalari
asosida amalga oshiriladi 3
. Har bir sinf o’qish dasturi quyidagi bilimlarni o’z ichiga
oladi. DTS talabiga ko’ra 1 - sinf o’quvchilari matn ustida ishlash jarayonida
quyidagicha ishlarni amalga oshiradilar:
1. O’qilgan matnda nima haqida fikr yuritilayotganligi to’g’risida suhbat
o’tkaziladi.
2. O’qilgan adabiy asar namunasining umumiy mazmuni aniqlanadi.
3. O’qilganda ishtirok etuvchi shaxslarning xatti - harakatlariga elementlar
ravishda baho berishga o’rgatilib boriladi.
4. O’qilgan badiiy asar namunasining tili o’rganiladi. O’qilganda ishtirok etuvchi
qahramonlarning xatti - harakatini, ularni bir - biriga taqqoslash yuzasidan mashq
qildiriladi.
Matn ustida ishlashning eng ko’p qo’llaniladigan usullaridan biri
o’quvchilarning ichida o’qishidir.U yoki bu adabiy asar namunasi yoki ilmiy -
ommabop maqolalar o’quvchilarga ichida o’qish uchun topshirishda o’qituvchi
matnni o’qitishdan ko’zlangan maqsadga qarab quyidagi topshiriqlarni berishi
mumkinIfodali o’qishni:
1. O’qituvchi tomonidan topshirilgan badiiy asar namunasi yoki ilmiy -ommabop
maqolalarni ichda o’qib, matn oxirida berilgan yoki oldindan tayyorlab doskada
yozib qo’yilgan savollarga javob berish.
2
Akramov, Z. Pedagogik psixologiya . Toshkent: O‘qituvchi, 2018, 145-bet.
3
Nurmatova, Z. (2019). O‘qish ko‘nikmalarini rivojlantirish va ongli o‘qish. Andijon: Andijon davlat universiteti,
140-bet.

2. Matnni ichda o’qib, tushunilmaydigan o’rinlarni, so’z v aiboralarni aniqlab
chiqish va shular yuzasidan savollar berish.
3. O’qilganning mazmuni yuzasidan, qanday rasmlar chizish mumkinligini
aniqlash maqsadida ichda o’qish.
4. O’qituvchining topshirig’i yoki savoliga javob toppish maqsadida ichda o’qish.
Matn ustida ishlashga o’rgatishda: so’z ma’nolarini tushuntira olish, o’qilganda
ishtirok etuvchilarni tasvirlashi uchun matndan obrazli so’zlarni topa bilish,
o’qilgan asar namunasida qatnashuvchi shaxs haqida hikoya qilish uchun material
tanlash kabi ishlar bajartiriladi.
O’qilgan matnni muhokama qilishda suhbat uchun ko’p vaqt sarf qilib,
o’qilganining g’oyasidan bola fikrini uzoqlashtirib, chalg’itmaslik zarur.
Badiiy asar namunalarini o’qish orqaligina uni har tomonlama o’rganiladi. Shunga
ko’ra, o’qish va nutq o’stirish darsining asosiy qismini berilgan matnni bolaga
o’qitishni tashkil etishi lozim.
O’qish, berilgan matn mazmuni bilan tanishish va o’quvchining fikri, nutqi har
tomonlama rivojlanishiga yordam beradi.
Matn ustida ishlaganda uning hajmi va xarakteriga qaraladi. Hajmi kichik,
tushunilishi oson matnlarni o’qishdan so’ng tahlil qilishga kirishiladi. Lekin hajmi
katta bo’lsa, avval o’qilganining mazmunini’o’zlashtirishga oid reja tuzish, qayta
hikoya qilish lozim bo’ladi.
O’qilgan matn mazmunini tahlil qilishda o’qilganining mazmuni asosida savol
tarzida reja tuzish va shu tuzilgan reja asosida qayta hikoya qilish ham o’qish va
nutq o’stirish mashg’ulotlarining eng muhim etaplardan biri sanaladi 4
.
4
Akhmedova, L. (2021). O‘quvchilarda o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirish. Tashkent: O‘zbekiston davlat
pedagogika universiteti, 160-bet.

Matn ustida ishlashda ko’zda tutilgan asosiy maqsad o’quvchilarni milliy istiqlol
g’oyalari ruhida tarbiyalash, ularning axloqiy va estetik tuyg’ularini
takomillashtirishdir.Matn ustida ishlashda suhbat asosiy rol o’ynaydi.Suhbat
o’qituvchi belgilab, kelgan savollar asosida o’tkaziladi. Tabiiyki, to’g’ri o’qish
malakasini hosil qilish uchun quyidagi ish usullaridan foydalanish maqsadga
muvofiqdir.
1. Ko’p bo’g’inli va talaffuzi qiyin so’zlarni bo’g’inlarga bo’lib, so’ng o’qish.
2. Tanish matnlarni qayta o’qitish, o’qish sur’atini asta - sekin oshirib borishi
orqali notanish matnalrni ham tutilmay o’qish iqtidoriga ega qilinadi.
3. To’g’ri o’qishni ta’minlashda tovush, bo’g’in va so’zlarni to’g’ri, aniq talaffuz
etish katta ahamiyat kasb etadi. Aytishda “p” yozilishda “b” yoziladigan so’zlarni
to’g’ri o’qishga o’rgatish (kitob, serob) r tovushini o’rniga ya, y deb (bayroq -
bayloq, o’rtoq - o’ytoq) talaffuz etishlariga yo’l qo’ymasligi lozim.
4. Tez aytish usulidan foydalanish o’qish malakasini takomillashtirishning eng
qulay vositalaridan biri hisoblanadi. Tez aytishda avval soz va jumlalar sekin, aniq
aytiladi, yod olinadi so’ng, asta - sekin talaffuz qilish sur’ati tezlashtiriladi, dastlab
o’qituvchi tez aytishni bolalar bilan birgalikda bir - ikki marta aytadi. So’ng
o’zlariga takrorlatadi.
5. To’g’ri o’qish malakasini hosil qilishda o’quvchilarning o’qishlariga aslo yo’l
qo’ymaslik lozim. Aks holda, o’quvchi o’rtog’ining o’qiganlarini yodaki
takrorlashga odatlanib, o’qilayotgan asar mazmunini tushunmay qoladi.

2.1. Boshlang’ich sinflarda ongli o’qishni o’rgatish metodlari
O’qish darslarida o’quvchilarni to’g’ri o’qish malakalarini rivojlantirishda
guruhlarda ishlash katta samara beradi. Bunda biror matnni tanlab u yuzasidan har
bir guruhga turli topshiriqlarni turli fanlar bilan bog’lagan holda berish, ya’ni
integratsiyalash orqali o’quvchilarda to’g’ri ongli o’qish bilan birga, shu matn
orqali boshqa fanlardan olgan bilimlari mustahkamlanib, o’quvchida fanlarni
integratsiyalashga va ayniqsa, ona tili mavzulari bilan o’qish fanini bo’g’kash katta
qiziqish va ishtiyoq uyg’otadi.
Masalan; biror mavzu yuzasidan ijodiy mehnat usulini qo’llash, bunga ijodiy “
1- aprel kulgi kuni” mavzusini olamiz. Bu mavzu yuzasidan turli guruhchalarga
turli topshiriqlar beramiz.
Bunday ijodiy mehnat usuli asosida bir mavzu bo’yicha 1-guruhchaning kichik
hikoya yozishi bilan ona tilidagi, 2-guruhchaning rasm chzishi - tasviriy san’at,
tabianshunoslik darsiga, 3- guruh applikatsiya yasashi - mehnat darsiga, 4-
guruhchaning qo’shiq kuylashi - musiqaga, 5- guruhchaning maqol, hadis, hikmatli
so’zlar aytishi - odobnomaga, 6 - guruhcha sahna ko’rinishi namoyish etishi uni
ijodkorlikka undashi asosida fanlar aro bog’liqlikni yuzaga keltiradi. Ona tili
darslarida “Son” mavzusi bilan bog’liq klaster usulini qlo’llash asosida bola o’zi
integratsiyani ko’rsatib o’tishi ham mumkin. O’qish darslari o’quvchilarning
bilimini mustahkamlash, ularda mustaqil o’qish ko’nikmalarini rivojlantirish va
matnni tushunish jarayonlarini ongli amalga oshirishga yo’naltirilgan. Ongli
o’qishning ahamiyati shundaki, o’quvchilar matnni chuqur o’qib, uning ma’nosini
tushunishga, mantiqiy bog’lanishlarni anglashga va o’z fikrlarini shakllantirishga

o’rganadilar. Ushbu maqolada o’qish darslarida ongli o’qishni ta’minlashning
usullari va metodlari ko’rib chiqiladi 5
.
1. Ongli o’qishning ta’rifi va ahamiyati
Ongli o’qish – bu o’quvchining matnni o’qish bilan birga, uning mazmunini
anglab, tahlil qilish jarayoni. Bu faqat matnni o’qish emas, balki uning ma’no va
mazmunini to’g’ri tushunish va bu tushunchalarni ongli ravishda qayta ishlashdir.
Ongli o’qishning rivojlantirilishi bolalarning o’qish savodxonligini oshirishda va
ularning kelajakdagi bilimlarini mustahkamlashda muhimdir 6
.
2. Ongli o’qishni shakllantirish metodlari
Ongli o’qishni ta’minlash uchun turli metodlardan foydalanish mumkin. Bular
quyidagilardan iborat:
 Kichik guruhda ishlash . O’quvchilar birgalikda matnni o’qib,
tushunmagan qismlarni birgalikda muhokama qiladilar. Bu ularga bir-
birlarining fikrlarini eshitishga va o’z mulohazalarini kengaytirishga yordam
beradi.
 O’qish jarayonida savol-javob usuli . O’qituvchi matn bo’yicha savollar
berib, o’quvchilarni chuqur o’ylashga va o’qiganlarini tahlil qilishga
undaydi.
 Matnli mashqlar . O’quvchilar matndagi asosiy fikrlarni ajratib olish va
ularni tahlil qilishni o’rganishlari lozim. Bu usul ularga matnni to’liq
tushunishga yordam beradi.
5
Khalilova, M. (2022). O'qish darslarida pedagogik nazorat va ongli o'qish. Tashkent: O‘zbekiston davlat
universiteti, 150-bet.
6
Xudoyberdiyeva, A. (2018). O'qitish jarayonida o'qish faoliyatini boshqarish. Nukus: Qoraqalpog‘iston davlat
universiteti, 110-bet.

3. Ongli o’qishni rivojlantiruvchi texnologiyalar
Zamonaviy texnologiyalar orqali o’quvchilar ongli o’qish ko’nikmalarini yanada
samarali rivojlantirishlari mumkin. Interaktiv elektron kitoblar va multimedia
darsliklari bu jarayonda asosiy o’rin tutadi. Shu bilan birga, kompyuter dasturlari
va o’quv platformalari o’qish jarayonini qiziqarli va interaktiv holga keltiradi.
Ushbu texnologiyalar bolalarda mustaqil o’qish va tushunishni oshirish uchun juda
foydalidir.
4. Ongli o’qish jarayonida baholash
O’quvchilarning ongli o’qish darajasini baholash uchun testlar, matn bo’yicha
savol-javoblar va tahliliy mashqlar keng qo’llaniladi. Shu orqali o’quvchilarning
matnni tushunish qobiliyati va bilim darajasini aniqlash mumkin.
O’qituvchilar turli baholash usullaridan foydalangan holda o’quvchilarning matnni
anglash darajasini muntazam tahlil qilib borishlari kerak.
O’qituvchining vazifasi o’quvchilarni ongli o’qishga o’rgatishda katta rol
o’ynaydi. O’qituvchi matnni o’quvchilarga tushunarli qilib yetkazish, kerakli
savollar berish va ularga mustaqil fikr yuritishga yordam berishi kerak. O’qituvchi
o’quvchilarning tushunchalarini aniqlash va ularga chuqur anglashni
rivojlantirishda metodlarni to’g’ri qo’llashi zarur. Ongli o’qishni shakllantirish va
rivojlantirish jarayoni uzluksiz va maqsadli bo’lishi lozim. Ushbu jarayonda
o’quvchilarga turli metodlar orqali ongli o’qishni o’rgatish va ularni matnni tahlil
qilishga, chuqur o’ylashga undash o’qituvchining asosiy vazifalaridan biridir. Shu
orqali o’quvchilar nafaqat o’qish ko’nikmalarini, balki mustaqil fikrlashni ham
o’zlashtiradilar 7
.
7
Azimov, I. (2021). O‘qish darslarida ongli o‘qishni shakllantirish usullari. Samarkand: Samarqand davlat
universiteti, 120-bet.

2.2. Ongli o’qishni baholash va natijalarni kuzatish
Ongli o’qish – bu faqat o’qilgan matnning so’zlari yoki jumlalarini
tushunish emas, balki ularning chuqur ma’nosini anglab, tahlil qilish jarayonidir.
Ongli o’qish o’quvchilarga mazmunli va samarali o’qish imkonini beradi. Biroq,
har bir o’quvchi bu jarayonni bir xil darajada o’zlashtira olmaydi. Ongli o’qish
qaysi yoshdagi o’quvchilar yoki qanday bilim darajasiga ega bo’lgan shaxslarga
mos ekanligi va bu ko’nikma qanday rivojlantirilishi haqida ushbu maqolada so’z
boradi.
Ongli o’qishni o’rganish oson jarayon emas, bu katta ko’nikmalarni talab
qiladi. Kichik yoshdagi bolalar yoki boshlang’ich sinf o’quvchilarida ongli
o’qishni shakllantirish uchun avvalo ularga to’g’ri o’qish texnikasi o’rgatilishi
lozim. Ushbu yoshdagi o’quvchilarga oddiy va tushunarli matnlar tanlab berilishi
kerak, chunki ularning matnni chuqur anglash qobiliyati hali rivojlanmagan
bo’ladigdek, o’rta maktab o’quvchilari va kattalar ongli o’qish ko’nikmalarini
o’zlashtirishda katta imkoniyatlarga ega. Bu yoshdagi shaxslar matnni faqat yuzaki
o’qib emas, balki ularning ma’nosini chuqur anglab, fikrlashga tayyor bo’ladi.
Ongli o’qish ko’nikmasi ularda matnni tahlil qilish, qiyoslash va xulosa
chiqarishga asoslangan .
Ongli o’qishning rivojlanishi uchun o’quvchi ma’lum bir tayyorgarlikka ega
bo’lishi kerak. Bu quyidagi shartlarga bog’liq:
 Til va matn bilimlari . O’quvchi yaxshi lug’at zahirasiga ega bo’lishi va
matnning tuzilishini tushunishi zarur. Bu esa ularga matnni anglash va uning
ma’nosini talqin qilishda yordam beradi .

 O’quv kolantirish . O’quvchilar uchun o’qish texnikasi va metodologiyasini
to’g’ri tushuntirib berish, ularga to’g’ri savollar berish va matnni
o’zlashtirishda yordam berish kerak. Bu jarayon davomida turli
mashg’ulotlar va amaliy mashqlar o’quvchilarga ongli o’qish ko’nikmalarini
rivojlantirishga yordam beradi .
Ongli o’qishni shakllantirishning bir necha bosqichi mavjud. Birinchi
bosqichda o’quvchilarga oddiy matnlar berilib, ulardan asosiy g’oyani anglash
talab qilinadi. Ikkinchi bosqichda murakkabroq matnlar berilib, o’quvchilarga
matnning asosiy va qo’shimcha ma’nolarini tushunish vazifasi yuklanadi. So’ngra,
o’quvchilar ongli ravishda matnni tahlil qilib, uning ichki bog’lanishlarini
tushunishga o’rgatiladi .
Ongli o’qishni o’rganishga to’sqinlik qilzi o’quvchilar uchun ongli o’qishni
o’zlashtirish qiyin kechadi. Buning sabablaridan biri til bilish darajasi past bo’lishi
yoki o’qishga qiziqmaslikdir. Shuningdek, ba’zida matnning murakkabligi ham
o’quvchining ongli o’qish qobiliyatiga to’sqinlik qiladi. Shu bois, o’qituvchilar
matnlar va vazifalarni o’quvchilarning bilim darajasiga mos ravishda tanlashi
lozim Ongli o’qish barcha yoshdagi o’quvchilarga o’rgatilisko’nikmaning
shakllanishi o’quvchilarning bilim darajasi, lug’at boyligi va o’quvchilik
tajribasiga bog’liq. O’qituvchilar o’quvchilarning darajasiga mos matnlar va
metodlarni qo’llab, ularning o’qish ko’nikmalarini rivojlantirishlari lozim.
Ongli o’qish o’quvchilarning o’zlashtirish darajasini oshiradigan muhim
omillardan biri hisoblanadi. Bu jarayon faqat matnni ovoz chiqarib yoki ichdan
o’qish bilan cheklanib qolmay, balki o’qilgan materialni chuqur anglash, tahlil
qilish va tushunish qobiliyatini rivojlantiradi 8
. Ushbu monografiyada ongli o’qishni
8
J umaeva, T. (2017). O‘qish darslarida ma’naviy-axloqiy tarbiya. Bukhara: Buxoro davlat universiteti, 92-bet.

shakllantirish, o’quvchilarni ushbu jarayonga jalb qilish va turli o’qitish metodlari
keng tahlil qilinadi. O’quvchilarning ongli o’qish ko’nikmalarini rivojlantirish,
ularga matnni anglash va mustaqil ravishda fikr yuritishni o’rgatishning samarali
usullari hamda yondashuvlar ko’rib chiqiladi.
1. Ongli o’qishning mohiyati va ahamiyati
Ongli o’qish – bu o’quvchining matnni faqat o’qish bilan cheklanmay, uning
mazmunini tushunish va o’zlashtirish jarayonidir. Bu o’quvchilarni mantiqiy
fikrlashga, mustaqil tahlil qilishga o’rgatadi va ularning intellektual rivojlanishiga
katta ta’sir ko’rsatadi. Ongli o’qish o’quvchining ma’lumotni chuqur tahlil qilish
va uni hayotiy holatlar bilan bog’lay olish qobiliyatini rivojlantiradihilarda ongli
o’qishni shakllantirish o’qituvchi uchun muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bu
jarayonda matnlarni tanlash, o’qitish metodlarini to’g’ri qo’llash va
o’quvchilarning qobiliyatlarini hisobga olish katta ahamiyatga ega. Bu esa
o’quvchilarda nafaqat o’qish ko’nikmasini, balki ularda mustaqil fikrlash va bilim
olishga bo’lgan intilishlarni rivojlantirishni ta’minlaydi.Ongli o’qishni
o’quvchilarga o’rgatishda bosqichma-bosqich yondashuvdan foydalanish zarur.
Har bir bosqichda o’quvchilarning yosh xususiyatlari, bilim darajasi va
qiziqishlarini hisobga olish muhimdir.
2.1. Birinchi bosqich: Ongli o’qishga tayyorgarlik
Boshlang’ich sinf o’quvchilarini ongli o’qishga o’rgatishda avvalo ularning
savodxonlik darajasini rivojlantirish kerak. Bu bosqichda o’quvchilarni harflarni
to’g’ri talaffuz qilish, o’qish tezligini oshirish va oddiy matnlarni tushunishga
yo’naltirish zarur . Masalan, kichik yoki qisqa matnlar berilib, o’quvchilarga asosiy
voqeani anglashga yordam beriladi.

2.2. Ikkinchi bosqich: Mazmunli o’qishni o’rgatish
Keyingi bosqichda o’quvchilarga mazmunli o’qish va matnlarni tahlil qilish
ko’nikmalarini o’rgatish kerak. O’quvchilar matnning asosiy g’oyasini topishga,
mantiqiy bog’lanishlarni anglashga va fikrlarini izohlashga o’rgatiladi. Ushbu
bosqichda o’qituvchilar interfaol metodlardan foydalanib, o’quvchilarni matn bilan
ishlashga jalb qiladilar . Masalan, savol-javob o’ychik guruhlar bilan ishlash va
muhokama usullari o’quvchilarning matnni tushunishga qiziqishini oshiradi.
2.3. Uchinchi bosqich: Tahliliy o’qish
O’quvchilarni ongli o’qishga o’rgatishda oxirgi bosqich tahliliy o’qish hisoblanadi.
Bu bosqichda o’quvchilar matnni batafsil tahlil qilib, uning turli jihatlarini
aniqlashga o’rgatiladi. O’quvchilar matnning stilistik, semantik va mantiqiy
tuzilishlarini o’rganib, ularni chuqur tushunishga intiladi. Matnning kontekstual
tahlili o’quvchilarning ongli o’qish darajasini yanada rivojlantirishga yordam
beradi
3. Ongli o’qishni o’rgatish
Ongli o’qishni shakllantirish uchun turli usullar va texnologiyalardan foydalanish
lozim. Quyida ongli o’qishni rivojlantirish uchun eng samarali metodlar
keltirilgan:
3.1. Dialogik o’qitish usuli
Dialogik o’qitish usuli o’quvchilarni matnni chuqur o’qishga va o’z fikrlarini
ifodalashga rag’batlantiradi. Bu usulda o’quvchilarga matn bo’yicha savollar
berilib, ulardan javoblar olish orqali o’qish jarayoni chuqur tahlil qilinadi .

O’quvchilar o’rtasida muhokama o’tkazish, ai nazarlarni aniqlash va ular o’rtasida
bog’liqlik topishga yordam beradi.
3.2. Kichik guruhlar bilan ishlash
Kichik guruhlar bilan ishlash usuli o’quvchilarning jamoada ishlash ko’nikmalarini
rivojlantiradi. O’quvchilar birgalikda matnni o’qib, tushunmagan qismlarini bir-
birlari bilan muhokama qiladilar va umumiy xulosalar chiqaradilar. Bu usul
o’quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi .
Matnni o’qib tushuniida o’qituvchi o’quvchilarga savollar berib, ularning fikrlarini
kengaytirishga va matnning asosiy mazmunini anglashga yordam beradi. Savol-
javob usuli o’quvchilarni matn bilan faol ishlashga undaydi va ularning tahliliy
ko’nikmalarini oshiradi 9
.
4. Interaktiv texnologiyalar va ongli o’qish
Zamonaviiv texnologiyalar o’quvchilarning ongli o’qish ko’nikmalarini
rivojlantirishda juda samarali vositalardir. Interaktiv o’quv dasturlari, multimedia
vositalari va elektron kitoblar o’quvchilarga matnlarni turli formatlarda o’qish va
tahlil qilish imkonini beradi. Shu bilan birga, elektron platformalar yordamida
o’quvchilarni matn bo’yicha test sinovlari, savol-javoblar va tahliliy mashqlar
bilan shug’ullanishga jalb qilish mumkin .
9
Mansurova, D. (2022). O‘quvchilarda o‘qish motivatsiyasini oshirish. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy
va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, 160-bet.

Xulosa
O’qish jarayoni nafaqat savodxonlikni oshirish balki o’quvchilarning
fikrlash qobiliyatini shakllantirish, ularni chuqur anglash va tahlil qilish
qobiliyatlarini rivojlantirish uchun asosiy vositadir. Ongli o’qish esa,
o’quvchilarning matn mazmunini chuqur tushunishi, fikrlarini shakllantirishi,
mantiqiy xulosalar chiqara olishi jarayoni hisoblanadi. Bu qobiliyatni shakllantirish
o’qituvchi oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir, chunki ongli o’qish orqali
o’quvchilar faqat matnning yuzaki qismiga emas, balki uning ichki mazmuniga
kirib borishga o’rganadilar.Ongli o’qish o’quvchilarning o’zlashtirish darajasiga
bevosita ta’sir qiladi. Agar o’quvchilar matn mazmunini chuqur tushunmasalar,
ular bu ma’lumotlarni eslab qolishda ham qiyinchilikka duch keladilar. Ongli
o’qish o’quvchilarni faqatgina matnni yodlashga emas, balki u bilan ishlashga,
ma’nosini tahlil qilishga va real hayotda qo’llashga yordam beradi. Shu bilan birga,
ongli o’qish fikrlash jarayonini rivojlantiradi, o’quvchilarda tanqidiy fikrlash va
muammolarni tahlil qilish ko’nikmalarini shakllantiradi. Bu esa kelajakda ularning
boshqa o’quv fanlarini o’zlashtirishlari va hayotiy holatlarda to’g’ri qaror qabul
qilishlariga yordam beradi .
Shuningdek, ongli o’qish o’quvchilarning kommunikativ ko’nikmalarini
ham rivojlantiradi. Ular matn bilan ishlash jarayonida savol-javob orqali o’z
fikrlarini aniq va izchil ifoda etishni o’rganadilar, o’z fikrlari bilan o’rtoqlashishga
o’rganadilar va boshqalarning nuqtai nazarlarini tushunishga harakat qiladilar. Bu
esa o’quvchilarni jamiyatda faol ishtirokchi bo’lishga undaydi .O’qish darslarida
ongli o’qishni ta’minlash uchun o’qituvchi turli xil metodlardan foydalanishi
kerak. Har bir o’quvchining qobiliyatlari va qiziqishlarini hisobga olib, ularga mos

keladigan o’qitish usullarini tanlash muhimdir. Shu jumladan, o’quvchilarning
yosh xususiyatlarini, bilim darajasini va individual qiziqishlarini hisobga olgan
holda mos metodlarni qo’llash orqali ularni ongli o’qishga o’rgatish mumkin.
O’quvchilarning yoshiga mos matnlarni tanlash va ularga savol-javob,
guruhli ish, tahlil qilish kabi interfaol metodlardan foydalanish o’quvchilarni
o’qilgan matnni chuqur anglashga undaydi. Misol uchun, kichik yoshdagi
o’quvchilar uchun qisqa hikoyalar, ertaklar yoki dialog shaklidagi matnlar
tanlanishi mumkin. Ular matnni o’qib bo’lgach, o’qituvchi ular bilan suhbat
qurishi, savol-javob o’tkazishi va matnning mazmunini tushuntirishga
yo’naltiruvchi savollar berishi zarur. Katta yoshdagi o’quvchilar bilan esa
murakkabroq matnlarni tahlil qilish, ularning turli nuqtai nazarlari haqida
muhokama o’tkazish samarali bo’ladi .
Zamonaviy ta’lim texnologiyalari ham o’quvchilarni ongli o’qishga
o’rgatishda katta yordam beradi. Elektron resurslar, onlayn platformalar va
interaktiv materiallar yordamida o’quvchilar matnlarni turli formatlarda o’qishlari
va chuqur tahlil qilishlari mumkin. Masalan, interaktiv kitoblar, video darslar yoki
multimediyali o’quv dasturlari o’quvchilarning diqqatini jalb qilishi va ularning
matnlarni tushunish darajasini oshirishi mumkin. Ushbu vositalar o’quvchilarga
o’qish jarayonida o’zlarini erkin his qilishlariga, matn mazmunini kengroq
tushunishga yordam beradi. Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar o’qituvchilarga
darslarni yanada qiziqarli va samarali qilish imkonini beradi .
O’qish darslarida ongli o’qishni ta’minlashning yana bir muhim jihati –
o’quvchilarning individual o’quv uslubiga mos yondashuvlarni tanlashdir. Har bir
o’quvchining matnni anglash darajasi har xil bo’lishi mumkin, shu sababli ularga
mos keladigan dars metodlarini tanlash zarur. Masalan, ayrim o’quvchilar uchun

dialog va muhokama samarali bo’lsa, boshqalar uchun tahliliy mashg’ulotlar yoki
mustaqil o’qish jarayoni ko’proq foyda keltirishi mumkin. Shu bois, o’qituvchi har
bir o’quvchining qobiliyatlari va ehtiyojlarini hisobga olgan holda individual
yondashuvlarni qo’llashi lozim.O’qish darslarida ongli o’qishni ta’minlash
o’qituvchi uchun muhim vazifalardan biridir. Ongli o’qish o’quvchilarni faqat
matnni o’qishga emas, balki uni anglash, tahlil qilish va fikrlashga o’rgatadi. Bu
esa ularning o’quv jarayonida muvaffaqiyatga erishishiga, bilimlarini amaliyotda
qo’llashga va kelajakda jamiyatning faol a’zolari bo’lishlariga katta yordam beradi.
Shuning uchun o’qituvchilar o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga
mos keladigan o’qitish metodlarini qo’llab, zamonaviy texnologiyalar yordamida
ularning ongli o’qish ko’nikmalarini shakllantirishlari zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Abdullayev, Sh. Ta’lim tizimida raqobatbardosh avlodni tarbiyalash
masalalari . Toshkent: “O’zbekiston”, 2019.
2. Karimov, I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch . Toshkent: “Ma’naviyat”,
2008.
3. Mirziyoyev, Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz . Toshkent: “O’zbekiston”, 2017.
4. Mirziyoyev, Sh. M. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning nutqlari va ko’rsatmalari . Toshkent: “O’zbekiston”, 2020.
5. Xudayberganov, A. Yangi O’zbekistonning taraqqiyot yo’li . Toshkent:
“Akademnashr”, 2022.
6. Abdullayev, Sh. Boshlang’ich sinflarda ongli o’qishni o’rgatishning metodik
asoslari . Samarqand: “Ilm Ziyo”, 2021.
7. Akramov, Z. Pedagogik psixologiya . Toshkent: “O’qituvchi”, 2018.
8. Asqarov, R. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari va ularning ahamiyati .
Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2019.
9. Boboqulov, A. O’quv jarayonida kognitiv bilimlarni rivojlantirish usullari .
Buxoro: “Buxoro Universiteti”, 2020.
10. Bozorova, M. Matnni tahlil qilish va tushunishning didaktik asoslari .
Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2020.
11. Ergasheva, F. Pedagogik faoliyatda innovatsion yondashuvlar . Nukus:
“Qoraqalpoq”, 2021.
12. Jalilov, A. Boshlang’ich ta’limda o’quvchilarda mustaqil fikrlashni
rivojlantirish . Toshkent: “Akademnashr”, 2022.
13. Karimova, D. Ongli o’qishni rivojlantirishda zamonaviy metodlar .
Samarqand: “Ilm-fan”, 2019.

14. Maxmudov, S. Boshlang’ich sinflarda didaktik materiallardan foydalanish .
Buxoro: “Ilm Ziyo”, 2020.
15. Olimov, O. Boshlang’ich ta’limda o’qitish metodikasi . Toshkent:
“O’qituvchi”, 2018.
16. Qodirov, I. O’qitish texnologiyalarining amaliy tadqiqoti . Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2019.
17. Qosimov, S. O’qish darslarida o’quvchilarni ongli o’qishga o’rgatish
texnologiyalari . Qarshi: “Nasaf”, 2021.
18. Saidova, N. Boshlang’ich ta’limda o’quv jarayonini samarali tashkil etish .
Farg’ona: “O’zbekiston Milliy Universiteti”, 2020.
19. Sharipov, K. Pedagogik psixologiya va bolalar psixologiyasi . Toshkent:
“Ilm Ziyo”, 2018.
20. Xolmurodova, D. Ta’lim tizimida zamonaviy usullarni joriy etishning
ahamiyati . Toshkent: “O’qituvchi”, 2019.
21. Yuldashev, M. Boshlang’ich sinflarda savod o’rgatishning didaktik asoslari .
Namangan: “Namangan Davlat Universiteti”, 2021.
22. Bekmurodov, U. O’qish darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan
foydalanish // www.uzedu.uz , 2023.
23. Saidov, N. Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan ishlashda didaktik
yondashuvlar // www.pedagog.uz , 2022.
24. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqlari // www.press-service.uz ,
2020.
25. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari va ularning joriy etilishi // www.edu.uz ,
2023

Kitobxonlik faoliyatini shakllantirish (to’g’ri, tez, ongli o’qish)

Sotib olish