Ko’rgazmali - harakatli va ko’rgazmali - obrazli tafakkur - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	117.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	25 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Sobirov Azizbek

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2024

34 Sotish

Ko’rgazmali - harakatli va ko’rgazmali - obrazli tafakkur

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: : Ko'rgazmali- harakatli va ko'rgazmali - obrazli tafakkur

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………..………..………2
I-BOB. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli ʻ ʻ
tafakkurning tutgan o'rni va uning mohiyati...……....…….….
…………….....………..…..…4
1.1. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli tafakkurning
ʻ ʻ
ahamiyati...………..…….….………………………………………..……..……4
1.2. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli tafakkur va
ʻ ʻ
uning mohiyati...……………….….…………………....………………...........14
II-BOB. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli
ʻ ʻ
tafakkurning xususiyatlari va analizi...
………………………………………………......…..21
2.1. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli tafakkurning
ʻ ʻ
xususiyatlari..…….….…………………………………..………………….….21
2.2. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli tafakkurning
ʻ ʻ
tahlili…………………..…..…...…….….…………………………………..…32
XULOSA…………………….………………..………………………..….…..39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI………….………..…..…
40
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Buyuk alloma inson ruhiyatining muhandisi
Abu ali Ibn Sino o zining ʻ
“Tib qonunlari” asarida shunday fikr bayon qiladi:
“O qituvchining barcha xatti - harakatlari ezgulikdan iborat bo lmog i
ʻ ʻ ʻ
lozim”.
Ezgulik avvalo bola qalbiga yo l topishdan boshlanadi. U bilan g amxo r,
ʻ ʻ ʻ
hamnafas bo lish, beg ubor qalb egasini hurmat qilish, xohish - istaklariga
ʻ ʻ
befarq bo lmaslik, bir so z bilan aytganda bolajon bo lish zarur.
ʻ ʻ ʻ
Bola tafakkurini har tomonlama rivojlantirish, dunyoqarashini
shakllantirishda yangi zamonaviy bilimlarni keng ko lamli olib borilishi kerak.
ʻ
Chunki bolaning bilish, yangiliklarni qabul qilish doirasi keng, undan
to g ri samarali foydalanish esa o qituvchilarning, tarbiyachilarning vazifasidir.
ʻ ʻ ʻ
O qituvchi pedagogik mahoratini oshirish uchun o z - ustida ishlashi,
ʻ ʻ
tinmay izlanish, zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida ish olib borishi
lozim. Yangi metodik mahorat, bu yangi pedagogik texnologiya deganidir. 1

Kurs ishining maqsadi. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va
ʻ
ko rgazmali obrazli tafakkurning o‘ziga xos jihatlarini aniqlash va tegishli
ʻ
xulosalar ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining oldiga qo‘ygan vazifalari
quyidagilardan iborat:
● Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli
ʻ ʻ
tafakkurning mohiyatini yoritib berish;
● Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli
ʻ ʻ
tafakkurning hozirgi holati va uni tahlil qilish;
1
2

● Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazliʻ ʻ
tafakkurni ko’rib chiqish;
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti psixologiyada
ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli tafakkurni tahlil qilish bo’lib,
ʻ ʻ
predmetini ushbu jarayon haqidagi ma’lumotlar tashkil qiladi.
Kurs ishining metodik asosi : ga oid hozirgi zamon nazariy qarashlari,
o zbek va chet el olimlarining shu boradagi qarashlari, O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Konstitutsiyasi, O zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon
ʻ
va qarorlari va boshqalar ishimizga metodologik asos bo lib xizmat qiladi.
ʻ
Kurs ishining tuzilmasi: Kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
3

I-BOB. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazliʻ ʻ
tafakkurning tutgan o'rni va uning mohiyati
1.1. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli
ʻ ʻ
tafakkurning ahamiyati
Pedagogik texnologiya pedagogik mahorat to g risidagi fan. Shunga ko ra
ʻ ʻ ʻ
pedagogik texnologiyada o qituvchining metodik mahorati muhim ahamiyat
ʻ
kasb etadi. 2

Zamonaviy pedagogik texnologiya o zining pedagogika va boshqa fan
ʻ
yutuqlari bilan bog liq xususiy nazariyasiga ega:
ʻ
O quv — tarbiyaviy jarayonni ilmiy asosda qurish o qitishning axborot
ʻ ʻ
vositalaridan va didaktik materiallardan, ta’limning faol metodlaridan keng
foydalanishga asoslangan o qituvchi va o quvchilarning birgalikdagi faoliyatiga
ʻ ʻ
zamin yaratadi.
1. Mahoratli o qituvchi davlat buyurtmasiga mos keladigan ta’lim —
ʻ
tarbiya maqsadini aniq va ravshan belgilashi kerakki, natijada ma’lum vaqt
ichida unga erishishni ta’minlaydigan didaktik jarayonni tuzish va joriy etish
to g risida xulosa qilishi mumkin bo lsin.
ʻ ʻ ʻ
2. O qituvchi pedagogik tizimda belgilangan maqsadga to g ri keladigan
ʻ ʻ ʻ
o quv — tarbiyaviy jarayon mazmunini o quv dasturi bo yicha chuqur hollashi,
ʻ ʻ ʻ
muntazam ravishda o z pedagogik mahoratini ilmiy — texnikaviy taraqqiyot
ʻ
talablariga mos holda mustaqil ravishda kengaytirib borishi lozim.
“O qituvchi o z bilim malakasini oshirish usullarini puxta egallamog i,
ʻ ʻ ʻ
mustaqil ishlashni o rganmog i lozim”,- degan edi Abduraxmon Jomiy.
ʻ ʻ
O z bilimlarini mustaqil oshirish uchun quyidagi bo limlardan iborat
ʻ ʻ
individual reja tuzib olishlari tavsiya etiladi.
1. G oyaviy — siyosiy saviyani oshirish.
ʻ
2. Ilmiy — nazariy bilimni oshirish.
2
4

3. Metodik bilim va mahoratni oshirish.
O qituvchining pedagogik mahoratini doimiy oshirib borish va uniʻ
rivojlantirishda maktabdagi metod birlashmalar hamda kabinetlarning xizmati
katta. Metod birlashmalarda o qituvchilar fikr almashadilar: o zaro kuzatilgan
ʻ ʻ
darslar muhokama qilinadi. Yosh va tajribasiz o qituvchilarga maslahatlar
ʻ
uyushtiriladi, ilg or tajribalarni keng ommalashtiradilar.
ʻ
- Pedagogik ijodkorlik manbayi — bu pedagogik tajribadir. Pedagogik
tajriba muammoli vaziyatlarga juda boydir. Ilg or pedagogik tajriba deganda
ʻ
biz o qituvchining o z pedagogik vazifasiga ijodiy yondashishni,
ʻ ʻ
o quvchilarning ta’lim tarbiyasida yangi, samarali yo l va vositalarni qidirib
ʻ ʻ
topishini tushunamiz.

- Ilg or pedagogik tajriba o qituvchi tomonidan qo llaniladigan ish vaqti
ʻ ʻ ʻ
va usullari, uslub va vositalaridir, Ular vositasida o quv — tarbiyaviy ishlarda
ʻ
eng yuqori natijalarga erishiladi.
- Ilg or pedagogik tajribani o rganish, unga asoslanib yangi pedagogik
ʻ ʻ
hodisa va qonuniyatlarni ochish o quv tarbiya jarayoniga sifatli o zgarishlar
ʻ ʻ
kiritadi. O quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish, yangi ko rinishdagi
ʻ ʻ
o quv jarayonini modellashtirish muammolarini yechishga sabab bo ladi.
ʻ ʻ
Pedagogik mahoratni ilmiy - asosda tashkil etish mazmuni ancha keng
tushuncha bo lib, unga avvalo, xodimlarning malakasi, qobiliyati va
ʻ
qiziqishlarini hisobga olgan holda ularni to g ri tanlash va joy - joyiga qo yish,
ʻ ʻ ʻ
qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishda qo llanilayotgan usullar
ʻ
tizimini uzluksiz takomillashtirish va ta’lim - tarbiya jarayoniga texnika
vositalarini joriy etish masalalari kiradi.
Ta’lim metodlaridan foydalanishning samaradorligi va muvaffaqiyati ular
o quvchilar mustaqilligi va ijodiy faolligini rivojlantirishga qanchalik yordam
ʻ
berishiga bog liq. O qituvchi o quvchilarga mustaqillik ko rsatish uchun sharoit
ʻ ʻ ʻ ʻ
5

yaratsa, o quvchilar bilimlarini bamisoli o zlari olayotgandek tuyulsa, mazkurʻ ʻ
metod samarali bo ladi.
ʻ
Pedagogik odobini egallash o qituvchidan o z ustida puxta, o ylab
ʻ ʻ ʻ
ishlashni talab qiladi. O qituvchi o z hatti - harakatini doimo nazorat qilishi,
ʻ ʻ
qarashi, ishorasi bilan o quvchilar hatti - harakatiga o z munosabatini bildira
ʻ ʻ
bilish kerak. Ya’ni pedagoglik odobi o qituvchida o z tuyg ularini ifoda
ʻ ʻ ʻ
qilishning sof tashqi malakalari mavjud bo lishini ham nazarda tutadi.
ʻ
Malakalarning bunday majmui pedagoglik mahoratning tarkibiy qismi bo lib, u
ʻ
pedagoglik texnikasi deb ataladi. O qituvchining pedagoglik mahorati, uning
ʻ
intellekti va madaniyatiga jiddiy e’tibor beriladi va bu o rinda o qituvchi o z
ʻ ʻ ʻ
pedagoglik mahoratini, kasbga doir vazifalarni hal qilish qanchalik qo lidan
ʻ
kelishini doimo tekshirib borishi, bola ongi hamda qalbiga eng yaxshi yo llarni
ʻ
axtarishi talab etiladi. O qituvchi o quvchilarga o z xatti - harakati, turmush
ʻ ʻ ʻ
tarzi, o z qiyofasi va bilimi bilan ta’sir qiladi. Uning madaniyati, hakgo yligi va
ʻ ʻ
ma’naviy sifatlari o quvchilar tomonidan har xil tarzda qabul qilinadi. Shuning
ʻ
uchun ham o qituvchi u qaysi fanni olib borishidan qat’iy nazar, o quvchilar
ʻ ʻ
uchun ma’naviylik murabbiysi, taqlid uchun yuksak namuna, o rnak bo lishi
ʻ ʻ
kerak
O qitish tizimida o z - o zini boshqarishning zarurligi, eng avvalo,
ʻ ʻ ʻ
butun o quv yurtlari tizimining samarali, puxta ishlab chiqilganligidan dalolat
ʻ
beradi.
Chunki o z - o zini boshqarish tufayli o qitishdagi o zaro munosabat
ʻ ʻ ʻ ʻ
o qitishning borishini jadal boshqarish va kamchiliklarni o z vaqtida tuzatish
ʻ ʻ
keyingi darsga zamin va imkon yaratadi. O z - o zini boshqarishni biz mustaqil
ʻ ʻ
ish jarayonlarida turli xildagi tadbirlar uyushtirish va o tkazishda, tarbiyaviy
ʻ
soat darslarida ko rishimiz mumkin. O z - o zini boshqarish mohiyati
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarda birinchi o rinda o zini mustaqil his qilishi va o zi ko proq darsni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qabul qilishidan iborat. Agar o qituvchi o quvchilarga ma’lum bir mavzuni
ʻ ʻ
o zlashtirishga qiziqtirib borsa o qituvchi mavqei nima bilan o lchanishini
ʻ ʻ ʻ
6

bilamiz. Uning mavqei o z kasbiga muhabbati, o quvchilariga nisbatanʻ ʻ
talabchanligi, o quv dasturi va darsliklardan to g ri foydalana bilishi, shuning
ʻ ʻ ʻ
bilan bir qatorda o z ustida tinmay izlanib, o z - o zini tarbiyalashi bilan
ʻ ʻ ʻ
o lchanadi. Kelajagimiz yoshlar qo lida ekan biz o qituvchilar ana shu
ʻ ʻ ʻ
yoshlarni chin inson bo lib yetishishlari uchun qo limizdan kelgan barcha
ʻ ʻ
mahoratimizni ishga solmog imiz kerak.
ʻ
O qituvchilik nihoyatda mas’uliyatli kasb, bu esa ko proq o z ustida
ʻ ʻ ʻ
ishlash, tajriba almashish, darsga tayyorgarlikni takomillashtirishga da’vat
etadi. O qituvchilarning o z - o zini tarbiyalashlarida matbuot sahifalari bilan
ʻ ʻ ʻ
tanishishi, ilg or o qituvchilarning tajribalariga suyangan holda dars tahlillarida
ʻ ʻ
qatnashishi, jamoadagi kasbdoshlari bilan uslub almashish yuqori samara
beradi.
Tarbiyaviy jarayonni mustahkamlash, yaxshilash, uni davr talabiga javob
beradigan holga keltirish uchun deyarli barcha qoidalarni, usullarni, g oyalarni
ʻ
qaytadan ko rib chiqish, bola shaxsiga e’tiborni qaratish, yillar davomida
ʻ
to plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarur.
ʻ
Hozirgi zamon pedagogikasida tarbiya tarbiyachining tarbiyalanuvchi
shaxsiga oddiy ta’sir ko rsatishi emas, balki tarbiyachilar va
ʻ
tarbiyalanuvchilarning aniq bir maqsadga qaratilgan, bir - biri bilan
hamkorlikda qiladigan munosabatlari va o zaro ta’sir ko rsatishi ekanligi
ʻ ʻ
alohida ta’kidlanadi.
O qituvchi yoshlarga ta’lim — tarbiya beruvchi insondir. O qituvchida
ʻ ʻ
o qituvchilik kasbiga xos layoqat, qobiliyat bo lmog i darkor. Avvalo u
ʻ ʻ ʻ
bolalarni sevishi, ijodkor, ishbilarmoi bo lishi, ma’naviy barkamol bo lishi,
ʻ ʻ
dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan bo lishi lozim. O qituvchi
ʻ ʻ
o quvchilarga ta’lim — tarbiya berar ekan, avvalo, uning o zida tarbiyaviy
ʻ ʻ
hislatlar tarkib topgan bo lishi darkor. O qituvchi odobli 6o lishi kerak. Uning
ʻ ʻ ʻ
odobi, madaniyati yuksak bo lsagina, odamlarga nisbatan mehribon, sahovatli
ʻ
bo la oladi, uni hamma hurmat qiladi. Buning uchun ochiq ko ngil, qat’iy
ʻ ʻ
7

bo lishi, o zini tuta bilishi, bardoshli bo lishi kerak. Bolalarga nisbatanʻ ʻ ʻ
talabchan bo lish bilan birga o z shaxsiga tanqidiy nuqtai nazardan qaray olishi
ʻ ʻ
kerak.
O qituvchi pedagogik etikaning normalarini o zlashtirib olishi, tajribada
ʻ ʻ
qo llashi, o zining dunyoqarashi va ahloqiy tajribasi bilan taqqoslashi lozim.
ʻ ʻ
Fikrlash va his etish, turmushda sinab ko rish natijasida pedagogik etikaning
ʻ
qoidalari o qituvchining o z e’tiqodiga, intilishiga, o z axloqiy sifatiga
ʻ ʻ ʻ
aylanadi.
Bu ahloqiy e’tiqod o qituvchining dars berish jarayonida, tarbiyaviy
ʻ
ishlarda, o quvchilar va boshqa kishilar bilan munosabatlarda, muomalasida,
ʻ
kundalik turmushda o zining shaxsiy namunasi bilan ahloqiy ta’sir o tkazishda
ʻ ʻ
ko zga tashlanadi. Muallim ahloqining natijalari uning yoshlarga ahloqiy
ʻ
ta’sirining samaradorligida namoyon bo ladi. Shaxs axloqining
ʻ
xarakterlaydigan belgilaridan biri ma’suliyatdir. O qituvchining ma’suliyati -
ʻ
ma’suliyat tushunchasining butun mazmunini saqlagan holda muallimning
faoliyati va ta’lim — tarbiya jarayonining aniq vazifalarini ham o z ichiga
ʻ
oladi. O qituvchi zimmasiga bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish
ʻ
ma’suliyati yuklanadi.
Pedagogik odobga ega bo lgan o qituvchi o quvchilar orasida obro qozanadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
O qituvchi qanchalik ko proq obro qozonsa, ta’lim va tarbiya mohiyatan
ʻ ʻ ʻ
shunchalik muvaffaqiyatliroq bo ladi.
ʻ
O qituvchining asosiy maqsadi hamma o quvchilarning muvaffaqiyatli
ʻ ʻ
o qishiga erishishidir. Buning uchun o quvchilardan o z ustida ishlashi, o z -
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zini tarbiyalashi talab etiladi.
ʻ
O z - o zini tarbiyalash o z faoliyatini tahlil qilishdan va o z shaxsini
ʻ ʻ ʻ ʻ
takomillashtirishdan boshlanadi. O quvchilarda shu hislatga ehtiyoj paydo
ʻ
bo lgandagina tarbiya jarayonini samarali deb hisoblasa bo ladi.
ʻ ʻ
8

O z - o zini tarbiyalash o quvchilarning o zini - o zi idora qilish organlariʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
faoliyatida qatnashishlari, ularning ijtimoiy faollik mavqini shakllantirishning
ta’sirchan vositasidir.
O quvchilar o qishda, tarbiyada, dam olishda o zini tarbiyalash
ʻ ʻ ʻ
usullaridan foydalanadilar, o z - o zini tarbiyalash tashabbuskorlik va
ʻ ʻ
mustaqillikka undaydi.
O z - o zini tarbiyalash sifatlari bola bunga tayyor bo lganda, u o zini
ʻ ʻ ʻ ʻ
shaxs deb anglay boshlagach, amaliy ishlarda mustaqillik ko rsata boshlagan
ʻ
vaqtda paydo bo ladi. O z - o zini tarbiyalashda maslahat va ko rsatmalar
ʻ ʻ ʻ ʻ
berilishi lozim. Bunda o quvchilarni o zlariga, hatti - harakatlarini tanqidiy
ʻ ʻ
ruhda munosabatda bo lishga o rgatish juda muhimdir.
ʻ ʻ
O qituvchi mehnatda, xulq - atvorda tirishqoqlik qilib, o z imkoniyatlarini
ʻ ʻ
ishga solishi, o ziga majburiyat olishi, o zini nazorat qilishi, o ziga - o zi hisob
ʻ ʻ ʻ ʻ
berishi, o ziga o zi baho berishi singari o z - o zini tarbiyalashning
ʻ ʻ ʻ ʻ
elementlarini shakllantirib borishi lozim.
O qituvchi o zining pedagogik faoliyatida qanday qiyinchiliklarga duch keladi?
ʻ ʻ
Ulardan biri, masalan, mehnatga va uzluksiz ta’limga tayyorgarlikni
shakllantirish va o qituvchilarning rivojlanish istiqbollarini ko ra bilish kabi
ʻ ʻ
umumiy tarbiyaviy vazifalarni qo yishni bilmaslik bilan bog liqdir.
ʻ ʻ
O z shaxsiy faoliyatini tahlil qilish va baholash o qituvchilar uchun eng
ʻ ʻ
katta qiyinchilik tug diradi. Ba’zan, hatto o z ishini umumiy nazariy asoslarini
ʻ ʻ
bilgan holda o qituvchi vaziyatning ichki psixologik ma’nosini va shuning
ʻ
uchun uni amaliy jihatdan boshqara olmaydi. Yoki o qituvchi o zining
ʻ ʻ
pedagogik ta’siri natijasini oldindan ko ra bilmaydi, oldindan taxmin qila
ʻ
olmaydi va shuning uchun ham noto g ri pedagogik xulosalarga keladi. Boshqa
ʻ ʻ
hollarda u sodir bo gan vaziyatga o zini moslaydi va uni o zgartirmaydi. Eng
ʻ ʻ ʻ
katta qiyinchiliklardan biri shundan iboratki, o qituvchi o zining pedagogik
ʻ ʻ
faoliyatini bir butunlikda ko ra olmaydi, o z faoliyatining vazifalarini, vositalari
ʻ ʻ
va natijalari orasidagi aloqalarni e’tibordan chetda qoldiradi. Har bir o qituvchi
ʻ
9

o zi uchun qanday qiyinchiliklar xarakterli ekanligining bilishi va ana shuʻ
nuqtayi nazardan o z mehnatiga baho berishi muhimdir.
ʻ
O quvchining qobiliyatini o z kuchi bilan yuzaga chiqishiga
ʻ ʻ
yordamlashish zarur. O z - o zini baholash qiyin, lekin o quvchini bunga yetarli
ʻ ʻ ʻ
tayyorlash mumkin. Shu bois o quvchi irodali bo lishi, o z burchini tushunishi,
ʻ ʻ ʻ
tahlil va tarbiya olish uchun sabablar bo lishiga intilishi lozim. O quvchilar o z
ʻ ʻ ʻ
- o zini tarbiyalash bilan birga o z ustida ishlab boradi. O z ustida ishlash
ʻ ʻ ʻ
asosan o spirinlikdan boshlanadi. Bunda ularning nazariy tafakkurini
ʻ
shakllantirish to garak va fakultativ mashg ulotlar muhim ahamiyat kasb etadi.
ʻ ʻ
SHu bilan birga o quvchining badiiy asarlarni qo yishi va tushunishi orqali
ʻ ʻ
mustaqil fikrlashga, mulohaza yuritishga va munozaraga o rganib boradi, Unda
ʻ
asta - sekin tabiat va jamiyat haqida o zining nuqtai nazari, e’tiqodi, qarashi
ʻ
shakllanadi. Bu esa unda mustaqil o ylashi, to g ri yo l va xulosa chiqarishi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
qatiy qaror qila olish fazilatlarini o stiradi.
ʻ
O quvchilar o z ustilarida ishlash jarayonida ularning qobiliyati, iste’dodi
ʻ ʻ
rivojlanadi. Ularda o tiladigan darslar, laboratoriya ishlari va amaliy
ʻ
mashg ulotlar, referat, konspekt yozish kabi ta’limiy faoliyat turlari o zlari
ʻ ʻ
o zlashtirishi zarur materiallarni mustaqil holda tushunishga olib keladi. Bu esa
ʻ
o z ustida
ʻ
ishlashning muhim omili sanaladi.
O z-o zini nazorat qilish yosh o qituvchi pedagogik qobiliyatining tezroq
ʻ ʻ ʻ
rivojlanishiga, tajribali pedagoglar mahorati "sirlari"ni tezroq egallashga imkon
beradi. O qituvchi o z faoliyatini o zi tahlil qilar ekan, u o zini boshqarish va
ʻ ʻ ʻ ʻ
takomillashtirishning eng kuchli quroliga ega bo ladi, muvaffaqiyatli ishlash
ʻ
usullarini egallaydi (diagnoz-prognoz). Bular esa o qituvchida o z mehnatidan
ʻ ʻ
qoniqish hosil qilish hislarini uyg otadi, unga ma’naviy quvvat, ijodiy ishtiyoq
ʻ
(entuziazm) bag ishlaydi.
ʻ
10

O qituvchi o zini-o zi axloqiy barkamollikka erishtirishga intilishi kasbʻ ʻ ʻ
faoliyatini muvaffaqiyatli olib borishining muhim shartidir. Bunday turtkining
bo lmasligi ijodkorlikni pasayishiga, o z kasbidan, hatto o zidan ham
ʻ ʻ ʻ
norozilikni paydo bo lishiga sabab bo ladi.
ʻ ʻ
O qituvchi o zining darsini o zi tahlil qilayotganda, quyidagilarga
ʻ ʻ ʻ
e’tibor berishi tavsiya etiladi:
- ko zlangan maqsad va dars natijasini taqqoslash;
ʻ
- o quvchilar bilimi, ko nikmasi va kamol topishidagi siljishlarni
ʻ ʻ
ko zlangan natijaga muvofiqligini aniqlash;
ʻ
- o quvchilar darsda ishtiyoq bilan ishlaganliklariga alohida e’tibor
ʻ
berish. O qituvchilarning toifalari ham har xil, ilmiy dunyoqarashlari,
ʻ
tajribasi ham turlicha bo ladi. Demak, yosh o kituvchilar mana shu har xil toifa
ʻ ʻ
o qituvchlarning tajribalaridan, uslublaridan unumli foydalanishlari mumkin.
ʻ
O qituvchilarni esa quyidagicha toifalashtirish maqsadga muvofiq:
ʻ
Ijodkor o qituvchi
ʻ o z kasbini sevadi, qobiliyatli, mahorati yetarli, ʻ
bilimdon, pedagogika va psixologiya fanlarining rivojiga hissa qo shuvchi,
ʻ
o quv dasturi, darsliklardan, ko rgazmali qurollardan unumli foydalanish bilan
ʻ ʻ
birga ularni takomillashtirish uchun yangi fikrlar bildirib boradi. O z tajribasi
ʻ
asosida maqolalar, metodik qo llanmalar, darsliklar yozadi, ijod qiladi,
ʻ
o ylanadi. Bunday o qituvchilarning darsi namunali, o quvchilari bilimli
ʻ ʻ ʻ
bo ladi. Ularning darslarini kuzatuvchilar esa juda katta ma’naviy ozuqa
ʻ
oladilar hamda o tilgan darslarni yuqori baholaydilar.
ʻ
Tashabbuskor o qituvchi
ʻ - o quv dasturi, darslik va metodik ʻ
qo llanmalarni talab darajasida amalga oshiradi. Ko rgazmali qurollar yasaydi,
ʻ ʻ
texnik vositalaridan, ilg or tajribalardan foydalanib, ularni hayotga tatbiq
ʻ
etishda tashabbus ko rsatadi. Maktabdagi ta’lim- tarbiya ishlarida o z
ʻ ʻ
tashabbusi bilan maktab rahbarligiga yordam beradi. U doimo izlanuvchan,
yangiliklar yaratuvchi hisoblanadi.
11

Ilg or o qituvchiʻ ʻ - o qitish va tarbiyalash usullarini mukammal ʻ
egallagan, dars jarayonida o quv dasturi. darslik va metodik qullanmalarni
ʻ
to liq amalga oshiradi. Darsga qo yilgan talablar, uning maqsad va vazifasini
ʻ ʻ
namunali bajaradigan o quvchilarga puxta bilim va tarbiya bera oladigan,
ʻ
bolalarning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirib, eng yaxshi natijalarga
erishuvchidir. Dars vaqtni to g ri taqsimlovchi, bir daqiqa vaqtning qadriga
ʻ ʻ
yetuvchi, dars jarayonida o quv dasturi qodalarini bajara oladigan qobiliyatga
ʻ
ega bo ladi. Maktabning hamma ishlarida ilg orlikka intiluvchan hisoblanadi.
ʻ ʻ
Fidoyi o qituvchi
ʻ - kasbini sevgan, irodali, qiyinchiliklarga brdosh
beradi, o quvchilar bilan ishlash qobiliyatini mukammal egallagan. U hech
ʻ
qachon nolimaydi, hech kimni yomon demaydi, tinch osoyishtalik bilan o tgan
ʻ
mazmunli kunllariga shukronalar aytadi. Bunday o qituvchi o quvchilarga
ʻ ʻ
namuna bo ladi.
ʻ Oddiy o qituvchi ʻ madaniyati, ko rinishi ham, o quvchi va ʻ ʻ
odamlar bilan muomalasi ham oddiy dars jarayonida o quv dasturi, darslik
ʻ
mazmunini oddiy va sodda holda tushuntirishga harakat qiluvchidir. Har qaysi
o quvchi mavzuni yaxshi tushunayapti deb ishonuvchan, darsda vaqti - vaqti
ʻ
bilan "Tushundingizmi?", "Yaxshi" so zlarini ishlatuvchi, ishonuvchan shaxs.
ʻ
Ta’lim - tarbiya ishida kim nimani taklif etsa unga ishonib, bajarishga harakat
qiluvchi, o zicha biror bir yangilik haqida o ylamaydi, yangicha takliflar
ʻ ʻ
aytmaydi, izlanmaydi, eshitgan o zi ko rgan tajribalar asosida dars
ʻ ʻ
o tkazaveradi.
ʻ
Insonning sog lom va baquvvat bo lib tarbiya topishida buyuk
ʻ ʻ
mutafakkirlarimizning o gitlari muhim o rin kasb etadi. Jumladan, Alisher
ʻ ʻ
Navoiy o qituvchining talabchan, xushmuomala bo lishiga undagani, amma har
ʻ ʻ
ikkalasida ham ma’lum me’yorni bilish zarurligini uqtiradi. Tarbiya haqida
gapirar ekan, "Qobiliyatlini tarbiya qilmaslik zulmdir va qobiliyatsizga tarbiya
xayf. Uni tarbiya qilmaslik bilan nobud qilma, shunga tarbiyangni nobud
qilma" deydi.
12

Alisher Navoiy tarbiyada insonning o z - o zini tarbiyalashga xato vaʻ ʻ
kamchiliklarining anglab tuzatishga e’tibor beradi. Yangilish va yangilishni
anglab ogohlangan kishi baxtli kishidir deydi. Navoiy ta’lim tarbiya
masalalariga alohida e’tibor berar ekan, tarbiyaviy jarayonlarni, vositalarni,
talablarni ko rsatadi. U ta’limda ilmiylikka asoslangan, tarixiylik kabi talablarni
ʻ
asos qilib oladi. O z davridagi musulmon maktablarining yutuq va
ʻ
kamchiliklarini tahlil etadi. U o qituvchi haqida gapirar ekan, muallim o z
ʻ ʻ
shogirdlarini ham o zi ta’lim berayotgan fanni ham sevgan bo lishi zarur
ʻ ʻ
deydi. O ziga nisbatan ham, o quvchiga nisbatan ham talabchan bo lishni
ʻ ʻ ʻ
uqtiradi.

13

1.2.Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli tafakkur vaʻ ʻ
uning mohiyati
Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli xil
faoliyatlarni bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ma’lum bir
ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi.
Sezgi, idrok va tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan
hamkorlikda insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o‘rganiladigan
xossalari haqida ma’lumot beradilar. Psixik aks ettirishning bu shakllari inson
tomonidan ob’ektiv reallikni bilishning hissiyotli asoslaridir. Lekin alohida
jismlar va real olam hodisalarini bilish istalgan amaliy vazifani hal etishda
yuzaga keladigan uch ahamiyatga ega bo‘lgan savolga javob topish uchun etarli
emas. Bu savollar: «yuaga kelgan vaziyatda nimani, qay tarzda bajarish
mumkin, va bu harakat natijasida nima hosil bo‘ladi?»dan iborat 3
.
Bu savollarga javob izlashda bizlarga tafakkur yordam beradi.
Avvalambor, tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik jarayoni hisoblanadi.
Ushbu jarayonning mohiyati inson tomonidan voqelikning faol ijodiy aks
ettirish va o‘zgartirishdan iborat. Tafakkur bevosita idrokda
anglaymaydiganlarni ochib beradi; u olamni ahamiyatli aloqalar va
munosabatlarda, uning turli xildagi vositalarida aks ettiradi. Tafakkurning
asosiy vazifasi real bog‘liqliklarga asoslangan zarur aloqalarni vaqt va fazodagi
tasodifiy mos kelishlardan ajratgan holda aniqlashdan iborat. Tafakkur
jarayonida tasodifiydan zaruratga, ayrimlikdan umumiylikka o‘tish sodir
bo‘ladi.
Shunday qilib, tafakkur ni voqelikni umumlashtirilgan va vositalangan
aks ettirish sifatida ta’riflash mumkin. Bundan tafakkurning muhim belgilaridan
biri umumlashtirish dan iboratligi kelib chiqadi. Voqelikni umumlashtirgan
holda aks ettirish birgina odam va zamondoshlarining emas, balki, o‘tmish
avlodlarining ham tajribasini qayta ishlab chiqish natijasidir. Bu tajriba til
3
14

yordamida og‘zaki va yozma nutqda (o‘qituvchilar ma’ruzalarida, kitob,
darsliklarda va h.k.) Ifodalangan. Shuning uchun tafakkur ko‘plab odamlar
bilimlarini umumlashtiradi.
Tafakkur jarayonida inson amaliy faoliyat, obrazlar va tasavvurlar,
modellar, chizmalar, belgilar, til kabi jismli va ijtimoiy olamning ahamiyatli
aloqa va munosabatlariga kirib borish maqsadida, insoniyat tomonidan ishlab
chiqilgan turli xildagi vositalardan foydalanadi.
Tafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni analizatorga bevosita
ta’sir ko‘rsatmay, ko‘pchilik hollarda asboblar ko‘magida olingan qo‘shimcha
belgilar yordamida anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini
yaratuvchi vositali tarzda aks ettirish dir. Hodisalarning qonuniyatlari, ichki
aloqalari bizning ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda
namoyon bo‘lishi bilan inson ichki, barqaror o‘zaro aloqalarning belgilarini
aniqlab oladi.
Tafakkurning o‘ziga xos xususiyati bilish yoki amaliy faoliyat jarayonida
yuzaga keladigan u yoki bu vazifani bajarish bilan bog‘liqligidan iborat.
Tafakkur muammoli vaziyatdan, tafakkurning maqsadi bo‘lgan savolga
javobdan boshlanadi.
Tafakkur muammosini ko‘rib chiqqan a.a.smirnov tafakkur va aqliy
jarayonlarning assotsiativ tarzda kechishi ni tafovutlash zaruriyati haqida
ogohlantirgan edi. Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz assotsiatsiyalardan keng
foydalanamiz, chunki ular tafakkur masalalarini echishda ahamiyatli yordam
ko‘rsatadi. Aqliy jarayonlarning assotsiativ kechishida holat o‘zgacha bo‘ladi.
Muhim tafovut shundan iboratki, bu vaziyatda o‘z oldimizga hech qanday
maqsad qo‘ymaymiz, chunki hech qanday vazifani bajarmaymiz. Bunda bir
jarayon ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda
bog‘langan bo‘ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kechishi ko‘p
hollarda inson toliqqan bo‘lib, hordiq olishni xohlayotganida kuzatiladi.
15

Uyquga ketishdan oldin xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o‘ylar o‘tishini
kuzatgansiz. Mana shu o‘ylar ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi.
Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan
uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning,
hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda
ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Biz doimo
so‘zlar orqali fikr yuritamiz.
Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan
yashirin, tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib
hisoblanadi.
Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida
tafakkur jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash
motivi (nutqiy maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi
bosqichlaridan iborat bo‘lgan murakkab jarayon.
Tafakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati.
Uning natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir. Tafakkur – bu kiritilgan
yo‘nalishli-tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan
harakatlar va muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan
nazariy va amaliy faoliyat.
Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi
sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini
beradi. Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur
faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi. Oddiy
psixik jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq
darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi. Lekin
hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro
ta’sir etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur
faoliyatida miya peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi
16

shubhasizdir. Bundan tashqari, bosh miya po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik
(bilish) vazifasi bilan ta’minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini
ta’minlovchi miya nutq markazlari ham katta ahamiyatga ega.
Tafakkurning ikki darajasi mavjud: fahm-
farosat – abstraksiyalardan foydalanish o‘zgarmas chizmalar, namunalar
chegarasida sodir bo‘ladigan oddiy tafakkur, sog‘lom fikr, tafakkurning
boshlang‘ich darajasi, uning mantiqiy mazmunini emas, balki, ibora va dalillar
tuzilishini o‘rganadi, bu aniq, izchilliklik bilan mulohaza yuritish, fikrlarni
to‘g‘ri tuzish, dalillarni qat’iy tizimlashtirish, tasniflash layoqati; aql (dialektik
tafakkur) – abstraksiyalarni ijodiy qo‘llash va ular tabiatini ongli tadqiq etish
xususiyatiga ega bo‘lgan nazariy bilishning oliy darajasi, aql yordamida inson
narsalar mohiyati, ularning qonunlari va qarama-qarshiliklarini anglab etadi.
Tafakkurning psixik faoliyat sifatidagi umumiy xususiyatlarni chizma
shaklida keltirish mumkin (10.1 rasm).
10.1 rasm. Tafakkurning psixik jarayon sifatidagi umumiy xususiyatlari.

17

Tafakkur – bu o‘z tuzilishi va turlariga ega bo‘lgan o‘ziga xos faoliyat.
Tafakkurning turlarga bo‘linishi shakli, xususiyati, ochib berilganlik, yangililik
va voqelikka moslik darajasiga ko‘ra amalga oshiriladi (10.2 rasm).

10.2 rasm. Tafakkur turlari.

Tafakkur, odatda, nazariy va amaliy tafakkurlarga bo‘linadi. Nazariy
tafakkurda tushunchali va obrazli tafakkur, amaliy tafakkurda esa –ko‘rgazmali-
obrazli va ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ajratiladi.
Tushunchali tafakkur – bu ma’lum tushunchalar qo‘llaniladigan
tafakkur. U yoki bu aqliy masalalarni echishda boshqa odamlar tomonidan
aniqlangan va tushunchalar, mulohazalar, xulosalar shaklida ifodalangan tayyor
bilimlardan foydalanamiz.
Obrazli tafakkur – bu obrazlar yordamida mulohaza yuritish jarayonining
bir turi. Ular xotiradan olinadi yoki tasavvurda hosil qilinadi. Ko‘pincha
18

tafakkurning bu turi badiiy ijodkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi odamlarda
ustun bo‘ladi.
Tushunchali tafakkur voqelikni aniq va umumlashtirgan holda aks
ettiradi, lekin bunday aks ettirish mavhumdir. O‘z navbatida, obrazli tafakkur
atrofimizdagi olamni aniq va sub’ektiv aks ettirish imkonini beradi. Shunday
qilib, tushunchali va obrazli tafakkurlar bir-birini to‘ldiradi.
Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur obrazlarni qo‘llash bilan bog‘liq. Bu
tafakkur odam biror masalani echishda turli obrazlarni, hodisalar va jismlar
haqidagi tasavvurlarni tahlil qilishida, qiyoslashtirishida, umumlashtirishida
namoyon bo‘ladi.
Ko‘rgazmali-harakatli tafakkur – mohiyati real jismlar bilan amalga
oshiriladigan amaliy o‘zgartiruvchi faoliyatdan iborat bo‘lgan tafakkurning
alohida turi. Tafakkurning bu turi biror-bir moddiy mahsulot ishlab chiqarish
maqsadidagi mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan odamlarda kengroq ifodalanadi.
Yana til vositalari asosida vazifa bajaruvchi so‘z-mantiqiy tafakkur mavjud bo‘lib, u
tafakkur tarixiy rivojlanishining so‘nggi bosqichidir. Unga tushunchalar va mantiqiy
hosilalarni qo‘llash xosdir.
Amaliy tafakkur tajriba, amaliy harakatlar asosida amalga oshiriladi va aniq
vazifalarni bajarishga qaratilgan, nazariy – tajriba bilan ish ko‘rmasdan tushunchalardan
foydalanadi. Diskursiv tafakkur – kengaytirilgan tafakkur, ichki sezgi kechishining tezligi,
aniq ifodalangan bosqichlarning mavjud emasligi, oz darajada anglanganligi bilan
xaraterlanadi. Reproduktiv, ishlab chiqaruvchi tafakkur – bu namuna bo‘yicha tafakkur,
ijodkorlik esa – yangi kashfiyotlar, yangi natijalarga olib boruvchi tafakkur. Realistik
tafakkur voqelikni to‘g‘ri aks ettiradi, odam o‘z hulq-atvorini anglaydi, autistik tafakkur esa,
asosan, ob’ektga emas, affektga mos bo‘lganlarni ifodalaydi, ehtiyojni qondirishga, kelib
chiqqan hissiy zo‘riqishni kamaytirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
19

II-BOB. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazliʻ ʻ
tafakkurning xususiyatlari va analizi
2.1. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli
ʻ ʻ
tafakkurning xususiyatlari.
Tafakkurning aqliy jarayonning natijasi hisoblangan uch xil shakli:
tushuncha, mulohaza va xulosa farq qilinadi.
Tushuncha – bu jism va hodisalarning umumiy, ahamiyatga ega bo‘lgan
va farqlanuvchi belgilarini aks ettiruvchi tafakkur shakli. Tushunchalar asosida
hodisalar va jismlar haqidagi mavjud bilimlarimiz yotadi. U aniq va mavhum
bo‘lishi mumkin. Jismning barcha belgilaridan aynan ushbu jism yoki o‘xshash
jismlar guruhini xarakterlab beruvchi ma’lum belgilar yig‘indisi ajratilgan
bo‘lsa, u holda aniq bir tushuncha haqida gap ketadi. Bunday tushunchalarga
shahar, g‘oya, jamiyat va boshqalar kiradi. Agar jismdagi biror-bir alohida belgi
ajratilib, va bu belgi o‘rganish predmeti bo‘lib xizmat qilsa, alohida jism
sifatida o‘rganilsa, mavhum tushuncha hosil bo‘ladi. Bunday tushunchalarga
fidokorlik, tenglik, vijdoniylik va boshqalar kiradi. 4
Tushunchalar ayrim va umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim belgilar deb,
jismning qaysi sinfga tegishliligidan qat’iy nazar, yagona jismga taalluqli
bo‘lgan tushunchaga aytiladi. Ayrim tushunchalarga moskva, toshkent, baykal
ko‘li va boshqalar kiradi. Umumiy tushuncha deb, bir jismga emas, balki,
jismlar sinfiga, bu sinfdagilarning istalgan jismiga tegishli bo‘lgan tushunchaga
aytiladi. Masalan, samolyot, davlat, korxona, institut va h.k.
tushunchalarning tasavvurdan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlari ga,
tasavvurlarning doimiy obrazga ega ekanligi, tushuncha esa – bu so‘zda o‘z
ifodasini topgan fikr ekanligidan iboratligi kiradi; tasavvur ahamiyatli va
ahamiyatga ega bo‘lmagan belgilarni o‘z ichiga oladi, tushunchalarda esa
4
20

faqatgina ahamiyatli belgilar saqlanib qoladi. Tushuncha tasavvurdan ko‘ra
ko‘proq umumlashtirilgan aks ettirish hisoblanadi.
Hukm – jismlar va hodisalar o‘rtasidagi aloqani aks ettiruvchi tafakkur
shakli; biror narsani tasdiqlash yoki inkor etish. Tasdiqlovchi hukmga misol
sifatida: «psixika miyaning vazifasi», «barcha metallar elektr tokini o‘tkazadi»,
inkor etishga – «suvda hech qanday yog‘ erimaydi» kabi hukmlarni keltirish
mumkin.
Biz tasdiqlayotgan yoki inkor etayotgan hukmning ma’lum sinfning
jislaridan birortasi, ba’zilari yoki har qaysi jismga taalluqli bo‘lishiga bog‘liq
ravishda hukmlar ayrim, xususiy yoki umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim hukm :
«bu odam hech qachon aldov yo‘liga kirmaydi». Xususiy hukm : «ba’zi metallar
suvdan og‘irroq». Umumiy hukm : «suyuqlikdagi har bir jismga u siqib
chiqargan suyuqlikka teng bo‘lgan bosim ta’sir ko‘rsatadi».
Hukmlarning ob’ektiv voqelikni aks ettirishiga ko‘ra ular chin va soxta
bo‘lishi mumkin. Chin hukm jismlar va ularning xossalari o‘rtasidagi voqelikda
mavjud bo‘lgan aloqalarni ifodalaydi. «massa – inertlik o‘lchovi» chin hukmdir.
Xato hukm ob’ektiv hodisalar o‘rtasidagi voqelikda mavjud bo‘lmagan aloqani
ifodalaydi, masalan: «barcha odamlar uchun o‘lim muqarrar emas».
Bir yoki bir necha hukmlardan yangi hukm yuzaga keladigan tafakkur
shakli xulosa deb ataladi. Boshqa hukmlar keltirib chiqariladigan boshlang‘ich
hukmlar xulosa dalillari deb ataladi. Masalan, barcha slanetslarning
yonuvchanligi ma’lum, va ushbu modda slanets bo‘lsa, u holda «ushbu
moddaning yonuvchanligi» haqida xulosa yasash mumkin.
Xulosa chiqarishning sodda va tipik shakli sillogizm hisoblanadi.
Masalan: «barcha metallar – elektr o‘tkazuvchi. Qalay – metall bo‘lgani uchun,
qalay – elektr tokini o‘tkazadi».
Inson asosan xulosalarning ikki turi – induksiya va deduksiyadan
foydalanadi. Induksiya – bu xususiy xulosalardan umumiy xulosalarni keltirib
21

chiqarish, ayrim dalillar va hodisalarni o‘rganish asosida umumiy qoidalar va
qonunlar o‘rnatish usuli.
Deduksiya – bu umumiy mulohazalardan xususiy mulohazalar keltirib
chiqarish, umumiy qonunlar va qoidalar asosida ayrim dalillar va hodisalarni
bilish.
fikrlash jarayonida inson atrof-olamni o‘ziga xos aqliy opersiyalar
vositasida o‘rganadi. Asosiy fikrlash operatsiyalariga analiz va sintez,
taqqoslash, abstraksiya va umumlashtirish, aniqlashtirish, tasniflash va
tizimlashtirish kiradi.
Analiz – bu yaxlitlikni fikran qismlarga yoki yaxlitlikni tomonlar,
harakatlar, munosabatlarga ajratish. Stolni, masalan, qopqog‘i, tirgaklari,
g‘aladonlari va boshqalarga bo‘lish mumkin. Fikrlash jarayoni bevosita nutqiy
faoliyatga kiritilganida analiz amaliy , va nazariy holatda aqliy bo‘ladi.
Sintez – bu qismlar, xossalar, harakatlarni fikran yaxlitlikka birlashtirish.
Xuddi shunday, o‘quvchi biror mavzuni o‘rganishda matnning hammasini o‘qib
chiqadi, so‘ngra esa alohida ma’noga ega bo‘lgan qismlarni ajratadi, ya’ni
matnni tahlil qiladi. Keyin eslab qolish uchun reja tuzadi – bu sintez
operatsiyasi bo‘ladi.
Taqqoslash – bu jism va hodisalar, yoki ularning alohida belgilari
o‘rtasidagi o‘xshashlik yoki farqlarni aniqlash. Taqqoslash bir tomonlama
(chala) va ko‘p tomonlama (to‘liq); yuzaki va chuqur; bevosita va vositali
bo‘lishi mumkin.
Umumlashtirish – jism va hodisalarni ularning umumiy va ahamiyatli
belgilari bo‘yicha fikran birlashtirish. Masalan, olma, nok, olxo‘ri, o‘rik va
h.k.lardagi o‘xshash belgilar «mevalar» so‘zi bilan ifodalanadigan yagona
tushunchada namoyon bo‘ladi. Sodda umumlashtirishlar ob’ektlarni alohida,
tasodifiy belgilar asosida birlashtirishdan iborat, majmuiy umumlashtirish
murakkab bo‘lib hisoblanadi, bunda ob’ektlar turli asoslarga ko‘ra
birlashtiriladi.
22

Abstraksiya – bu jism va hodisalarning muhim bo‘lgan xossa va
belgilarini fikran ajratib, bir vaqtning o‘zida ahamiyatsiz belgilar va
xossalardan ayro holatda ko‘rsatish. Xuddi shunday, mas’uliyatlilik hissi haqida
so‘z yuritganimizda, biror-bir ishchi, muhandis, talabaning emas, balki har bir
insonning muhim xususiyati sifatida gapiramiz. Abstraklashtirish odatda tahlil
natijasida amalga oshiriladi. Aynan, abstraktlashtirish vositasida uzunlik,
kenglik, miqdor, narx va boshqa tushunchalar yuzaga kelgan.
Aniqlashtirish – bu umumlashtirilgan bilimlardan yagona, alohida
vaziyatga fikran o‘tish. O‘quv faoliyatida aniqlashtirish – umumiy nazariy
qonun, qoida, nizomni tasdiqlovchi misol, rasm, aniq dalilni keltirish demakdir.
Jism va hodisalarni tizimlashtirish yoki tasniflash ularni bir-biriga
o‘xshashlik yoki farqlari asosida guruhlarga bo‘lish. Masalan, o‘quvchilarni
o‘zlashtirish, intizom, jamoat ishlaridagi faollik bo‘yicha guruhlarga bo‘lish
mumkin.
Tafakkur quyidagi asosiy qonuniyatlar ga bo‘linadi:
1. Tafakkur muammo ni hal etish bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladi;
muammoli vaziyat yuzaga kelish sharoiti vazifasini o‘taydi, u boshlang‘ich
ma’lumotning taqchilligi, sub’ektning aqliy faolligi yordamida engib o‘tish
zarur bo‘lgan ma’lum bilish to‘siqlari, qiyinchiliklarning yuzaga kelishi bilan
xarakterlanadi.
2. Tafakkurning asosiy mexanizmi, uning umumiy qonuniyati sintez
orqali tahlil qilish : ob’ektni boshqa ob’ektlar bilan taqqoslash vositasida unda
yangi xossalarni ajratish hisoblanadi; shunday qilib, «ob’ektdan, yangi mazmun
yig‘ib olinadi, u har safar o‘zining boshqa tomonlari bilan o‘girilgandek bo‘ladi,
unda yanada yangi xossalar namoyon bo‘ladi» (s.l. rubinshteyn).
3. Tafakkurning asoslanganligi : har bir dalil, har bir hodisa o‘tmishdagi
dalillar va hodisalar asosida tayyorlanadi. Hech bir narsa etarlicha asossiz sodir
bo‘lmaydi. Etarlicha asoslash qonuni inson fikrining har bir mulohazada o‘zaro
23

bog‘langan bo‘lishini, birining ikkinchisidan kelib chiqishini talab etadi. Har bir
xususiy fikr umumiyroq fikr bilan asoslangan bo‘lishi kerak.
4. Selektivlik (lot. – tanlash, tanlanish) – ma’lum vaziyat uchun zarur
bo‘lgan bilimlarni tanlash, barcha imkoniyatga ega bo‘lgan holatlarni chetlab
o‘tgan holda ularni muammoni hal etishga safarbar qilish.
5. Antitsipatsiya (lat. – oldindan sezish) voqealar rivojini oldindan ko‘ra
bilish, oldindan sezishni bildiradi. Inson voqealar rivojini oldindan ko‘ra bilish,
ularning natijalarini bashorat qilish, muammo echimining ehtimolligi
chizmasini tasavvur qilish qobiliyatiga ega.
6. Tafakkur refleksivligi . Fikrlovchi sub’ekt doimiy refleksiya holatida
bo‘ladi, o‘z mulohazalarini aks ettiradi, ularni tanqidiy baholaydi, o‘zini
baholash mezonlarini ishlab chiqadi. Refleksiya deb sub’ektning o‘zini aks
ettirishi bilan birga muloqotda bo‘ladigan sheriklarini ham o‘zaro aks ettirishiga
aytiladi.
Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o’zining individual
xususiyatlariga ega bo’lib, fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va
operatsiyalarining munosabatlari kishilarda turlicha namoyon bo’lishida o’z
ifodasini topadi. Odatda tafakkurning individual xususiyat-lari, sifatlariga bilish
faoliyatining mazmundorligi, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning
kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa sifatlar kiritiladi.
Tafakkur mazmundorligi deganda insoning tevarak-atrofdagi moddiy
voqelik to’g’risida ongda qay miqdorda, ko’lamda mulohazalar, muhokamalar,
fikrlar, muammolar, tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab
o’tilgan xarakterdagi g’oyalar to’lib toshsa, shunchalik tafakkur mazmundor
bo’ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda tafakkurning mazmundorligi
bilan tafovutlanadi.
Tafakkurning chuqurligi deganimizda moddiy dunyodagi narsa-
hodisalarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari ularning o’zaro
bog’lanishlari, munosabatlari, tafakkurimizda to’liq aks etganligini
24

tushunishimiz kerak. Tafakkur arsenalida joylashgan narsalarning qay yo’sinda
sistemalashganligiga qarab to’g’ri va ratsional yo’l nazarda tutiladi, u yoki bu
shaxsning tafakkur chuqurligi to’g’risida qat’iy bir qarorga kelish mumkin.
Tafakkurning kengligi o’zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari
bilan muntazam aloqada bo’ladi. Insonlardagi narsa va hodisalarning eng
muhim belgi, xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan o’tmish yuzasidan,
hozirgi davr haqida, shuningdek, kelajak to’g’risida mulohazalar, muammolar
va tushunchalarni qamrab olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi. Fikr doirasi
keng bilim saviyasi yuqori serg’oya ijodiy izlanishdagi kishilarni aql zakovatli,
bilimdon yoki tafakkuri keng kishilar deb atash mumkin. Demak, insonning aql-
zakovati, bilimdonligi mulohazadorligi uning tafakkurining kengligidan dalolat
beradi.
Inson tafakkuri o’zining mustaqilligi jihatidan mustaqil va nomustaqil
tafakkurga ajratiladi. Tafakkurni mustaqilligi deganda kishining shaxsiy
tashabbusi bilan o’z oldiga aniq maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular
yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz, gipoteza qilish, natijani ko’z
oldiga keltira olishi, qo’yilgan vazifani hech kimning ko’magisiz,
ko’rsatmasisiz o’zining aqliy izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib,
mustaqil ravishda hal qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak.
Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va
tanqidiyligida namoyon bo’ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda insonning
o’z oldiga yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo’yishni, ana
shularning barchasini amalga oshirishda, nihoyasiga etkazishda echimni
qidirishda usul va vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi,
ularga taaalluqli qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat
bosqichlarning namoyon bo’lishini nazarda tutamiz. Aqlning pishiqligi
vazifalarni tez echishda, echish paytida yangi usul va vositalarni o’z o’rnida
aniq qo’llashda, trafaretga aylangan eski yo’l hamda usullardan forig’ bo’lishda
va boshqa jarayonlarda ifodalanadi.
25

O’zining o’zgalarning mulohazalarini, bu mulohazalarning chin yoki chin
emasligini tekshira bilishda va namoyon bo’lgan mulohazalarga,
muhokamalarga, muammoli vaziyatga baho bera bilishda aqlning tanqidiyligi
muhim rol o’ynaydi. Tafakkurning tanqidiyligi ob’ektiv va sub’ektiv ravishda
ifodalanishi mumkin. Mazkur sifat insonni baholash, o’z-o’zini baholash kabi
tafakkurning individual xususiyatlari bilan bog’liq ravishda namoyon bo’ladi.
Agar tanqidiylik oqilona, muhim belgilarga, muammo mohiyatining to’g’ri
ochilishiga, ba’zan etalonga asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik ob’ektiv
tanqidiylik deb ataladi. Mabodo tafakkurning tanqidiyligi sub’ektiv xatolarga,
umuman sub’ektivizmga og’ib ketsa, bunday holda sub’ektiv tanqidiylik
deyiladi. Sub’ektiv tanqidiylik salbiy oqibatlarga olib keladi, shuningdek
insonlar o’rtasida anglashilmovchilik g’ovini vujudga keltiradi, ikki shaxs
o’rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo bo’ladi. Insonda tafakkurning
tanqidiyligi oqilona ratsional tarzda vujudga kelsa, unda shaxs muhim sifat
bilan boyiydi deb atash mumkin.
Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor
usul va vositalarga tayangan holda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan
amalga oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok etgan tafakkur nomustaqil deb
ataladi. Nomustaqil tafakkurli kishilar tayyor mahsulotlar quliga aylanadilar,
o’sishdan orqada qolish xavfi tug’iladi. Natijada aql-zakovatli inson bo’lish
o’rniga, kaltabin, aqldan erinchoq, behafsala odam bo’lib voyaga etadi. Demak,
tafakkurning nomustaqillik illati rivojlanishiga to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun
esa tragediya rolini bajarishi ehtimoldan xoli emas.
Fikrning mustaqilligi uning mahsuldorligi bilan uzviy bog’langan. Agar
inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma’lum soha uchun qimmatli va yangi
fikrlar, g’oyalar, tavsifnomalar yaratilgan hamda nazariy va amaliy vazifalar hal
qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri sermahsul tafakkur deb ataladi.
Demak, vaqt oralig’ida bajarilgan ish ko’lami va sifatiga oqilona baho berish
tafakkur mahsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat qiladi.
26

Tafakkur ixchamligi deganda muammoni hal qilishning dastlab tuzilgan
rejasi mazkur jarayonda masala echish shartini qanoatlantirmay qolsa,
nomutanosiblik hosil bo’lsa hech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartirishlar
kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilmog’imiz shart. Fikrning
operativ jihatdan tezkorlik bilan o’zgartirishdan va to’g’ri yo’nalishga yo’llab
yuborishdan iborat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan, talaba
imtihonda avval g’oyani noto’g’ri yoritayotib, o’z-o’zicha birdaniga xatosini
anglab to’g’ri javob bera boshlashi kabilar. Demak, tafakkurning mazkur sifati
fikrlarni, axborotlarni tinglovchilarga xato va kamchiliklarsiz etkazib berish
garovidir.
Tafakkurning tezligi qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob
olingan vaqt bilan belgilanadi. Uning tezligi qator omillarga, jumladan fikrlar
uchun zarur materialni tez yodga tushira olishga, muvaqqat bog’lanishlarning
tezligi, turli hislarning mavjudligiga, insonning diqqatiga, qiziqishiga bog’liq
bo’ladi. Bundan tashqari tafakkurning tezligi boshqa shartlarga – insonning
bilim saviyasiga, fikrlash qobiliyatiga, mavjud ko’nikma va malakalariga ham
bog’liq ekanligi isbotlangan. Xulosa qilib aytganda, tafakkur jarayonlarining
tezligi va jarayonlarning ma’lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan
baholanadi.
Fikrlarning tezligi talabalar va o’quvchilarga zarur psixologik qurol
bo’lib xizmat qiladi. Imtihon paytida, seminar mashg’ulotlarida faol ishtirok
qilgan talaba hayajonlanib, egallagan bilimlarini vaqtincha unutib o’zini
yo’qotib qo’yadi. O’rinsiz salbiy emotsiyalar uning tafakkurini tormozlab,
muvaffaqqiyatsizlikka olib keladi, ya’ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo
bo’lib, keyinchalik butunlay tormozlanishga aylanadi. Ba’zi talabalar aksincha,
imtihonda hayajonlanib fikrlari ravshanlashadi. Qattiq hayajonlanish, qattiq
tashqi ta’sir natijasida uyqudagi ayrim neyronlar uyg’onib, funktsiyasi
jadallashib ketadi va fikr birdaniga ravshanlashishi mumkin. SHuning uchun
o’qitish jarayonida talaba va o’quvchilarning aqliy faoliyatini to’g’ri baholashda
27

ularning individual tipologik xususiyatlarini hisobga olish maqsadga
muvofiqdir.
Jahon psixologlarining ko’rsatishiga qaraganda, yuqorida tahlil qilib
chiqilgan tafakkur sifatlari ularning asosiy xususiyati bilan uzviy bog’liqdir.
Tafakkurning asosiy va eng muhim belgisi, xususiyati bu moddiy voqelikdagi
muhim jihatlarni ajratib mustaqil ravishda yangi mazmundagi umumlashmalarni
keltirib chiqarishdir. Inson oddiy narsalar to’g’risida fikr yuritganda ham
ularning tashqi belgilari bilan chegaralanib qolmaydi, balki hodisa mohiyatini
ochishga intiladi, oddiy turmush haqidagi umumiy qonuniyatni yaratishga
harakat qiladi. Shubhasiz, inson tafakkuri hali izlanmagan, to’la
foydalanilmagan zahira va imkoniyatlarga ega. Tafakkur psixologiyasining
asosiy vazifasi ana shu zahirani to’la ochish fan-texnika rivojini intensivlashdan
iborat. Chunki har qanday kashfiyot, yangilik, rivojlanish inson aql-
zakovatining mahsulidir. SHu boisdan ham fan va texnikaning rivojlanishi
insonshunoslik fanining rivojiga ko’p jihatdan bog’liqdir.
Insonlar fikrlash faoliyatidagi individual tafovutlar tafakkurning
sinchkovlik, tafakkur kengligi, chuqurligi va mustaqilligi, fikrning
eguluvchanligi, aqlning sertashabbusligi va tanqidiyligi, mantiqiylik,
isbotlanganlik va ijodkorlik kabi sifatlarida ifodalanishi mumkin.
Aqlning pishiqligi – u yoki bu hodisani ahamiyatga molik
munosabatlarda har tomonlama bilishga intilish; tafakkur kengligi – bu savolni
yaxlitligicha, shu bilan birga zarur bo‘lgan xususiyatlarni chetda qoldirmay
qamrab olish qobiliyati. tafakkur kengligi inson dunyoqarashi va har bir
hodisani boshqa hodisalar bilan turli aloqalarda ko‘rib chiqish qobiliyatida
ifodalanadi. tafakkurning chuqurligi murakkab savollar mohiyatiga kirib
borish, asosiy holatni ikkinchi darajalilardan, zaruriyatni tasodifiydan ajratish
malakasida ifodalanadi. tafakkur chuqurligigiga qarama-qarshi sifat bo‘lib
hukm va xulosalarning yuzasi hisoblanadi, bunda odam mayda-chuydalarga
e’tibor qaratib, asosiysini ko‘rmaydi. tafakkurning mustaqilligi insonning yangi
28

vazifalarni ilgari surishi va boshqalarning yordamidan foydalanmasdan ularning
echimini topish malakasi bilan xarakterlanadi. Fikrning egiluvchanligi
masalalarni echishda avvaldan qo‘llanilib kelayotgan usullarning ta’siridan holi
bo‘lishda, sharoit o‘zgarganda harakatlarni tezda o‘zgartirish malakasida
ifodalanadi. tafakkurning tezligi – insonning yangi vaziyatda o‘zini yo‘qotib
qo‘ymaslik, o‘ylab olgan holda to‘g‘ri qaror qabul qilish qobiliyati. aqlning
sertashabbusligini insonning o‘ylamasdan masalaning bir tomonini ushlab olib,
qaror qilishga shoshishi, etarlicha o‘ylanmagan javoblar bildirishida
ifodalanadigan shoshqaloqlikdan farqlash lozim. Aqlning tanqidiyligi – bu
inson o‘zining va boshqalarning fikrlarini ob’ektiv baholashi,ilgari surilayotgan
nizomlar va xulosalarni izchillik bilan har tomonlama tekshirib chiqish
malakasi. tafakkurning mantiqiyligi – tadqiq etilayotgan ob’ektning barcha
ahamiyatli tomonlarini hisobga olgan holda mulohazalarning qat’iy izchilligiga
rioya qilish qobiliyati. tafakkurning isbotlanganligi – zarur vaqtda hukm va
xulosalarning to‘g‘riligini tasdiqlovchi dalillar, qonuniyatlardan foydalanish
qobiliyati. aql ijodkorligi – ijodkorlik tafakkuriga bo‘lgan qobiliyat.
tafakkurning salbiy sifati uning rigidligi – hodisa mohiyatiga nisbatan xolis
bo‘lmagan munosabat, hissiy taassurotning oshirib yuborilishi, bir xil qolipdagi
baholarga berilganlik hisoblanadi.
Inson aqliy rivojlanganligining ko‘rsatkichi sub’ektning tashqi cheklovlar
bilan bog‘lanmaganligi dir.
Shunday qilib, odamlardagi tafakkurning individual xususiyatlari eqorida
ko‘rib chiqilgan aqliy sifatlarda turli uyg‘unlikda ifodalanadi.
Tafakkur shakllanishi va rivojlanishida bir nechta bosqichlarni ajratib
ko‘rsatish mumkin. Hozirda mavjud bo‘lgan tafakkur taraqqiyotining
bosqichlarga bo‘linishiga nisbatan yondoshuvlarning ko‘pchiligida inson
tafakkuri rivojlanishining dastlabki bosqichi umumlashtirish bilan bog‘liqligi
ko‘rsatib o‘tiladi. Bunda bolaning birinchi umumlashtirishlari amaliy
faoliyatdan ajralmasdir, bu bolaning o‘zaro o‘xshash jismlar bilan bajaradigan
29

bir xildagi harakatlarida o‘z ifodasini topadi. Bu intilish bola hayotining
dastlabki yilining oxiriga kelib namoyon bo‘la boshlaydi. jismlarning alohida
xossalarini bilgan holda ikki yoshli bola ma’lum amaliy masalalarni echa oladi.
xuddi shunday, bir yoshu uch oylik bola narsalar solingan og‘ir qutini joyidan
surish uchun narsalarning yarmini olib tashlaydi, so‘ngra zarur harakatni amalga
oshiradi.
Bola tafakkuri rivojlanishining keyingi bosqichi nutqni egallab borishi
bilan bog‘liq. bola bilib olgan so‘zlar unga umumlashtirishni amalga oshirishda
tayanch bo‘ladi. ular tez orada bola uchun umumiy ma’noga ega bo‘lib, bir
jismdan ikkinchisiga oson ko‘chiriladi. lekin ko‘p hollarda jism va
hodisalarning qandaydir alohida belgilari bola o‘sha jismlarga nisbatan
qo‘laydigan birinchi so‘zlar ma’nosini bildiradi. xuddi shunday, ko‘pincha
«olma» so‘zi bolalar tomonidan barcha dumaloq shakldagi yoki qizil rangdagi
jismlar bilan solishtiriladi.
Bola tafakkurining navbatdagi bosqichida bola bir xildagi jismni bir
necha so‘zlar bilan atashi mumkin. bu hodisa bolada ikki yosh atrofida
kuzatiladi va solishtirish tafakkur operatsiyasining shakllanishidan dalolat
beradi.

30

2.2. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazliʻ ʻ
tafakkurning tahlili
Tafakkur bolaning bog‘cha yoshidagi davrida juda tez rivojlana boshlaydi.
Bolalarda turmush tajribasining ko‘payishi, ikkinchidan, nutqning nisbatan
o‘sganligi, bolalarining juda ko‘p erkin va mustaqil harakatlar qilish
imkoniyatiga ega bo‘lishlari bunga sabab bo‘ladi. Bolalar o‘zlarining mustaqil
harakatlari davomida atrofidagi turli xil narsalar bilan bevosita taqqoslash,
analiz qilish va, nihoyat, umumlashtirish kabi fikr qilish jarayonlarini vujudga
keltiradi va takomillashtiradi 5
.
3 yoshdan oshgan bolalarning tafakkuri ko‘rgazmali-obrazli xarakterga ega
bo‘ladi. Ular o‘zlarining mulohazalarida mavhum tushunchalarga emas, balki
ko‘z o‘ngidagi aniq narsalarga asoslanadilar. Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur
ko‘rgazmali-harakat tafakkuriga qaraganda nutq bilan ko‘proq bog‘liq bo‘ladi.
Bu davrda ham bolalarning turli faoliyatlarida aniq obrazli tafakkur bilan nutq
birga, ya’ni ketma-ket amalga oshiriladi. Bolalar ko‘z o‘ngidagi turli narsalar
haqida mulohaza yuritganlarida bu narsalarning nomlarini ataydilar. Lekin bu
yoshdagi ba’zi bolalarning mulohazalarida so‘zlarga nisbatan obrazlar katta
o‘rin egallaydi. Ularning tafakkurida so‘zlar qandaydir ikkinchi darajali,
yordamchi rolni o‘ynaydi, so‘zlardan erkin foydalana olmaydilar. Buni aniqlash
uchun professor B.C. Muxina shunday misol keltiradi. 4-5 yoshli bolalarga
ataylab buzilgan o‘yinchoqlar berilib, ularning buzilish sabablarini aniqlash va
tuzatish talab qilingan. Ko‘pchilik bolalar buzilgan o‘yinchoqlarning buzilish
sababini aniqlab, ularni tuzatganlar. Lekin qanday qilib tuzatganlarini so‘z bilan
aytib bera olmaganlar. Ular o‘yinchoqlarning mana bu yerini unday qildik,
mana bu yerini bunday qildik, deb aniq ravishda ko‘rsatish bilan cheklanganlar.
Ana shu misoldan ko‘rinib turibdiki, aniq obrazli tafakkurda ham hali so‘z
yetakchi rol o‘ynamaydi.
5
31

4-5 yoshli bolalar nutqni jadallik bilan o‘zlashtiradilar. Bu yoshdagi bolalar
sodda tarzda umumlashtirish, guruhlash qobiliyatiga ega bo‘la boshlaydilar. Bu
davrni mantiqiy tafakkurni egallashga tayyorgarlik davri deyish mumkin.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda mantiqiy tafakkur rivojlana boshlaydi. 6-
7 yoshdagi bolalarda mantiqiy tafakkur taraqqiyotining barcha imkoniyatlari
yuzaga kelgan bo‘ladi. Birinchidan, bu yoshdagi bolalarda nutq yetarli darajada
rivojlangan, ikkinchidan, tushunchalar tarkib topa boshlagan. Bolalar
obrazlardan, tasavvurlardan foydalanmay, mustaqil ravishda so‘zlar orqali
tafakkur qila olishlari uchun ular voqelikdagi narsa va hodisalarning eng muhim
xususiyatlarini aks ettiradigan tushunchalarni o‘zlashtirishlari kerak. Bolalarda
avval so‘zlar bilan ifodalanadigan tasavvurlar tarkib topadi. Lekin bu
tasavvurlar o‘z-o‘zidan tushunchaga aylanib qolmaydi. Tushunchalarni tarkib
toptirishda bu tasavvurlardan foydalanish mumkin. Tushunchalar va ularga
asoslangan mantiqiy tafakkur shakllari bolalarning turli sohalarga doir bilim
asoslarini o‘zlashtirish jarayonida tarkib topa boshlaydi. Tushunchalarni izchil
tarzda o‘zlashtirish maktabdagi ta’lim bilan bog‘liqdir. Bolalar ma’lum darajada
tushunchalarni o‘zlashtirganlaridan so‘ng mantiqiy tafakkur qilish qobiliyatiga
ega bo‘ladilar. Bunda bolalar berilgan masalani aql bilan yecha oladigan
bo‘ladilar.
Bolaning maktabgacha yoshdagi davrida uning erkin harakat qilish maydoni
kengayadi. Bu esa tafakkurning rivojlanishi uchun juda katta ahamiyatga egadir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘z tajribalarida ancha narsalarni bilib
olganlaridan so‘ng narsalarning ichki xususiyatlari bilan ham qiziqa
boshlaydilar. Shu sababli ularda juda ko‘p savollar (Bu nima? Nega bunaqa?
Kim qilgan? Qayerdan kelgan? Nima qiladi? kabi) paydo bo‘ladi. Bu
tafakkurning aktiv va jadal rivojlanishi uchun zamin hozirlaydi.
Bolalarning savollariga doimo ahamiyat bilan qarash kerak. Bola o‘z savoliga
javob topa olmasa yoki katta odamlar uning savoliga ahamiyat bermasalar,
32

undagi qiziquvchanlik, sinchkovlik susaya boshlaydi. Bolalarning savollariga
javob berish qiyin, chunki ular o‘zlari hali mutlaqo tushunmaydigan narsalar va
hodisalar haqida ham savol beraveradilar. Tarbiyachi bolalarning son-sanoqsiz
savollariga ularning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda javob berishi va
tushuntirishi lozim.
Odatda, har qanday tafakkur jarayoni biron narsaga tushu- na olmaslik, biron
narsadan taajjublanish, hayron qolish natijasida hosil bo‘ladi. Juda ko‘p ota-
onalar va ayrim tarbiyachilar bolalar ortiqcharoq savol bersalar, ularni «Ko‘p
mahmadona bo‘lma!», «Sen bunday gaplarni qayerdan o‘rganding?», deb jerkib
tashlaydilar. Bola bir necha marta ana shunday pand yegandan so‘ng, kattalarga
savol bermaydigan, ayrim murakkab narsalarni o‘z bilganicha yoki
afsonalardagi kabi xato tushunadigan bo‘lib qoladi. Masalan, 7 yoshli bola
«Yomg‘ir qayerdan yog‘adi?» degan savol berdi. Bu bolaga yomg‘irning
yuzaga kelishi juda sodda va tushunarli qilib gapirib berildi (hatto sovuq oynaga
issiq par bilan ta’sir qilganda suv zarrachalarining yuzaga kelishi misol qilib
ko‘rsatildi). Bola biroz qarab turib, yo‘q unaqa emas deb javob berdi. Bo‘lmasa,
qani sen tushuntirib ber, deb so‘raldi. Shunda bola: «Yomg‘ir osmonda
yashaydi, uning uyi bulutlardan ham balandda. Bulutlar ochilib ketgan paytda
yomg‘ir yiqilib ketadi...», — deb tushuntirdi. Bolaning ana shunday afsonaviy
tushunchasidan voz kechib, to‘g‘ri, ilmiy tushunchani yuzaga keltirguncha
ancha vaqt ketadi.
Bolalarning beradigan savollari juda qiziq bo‘lishiga bir necha sabablar bor:
1) bolalar tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarni qanday bo‘lsa,
shundayligicha, ya’ni yaxlit holda, xuddi rasmdagidek aks ettiradilar;
2) narsa va hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlik va sababiylikni chuqur analiz va
sintez qila olmaydilar;
33

3) ularda turli tabiat va jamiyat hodisalariga doir ilmiy tu- shunchalar tarkib
topmagan va yetilmagan bo‘ladi; 4) bolalarda ularning turmush tajribalari juda
oz bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning beradigan savollaridan ular
tafakkurining aniq obrazli xarakterga ega ekanligi ham ko‘rinib turadi. Masalan,
katta bog‘cha yoshidagi bolalar quyidagi savollarni berishlari mumkin: Bulutlar
nega yuradi? Osmon kattami, yer kattami? Yulduzlar nechta? Osmondagi
yulduzlar nima uchun kunduzi ko‘rinmaydi? Daraxtlar nima yeb o‘sadi?
Qorbobo odammi? Hozir qorbobo qaerda? Nima uchun qorbobo yozda
kelmaydi? Elektr toki qayerdan keladi? Nega simda olov ko‘rinmaydi?
Bolalarni tabiat va jamiyatdagi narsalarning sababiy bog‘liqligi hamda ichki
taraqqiyot qonunlari emas, balki shu narsalarning o‘zi qiziqtiradi. Ular hamma
narsani bilishga intiladilar. Katta guruh bolalarining gaplariga diqqat qilsak, ular
shunday hodisalar haqida mulohaza yurgizishayotganining guvohi bo‘lamiz.
««Temir og‘ir narsa bo‘lgani uchun suvda cho‘kadi, yog‘och yengil, shuning
uchun u oqadi», «Ichi bo‘sh banka yengil, shuning uchun u cho‘kmaydi»,
«Urug‘ni yerga eksa, ko‘karib chiqadi» va shu kabilar.
Ayrim bolalar haddan tashqari ko‘p savol beradilar, boshqa bir bolalar esa
deyarli hech savol bermaydilar. Bolalarning juda ko‘plab savollar berishlari
ijobiy xarakterga ega bo‘lib, bu ularning qiziquvchanligi, faolligi va
mustaqilligidan darak beradi. Odatda, juda passiv va tortinchoq bolalar savol
bermaydilar. Bunday bolalarga turli mashg‘ulotlar va ekskursiyalar vaqtida
tarbiyachining o‘zi savol berishi, shu bilan ularni faollashtirib borishi lozim.
Maktabgacha yoshdagi bolalar fikr yuritish jarayonida ayni shu chog‘da idrok
qilayotgan narsalargina emas, balki ilgari idrok qilgan narsalariga ham tayana
oladilar. Masalan, bolaga ilgaridan ma’lum bo‘lgan biron topshiriq yoki savol
berilsa, u o‘z tasavvuriga asoslanib, qiynalmay, darhol javob qaytaradi.
Chunonchi 6 yoshli bir boladan «Yong‘oq suvda cho‘kadimi yoki oqadimi?»
deb so‘ralganda, u «oqadi» deb javob bergan. Bolaning to‘g‘ri javob
34

berganligiga sabab shundaki, u o‘z tajribasida yong‘oqni suvga tashlab ko‘rgan.
Bu bolalarda induktiv va deduktiv xulosa chiqa- rishning eng sodda shakllari
yuzaga kela boshlaganini ko‘rsatadi.
Bog‘cha yoshidagi bolalar tafakkurining xarakterli xususiyatlaridan biri ular
tafakkurining hamon obrazli bo‘lishidir. Ular o‘zlarining mulohazalarida
mavhum tushunchalarga emas, balki, aniq faktlarga asoslanadilar. Shuning
uchun ular mavhum tusda berilgan oddiy vazifalarni hal qila olmaydilar. Biroq,
katta guruh bolalarida, ayrim narsa va hodisalarning muhim belgilariga qarab,
umumlashtirish qobiliyati yuzaga kela boshlaydi. Masalan, bola olma, o‘rik,
nok, olcha, olxo‘ri, uzum, anor, behi va anjirlarning rasmlarini to‘plab, meva
deb ataydi. Ular endi meva degan umumiy tushunchadan o‘z nutqlarida erkin
foydalana oladigan bo‘ladilar. Bolalar xilmaxil rasmli lotolar bilan o‘ynash
jarayonida ana shunday umumlashtirishga o‘rgana boshlaydilar. Bunday
o‘yinlarda ba’zan tarbiyachining aralashuvi va bolalarga umumlashtirish
yuzasidan (masalan, hayvonlar, hasharotlar, gullar, qushlar, o‘yinchoqlar va
hokazolar) berilgan topshiriqlarni bajarilishiga yordam beradi.
Bola narsalarni bir-biriga taqqoslab, o‘xshash va farq tomonlarini ajrata
boshlaydi. Masalan: «Kvadrat va to‘rtburchakni taqqoslab, kvadrat va
to‘rtburchakni to‘rt tomoni bor, shuning ushun ular o‘xshash. Lekin farqi
shundaki, kvadratni to‘rtala tomoni va to‘rt burchagi teng, to‘rtburchakning esa
qarama-qarshi tomonlari teng». Bolalarning oddiy masalalarni yechish haqida
fikr yuritishga va u haqida so‘zlab berishga imkoni bo‘ladi. To‘rt-besh yoshli
bola masalani amaliy harakat bilan yechadi va u haqida nutqi orqali so‘zlab
beradi. Masalan: 4 yoshli bola kuch bilan quvurga ilinib qolgan bayroqchali
tayoqchani tortadi, lekin chiqara olmaydi. Shunda bola quvur ichiga yuqoridan
qarab ta- yoqchani ehtiyotkorlik bilan aylantiradi va bayroqchani chiqarib oladi.
Masala hal etildi. Demak, kichik guruh bolalari masalani amaliy harakat orqali
yechadilar va bajarilgan ishga nutqlari bilan yakun yasaydilar. 5-6 yoshli bolalar
35

oldiga qo‘yilgan masalani oldindan o‘ylab, uning rejasini tuzib oladilar. Bu
ichki, ovozsiz nutq orqali amalga oshiriladi. Masalani og‘zaki yechadilar:
Masalan: «Daraxtga 7 ta qushcha qo‘nib turibdi. Ulardan ikkitasi uchib ketdi,
daraxtda nechta qushcha qoldi?» Demak, bola tafakkurini o‘stirishda turli xil
ta’limiy mashg‘ulotlarning roli katta. Mashg‘ulotlar bola aqlini o‘stirishga,
mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. Bolaning tafakkurini o‘stirish birinchi navbatda
tushunchalar hosil qilishdan boshlanadi. Mashg‘ulotlar yordamida elementar
matematik tasavvurlarni o‘stirish bolalarda taqqoslash qobiliyatini o‘stiradi:
ularni xulosalar chiqarishga va sodda masalalarni yechishga o‘rgatib boradi.
Kubiklar, doirachalar, kvadratlar va poloskalar yordamida bolalarni narsalarni
taqqoslashga, o‘xshatish va farq tomonlarini ajrata olishga, ayrim narsalardan
guruh tuzish va guruh orasidan bittasini ajratib olishga, narsalarni bir necha teng
qismga, ya’ni 2 ga va 4 ga bo‘lishga o‘rgatish va ularni taqqoslashga o‘rgatib
borish zarur. Tayyorlov guruhlariga borganda o‘n ichida tartib bilan sanashga va
og‘zaki masalalar yechishga o‘rgatish bilan bola tafakkurini o‘stirish mumkin.
Bolalarning ekskursiya va sayllar paytida kuzatuvchanligi ortadi, ular turli
narsalarni taqqoslashga, analiz-sintez qilishga o‘rganadi. Masalan: boqqa
ekskursiyaga chiqqan bolalar bog‘ning bir chekkasida yer kovlayotgan
toshbaqaning oyoqlarini belkurakka o‘xshatsa, ikkinchi bola ekskavatorning
kovushiga o‘xshatadi. Bunday taqqoslovchi mulohazalar bolalar tafakkurini
o‘stirishda aktiv ta’sir etadi. Bolalar juda qiziquvchan bo‘ladilar. Ular
hodisalarning sababini bilishga, hamma narsaning siridan xabardor bo‘lishga
intiladi. Bu ularning bilish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan qiziqishlaridir. K.D.
Ushinskiy aytganidek: «Qiziqish bu to‘la fikrlashdir». Bolalar tafakkurini
o‘stirishda ana shu qiziqishlardan ham foydalanish lozim, chunki qiziqish
bolaning bilimlarini chuqurlashtiradi. Demak, maktabgacha davrda yosh
bolaning tafakkuri tez suratlar bilan o‘sib borar ekan, uni yanada taraqqiy
ettirish va rivojlantirish hozirgi kunda bolalar muassasalari oldida turgan eng
muhim vazifalardan biridir.
36

XULOSA
Bayon etilgan ma’lumotlar asosida maktabgacha yoshdagi bola
tafakkurining bir nechta ahamiyatli bo‘lgan xususiyatlarini aniqlashimiz
mumkin. Xuddi shunday, bola tafakkurining ahamiyatga ega bo‘lgan xususiyati
bolaning birinchi umumlashtirishi harakat bilan bog‘liqligidan iborat. bola
harakatlanib, fikr yuritadi. Bola tafakkuriga xos bo‘lgan xususiyat – tafakkur
aniqligida namoyon bo‘ladigan ko‘rgazmaliligidir.
Bola maktab yoshiga etganida unda fikrlash imkoniyatlarining taraqqiyoti
kuzatiladi. bu hodisa yosh o‘zgarishlari bilan birga, birinchi navbatda, maktabda
ta’lim olishda bola echishi zarur bo‘lgan intellektual masalalar bilan ham
bog‘liqdir. tushunchalar hosil bo‘lish jarayonida fikrlash operatsiyalarining
taraqqiyoti sodir bo‘ladi. maktab bolani tahlil qilishga, sintezlashga,
umumlashtirishga o‘rgatadi, induksiya va deduksiyani rivojlantiradi. maktabni
tugatganida odamda tafakkurni rivojlantirish imkoniyati saqlanib qoladi. lekin
bunday rivojlanish dinamikasi, yo‘nalganligi uning faqat o‘zigagina bog‘liq
bo‘ladi.
Hozirgi kunda fan tafakkurni rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor
qaratgan. amaliyotda tafakkurni rivojlantirishning filogenetik, ontogenetik va
tajribaviy yo‘nalishlari mavjud. Filogenetik yo‘nalish insoniyat tarixiy
rivojlanish jarayonida inson tafakkuri rivojlanishi va takomillashishini
o‘rganishni taqazo etadi. ontogenetik yo‘nalish bir odamning hayotiy jarayoni
asosiy bosqichlarining rivojlanishi bilan bog‘liq. O‘z navbatida, tajriba
yo‘nalishi tafakkurni tajribada tadqiq etish muammolari va aqlning alohida,
sun’iy tashkil etilgan sharoitlarda rivojlanish imkoniyati bilan bog‘liq.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. Kaykovus. Qobusnoma (Forschadan Muhammad- Rizo Ogahiy taijimasi).:
S.Dolimov. - Т., O'qituvchi, 2020. - 208 b.
2. Коджаспирова Г.М. Теория и практика профессионального
3. Mahmudov N. М . O'qituvchining nutq madaniyati. Darslik. - Т .: O'zbekiston
milliy kutubxonasi, 2021. - 185 b.
4. Мудрик А.В. Введение в социальную педагогик}'.- М.: Ин-т практ.
психологии, 2022.- 368 с.
5. Musurmonova О. Ma’naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi. - Т.: O'qituvchi,
2020. - 192 b.
6. Muhiddinov A.G. O'quv jarayonida nutq faoliyati. - Т.: O'qituvchi, 2020.
5. A.Navoiy. Mahbub ul-qulub. Asarlar 15-tom.- Т.: “Fan” 2022.
6. Nishonova S. Komil inson tarbiyasi. - Т . . Istiqlol, 2003. - 176 b.
7. Ochilov М ., Ochilova N. Ovqituvchi odobi. Saylanma. -Т.: О4 qituvchi,
1997.
8. Omonov H.T. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. - Т.:
Iqtisodmoliya 2009. - 240 b.
9. Z. Nishanova, G. Alimova. Bolalar psixologiyasi va uni o‘qitish metodikasi.
O‘quv qo‘llanma. Toshkent. 2006.
10. Z. Nishanova va boshq. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi.
Darslik. Toshkent.
11. 2017.
12. P. Yusupova. Maktabgacha pedagogika. –T.: O‘qituvchi, 1993.
13. Дьяченко О.М. Особенности развития воображения умственно –
одаренных детей. – М, 2005 г.
38

INTERNET RESURSLARI:
1. www.tdpu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.edu.uz
39

Ko’rgazmali - harakatli va ko’rgazmali - obrazli tafakkur

Sotib olish