Ko'p funksiyali va global raqobat - Iqtisodiyot - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	45000UZS
Hajmi	1.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Ko'p funksiyali va global raqobat

Sotib olish

“STRATEGIK MENEJMENT“
Fanidan
KURS ISHI

MAVZU: KO'P FUNKSIYALI VA GLOBAL RAQOBAT

Bajardi:
Tekshirdi:
MAVZU:KO'P FUNKSIYALI VA GLOBAL RAQOBAT
1

REJA
KIRISH ……………..………………………..………………………..…3
1-BOB. Raqobat nazariyasi evolyutsiyasi……………..………………6
1.1 Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor
yo‘nalishlari ……………..………………………..……………………….6
2. Raqobatning iqtisodiy mazmuni va shakllanishining asosiy tamoyillari
……………..………………………..………………………..…………10
2-BOB Ko’p funksiyali raqobat……………..………………………..18
2.1Ko‘p funksiyali raqobat haqida ma’lumot ……………..…………… 18
2.2 Korxona raqobatchilarini aniqlash ……………..……………………27
3-BOB. Raqobat va narxning shakllanishi……………..……………32
3.1. Raqobatning mohiyati, shakllari va usullari ……………..…………32
3.2. Monopoliyalarning iqtisodiy asosi va ularning turlari ……………..37
XULOSA ……………..………………………..………………………..51
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………..……………….54
KIRISH
2

Bugungi kunda jahon bozorlarida korxonalar oldida nafaqat mahsulot va
xizmatlar sifatini ta'minlash, balki raqobatbardoshligini global miqyosda
oshirish kabi muhim vazifalar turibdi. Bunda sifat menejmenti tizimini
sertifikatlash jarayoni alohida o‘rin tutadi. Ko‘p funksiyali va global
raqobat sharoitida sifat menejmenti tizimi korxonaning nafaqat mahsulot
va xizmatlarini boshqarish, balki butun tashkilot faoliyatini samarali
tashkil etish uchun asosiy vosita hisoblanadi. Ushbu jarayon
korxonalarning xalqaro standartlarga muvofiqligini ta’minlash bilan birga,
ularning global bozordagi pozitsiyasini mustahkamlash va uzoq muddatli
rivojlanishiga imkon yaratadi.
Sifat menejmenti tizimining sertifikatlash jarayoni global miqyosda
korxonalarga ko‘plab afzalliklarni taqdim etadi. Birinchidan, bu jarayon
tashkilotlarning ichki jarayonlarini optimallashtirishga, resurslardan
samarali foydalanishga va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga
yordam beradi. Ikkinchidan, ISO 9001 kabi xalqaro standartlarga
asoslangan sertifikatlash korxonalarga xalqaro bozorda tan olinish va
ishonch qozonish imkonini beradi. Bunday tan olinuvchanlik global
miqyosda raqobatbardoshlikni ta'minlash uchun muhim omil hisoblanadi.
Global raqobat sharoitida korxonalar uchun sertifikatlash jarayoni faqat
sifatni ta’minlash vositasi bo‘lib qolmay, balki strategik boshqaruvning
muhim qismi hisoblanadi. Ushbu jarayon orqali tashkilotlar bozor
talablarini chuqur o‘rganadi, o‘z faoliyatini xalqaro standartlarga
muvofiqlashtiradi va mijozlar talablariga javob berishga intiladi. Natijada,
sifat menejmenti tizimi sertifikati korxonalar uchun ishonch belgisi
sifatida xizmat qiladi va mijozlarning brendga bo‘lgan sadoqatini oshiradi.
3

Ko‘p funksiyali sifat menejmenti tizimi korxonalarning turli sohalaridagi
jarayonlarini yagona tizim ostida birlashtirishga qaratilgan. Bu tizim orqali
mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, mijozlar bilan ishlash va
resurslarni boshqarish kabi barcha jarayonlar samarali nazorat qilinadi.
Sertifikatlash jarayoni esa bu jarayonlarning standartlarga mosligini
ta’minlaydi va korxonaning samaradorligini oshiradi. Shu bilan birga,
tizimning ko‘p funksiyaliligi korxonaga bir vaqtning o‘zida bir nechta
maqsadlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Sertifikatlash jarayonining yana bir muhim jihati – bu korxonaning
global bozordagi raqobatbardoshligini oshirishidir. Global raqobat
sharoitida korxonalar faqat mahsulot va xizmatlar sifatini ta’minlash bilan
cheklanib qolmasdan, o‘z faoliyatini strategik darajada boshqarishga
intiladi. Sifat menejmenti tizimi sertifikati nafaqat ichki jarayonlarning
samaradorligini ta’minlaydi, balki tashqi bozorlarda ham ishonchli hamkor
sifatida ko‘rinish beradi.
Ko‘p funksiyali va global raqobat sharoitida sifat menejmenti tizimini
sertifikatlash jarayoni korxonalar uchun nafaqat raqobatbardoshlikni
oshirish, balki yangi bozorlarni o‘zlashtirish, mijozlar bazasini
kengaytirish va uzoq muddatli barqaror rivojlanishni ta’minlash
imkoniyatini beradi. Shu sababli, ushbu jarayon korxonaning strategik
rivojlanish yo‘lida muhim qadam hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, ko‘p funksiyali va global raqobat sharoitida sifat
menejmenti tizimini sertifikatlash jarayoni korxonalar uchun samarali
boshqaruv vositasi sifatida ahamiyatlidir. Bu jarayon korxonalarning ichki
jarayonlarini optimallashtirishga, resurslardan samarali foydalanishga va
4

xalqaro miqyosda raqobatbardoshlikni ta’minlashga yordam beradi. Shu
bilan birga, sertifikatlash jarayoni korxonalarning global bozor talablariga
javob berishiga, xalqaro darajada tan olinishi va mijozlarning ishonchini
qozonishiga imkon yaratadi. Global raqobat sharoitida bu jarayon
korxonalarning muvaffaqiyati va uzoq muddatli barqarorligini
ta’minlashning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
5

1-BOB. Raqobat nazariyasi evolyutsiyasi
1.1 ―2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi ning Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishning‖
ustuvor yo‘nalishlari
O‘zbekiston o‘z mustaqilligining dastlabki yillarida bozor iqtisodiyotiga
o‘tishning o‘ziga xos yo‘lini tanlab, uni izchil amalga oshirishi natijasida,
Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligidagi boshqa ko‘plab mamlakatlardan
farqli ravishda, ishlab chiqarish va aholi turmush darajasining keskin
pasayib, davlatning ichki va tashqi qarzlari haddan ziyod oshib ketishiga
yo‘l qo‘ymaslikka erishdi. 1991–1995 yillarda O‘zbekistonda yalpi ichki
mahsulotning pasayishi, MDH davlatlari o‘rtasida eng kamko‘rsatkichni –
18,8 foizni tashkil etdi. Holbuki, bu raqam Rossiyada – 53 foiz, Ukrainada
– 52 foiz, Belarusda – 54,6 foiz, Qozog‘istonda esa 75,4 foizga teng
bo‘ldi. O‘zbekiston iqtisodiyoti 2000-2003 yillar davomida yiliga 3,8–4,2
foiz o‘sish darajasida o‘rtacha sur‘atlar bilan rivojlandi. Qulay ishchan
muhit yaratish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik yangilashga qaratilgan iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish
jarayonlarining natijasi sifatida mamlakatimiz iqtisodiyoti 2004 yildan
e‘tiboran yiliga 7–9 foiz darajasidagi yuqori va barqaror o‘sish sur‘atlarini
namoyish qila boshladi. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar
Strategiyasi qabul qilingan o‘rta muddatli dasturlar asosida makroiqtisodiy
muvozanatni saqlash, tarkibiy va institutsional o‘zgartirishlarni
chuqurlashtirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning yuqori o‘sish
6

sur‘atlarini ta‘minlash ustuvor vazifa sifatida belgilanmoqda. Jahon
iqtisodiyotida saqlanib qolayotgan murakkab vaziyat va dunyo bozorlarida
yuzaga kelgan noqulay kon‘yunkturaga qaramasdan, mamlakatimiz
iqtisodiyoti so‘nggi yillarda ham yuqori sur‘atlarda o‘sishda davom etdi.
Xususan, 2015 yil yakuni bo‘yicha mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot
hajmining real o‘sishi 2014 yilga nisbatan 8 foizni, 2016 yil yakuni 2015
yilga nisbatan 7,8 foizni, 2017 yil 5,3 va 2018 yilda esa 2017 yilga
nisbatan 5,1 foizni tashkil etdi. Dastlabki ma‘lumotlarga ko‘ra, 2018 yilda
O‘zbekiston respublikasi yalpi ichki mahsuloti (YaIM) xajmi joriy
narxlarda 407514,5 mlrd. so‘mni tashkil etdi va 2017 yil bilan
taqqoslaganda 5,1 foizga o‘sdi. YaIM deflyatori indeksi 2017 yildagi
narxlarga nisbatan 128,1 foizni tashkil etdi. (1.1-rasm).
1.1-rasm. O‘zbekiston iqtisodiy o‘sish sur‘atlari, foizda1 2017-2021
yillarga mo‘ljallangan Harakatlar Strategiyasida tarkibiy o‘zgartirishlarni
chuqurlashtirish, yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya
7

qilish hisobiga milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishda
mineral xom ashyo resurslarini chuqur qayta ishlash bo‘yicha umumiy
qiymati qariyb 40 mlrd. dollarga teng bo‘lgan 649 ta investitsiyaviy
loyihalarni amalga oshirishni ko‘zda tutuvchi tarmoq dasturlarini o‘z
vaqtida amalga oshirish belgilanmoqda (1.2- rasm).
Xususan, 2017 yilda umumiy qiymati 1,0 mlrd dollarga teng 145 ta ishlab
chiqarish quvvatlarini foydalanishga topshirish, jumladan meva-sabzavot
va go‘sht-sut mahsulotlarini qayta 1Statistika qo‘mitasining 2000-2018
yillardagi yillik statistik to‘plamlari asosida tuzildi 2 O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli ―2017-
2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida gi Farmoni ilovalari‖
asosida tuzildi 110 109.5 109 109 108.1 108.5 108.3 108.2 108 108.1 108
108 107 107.7 107.8 107 107.3 106 105.3 105.1 105 104.2 104 104.2 104
103.8 103 102 101 100 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
8

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 йиллар ишлаб
чиқаришни ошириш Қурилиш материалларини ишлаб чиқаришни
янада кенгайтириш Фармацевтика маҳсулотлари ишлаб чиқаришни
ошириш Тайе[р чарм-пойабзал маҳсулотларини ишлаб чиқаришни
кенгайтириш Углеводород хом аш
е[ларни қайта ишлашни
чуқурлаштириш Ким
е[вий хом аш е[ларни чуқур қайта ишлаш Рангли
ва қимматбаҳо металларни чуқур қайта ишлаш Мева-сабзавот, гўшт-
сут маҳсулотларини қайта ишлаш 15 178 29 151 7 6 9 6 24 342 2 25 6
217 0 50 63 100 147 150 200 250 300 350 400 қиймати, млн.доллар
лойиҳа сони, та 8 енгил саноатда - 85 та чармпойабзал соҳасида - 31
та қурилиш материаллари ишлаб чиқаришда - 16 та электртехника
саноатида - 17 та фармацевтика соҳасида - 18 та озиқ овқат саноатида
- 78 та ishlash sohasida qiymati 147,0 mln.dollarga teng 63 ta loyiha;
rangli va qimmatbaho metallarni chuqur qayta ishlash bo‘yicha qiymati
217 mln.dollarga teng 6 ta loyiha, kimyoviy ashyolarni chuqur qayta
ishlash bo‘yicha 25,0 mln. dollarlik 2 ta loyiha, uglevodorod xom
ashyolarini qayta ishlashni chuqurlashtirigsh bo‘yicha 342 mln.dollarlik 6
ta loyiha, tayyor charm poyabzal mahsulotlari ishlab chiqarishni
kengaytirish bo‘yicha 6 mln.dollarlik 9 ta loyiha, farmatsevtika
mahsulotlari ishlab chiqarishni oshirishga yo‘naltirilgan 24 mln. dollar
qiymatga teng 7 ta loyiha, qurilish materiallari ishlab chiqarishni yanada
kengaytirish bo‘ytcha 151 mln.dollarlik 29 ta loyiha, tayyor to‘qimachilik
va tikuv trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarishni oshirish bo‘yicha 178
mln.dollarlik 15 loyihani amalga oshirish nazarda tutilmoqda. 2017-2021
yillarga mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasida hududlarni kompleks va
muvozanatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, ularning salohiyatidan
samarali va optimal foydalanish yo‘nalishi muhim o‘rin tutadi (1.3-rasm).
9

Bunda: Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishda nisbatan orqada qolayotgan
Nurota, Kattaqo‘rg‘on, Qo‘shrabot, Qiziriq, Muzrabot, Boyovut, Sardoba
tumanlarini kompleks rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga
oshirish; Toshkent shahrining Yashnobod va Olmazor tumanlarida kichik
biznesning inoovatsion texnoparklarini tashkil etish; Kichik sanoat
zonalarini tashkil etish; Ishsizlik darajasi yuqori hududlarda yangi
loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish:
Mazkur loyihalarining to‘lig‘icha va izchillik bilan amalga oshirilishi
natijasida ishsizlik yuqori bo‘lgan hududlarda bandlik darajasi ko‘tariladi,
hududning salohiyati ortadi. 1.2 Raqobatning iqtisodiy mazmuni va
shakllanishining asosiy tamoyillari Raqobat - iqtisodiy kategoriya sifatida
bozor iqtisodiyotining va umuman tovar xo‘jaligining eng muhim belgisi,
uni rivojlantirish vositasi, bozor mexanizmining asosiy tarkibiy
qismlaridan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti o‘zining yetuklik darajasi
va rivojlanish xususiyatlaridan qat‘iy nazar raqobatning mavjud bo‘lishini
3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-
sonli ―2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
10

beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasito‘g‘risida gi‖
Farmoni ilovalari asosida tuzildi 9 Ижтимоий ишлаб чиқаришни
мувофиқлаштиришнинг мураккаб механизми Иқтисодий
тараққи
е[тнинг ҳаракатлантирувчи кучи Иқтисодий субъектларнинг
ўз манфаатларини амалга ошириш мақсадидаги ўзаро таъсир, ўзаро
алоқа ва кураши иқтисодий жара
е[ни Ишлаб чиқариш
муносабатларининг шакли taqozo etadi. SHu bilan birga, bozor
iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan raqobatchilik munosabatlari ham
takomillashib, o‘z shakllarini o‘zgartirib boradi. Raqobat tushunchasi shu
qadar serqirraki, uni qandaydir yagona umumiy ta‘rif bilan qamrab olish
mumkin emas. «Raqobat» tushunchasini aniqlashtirishning ba‘zi bir nuqtai
nazarlariga to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Raqobat
tushunchasi turli izohli lug‘at va ma‘lumotnomalarda turlicha ta‘riflanadi.
Jumladan, «Yazuk biznesa» nomli lug‘atda: «Raqobat (lotincha concurrere
– to‘qnashuv; inglizcha competition, rivalry) – bozorda ishtirok etayotgan
korxonalar o‘rtasidagi o‘z mahsulotlarini sotishning eng qulay
imkoniyatlarini ta‘minlash, xaridorlarning turli-tuman ehtiyojlarini
qondirishmaqsadidagi o‘zaro ta‘sir, o‘zaro aloqa va kurash iqtisodiy
jarayonidir. Raqobat va monopoliya dialektik birlikni tashkil etib, doimo
bozorda bir-birlariga qarama-qarshi turadilar» 4 , deb ifodalangan. Bundan
ko‘rinadiki, raqobatni nafaqat kurash, balki o‘zaro ta‘sir va aloqa jarayoni
sifatida ham talqin etilgan. Raqobat kurashi va uni harakatlantiruvchi
kuchlar, monopoliyaga qarshi boshqaruvmexanizmlari haqida dastlabki
to‘laqonli nazariy qoidalar faqat XVIII asrning o‘rtalariga kelib paydo
bo‘lgan. Umumiy tarzda, raqobatning mohiyatini ochib berishda muhim
ahamiyat kasb etuvchi jihatlarni quyidagi chizma yordamida tasvirlash
mumkin (1.1.-rasm).Har bir bozor o‘zining xususiyatlariga ega bo‘lishiga
11

qaramay, raqobatning mohiyati uning tabiati va intensivligini ochib berish
va baholash imkonini beruvchi yagona kontseptsiya orqali ifodalanishi
mumkin. Raqobatning mohiyatini belgilab beruvchi asosiy jihatlar
SHunday qilib, raqobat ko‘p qirrali iqtisodiy hodisa bo‘lib, u bozorning
barchasub‘ektlari o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. 4
Yazuk biznesa. Terminu. Pod red. V.A.CHjena. T.: IPK «SHark», 1995,
s.216. 10 Raqobat – bozor sub‘ektlari iqtisodiy manfaatlarining
to‘qnashuvidan iborat bo‘lib, ular o‘rtasidagi yuqori foyda va ko‘proq
naflilikka ega bo‘lish uchun kurashni anglatadi. 1.3 Raqobat nazariyalari
Raqobat kurashi va uni harakatlantiruvchi kuchlar, monopoliyaga qarshi
boshqaruv mexanizmlari haqida dastlabki to‘laqonli nazariy qoidalar faqat
XVIII asrning o‘rtalariga kelib paydo bo‘lgan. Bunda klassik siе[siy iqtisod
vakillari sanalgan A.Smit va D.Rikardoning xizmatlari kattadir. Keyingi
davrlarda F.Perru, A.Marshall, Dj.Keyns, V.Leontev, Y.SHumpeter,
P.Sraffa, M.Porter, F.Kotler va boshqalarning mehnatlari tufayli raqobat
nazariyasi yanada rivoj topdi. Raqobat mohiyatiga to‘xtalar ekanmiz, uni
12

asosan uch xil е[ndashuvga bo‘lish mumkin. Jumladan, xulq-atvor
е
[ndashuvi, strukturali yondashuv va funktsional yondashuv. Raqobatning
xulq-atvor yondashuviga A.Smitning qarashlarini kiritish mumkin. U
raqobatni bozor sub‘ektlari o‘rtasida tovarlar xarid qilishva sotish borasida
qulayroq sharoitlar uchun olib boriladigan, to‘g‘ri, halol, til
biriktirishlarsiz kurash, musobaqa bilanbog‘lagan. U raqobat kurashining
asosiy usuli deb narx o‘zgarishlarini bilgan. Bunda u jamoa irodasi
(ixtiyori) bilan boshqarilmaydigan, umumiy mo‘ljallarga ega bo‘lmagan
bozorda qat‘iy xulq-atvor qoidalariga amal qilishini qayd etgan. Demak,
raqobat –bozor qatnashchilari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi aynano‘sha
«ko‘rinmas qo‘l»dir. F.Perru raqobatni doimiy tahdidli harakat sifatida
tushuntiradi. Inson o‘z manfaatini ko‘zlab qimmatroq sotib, arzon xarid
qilishga intiladi. SHuning uchun raqobat bilan doimiy to‘qashishga to‘g‘ri
keladi. Strukturali
е[ndashuvda asosiy e‘tibor raqobatchilarning o‘zaro
kurashidan bozor strukturasi, unda hukmronlik qiluvchi shart-sharoitlar
tahliliga ko‘chib o‘tadi. Masalan, K.R. Makkonnell va S.L. Bryuning
asarlarida aytib o‘tilishicha, raqobat bozorda ko‘p sonli mustaqil xaridor
va sotuvchilar mavjudligi, xaridor va sotuvchilar uchun bozorga erkin
kirish va undan chiqish imkoniyatidir. Raqobat mohiyatini aniqlashga
uchinchi
е[ndashuvni funktsional е[ndashuv sifatida tavsiflash mumkin. U
raqobatning iqtisodi
е[tda o‘ynaydigan rolini ko‘rib chiqadi. Xususan,
Y.SHumpeter iqtisodiy rivojlanish nazariyasi doirasida raqobatni
eskilikning yangilik bilan raqiblik kurashi sifatida ta‘riflagan. Yangiliklar
kiritish bozor tomonidan shubha bilan qabul qilinadi, biroq agar novator
ularni amalga oshirishning uddasidan chiqsa, raqobat mexanizmi eskirgan
texnologiyalardan foydalanuvchi korxonalarni bozordan siqib chiqaradi.
Bugungi kunda raqobat tushunchasining ko‘plab ta‘riflari mavjud.
13

Jumladan, SH.SHodmonov, U.G‘afurovlar tomonidan tayyorlangan
«Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida raqobatga berilgan ta‘rifda asosan ikki
jihat: 1) uning iqtisodiy manfaatlar to‘qnashuvidan iborat ekanligi; 2)
yuqori foyda va naflikka ega bo‘lish uchun kurash ilgari suriladi, ya‘ni:
raqobat – bozor sub‘ektlari iqtisodiy manfaatlarining to‘qnashishidan
iborat bo‘lib, ular o‘rtasidagi yuqori foyda va ko‘proq naflilikka ega
bo‘lish uchun kurashni anglatadi. Bunda ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida
sarflangan xarajatlarining har bir birligi evaziga ko‘proq foyda olish uchun
kurash boradi. Mana shu foyda orqasidan quvish natijasida tovarlarni
sotish doiralari, ya‘ni qulay bozorlar uchun, arzon xom ashyo, energiya va
arzon ishchi kuchi manbalari uchun ular orasida kurash boradi. 5
Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish
uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur. O‘z
miqyosiga ko‘ra raqobat ikki turga – tarmoq ichidagi va tarmoqlararo
raqobatga bo‘linadi. Tarmoq ichidagi raqobat tovar ishlab chiqarish va
sotishning qulayroq sharoitiga ega bo‘lish, qo‘shimcha foyda olish uchun
14

bir tarmoq korxonalari o‘rtasida boradi. Har bir tarmoqdagi mavjud
korxonalarning texnika bilan ta‘minlanish va mehnat unumdorligi
darajalari turlicha bo‘lganligi sababli, ushbu korxonalarda ishlab
chiqarilgan tovarlarning individual (alohida) qiymati bir xil bo‘lmaydi.
Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqobat va
narxsiz raqobat. Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli
bo‘lib ishlab chiqaruvchilarning o‘z tovarlari narxini boshqa ishlab
chiqaruvchilarning shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi
hisoblanadi. Uning asosiy va eng ko‘p qo‘llaniladigan ko‘rinishi –
«narxlar jangi» deb ataladiki, bunda yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini
tarmoqdan siqib chiqarish uchun narxni vaqti-vaqti bilan yoki uzoq
muddat pasaytirib turadi. Bu usulni qo‘llash uchun ishlab chiqaruvchi
boshqa raqiblariga qaraganda unumliroq texnologiyani kiritishi,
malakaliroq ishchilarni yollashi va ishlab chiqarishni yaxshiroq tashkil
qilishi kerak bo‘ladi. Faqat shundagina uning tovarining individual qiymati
bozor qiymatidan past bo‘lib, mazkur tovar narxini pasaytirish imkonini
beradi. Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri – demping narxlarni
qo‘llashdir. Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o‘zlarining tovarlarini
boshqa mamlakatlarga ichki bozordagi narxlardan, ayrim hollarda
tannarxidan ham past bo‘lgan narxlarda sotadi. SHu orqali ular ichki
bozorda narxlarning barqarorligiga erishish mamlakatdagi ortiqcha
mahsulotni yo‘qotish, yangi bozorlarga kirib olish va unda o‘zlarining
iqtisodiy mavqeini mustahkamlashga harakat qiladi. Ayrim hollarda narx
yordamida raqobatlashishning belgilangan narxlardan chegirma qilish,
asosiy xarid qilingan tovarlarga boshqa tovarlarini qo‘shib berish,
muayyan hollarda imtiyozli narxlarni belgilash kabi usullaridan ham
foydalaniladi. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti rivojlangan
15

mamlakatlarda narx yordamida raqobat qilish o‘z o‘rniga ega emas, chunki
ishlab chiqaruvchilardan birining o‘z mahsuloti narxini pasaytirishi uning
raqobatchilarining ham shunday harakat qilishiga olib keladi. Natijada
firmalarning bozordagi mavqei 12 o‘zgarmay, faqat tarmoq bo‘yicha foyda
hajmini kamaytiradi. Narxsiz raqobat shu bilan tavsiflanadiki, bunda
raqobat kurashining asosiy omili tovarlarning narxi emas, balki uning
sifati, servis xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obro‘-e‘tibori
hisoblanadi. 1.5 Raqobat strategiyasi va raqobat bosqichlari Bozor
iqtisodiyotining ilk belgilari paydo bo‘lishi bilan unga xos raqobat xam
yuzaga keladi. Iqtisodiyot rivojiga mos xolda raqobatchilik munosabatlari
xam takomillashib boradi. Bozor raqobati tarixan 4 bosqichdan utadi.
Birinchi bosqich - bu natural xujalikdan bozor iqtisodiyotining dastlabki
shakllariga o‘tish bo‘lib, bu davrda raqobat mayda tovar ishlab
chiqaruvchilar urtasida boradi. Bu bosqichda raqobat maxalliy bozorlar
doirasida borasida, u bir turdagi tovar ishlab chiqaruvchilar urtasida
bo‘ladi. Raqobatda golib chikish vositasi tajriba tuplab, mexnat maxoratini
oshirish xisoblanadi. Ikkinchi bosqich - bu kapitalistik erkin raqobat
bosqichidir. Bu bosqich tovar xujaligining ommaviy tus olishi bilan,
mayda tovar ishlab chiqarish o‘rniga yirikmashinalar tizimiga va
yollangan mexnatga tayangan tovar ishlab chiqarishning kelishi bilan
xarakterlanadi. Raqobatni cheklashlar bo‘lmaydi, u erkin kurashga
aylanadi, bu kurash maxalliy bozorlar doirasidan chiqib, milliy bozor
mikyosida yuz beradi. Raqobat shiddatli boradi, uning ishtirokchilari
ko‘pchilikdan iborat bo‘ladi. Raqobatda golib chikishning sharti yangi
texnikani joriy etib, mexnat unumdorligini ustirish, yangi tovarlarni ishlab
chiqarish bo‘ladi. Uchinchi bosqich - bu monopol raqobat bosqichi bo‘lib,
u yakka xokimlikka intiluvchi yirik korxonalarning kurashidir. Raqobat
16

iqtisodni monopollashgan va monopollashmagan sohalarida aloxida
boradi, ammo bu sohalar urtasida xam kurash ketadi. Raqobatda yengib
chikish shartlari ikkinchi bosqichdagidek bo‘ladi, ammo uzaro kurashda
bozorni egallab olish, siyosiy xokimiyatdan foydalanish kabilar keng
ko‘llanadi. bu bosqichda monopol raqobat yetakchi bulsa-da, erkin raqobat
yukolib ketmaydi, u ikkinchi katorga suriladi. Iqtisodiyotda monopol
raqobat sohasi va erkin raqobat sohalariga ajralish bo‘ladi. To‘rtinchi
bosqich - yangicha erkin raqobat bosqichi bo‘lib, u aralash iqtisodiyotga
xosdir. bu bosqichda raqobatchilar goyat ko‘pchilik bo‘lib, ular yirik
korporatsiyalar, urtacha, mayda va uta mayda korxonalardan iborat
bo‘ladi. Raqobat doirasi kengayib, u ishlab chiqarishdan tashkari, xizmat
ko‘rsatish sohasida xam faollashadi, u moliya bozoriga shiddat bilan kirib
boradi, xatto sayoxat biznesi, shou (tomosha) biznes, sport biznesi, xarbiy
biznes kabilarni xam uz damiga tortadi. Raqobatlashuv baynalmilallashib,
xalkaro bozor doirasida xam yuz beradi. Eng yangi texnikatexnologiyani
ko‘llash, boshkarishni kompyuterlashtirish, tovar tarkibini zudlik bilan
yangilash, eng malakali ish kuchiga ega bo‘lish, informatsiyadan
foydalanish va, nixoyat, zamonaviy marketing xizmatini uyushtirish
raqobatda yengib chikish shartiga aylanad
2-BOBKO’P FUNKSIYALI RAQOBAT
17

Ko‘p funksiyali raqobat haqida ma’lumot
Ko‘p funksiyali raqobat – bu bozorda korxonalar yoki tashkilotlar bir
vaqtning o‘zida bir nechta faoliyat yo‘nalishlari bo‘yicha
raqobatlashadigan holat. Ushbu raqobat turi, odatda, diversifikatsiya
qilingan kompaniyalar orasida uchraydi, chunki ular turli mahsulot, xizmat
yoki bozor segmentlarida ishtirok etadilar.
Ko‘p funksiyali raqobatning xususiyatlari:
1. Faoliyatning keng qamrovliligi:
○ Kompaniyalar nafaqat bitta mahsulot yoki xizmat, balki bir
nechta sohalar yoki funksiyalar bo‘yicha raqobatlashadi.
○ Masalan, texnologiya sohasi kompaniyalari (Apple, Samsung)
nafaqat qurilmalar, balki dasturiy ta'minot, xizmatlar va onlayn
platformalarda ham raqobatlashadi.
2. Raqobat omillari ko‘pligi:
○ Narx, sifat, innovatsiya, xizmat ko‘rsatish darajasi, brend imiji
va boshqa ko‘plab jihatlar asosida raqobatlashadi.
○ Korxonalar bir nechta bozor segmentlariga qaratilgan
strategiyalar ishlab chiqadi.
3. Bozorda o‘zaro bog‘liqlik:
○ Bir sohadagi muvaffaqiyat boshqa sohalarda ham
raqobatbardoshlikni kuchaytirishi mumkin.
○ Masalan, Google qidiruv tizimidagi yetakchilikni reklama,
texnologiya xizmatlari va bulutli saqlash tizimlariga
kengaytirgan.
Ko‘p funksiyali raqobatning afzalliklari:
18

● Diversifikatsiya: Risklarni kamaytirish va daromad manbalarini
ko‘paytirish imkonini beradi.
● Resurslarni samarali taqsimlash: Resurslarni bir sohada
foydalanib, boshqa sohalarda ham raqobatbardoshlikni oshirish.
● Brendning kuchayishi: Bir bozorga oid muvaffaqiyat boshqalarida
ham brend obro‘sini oshiradi.
Ko‘p funksiyali raqobatning kamchiliklari:
● Murakkab boshqaruv: Ko‘p sohalarni boshqarish ko‘proq resurs
va strategik yondashuv talab qiladi.
● Xarajatlarning oshishi: Turli faoliyatlarni yuritish uchun katta
investitsiyalar talab qilinadi.
● Raqobat tahlikasi: Raqiblarning faolligi har bir sohada individual
yondashuvni talab qiladi.
Misollar:
1. Amazon: E-tijorat, bulutli saqlash, media xizmatlari, sun’iy intellekt
va boshqalarda faoliyat yuritadi.
2. Tesla: Elektr avtomobillari ishlab chiqarish, energiya saqlash
tizimlari va quyosh energiyasi bozorlarida raqobatlashadi.
3. Samsung: Elektronika, maishiy texnika, qurilish va kema ishlab
chiqarish kabi ko‘p sohalarda raqobat qiladi.
Korxona o‘z marketing faoliyatini uni hisobga olgan holda
rejalashtiradigan tashqi muhitning asosiy omillaridan biri raqobat
hisoblanadi.
19

Raqobat – yuridik va jismoniy shaxslarning monopoliyaga qarshi
qonunchilik amal qilishi va bozor munosabatlari sharoitlarida boshqa
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar oldida afzallik va ustunliklarga erishish
uchun raqiblik qilishi va qarshi kurashishidir.
Raqobat bozordagi hodisa sifatida korxonalarning raqobat harakatlari
(kurashi) ko‘rinishida mavjud.
O‘zbekiston Respublikasida monopoliyaga qarshi qonunchilikning
asosini 1997 yil 24 aprelda qabul qilingan «Tabiiy monopoliyalar
to‘g‘risida»gi Qonun hamda «Raqobat to‘g‘risida»gi Qonun tashkil
qiladi.
O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risidagi” Qonuni
Qonunchilik palatasi tomonidan 2011 yil 14 noyabrda qabul qilingan,
Senat tomonidan 2011 yil 5 dekabrda ma’qullangan bo‘lib 2012 yil 6
yanvardan boshlab kuchga kirgan.
Bu qonunda raqobat quyidagicha ta’riflangan.
Raqobat – xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning (raqobatchilarning)
musobaqalashuvi bo‘lib, bunda ularning mustaqil harakatlari ulardan har
birining tovar yoki moliya bozori dagi tovar muomalasining umumiy
shart-sharoitlariga bir tomonlama tartibda ta’sir ko‘rsatish imkoniyatini
istisno etadi yoki cheklaydi.
Ushbu qonun O‘zbekiston Respublikasida tabiiy monopoliyalarga
nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslarini belgilaydi hamda
iste’molchilar bilan tabiiy monopoliya sub’ektlarining manfaatlari mos
kelishiga erishishga qaratilgandir.
Tabiiy monopoliya — tovar bozoridagi shunday holatki, unda
texnologik hususiyatlarga ko‘ra ishlab chiqarish xarajatlari ortib ketishi
munosabati bilan muayyan turdagi tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga)
20

bo‘lgan talabni qondirishning raqobatga asoslangan sharoitni yaratib
bo‘lmaydi yoki bunday sharoitni yaratish iqtisodiy jihatdan maqsadga
muvofiq emas.
Monopolistik faoliyat – xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning
monopoliyaga qarshi qonunchilikka zid keladigan, raqobatga yo‘l
qo‘ymaslik, uni cheklash yoki bartaraf qilishga qaratilgan harakatlari yoki
harakatsizligidir.
“Raqobat to‘g‘risida”gi qonunning mazmun - mohiyati shu bilan
izohlanadiki, unda tovar va moliya bozorlaridagi xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning raqobatga qarshi harakatlarini, insofsiz raqobatni
cheklashga hamda davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat
hokimiyati organlarining g‘ayriqonuniy harakatlariga yo‘l qo‘ymaslikka
qaratilgan raqobatga doir davlat siyosatini amalga oshiruvchi vakolatli
organ belgilangan.
Qonunda raqobatga qarshi harakatlarni taqiqlashning huquqiy
normalari belgilangan bo‘lib, bunda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning
ustun mavqeini suiste’mol qilish, raqobatni cheklaydigan kelishib olingan
harakatlari va bitimlarini tuzish, shuningdek, davlat boshqaruvi organlari
va mahalliy davlat hokimiyati organlarining hujjatlari (harakatlari) hamda
insofsiz raqobat taqiqlangan. Bundan tashqari, tanlov (tender) va birja
savdolariga doir monopoliyaga qarshi talablar, xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarni tashkil etish, qo‘shib yuborish va birlashtirishga doir hamda
aksiyalarni (ulushlarni) va boshqa mulkiy huquqlarni olishdagi
monopoliyaga qarshi talablar kiritilib, ushbu xarakatlarni amalga
oshirishda monopoliyaga qarshi davlat organining oldindan roziligini
olish tartibi belgilangan.
21

Monopoliyaga qarshi organning vakolatlari, axborot olish hamda
monopoliyaga qarshi organga axborot taqdim etish, shuningdek mazkur
qonun talablari buzilganligi uchun jarimalar solish hamda yetkazilgan
zararning o‘rnini qoplash, raqobat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini
buzganlik haqida ishlar qo‘zg‘atish va ularni ko‘rib chiqish,
monopoliyaga qarshi organning qarori va ko‘rsatmasini ijro etish tartiblari
qonunning muhim jihatlari hisoblanadi.
Raqobatni huquqiy jihatdan ko‘rib chiqish bilan birga, uning bir
qancha turlari bilan yaqindan tanishish mumkin.
Raqobat intensivlik darajasi bo‘yicha, ehtiyojlarni qondirish shakli
bo‘yicha, xarajatlar yo‘nalishi bo‘yicha va ta’sir qilish usullari bo‘yicha
klassifikatsiyalanadi.
● Intensivlik darajasi bo‘yicha:
1. Jalb etuvchi raqobat–raqobat sub’ekti mazkur segmentda oldingi
segmentdagiga nisbatan ko‘proq foyda oladi;
2. Chegaralangan raqobat- mazkur raqobat tovar bozorida raqobatni
ushlab turadi;
3. Shafqatsiz raqobat- raqobat nisbatan intensiv ,raqobatchilar bir-
birini bozordan siqib chiqarishga ,ulushini tortib olishga harakat
qiladi.
● E htiyojlarni qondirish shakli bo‘yicha:
1. Funksional raqobat –bu raqobatning shunday turiki turli xil tovarlar
o‘zaro bir-bir bilan raqobatlashadi. Bu tovar ayni o‘sha ehtiyojni
qondirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Masalan: mineral suv ishlab
chiqarish o‘rtasida raqobat gazli suv ishlab chiqarish, kvas ishlab
22

chiqarish, sok ishlab chiqarish va boshqalar. Bu turli xil maxsulotlar
bitta va o‘sha o‘sha ehtiyojni qondiradi, ya’ni chanqoqni qondiradi.
2. Tur raqobat – mazmuniga ko‘ra funksional raqobatga yaqin
turadi.Tur raqobat bitta maqsadga yo‘naltirilgan lekin bir-biri bilan
uncha katta farqga ega bo‘lmagan o‘xshash tovarlar ishlab chiqarish
ishlari o‘rtasidagi raqobatdir. Bu farqlar aniq bo‘lishi mumkin va
iste’molchilarga tovar tanlovida hal qiluvchi rol o‘ynashi mumkin.
Masalan: tur raqobat analogik avtomobillar ishlab chiqarish ishlarini
keltirish mumkin. Bunda dvigatel quvvati bo‘yicha farqlanadi. Tur
raqobat barcha firmalar faoliyatida amaliyotda ko‘p uchraydi.
3. 3.Predmet raqobati – bu raqobatda bir xil tovar ishlab
chiqarishlar o‘rtasidagi faqat sifati bilan farqlanuvchi raqobat turi
hisoblanadi. Bu farq umuman bo‘lmasligi mumkin yoki minimal
bo‘lishi mumkin. Raqobatning ushbu turi qoidaga ko‘ra raqobatning
strategiyasini ishlab chiqarishga e’tiborini qaratadi. Predmet raqobati
juda qattiq bo‘lishi mumkin. Chunki ishlab chiqarishlar
raqobatchining bozordagi ulushiga kurashadi. Bular turlicha bo‘lishi
mumkin. Narxdan tortib reklamagacha shuningdek shavqatsiz
raqobatgacha bo‘lishi mumkin.
● Xarajatlar yo‘nalishi bo‘yicha F. Kotler 4 ta turini ko‘rsatib beradi.
Mazmunan ehtiyojni qondirish shakliga o‘xshash bo‘ladi.
1. 1.Savdo markalari raqobati
2. 2.Tarmoq raqobati
3. 3.Formal raqobat
4. 4.Umumiy raqobat
23

Savdo markalari raqobati-oldingi klassifikatsiyadagi predmet
raqobatchiga o‘xshash bo‘lib hisoblanadi. Bu ko‘proq bir xil ishlab
chiqarish o‘xshash tovarlar va bir xil maqsadga yo‘naltirilgan ishlab
chiqarishlar o‘rtasida kuzatiladi. Tarmoq raqobati-tur raqobatiga o‘xshash
bo‘lib, bir xil tovarlar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi tur raqobatga
to‘g‘ri keladi.
Formal raqobat-turli xil tovar ishlab chiqarishlar o‘rtasidagi raqobat
bo‘lib bitta va o‘sha ehtiyojni qondirishga yo‘naltirilgandir. O‘z o‘rnida
funksional raqobatga to‘g‘ri keladi.
Umumiy raqobat-bu raqobatda tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari
barchasi o‘rtasidagi raqobat kuzatiladi.
● Ta’sir qilish usullari bo‘yicha:
1. 1.Narxli raqobat
2. 2.Narxsiz raqobat
Narxli raqobat-xaridorlarni o‘ziga narx usuli orqali jalb etishda
foydalaniladi. Bu raqobatning turi amalga oshirilgan raqobatga mos
keladi. Bugungi kunda narxli raqobat juda kam tarqalgan. Chunki
iqtisodiyotning hozirgi rivojlangan bosqichda narxning pasayishi yuqori
natijalar bermaydi va firmani bozorda shunaqa strategiya qo‘llab lider
qilolmaydi.
Narxsiz raqobat-narxni pasaytirish yordamida emas balki boshqa
omillar hisobiga kurash olib borishni talab etadi. Bundan tashqari raqobat
yuzaga kelish darajasi bo‘yicha makroiqtisodiy, mezo va nano iqtisodiy
yo‘nalish bo‘yicha farqlanadi.
Raqobat faoliyati – korxonaning o‘zi uchun bozorda raqobatchilarga
nisbatan eng yaxshi holatni egallash va ushlab turishga qaratilgan
24

hujumkor va himoyaviy harakatlar yig‘indisidir. Aynan firma uchun eng
yaxshi, bozor uchun emas, chunki hamma firmalar ham yetakchilikka
intilmaydi va yetakchi bo‘la olmaydi. Lekin ular o‘zi uchun
raqobatchilarga nisbatan foydaliroq va barqaror pozitsiya tanlashi
mumkin. Bozorda barqaror faoliyat yuritish uchun korxona
raqobatbardoshlikka ega bo‘lishi lozim.
Firma raqobatbardoshligi - uning raqobat sharoitlarida tovarni sotish,
raqobatchilar harakatlariga qarshilik ko‘rsatish hamda raqobatchilar va
raqobat muhitiga ta’sir ko‘rsatish qobiliyatidir. Firma raqobatbardoshligi
nafaqat uning marketing faoliyati bilan, balki 8.1-rasmda aks ettirilgan bir
nechta omillar bilan asoslanadi. Xaridor nuqtai nazaridan tovarlar
raqobatlashadi. Biroq buning ortida ishlab chiqaruvchilar va
sotuvchilarning raqobati turadi. Tovar raqobatbardoshligi bu – firma
raqobatbardoshligining namoyon bo‘lishidir.
Shu tariqa, bozorda korxonalar raqobatlashadi, marketing esa – bu
faoliyat vositasi hisoblanadi. Tor ma’noda raqobat predmeti raqobatchi
firmalar iste’molchilarga sotishga harakat qiladigan tovar hisoblanadi.
Keng ma’noda esa firmalar uni qondirish uchun kurashadigan xaridorlar
ehtiyoji raqobat predmeti sanaladi.

25

8.1-rasm. Firma raqobatbardoshligi
Raqobatni tor doirada tushunishda korxona o‘xshash-tovarlar yoki
o‘rinbosar tovarlar ishlab chiqaruvchi boshqa korxonalarni aniqlaydi.
Raqobatni keng tushunish raqobatchilar doirasi kengroq bo‘lishiga olib
keladi. Bu korxona uni qondirish uchun ishlayotgan mazkur ehtiyojni
qandaydir usulda qondira oladigan yoki uni boshqa ehtiyojga o‘tkaza
oladigan yoki umuman iste’molchining hayot faoliyatidan chiqarib
tashlay oladigan barcha bozor sub’ektlaridir.
Raqobat ob’ekti xaridor yoki iste’molchi hisoblanadi. Predmet va
ob’ektni ajratish shuni ko‘rsatadiki, raqobat kurashida ikkita ta’sir sohasi
mavjud: tovar (predmet) va iste’molchi (ob’ekt).
Marketing kompleksi elementlari – mahsulot (tovar),
● narx,
● sotish tizimi va
● marketing kommunikatsiyalari raqobat vositalari hisoblanadi.
Tovar . Tovar xususiyatlari, tovar komplektatsiyasi, o‘rovi, marka
belgilari, taklif etilayotgan assortiment, innovatsiyalar raqobat vositalari
hisoblanadi. Tovar siyosati va tovarning har bir elementi bir vaqtning
o‘zida ham raqobat vositasi, ham raqobat kurashi «maydoni» hisoblanadi.
Narx . Narxni oshirish yoki tushirish, narxlar differensiatsiyasi,
chegirmalar raqobat vositalari sanaladi. Bu raqobat kurashining
moslashuvchan va tez amal qiladigan vositasi hisoblanadi, chunki talab,
xarajatlar yoki raqobatga qarab narxlar tez o‘zgarishi mumkin. Biroq narx
harakatlari raqobatchilar tomonidan tezroq va osonroq nusxa olinadi.
Bundan tashqari, davlat narxlarni tartibga solishi mumkin.
26

Sotish tizimi . Mahsulot sotish joylari va usullari, savdo xizmatlari
ko‘rsatish, bitimlarni rasmiylashtirshi shartlari, to‘lov shartlari, savdo
xodimlarining san’ati, firma odob-axloqi raqobat vositalari hisoblanadi.
Hozirgi paytda mamlakatimizda tovarlarni kreditga sotish kuchli raqobat
vositasi sanaladi. Savdo xodimlari odob-axloqi esa hozircha ko‘pchilik
firmalarda zaif nuqta bo‘lib turibdi.
Marketing kommunikatsiyalari . Reklama, jamoatchilik bilan aloqalar,
rag‘batlantirish choralari, shaxsiy sotuvlar raqobat vositalari hisoblanadi.
Bundan tashqari, tashqi muhit imkoniyatlaridan foydalanish:
o‘quvchilarni o‘z markasidagi kompyuterda ishlashga o‘rgatish, ushbu
tovarni ishlab chiqarish va sotishni qiyinlashtiradigan me’yoriy hujjatlarni
huquqiy jihatdan to‘g‘ri aylanib o‘tish raqobat vositalari hisoblanadi.
Ko‘rib chiqilgan raqobat vositalari darajasi va sifati korxonaning barcha
funksiyalari – ishlab chiqarish, ilmiy-texnik tadqiqotlar, menejment,
moliyalashtirish tomonidan ta’minlanadi. Bularning barchasi marketing
korxonaning integratsiyalovchi, ya’ni birlashtiruvchi funksiyasi ekanligini
yana bir bor tasdiqlaydi.
2.2 Korxona raqobatchilarini aniqlash
Korxona raqobat faoliyatining birinchi bosqichi uning raqobatchilarini
aniq belgilash hisoblanadi. Bu ham raqobat muammolaridan biri, chunki
«Kimlar bizning raqobatchilarimiz?» degan savolga uzil-kesil javob berib
bo‘lmaydi. Raqobatchilarni aniqlashga ikki xil yondashuvni ko‘rib
chiqamiz.
Raqobat tarmoq konsepsiyasi . Ushbu modelga ko‘ra iqtisodiyotning
bitta tarmog‘ida faoliyat yuritadigan korxonalar raqobatchilar sanaladi.
27

Iqtisodiyot tarmog‘i – bozorga belgilangan tovarlar guruhi taklif
etadigan va bir xil texnologiyadan foydalanadigan korxonalar yig‘indisi.
Raqobatchilarni aniqlashda ikkita asosiy omil ko‘rib chiqiladi:
—tarmoqda faoliyat yuritayotgan korxonalar soni va hajmi;
—ular taklif qilayotgan tovarlarning farq qilish darajasi.
Ushbu omillar asosida raqobat turi (sof raqobat, monopolistik
raqobatbardosh, oligopoliya, monopoliya) va bundan kelib chiqadigan
raqobat shartlari (narxlar bilan manipulyatsiya qilish imkoniyati,
firmaning erkinlik darajasi, boshqa firmalar tomonidan tahdid darajasi)
aniqlanadi.
Tarmoqda muayyan raqobatchilarni aniqlash korxonalar
foydalanadigan «sifat-narx» yoki «assortiment-narx» yoki «sifat-
assortiment» bozor strategiyalari o‘xshashligi asosida qilinadi. Bitta
strategik guruhga mansub bo‘lgan, ya’ni bir xil yoki o‘xshash
strategiyalarga amal qiladigan firmalar tarmoqdagi eng yaqin
raqobatchilar hisoblanadi. Tabiiyki, eng kuchli raqobat sifati bo‘yicha
o‘xshash va yaqin narlarda sotiladigan tovarlar chiqaruvchi firmalar
o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Biroq turli strategik guruhlarga mansub bo‘lgan
korxonalar o‘rtasida ham raqiblik mavjud, chunki ularning marketing
komplekslari ma’lum darajada bir-birining o‘rnini almashtira oladi va
xaridorlar xarid paytida bitta «tovar sifati-narx» nisbatidan boshqasiga
o‘tishi mumkin bo‘ladi.
Garchi mazkur konsepsiya amalda deyarli qo‘llanmasada, u kamida
ikkita marketing kamchiligiga ega. Birinchidan, bu yerda xaridorlarning
ehtiyojlari hisobga olinmaydi. Vaholanki, bitta tarmoqda faoliyat
yurituvchi korxonalar turli ehtiyojlarga mo‘ljallangan tovarlar chiqarishi
mumkin va bu holda ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri raqobatchi sanalmaydi. Va
28

aksincha, xaridorlarning xuddi shu ehtiyojiga yo‘naltirilgan boshqa
tarmoqlar mahsulotlari tomonidan kuzatilishi mumkin bo‘lgan raqobat
hisobga olinmaydi.
Raqobatning bozor konsepsiyasi . Ushbu konsepsiyaga ko‘ra bitta
bozorda faoliyat ko‘rsatuvchi korxonalar raqobatchi hisoblanadi.
Bozorning tarmoqdan farqi shundaki, bozorlar tovar xaridorlari va
sotuvchilarini birlashtiradi, tarmoq deganda esa faqat sotuvchilar (ishlab
chiqaruvchilar) birlashuvi ko‘zda tutiladi.
Raqobatchilarni aniqlash uchun korxona u faoliyat yuritayotgan yoki
faoliyat yuritishni rejalashtirgan ikki xil bozor darajasini aniq belgilab
olishi lozim: ehtiyojlar bozori va tovar bozori. Tor ma’noda raqobatchilar
bu – bir xil turdagi tovar bozorida faoliyat yurituvchi korxonalardir (8.2-
rasm).
8.2-rasm. Tor ma’nodagi raqobatchilar
Keng ma’nodagi raqobatchilar bu – ular turli texnologiyalarga ega va
turli tarmoqlarga mansub bo‘lsada, bitta ehtiyoj bozorida faoliyat
yurituvchi korxonalar. Bitta tovar turli ehtiyojlarni qondirishi mumkinligi
sababli korxonaning raqobatchilar doirasi yanada katta bo‘ladi. Har xil
turdagi bozorlarda faoliyat yurituvchi korxonalar ham raqobatchiga
aylanadi. 8.3- rasmda ko‘rsatilganki, masalan, devor kalendari sovg‘a
sifatida xarid qilinishi-sotilishi mumkin, shunda u bilan boshqa
suvenirlar, televidenie orqali tabriklar va h.k. raqobatlashadi. Kalendar
29

xonadonni bezatish uchun ham xarid qilinishi mumkin, bunda u bilan
boshqa devor bezaklari va bunday bezaklarni mustaqil tayyorlash uchun
materiallar raqobatlashadi.
Raqobatchilarni aniqroq belgilash uchun bozorning 4 chegarasini
belgilash zarur. Bir xil ehtiyojlar uchun bir xil turdagi tovarni bitta
geografik hududda bir xil turdagi iste’molchilar uchun taklif etuvchi
korxonalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri raqobatchilar hisoblanadi. Agar ushbu firma
va uning raqobatchilari bozorini aniqlashda bitta bo‘lsa ham belgi farq
qilsa, bu firmalar to‘liq raqobatchilar sanalmaydi.
Xorazm viloyati va Termiz shahrida gazli ichimliklar ishlab
chiqaruvchi korxonalar raqobatchi hisoblanmaydi. Ushbu korxona
mahsulotiga aynan o‘xshash bo‘lgan mahsulot chiqaruvchi korxona
agarda bu mahsulotni ushbu mintaqaga yetkazib berish xarajatlari narxni
xaridor uchun maqbul kelmaydigan darajagacha oshiradigan bo‘lsa,
raqobatchi sifatida ko‘rib chiqilmaydi.
Korxonalar o‘rtasida quyidagi raqobatni o‘zgartirish variantlari
mavjud:
30

● raqib korxonalar sonini o‘sish bilan raqobat kuchayadi.
● ko‘pgina katta korxonalar boshqa firmaga birlashib lider darajasiga
chiqish uchun aniq choralar qabul qilishi asosida raqobat kuchayadi.
● tovarga bo‘lgan talab sekin o‘sganda raqobat kuchli bo‘ladi.
● qachon tarmoqda xo‘jalik yuritish sharoitlari korxonani narxini
pasaytirishga olib kelsa yoki sotish hajmini oshirishdan boshqa
vositalari qo‘llanilsa raqobat kuchayadi.
● qachon xaridor xarajatlari bitta marka iste’molidan uncha katta
bo‘lmagan boshqasiga o‘tayotganda raqobat kuchayadi.
● qachon bitta yoki bir necha korxonalar o‘zining bozor ulushidan
qoniqmagan bo‘lsa raqobat kuchayadi.
● muvaffaqiyatli strategik qarorlarning foydaning o‘sishi bilan
proporsional holda raqobat kuchayadi.
● qachon bozordan chiqish xarajatlari katta bo‘lganda to‘siqlar yuqori
bo‘lganda raqobat kuchayadi.
● qachon strategiyalar, resurslar,tashkiliy xususiyatlar, korxona
missiyalari yuqori darajada farq qiladagan bo‘lsa raqobatning
borishini aytish mumkin.
3-bob. Raqobat va narxning shakllanishi
3.1. Raqobatning mohiyati, shakllari va usullari
31

Bozor va bozor iqtisodiyotini tartiblashtirish va uni boshqarishda
talab, taklif, narx va raqobat usullari qo’llaniladi. Raqobat ko’p qirrali
iqtisodiy xodisa bo’lib, u bozorning barcha sub‘ektlari o’rtasidagi
murakkab munosabatlarni ifodalaydi.
Raqobat – bozor sub‘ektlari iqtisodiy manfaatlarining to’qnashuvidan
iborat bo’lib, ular o’rtasidagi yuqori foyda va ko’proq naflilikka ega
bo’lish uchun kurashni anglatadi. Raqobatning mazmuni, uning
vazifalarini ko’rib chiqish orqali yanada kengroq namoyon bo’ladi.
Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy
vazifalari ni ajratib ko’rsatish mumkin:
1. Tartibga solish vazifasi;
2. Resurslarni joylashtirish vazifasi;
3. Innovatsion vazifa;
4. Moslashtirish vazifasi;
5. Taqsimlash vazifasi;
6. Nazorat qilish vazifasi.
Raqobat ishtirokchilari quyidagi sub‘ektlar dan iborat bo’ladi:
1. Ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar o’rtasida;
2. Iste‘molchi va xaridorlar o’rtasid а .
Ularning asosiy maqsadlari ko’proq foyda olish va ko’proq naflilikka
erishishdir. Buni chizma ko’rinishda ham tasvirlash mumkin.
32

Raqobatning tartibga solish vazifasi - bu ishlab chiqarishni talabga
(iste‘mol) muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta‘sir o’tkazishdan iborat.
Talab ko’p bo’lsa, taklif ko’payadi va narxga ham bog’liq bo’ladi,
iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi.
Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish
omillarini ular eng ko’p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga
oqilona joylashtirish imkonini beradi .
Raqobatning innovatsion vazifasi – fan-texnika taraqqiyoti
yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub‘ektlarining
rivojlanishini taqozo etuvchi turli kurinishdagi yangiliklarning joriy
etilishini bildiradi.
Raqobatning taqsimlash vazifasi – ishlab chiqarilgan ne‘matlar yalpi
hajmi (YaIM)ning iste‘molchilar o’rtasida taqsimlanishiga bevosita va
bilvosita ta‘sir o’tkazadi .
Raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba‘zi
ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik
hukmronlik o’rnatishiga yo’l qo’ymaslikka yo’naltiriladi .
Raqobatning to’rtta shakli mavjud:
1. Erkin raqobat;
33

2. Monopolistik raqobat;
3. Monopoliya;
4. Oligopoliyadir .
Erkin raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi
tarmoqda juda ko’p sonli korxonalar mavjud bo’ladi. Korxonalar mahsulot
narxi ustidan sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi, chunki korxonalar soni
ko’p bo’lganligi sababli umumiy ishlab chiqarish hajmi unga katta
bo’lmaydi.
Sof monopoliyada tarmoq bitta firmadan iborat bo’lishi sabali, u
mavjud mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va
yakka hukmronlik shakllanadi.
Monopolistik raqobat o’z ichiga ham monopoliya, ham raqobat
unsurlarini oladi. Tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning unlab ishlab
chiqaruvchilari bir-birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqarish hajmiga
erishish borasida raqobatlashadilar.
Oligopoliya tarmoqda u qadar ko’p bo’lmagan korxonalarning
mavjud bo’lishi va hukmronlik qilishidir. Qaysi tovarlar va xizmatlar
bozorida nisbatan ham sonli ishlab chiqaruvchilar hukmronlik qilsa, shu
tarmoq oligopolistik tarmoq hisoblanadi. Masalan, po’lat, mis, alyuminiy,
qo’rg’oshin, temir sanoatning bir turdagi mahsulotlaridir, iste‘molchilik
tovarlari: avtomobillar, yuvish vositalari, sigaretlar, maishiy
elektrbuyumlarini ishlab chiqaruvchilar tabaqalashgan oligopoliya
hisoblanadi.
Turli monopollashuv darajasidagi tuzilmalar o’rtasida mavjud
bo’lishiga ko’ra quyidagi raqobat turlar i mavjuddir:
1) monopllashmagan korxonalar o’rtasidagi raqobat;
34

2) monopoliyalar hamda monopolistik birlashmalarga kirmagan ishlab
chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobat;
3) turli monopoliyalar o’rtasidagi raqobat;
4) monopolistik birlashmalar o’rtasidagi raqobat.
O’z miqyosiga ko’ra raqobat ikki turga bo’linadi:
1. Tarmoq ichidagi raqobat
2. Tarmoqlararo raqobat.
Tarmoqlar ichidagi raqobat ishlab chiqarish va sotishning qo’layroq
sharoitiga ega bo’lish, qo’shimcha foyda olish uchun bir tarmoq
korxonalari o’rtasida boradi. Korxonalarning (tarmoqlar ichida) har bir
tarmoqda texnika bilan ta‘minlash darajasi va mehnat unumdorligi darajasi
turlicha bo’lganligi sababli, shu korxonalarda ishlab chiqarilgan
tovarlarning individual (alohida) qiymati bir hil bo’lmaydi.
Tarmoq ichidagi raqobat tovarlarning ijtimoiy qiymatini, boshqacha
aytganda, bozor qiymatini aniqlaydi va belgilaydi. Bu qiymat, odatda,
o’rtacha sharoitda ishlab chiqarilgan va muayyan tarmoq tovarlarining
anchagina qismini tashkil etadigan tovarlarning qiymatiga mos keladi.
Tarmoqlar ichidagi raqobat natijasida texnikaviy darajasi va mehnat
unumdorligi yuqori bo’lgan korxonalar qo’shimcha foyda oladilar va
aksincha, texnika jihatdan nochor korxonalar esa, o’zlarida ishlab
chiqarilgan tovar qiymatining bir qismini yo’qotadilar va zarar ko’radilar.
Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o’rtasida eng
yuqori foyda normasi olish uchun olib boriladigan kurashdan iborat.
Masalan, sanoat, qishloq xo’jaligi va qurilish sohalarida raqobatda qaysi
tarmoqda foyda ko’p bo’lsa, kapital shu tarmoqda ko’chiriladi, keyin esa
boshqasiga qaytadi, chunki shu tarmoq mahsulotlariga talab ko’payadi. Bu
kurash teng kapital uchun teng foyda olishiga intilishini ta‘minlaydi.
35

Demak, tarmoqlararo raqobat kapital qaysi tarmoqqa kiritilmasin,
xuddi shu tarmoq foyda normalarini o’rtacha foyda normasiga
“baravarlashtiradi”.
Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositadagi raqobat
va narxsiz raqobat.
Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli bo’lib,
ishlab chiqaruvchilarning o’z tovarlari narxini boshqa ishlab
chiqaruvchilarning shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi
hisoblanadi.
Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri – demping – narxlarni
qo’llashdir. Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o’zlarining tovarlarini
boshqa mamlakatlarga ichki bozordagi narxlardan, ayrim hollarda
tannarxidan ham past bo’lgan narxlarda sotadi.
Narxsiz raqobat shu bilan tavsiflanadiki, bunda raqobat kurashning
asosiy omili tovarlarning narxi emas, balki uning sifati, servis xizmat
ko’rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obru-e‘tibori hisoblanadi .
Narxsiz raqobat usullari ichida marketing muhim ahamiyatga ega
bo’lib, u mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonini talabga
moslashtiruvchi tadbirlar tizimidan iborat.
3.2. Monopoliyalarning iqtisodiy asosi va ularning turlari
“ Monopoliya ” atamasining kelib chiqishi bozorga oid
tushunchalardan (ya‘ni, grekcha “monos” – yagona, bitta, va “poleo” -
sotaman) tarkib topadi, biroq uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab
chiqarishga borib taqoladi.
36

Monopoliya – монопол yuqori narxlarni o’rnatish hamda monopol
yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit
makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar
(firma, korporatsiyalar)ning birlashmalari bo’lib, monopoliyalarning
vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to’planishi
hisoblanadi.
Ishlab chiqarishning to’planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi
kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda
to’planishini namoyon etadi. Asosiy sabab – olinayotgan foyda hajmining
ko’payishi hisoblanadi, foydaning (qo’shimcha mahsulot) bir qismi
kapitallashtirib boriladi.
Kapitalning to’planishi – bu qo’shimcha qiymatning bir qismini
jamg’arish (kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishidir.
Ya‘ni, korxonadagi ishchilar soni, korxonaning ishlab chiqarish quvvati,
qayta ishlanayotgan xom ashyo miqdori, tovar aylanmasi hajmi, foyda
hajmi.
Kapitalning to’planishi kapitalning markazlashuvi jarayoni bilan
yanada to’ldiriladi. Kapitalning markazlashuvi – bu bir kapital
tomonidan boshqa birining qo’shib olinishi yoki bir qancha mustaqil
kapitallarning aktsiyadorlik jamiyati shaklida ixtiyoriy birlashishi orqali
kapital hajmining o’sishidir.
Monopoliyalarning turlari quyidagilardan iborat:
1. Bozorni qamrab olish darajasiga ko’ra :
a) sof monopoliya;
b) oligopoliya;
v) monopoliya .
37

Sof monopoliya – tarmoqdagi yagona ishlab chiqaruvchi yoki
sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi yakka
hukmronlik holati hisoblanadi. Masalan, O’zbekistonda sof monopoliyalar
sifatida “O’zbekiston havo yo’llari” DAK, “O’zbekiston temir
yo’llari”DAK, toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi shular
jumlasidandir.
Oligopoliya – tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki
sotuvchining narxi va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik
holati hisoblanadi. Oligopolist–ishlab chiqaruvchilarga O’zbekistonda
tsement (asosan, Bekobod, Kuvasay, Ohangaron, Navoiy shaharlarida
joylashgan), ko’mir (Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo
(SHargun) va Boysun (To’la) tumanlarida joylashgan) ishlab chiqarishni
misol keltirish mumkin.
Monopoliya – tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni
juda ko’p bo’lib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona iste‘molchisi yoki
xaridori mavjud bo’lgan sharoitdagi yakka hukmronlik holati hisoblanadi.
Bunga “O’zDEUavto” korxonasi yaqqol misol bo’la oladi.
2. Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga ko’ra :
a) tabiiy monopoliya;
b) legal monopoliya;
v) sun‘iy monopoliya.
Tabiiy monopoliya – korxonaning texnologik xususiyatlari sababli
mahsulotga bo’lgan talbni qondirish raqobat mavjud bo’lmagan sharoitda
samaradorlik amalga oshiruvchi tovar bozorining holatidir. Bunda ishlab
chiqarish hajmi ko’payadi, tovar birligiga to’g’ri keluvchi xo’jalik
xarajatlari kamayib boradi.
38

Legal (qonuniy) monopoliya – bu qonuniy tarzda tashkil etiluvchi
monopolistik holatdan iborat. Ular tarkibiga himoya qiluvchi qo’yidagi
monopoliya shakllarini kiritish mumkin:
1) Patent tizimi – bu ixtirochi yoki mualliflar tomonidan yaratilgan
ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalarini tasdiqlovchi maxsus
guvohnomalar – patentlar orqali amalga oshiriladi.
2) Mualliflik huquqi – ilmiy, badiiy va san‘at asarlari, ijro san‘ati
fonogrammalari, ko’rsatuvlar, efir to’lqini yoki kabel orqali tasvir uzatish
kabilari yaratish va ulardan foydalanish munosabatlarini qonuniy tarzda
tartibga solish shakli.
3) Tovar belgilari – bu savdo belgilari, nishonlari, maxsus ramzlari
nomi va haqozo.
Sun‘iy monopoliya – monopol foyda olish maqsadida tashkil
etiluvchi birlashmalarining shartli nomi. Sun‘iy monopoliyalar kartel,
sindikat, trest, konsortsium, kontsern kabi aniq shakllarda namoyon
bo’ladi.
Kartel – bitta sanoat tarmoqdagi bir necha korxonalarning uyushmasi
bo’lib, uning ishtirokchilari ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlariga
o’z mulkiy egaligini saqlab qoladi, yaratilgan mahsulotlarni sotish esa
kvota, ya‘ni maxsulot ishlab chiqarish umumiy hajmidagi har bir
ishtirokchining ulushi, sotish narxlari, bozorlarning bo’lib olinishi va h.q.
bo’yicha kelishuv asosida amalga oshiriladi.
Sindikat – bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi bir necha
korxonalarning birlashmasi. Bunda ishlab chiqarish vositalariga
mulkchilik birlashma ishtirokchilarning o’zida saqlanib qolgan holda, ular
tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot tashkil etilgan yagona sotish
tashkiloti orqali amalga oshiriladi.
39

Trest – ishlab chiarish vositalari va tayyor mahsulotga birgalikdagi
mulkiy egalikni ta‘minlovchi ishlab chiqaruvchilarning yuridik shaxs
ko’rinishdagi birlashmasi.
Konsortsium – tadbirkorlarning yirik moliyaviy operatsiyalarini
birgalikda amalga oshirish maqsadida birlashuvi (masalan, yirik miqyosi
loyihalarga juda katta miqdorda va uzoq muddatli kredit berish yoki
investitsiyalar qo’yish).
Kontsern – rasmiy jihatdan mustaqil bo’lgan, ko’p tarmoqli
korxonalar (sanoat, savdo, transport va bank turli soha korxonalari)ning
majmuisi o’z ichiga oluvchi birlashma. Bunda bosh tashkilotqolgan
ishtirokchilar faoliyati ustidan moliyaviy nazorat olib boradi. Hozir
kontsernlar keng tarqalgan tashkilotdir.
Monopoliyaning iqtisodiy taraqqiyotga ta‘sir qiluvchi ijobiy va salbiy
tomoni mavjud. Uning ijobiy tomoni asosan quyidagi ikkita jihat orqali
namoyon bo’ladi:
1. Monopoliya ma‘lum tarmoqlarda nisbatan samarali amal qiladi va
xarajatlarning tejalishiga olib keladi.
2. Monopolist bo’lmagan, mayda, raqobatlashuvchi soha korxonalarda
nisabtan monopolistik korxonalarda ishlab chiqarishga ilmiy-texnika
taraqqiyoti yutuqlarini joriy etish uchun ko’proq rag’bat va imkoniyat
mavjud bo’ladi.
Monopoliyaning salbiy tomoni sifatida qo’yidagi jihatlarni ko’rsatish
mumkin:
1) resurslarning oqilona taqsimlanmasligi;
2) daromadlardagi tengsizlikning kuchayishi;
3) iqtisodiy turg’unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi;
4) iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to’sib qo’yilishi.
40

Bugungi kunda deyarli barcha mamlakatlar iqtisodiyotida
monopoliyalarni davlat tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari
qo’llanilib, bu monopoliyaga qarshi siyosat deb ataladi. Davlatning
monopoliyaga qarshi siyosati asosini monopoliyaga qarshi qonunchilik
tashkil etadi.
3-savol. O’zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi va
monopoliyaga qarshi qonunchilik
Raqobatning shakllanishi va amal qilishi ma‘lum shart-sharoitlarni
talab qiladi. Bu esa faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda
bo’lishi mumkin. Respublikada sog’lom raqobatga shart-sharoit hozirlash,
iqtisodiy sub‘ektlar mustaqilligini kengaytirish orqali ularni
raqobatchilikka jalb qilish iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga
qaratilgan chora-tadbirlarning muhim jihatlari hisoblandi. Prezident I. A.
Karimov ta‘kidlaganadek, bugungi kunda “...kuchli talab va raqobat
iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish ob‘ektiv shart qilib
qo’ymoqda. Bu borada ham juda ko’p yechilmagan muammolar bor.
Ya‘ni, eski ma‘muriy-taqsimot tizimi koliplaridan butunlay voz kechish,
davlatning iqtisodiyotga aralashuvini yanada cheklash, erkin tadbirkorlik
faoliyati uchun amaliy kafolatlarni ta‘minlash, iqtisodiyot va biznesni
barqaror rivojlantirish, to’loqonli bozor infratuzilmasini shakllantirish
yo’lidagi mavjud g’ov-to’siqlarini bartaraf etishimiz zarur.”[1]
SHu maqsadda O’zbekistonda “Monopol faoliyatini cheklash
to’g’risida”gi Qonun (1992 yil, avgust) kuchga kiritildi. Mazkur qonunga
ko’ra, bozorda ataylab, taqchilik hosil qilish, raqobatchilarning bozorga
kirib bozoriga to’sqinlik qilish, raqobatning g’irrom usullarini qo’llash
man etiladi. Qonunni buzuvchilar raqibiga yetkazgan zararni qoplashladi,
jarima to’lashlari, g’irramlik bilan olgan foydadan mahrum etilishi shart.
41

Iqtisodiyot va monopoliyaga qarshi amaliyot sohasidagi ahamiyatli
o’zgarishlar tegishli qonunchilik bazasini yanada takomillashtirishni
taqfozo etdi. Shunga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
tomonidan 1996 yil 27 dekabrda “Tovar bozorlarida monopolistik
faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida”gi yangi Qonun qabul qilindi.
Ushbu qonun monopolistik faoliyat va g’irron raqobatning oldini olish, uni
cheklash, to’xtatishning tashkiliy va huquqiy asoslari belgilab berib,
respublikaning tovar bozorlarida raqobat munosabatlarini shakllashtirish
va samarali amal qilishga qaratilgan. Qonunda asosan ikkita muhim
yo’nalishni hal etish, birinchidan, monopoliyaga qarshi chora-
tadbirlarni qo’llash, bozorda ularning hukmronligini cheklash,
ikkinchidan, monopoliyadan chiqarish va sog’lom raqobat muhitni
shakllantirish belgilab qo’yilgan .
Hozirgi davrda respublikada agar korxona ishlab chiqargan muayyan
mahsulotlar bozordagi shu turdagi mahsulotning 35 foizdan ortiq bo’lsa,
bu korxona monopolistik korxona sifatida Davlat reestriga kiritiladi. Oziq-
ovqat tovarlarni guruhi uchun bunday mezon darajasi 20 foiz deb
belgilangan.
Respublikada monopoliyalar ro’yxatiga kirgan korxona
(tarmoq)larning bozordagi mavqeini tartibga solishda davlat bir qator
usullardan foydalanadi :
1. Monopol mavqeidagi korxonalar mahsulotlariga narxlarning eng
yuqori darajasini yoki rentabellikni chegarasini belgilab qo’yishi.
2. O’z monopol mavqeini suiste‘mol qilgan monopolistik
birlashmalarni bo’lib tanlash yoki maydalashtirish .
Bu usul VMning (1994 yil 18 iyuldagi 366-sonli) qarori bilan
tasdiqlangan “Ob‘ektlarning xo’jalik yurituvchi jamiyatlar va shirkatlar
42

tarkibidan chiqish tartibi to’g’risidagi Nizom” asosida amalga oshiriladi.
O’zRning “Iste‘molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida”
Qonuni (1996 yil, aprel) asosida g’irrom raqobatga, shu jumladan
respublika bozorlariga belgilangan talablarga javob bermaydigan
tovarlarni chiqarishga yo’l qo’ymaydigan mexanizmini yaratishga ham
alohida e‘tibor beriladi.
4-savol. Narxning mazmuni, vazifalari va turlari
Tovarlar qiymati va ularning nafligi o’zlariniga namoyon bo’lishini
narxda topadi. Amaliy hayotda qiymat tovar ishlab chiqaruvchilarni,
naflilik esa iste‘molchilarni rag’batlantiruvchi, ularni harakatga keltiruvchi
kuch sifatida amal qiladi. Tovarlarni xarid qilinishi jamiyat uchun
nafliligini va shu bilan birga ijtimoiy qiymatni ham tan olishni bildiradi.
Narx o’zida faqatgina naflilik yoki sarflarning birini emas, alki
harikkalasining bir vaqtda mavjudligini va ularning ma‘lum miqdorli pul
ko’rinishda ifoda etadi.
Tovarlarning ikki xil xususiyatlarning narxdagi ifodasini chizmada
tasvirlash mumkin .
Tovardagi ikki xususiyat birdaniga tan olmasa, u pulda ifodalanmasa
oldi-sotdi sodir bo’lmaydi, chunki tovarning qiymati tomonida
sotuvchining manfaati, nafligi (iste‘mol qiymati) tomonida esa xaridorning
manfaati yotadi.
Tovar egasi o’z tovari uchun ketgan sarflarni qoplab, ma‘lum
darajada, iloji boricha ko’proq foyda olishni ta‘minlashi mumkin o’lgan
qiymatni pul shaklida o’zlashtirishga intilsa, xaridor iloji boricha sarf
qilayotgan pulning har bir birligiga ko’proq naflilikka (iste‘mol qiymatiga)
43

ega bo’lishga harakat qiladi. Ularning manfaatlari to’g’ri kelgan nuqtada,
darajada narx o’rnatilib, tovar pul almashuvi, oldi-sotdi sodir bo’ladi.
Narx – real bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarning
ijtimoiy qiymati va ijtimoiy nafliligini puldagi ifodasidir. Narxda alohida
olingan ishlab chiqaruvchilarning individual sarflari emas, balki jamiyat
tomonidan tan olingan ijtimoiy sarflar va jamiyat uchun zarur bo’lgan
miqdorda va sifatda yaratilgan va tan olingan ijtimoiy naflilik (iste‘mol
qiymat) o’z ifodasini topadi.
Tovardagi ikki xil xususiyatni ifodalovchi narxlarning mahsulot
hajmini hisoblashda qo’llanishi

Narxning mazmunini to’laroq tushunishda, uning darajasiga ta‘sir
etuvchi omillarni bilish muhim ahamiyatga egadir. Bulardan asosiylari
qo’yidagilardan iborat:
1. Qiymat yoki ishlab chiqarish sarflari;
2. Tovarning naflilik darajasi;
3. Mazkur tovarga talab va taklif nisbati;
44

4. Raqobat holati;
5. Davlatning iqtisodiy siyosati;
6. Pulning qadr-qiymati.
Bu omillar ichida tovar qiymati va nafliligi uning narxini belgilovchi
asos bo’lib xizmat qiladi.
Narxning iqtisodiy mazmuni, uning vazifalari ko’rib chiqilganda
yanada yaqqol namoyon bo’ladi. Narx qo’yidagi asosiy vazifalar ni
bajaradi:
1. Muvozanatlikni ta‘minlash vazifasi . Bunda narx bozorda talab va
taklifning hajmi va tarkibiga ta‘sir etish orqali ularni muvozanat holatiga
keltiradi.
2. Qiymat va naflilikni o’lchash vazifasi . Narx - qiymavt va
naflilikning puldagi ifodasidir. Hisob-kitob uchun joriy va qiyosiy narxlar
qo’llaniladi. Joriy narxlar amaldagi narxlar bo’lib, ular yordamida yil
davomidagi ishlab chiqarish natijalari hisoblanadi. Qiyosiy narxlarda
ma‘lum yil asos qilib olinib (bazis yil) ishlab chiqarishning natijalari shu
narxda hisoblanadi va boshqa yillar bilan taqqoslanadi.
3. Tartibga solish vazifasi . Bozor holati (kon‘yukturasi) talab va
taklif holda ularning nisbatiga bog’liq. Talabning ortishi muayyan tovarni
ishlab chiqarishni kengaytirish, aksincha hol esa tovar ortiqchasini, uni
ishlab chiqarishni qisqartirish zarurligini bildiradi.
4. Raqobat vositasi vazifasi . Narx raqobat kurashining eng muhim
vositasi hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchilar o’z raqobatlarini yengish uchun
narxni pasaytirish usulidan foydalanishlari mumkin. Raqobatda narx
o’zgartirilib turiladi.
5. Ijtimoiy himoya vazifasi . Narx aholining kam daromad oluvchi
ayrim qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish vazifasini ham bajaradi.
45

Narxning bu vazifasi tovar (xizmat)lar ijtimoiy dotatsiyalashgan narxlar
bo’yicha sotilganda bajariladi. Bunda ular davlat byudjeti va turli xayriya
mablag’lari hisobiga moliyaviy ta‘minlanadi. Bozor iqtisodiyotida narxlar
tizimni tashkil qilinadi.
Iqtisodiyotda amal qilib turgan barcha narx turlari narx tizimi ni
tashkil qiladi. Narxlar tizimiga quyidagi narxlar kiradi:
1. Ulgurji narxlar – ishlab chiqaruvchilar tomonidan katta
partiyadagi tovarlar bir yo’la kutarasiga sotilganda ulgurji narxlardan
foydalaniladi. Ulgurji narxlar ishlab chiqaruvchilar va ta‘minlash-sotish
tashkilotlari xarajatlarini qoplashi hamda ularning ma‘lum miqdorda foyda
ko’rishini ta‘minlashi zarur. Ulgurji narxlar tovar birjalari va savdo
uylarida ham qo’llaniladi.
2. Shartnoma narxlar – bu sotuvchi va xaridorning roziligi bilan
belgilanadigan, ular tomonidan tuzilgan shartnomada qayd qilingan
narxlardir. Mazkur narxlar ham milliy va ham xalqaro bozorda
qo’llaniladi. Xalqaro bozorda qo’llanilganda tovar (xizmat)larning jahon
narxlariga yakin turadi. Shartnoma narxlar odatda shartnoma bitimi amal
qilib turgan davrda o’zgarmaydi.
3. Chakana narxlar . Bu narxlarda tovarlar bevosita iste‘molchilarga
sotiladi. Chakana narxga tovarning ulgurji ( s + v + p) narxi, chakana
savdo tashkilotlarining xarajatlari va ulardan olinadigan foydasi kiradi:
(Fx+ p )dir. ChN = s + v + p+ Fx+ p ko’rinishda bo’ladi. Firma xarajatlari
– bu savdodagi unumli xarajatlari va savdo foydasidan iborat bo’ladi.
Chakana narxlar tovarlarga bo’lgan talab va taklif bog’lovchi rolini
o’ynaydi. Chakana narx talab va taklifning nisbatiga qarab yuqori yoki
past bo’lishi mumkin.
46

Davlatning narxlarni tartibga solish faoliyati chegaralangan
(limitlangan) va dotatsiyali narxlarni vujudga keltiradi.
4. Chegaralangan narxlar da davlat narxlarning yuqori va quyi
chegarasini belgilaydi, ular shu doirada o’zgarishi mumkin. Bunday
narxlar yordamida davlat inflyatsiyani jilovlaydi, narxlarni nazorat qiladi.
5. Dotatsiyalangan narx – bu davlat byudjeti hisobidan maxsus
arzonlashtirilgan narxlardir. Bunday narxlardan kam daromadli oilalar,
beva-bechoralar, ishsiz va nogironlarni hayotiy zarur ne‘matlar bilan eng
kam darajada ta‘minlab turishda foydalaniladi.
6. Demping narx . Bozorda o’z mavqeini mustahkamlash va
raqiblarini siqib chiqarish uchun firmalar maxsus narxdan foydalanadiki,
ular demping narx yoki bozorga kirib olish narxi deb ataladi. Demping
narxda rasmiy narxning bir qismidan kechib yuboriladi.
7. Nufuzli narx – bu sotish hajmini o’zgartirmasdan yuqori foyda
olishga erishish firmalar monopol vaziyat hosil qiladigan narxdir.
Aholining yuqori daromad oluvchi qatlami xarid qiladigan nufuzli tovarlar
yuqori narxlarda sotilishi nufuzli narxdan iborat bo’ladi. Masalan, dala
hovliga ega bo’lish, mashhur kurortlarda dam olish, ohirgi nusxadagi
kiyimlar kiyish yangi modeldagi avtomashinada yurish – martabali yoki
obro’talab iste‘mol hisoblanadi. Bu tovarlar va xizmatlarni xarid qilish
qurbi nufuzli narxlarni yuzaga keltiradi.
8. Qat‘iy (standart) va o’zgaruvchan narxlar . Iste‘mol qilinadigan
shunday tovarlar ham borki, iste‘molchilar ularning narxi o’zgarmasligini
afzal ko’radi. Masalan, kommunal xizmat, transport xizmati tariflarni
shunday narxlar hisoblanadi.
9. Erkin bozor narxlari – bu talab va taklif asosida vujudga
keladigan bozor narxlaridir.
47

Narx diapazoni narxlar oralig’ining pudagi ifodasidir. Narx
diapazoni quyi, o’rta va yuqori narxlarni o’z ichiga oladi. Narx diapazoni
qanchalik katta bo’lsa, tovar muomalasi shunchalik tez yuz beradi, chunki
talab bilan narx o’zaro bog’lanadi.
Bu narxlardan tashqari, bozor qo’lami hisobga olinganda xududiy
(mintaqaviy), milliy va xalqaro narxlar ham mavjud.
Hududiy narx faqat ma‘lum xududiy bozorga xos bo’lib, u shu
xudud doirasidagi omillar ta‘siridan hosil bo’ladi.
Milliy bozor narxi bir mamlakat doirasida amal qiluvchi va ularning
xususiyatini aks ettiruvchi narxlardir.
Milliy narx mamlakat doirasidagi ijtimoiy sarf-xarajatlarni, milliy
bozordagi talab va taklifni, tovar nafliligini, uning qanchalik qadrlanishini
hisobga oladi.
Jahon bozori narxi muayyan tovarga ketgan baynalminal
xarajatlarni, tovarning jahon standarti talabiga mos kelish darajasini va
xalqaro bozordagi talab va taklif nisbatini hisobga oladi.
Narx xilma-xil turlardan iborat bo’lsada, ular bir-biri bilan o’zaro
bog’langan, chunki ularda jamiyatdagi iqtisodiy resurslarning ishlatish
samarasi o’z ifodasini topadi. Iqtisodiyot nazariyasida narx nisbati degan
tushuncha bor, u narx pariteti deb ham yuritiladi.
5-savol. Narx siyosati va uning O’zbekistonda amalga oshirilishi
xususiyatlari
Narxlarni erkinlashtirish – iqtisodiy islohotlarning eng asosiy
yo’nalishlaridan biri bo’lib, islohotlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari
ko’p jihatdan shu muammoning hal etilishiga bog’liq bo’ladi.
Narxlarni erkinlashtirish xom ashyo bilan mahsulot ayrim turlarining
narxlari, narx bilan aholi va korxonalar daromadlari o’rtasida
48

mutanosiblikka erishishga qanday yondashilishi bilan farqlanadi. Shu
yondashuvlarga asoslanib, narxlar quyidagi yo’llar bilan
erkinlashtiradi :
1) narxlarni birdaniga yoki “esankiratadigan” tarzda qo’yib yuborish;
2) narxlarning o’sishini sun‘iy ravishda to’xtatib qo’yish;
3) narxni davlat tomonidan boshqarish va nazorat qilishni ma‘lum
darajada saqlab qolish.
O’zbekistonda iqtsodiyotni isloh qilishning o’ziga xos tamoyillari,
mamlakatdagi vaziyat va aholining turmush darajasi hisobga olinib,
narxlarni asta-sekinlik bilan va bosqichma-bosqich erkinlashtirish yo’li
tanlab olindi.
SHu yo’l bilan narxlarni dastlabki bosqichi da (1992 yilning boshida)
keng doiradagi ishlab chiqarish – texnik vositasi bo’lgan mahsulotlar,
ayrim turdagi xalq iiste‘moli mollari, bajarilgan ishlar va xizmatlarning
erkin narxlari va tariflariga o’tildi. Aholining himoyalash maqsadida
cheklangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat tovarlari narxlarining chegarasi
belgilab qo’yildi, ayrim turdagi xizmatlarning eng yuqori tariflari joriy
qilindi.
Narxlarni erkinlashtirishning keyingi bosqichda (1993 yil)
kelishilgan ulgurji narxlarni davlat tomonidan tartibga solish to’xtatildi.
Qat‘iy belgilangan va davlat tomonidan tartibga solib turinadigan
narxlarda sotiladigan xizmatlarning soni ancha qisqardi.
Narxlarning erkinlashtirishning navbatdagi bosqichi (1994 yil
oktyabr-noyabr) xalq iste‘mol mollari asosiy turlarining narxlari erkin
qo’yib yuborildi, transport va kommunal xizmatlarning tariflari oshirildi.
49

SHunday qilib, respublikada iqtisodiyotni isloh qilishning birinchi
bosqichi narxlarni bosqichma-bosqich (uch bosqichda) to’liq
erkinlashtirish bilan tugadi.
Narxlarni erkinlashtirish aholini ishonchli iqtisodiy va ijtimoiy
himoyalash tadbirlari bilan birga olib borildi. Davlat tomonidan turli
kompensatsiyalar maqsadidaga jamg’armalar tuzildi, ish haqi, pensiya va
stipendiyalarning eng kam miqdori muntazam sur‘atda oshirib borildi,
bolalar uchun nafaqalar joriy etildi. Aholining muhtoj qismiga yordam
ko’rsatildi, imtiyozli soliq stavkalari joriy etildi.
Bugungi kunda O’zbekiston bo’g’doy, un, paxta yog’i, meva-
sabzavot, quruq mevalar va uzum, poliz mahsulotlari kabi o’ta zarur oziq-
ovqat tovarlari bilan nafaqat o’z ichki ehtiyojlarini, balki ularni
yurtimizdan tashqariga ham eksport qilmoqda.
Xulosa
50

Bugungi kunda jahon bozorlarida korxonalarning raqobatbardoshligini
ta’minlashda ko‘p funksiyali yondashuv va global raqobat sharoitlarini
hisobga olish zarurati tobora ortib bormoqda. Raqobatbardoshlik faqat
mahsulot va xizmatlar sifatini oshirish bilan cheklanmay, balki
korxonaning ichki boshqaruv tizimi, innovatsion yondashuvlari va global
talablarni qondirish qobiliyatiga ham bog‘liqdir. Shu sababli, global
raqobat sharoitida korxonalar samarali strategiyalarni ishlab chiqish va
amalga oshirishda ko‘p funksiyali yondashuvga alohida e’tibor qaratishlari
zarur.
Ko‘p funksiyali yondashuv deganda korxonaning bir vaqtning o‘zida bir
nechta yo‘nalishlarda samarali faoliyat yuritishi tushuniladi. Bu mahsulot
ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, bozor tahlili, mijozlar bilan ishlash,
moliyaviy boshqaruv va boshqa ko‘plab jarayonlarni birlashtirishni o‘z
ichiga oladi. Ushbu yondashuv korxonaning ichki resurslarini oqilona
boshqarishga va ularni maksimal darajada samarali ishlatishga imkon
beradi. Bu esa korxonaga global bozorda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish
uchun zarur poydevorni yaratadi.
Global raqobat sharoitida esa korxonalar nafaqat ichki bozor talablariga
javob berishi, balki xalqaro standartlarga moslashishi ham muhimdir.
Xalqaro bozorda muvaffaqiyat qozonish uchun mahsulot va xizmatlarning
sifati, narxi, yetkazib berish tezligi, innovatsion yondashuv va mijozlarga
xizmat ko‘rsatish darajasi yuqori bo‘lishi talab etiladi. Shu bois, global
raqobat sharoitida korxonalar nafaqat o‘z faoliyatini optimallashtirishi,
balki strategik maqsadlarini xalqaro talablar bilan uyg‘unlashtirishi lozim.
51

Ko‘p funksiyali va global raqobat yondashuvi korxonalarning
samaradorligini oshirishda muhim omil hisoblanadi. Ushbu yondashuv
orqali korxonalar nafaqat o‘z mahsulot va xizmatlarini takomillashtiradi,
balki yangi bozorlarni o‘zlashtiradi, mijozlar bazasini kengaytiradi va uzoq
muddatli muvaffaqiyatga erishadi. Innovatsiyalarni joriy etish, mijozlar
talablarini tahlil qilish va ularga mos mahsulot va xizmatlarni taklif etish
global raqobatning asosiy elementlaridan biridir.
Shuningdek, global raqobat sharoitida korxonalar ijtimoiy mas’uliyat,
ekologik barqarorlik va resurslarni samarali boshqarishga alohida e’tibor
qaratishlari zarur. Bugungi iste’molchilar nafaqat sifatli mahsulot va
xizmatlarni, balki ijtimoiy va ekologik mas’uliyatli yondashuvlarni ham
qadrlashadi. Shu sababli, korxonalar global bozorda muvaffaqiyat
qozonish uchun o‘z strategiyalarini barqaror rivojlanish tamoyillari bilan
uyg‘unlashtirishlari lozim.
Ko‘p funksiyali va global raqobat sharoitida muvaffaqiyat qozonish
uchun korxonalar xodimlarning malakasini oshirishga, ularni motivatsiya
qilishga va ularning salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarishga alohida
e’tibor berishlari kerak. Malakali va innovatsion fikrlaydigan jamoa global
bozorda muvaffaqiyatning asosiy kaliti hisoblanadi. Shu bilan birga,
korxonalarning raqobatbardoshligini oshirishda axborot texnologiyalaridan
foydalanish va raqamli transformatsiyani amalga oshirish ham muhim
ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, ko‘p funksiyali yondashuv va global raqobat
sharoitida muvaffaqiyat qozonish uchun korxonalar innovatsion, strategik
va tizimli yondashuvlarni uyg‘unlashtirishlari lozim. Bu jarayon ichki va
52

tashqi bozor talablariga javob berish, resurslardan samarali foydalanish va
barqaror rivojlanishni ta’minlashga xizmat qiladi. Global raqobat
sharoitida faqat o‘zgarishlarga tez moslasha oladigan, mijozlarning
ehtiyojlariga mos ravishda faoliyat olib boradigan va sifatni doimiy
takomillashtiradigan korxonalar muvaffaqiyat qozonadi.
Shunday qilib, ko‘p funksiyali yondashuv va global raqobat tamoyillari
korxonalarning barqaror rivojlanishi, xalqaro miqyosda tan olinishi va
uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishida muhim omil hisoblanadi. Bu esa
korxonalarni doimiy takomillashuv va innovatsiyalar sari intilishga
undaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
53

1. Каримов И.А. «Эришилган марраларимизни мустаҳкамлаб,
ислоҳотлар йўлларини излаб бориш асосий вазифа» Халқ сўзи
2004й. 10 феврал.
2. И.А.Каримов Только здоровўй народ, здоровая нация способнў
на великие свершения «Вўступление Президента республики
Узбекистан Ислама Каримова на торжественном собрании,
посвяҳенном 12-й годовҳине Конституции Республики
Узбекистан» Деловой партнер. № 4 9 декабря 2004г.
3. Зуб А.Т. «Стратегический менеджмент теория и практика»
Учебное пособия 2-е из-д, ИСПР.доп. _ М.: Аспект Пресс, 2004.
4. Кравченно Р.С. Кориоративное управление: обеспечение и и
заҳита права акциинеров на информацию – М.: Спарк, 2002.
5. Дадабоев Ю.Т., Мамутова Х.Ш., Стратегическое планирование.
– Фергана, 2000.
6. Якубов И.О., Абдусаттарова Х.М., Очилов К.Т. Ситдикова Л.А.
Стратегик режалаштириш. ЎзР Ёзувчилар уюшмасининг
адабиёт жамғармаси нашриёти. Ўқув қўлланма Т.: ТДИУ. 2004.
54

KO'P FUNKSIYALI VA GLOBAL RAQOBAT mavzusidan tayyorlangan kurs ishi

Sotib olish