Kollizion normalarni fuqorolik- huquqiy tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	177.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Noyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

134 Sotish

Kollizion normalarni fuqorolik- huquqiy tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish

KOLLIZION NORMALARNI FUQOROLIK- HUQUQIY TARTIBGA
SOLISHNING O ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ʻ
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. KOLLIZION NORMALARNING UMUMIY XUSUSIYATLARI VA TASNIFI ........... 4
I.1. Kollizion norma tushunchasi va mohiyati ................................................................................. 4
I.2. Kollizion norma va moddiy-huquqiy normaning farqi ............................................................. 7
I.3. Kollizion normalarning tuzilishi .............................................................................................. 11
II.BOB. O ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA KOLLIZION NORMALARNI FUQAROLIK-
ʻ
HUQUQIY TARTIBGA SOLISHDAGI O ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
ʻ .............................. 15
II.1. O zbekiston Fuqarolik kodeksining Xalqaro shaxsiy huquq bo limi
ʻ ʻ .................................... 15
II.2. O zbekiston qo llaydigan asosiy kollizion printsiplar
ʻ ʻ ........................................................... 18
II.3. Sud amaliyotidagi kollizion normalarni qo llash muammolari
ʻ ............................................. 21
XULOSA ....................................................................................................................................... 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 29

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda O zbekiston Respublikasiʻ
iqtisodiyotining ochiqligi, xorijiy investitsiyalarning o sishi, xalqaro savdo-
ʻ
sotiqning kengayishi, fuqarolar va yuridik shaxslarning chet elda va chet
elliklarning O zbekistonda faoliyat yuritishi kollizion normalarning amaliy
ʻ
ahamiyatini keskin oshirdi. 2020–2025-yillar oralig ida chet el elementi mavjud
ʻ
bo lgan fuqarolik va iqtisodiy ishlar soni 10 baravardan ortiq oshdi, xalqaro
ʻ
shartnomalar soni 3 baravarga ko paydi, xorijiy investorlar ishtirokidagi
ʻ
korxonalar soni 15 mingdan oshdi. Shu bilan birga, kollizion normalarni noto g ri
ʻ ʻ
qo llash, chet el huquqining mazmunini aniqlashdagi qiyinchiliklar, jamoat tartibi
ʻ
va majburiy normalarning noto g ri talqini kabi muammolar sud amaliyotida va
ʻ ʻ
huquqni qo llash organlari faoliyatida jiddiy xatolarga sabab bo lmoqda. Ushbu
ʻ ʻ
holatlar mamlakatning xalqaro huquqiy maydondagi obro si, investitsion
ʻ
jozibadorligi va huquqiy bashorat qilish darajasiga bevosita ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
Shuning uchun kollizion normalarni fuqarolik-huquqiy tartibga solishning o ziga
ʻ
xos xususiyatlarini chuqur o rganish va ularning O zbekiston qonunchiligida aks
ʻ ʻ
etishi dolzarb ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi . Kollizion normalarni fuqarolik-huquqiy
munosabatlarni tartibga solishdagi o ziga xos xususiyatlarini nazariy va amaliy
ʻ
jihatdan tahlil qilish, O zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining XI bo limi
ʻ ʻ
normalari va sud amaliyotidagi qo llanilishini o rganish hamda kollizion huquqni
ʻ ʻ
takomillashtirish bo yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
ʻ
Kurs ishining vazifalari .
 Kollizion normaning tushunchasi, mohiyati va moddiy-huquqiy normadan
farqini nazariy tahlil qilish;
 Kollizion normaning tuzilishi (hajm va bog lam) va uning zamonaviy
ʻ
xususiyatlarini ochib berish;
 O zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining XI bo limi normalarini tizimli
ʻ ʻ
tahlil qilish;
2

 O zbekiston qo llaydigan asosiy kollizion printsiplarni (avtonomiya, eng yaqinʻ ʻ
aloqa, lex rei sitae, jamoat tartibi va boshqalar) o rganish;
ʻ
 Sud va huquqni qo llash amaliyotidagi kollizion normalarni qo llash
ʻ ʻ
muammolari va xatolarini aniqlash;
 Xalqaro tajriba (Rim I, Rim II reglamentlari, Shveysariya, Turkiya, Janubiy
Koreya qonunchiliklari) bilan solishtirish;
 O zbekiston kollizion huquqini takomillashtirish bo yicha amaliy takliflar
ʻ ʻ
ishlab chiqish.
Kurs ishining ob’ekti . Chet el elementi mavjud bo lgan fuqarolik-huquqiy
ʻ
munosabatlar va ularni tartibga solishning kollizion usullari.
Kurs ishining predmeti . O zbekiston Respublikasining kollizion huquq
ʻ
normalari, xususan Fuqarolik kodeksining XI bo limi normalari, sud amaliyoti va
ʻ
kollizion printsiplarning qo llanilishi.
ʻ
3

I.BOB. KOLLIZION NORMALARNING UMUMIY XUSUSIYATLARI VA
TASNIFI
I.1. Kollizion norma tushunchasi va mohiyati
Kollizion norma fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga solishning
o‘ziga xos xususiyatlaridan eng muhimi va markaziysi hisoblanadi. U bevosita
shaxslarning huquq va majburiyatlarini belgilamaydi, balki chet el elementi
mavjud bo‘lgan munosabatlarda qaysi davlatning moddiy huquq normalari
qo‘llanilishi kerakligini aniqlaydigan maxsus yo‘naltiruvchi qoidadir. Ushbu
norma xalqaro xususiy huquqning asosiy instituti bo‘lib, davlatlar o‘rtasidagi
huquqiy to‘qnashuvlarni hal qilishda yagona mexanizm vazifasini bajaradi.
Kollizion norma tushunchasi o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki asosiy vazifani
bajaradi: birinchisi – milliy sud yoki boshqa vakolatli organ oldida chet el elementi
mavjud bo‘lgan fuqarolik-huquqiy munosabat yuzasidan qaysi qonunchilik
qo‘llanilishi kerakligini belgilash; ikkinchisi – xalqaro fuqarolik aylanishida
huquqiy barqarorlikni ta’minlash, shaxslar va korxonalar oldindan o‘z huquqiy
holatini bashorat qila olish imkonini berish. Masalan, O‘zbekiston fuqarosi
Rossiyada ko‘chmas mulk sotib olib, keyinchalik uni meros qilib qoldirsa,
merosxo‘rlar oldida savol tug‘iladi: bu mulkka bo‘lgan huquq va meros tartibi
O‘zbekiston qonunchiligiga yoki Rossiya qonunchiligiga bo‘ysunadimi? Aynan
kollizion norma bu savolga aniq javob beradi.
Kollizion normaning klassik tuzilishi ikki qismdan iborat: hajm va bog‘lam.
Hajm – norma qaysi turdagi munosabatlarga taalluqli ekanligini ko‘rsatadi
(shartnomaviy majburiyatlar, delikt javobgarligi, meros munosabatlari, oilaviy
munosabatlar va h.k.). Bog‘lam esa qaysi davlat huquqiga murojaat qilish
kerakligini belgilaydi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining
1195-moddasida: “Ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlar va ular bo‘yicha bitimlar
mulk joylashgan davlat huquqiga bo‘ysunadi” deyilgan. Bu yerda hajm –
4

“ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlar va bitimlar”, bog‘lam esa – “mulk joylashgan
davlat huquqi” (lex rei sitae). 1
Kollizion normalarning tarixiy rivojlanishi XIII asrdagi Italiya shahar-
davlatlaridan boshlanadi. O‘sha davrda savdo-sotiq rivojlangach, turli statutlar
(mahalliy qonunlar) o‘zaro to‘qnashib, nizo keltirib chiqargan. Bartolus de
Sassoferrato (1313–1357) birinchi bo‘lib kollizion masalalarni tizimli hal qilishga
urinib, “shaxsiy statut” (lex personalis) va “nisbiy statut” (lex rei sitae)
tushunchalarini kiritgan. Keyinchalik XIX asrda Fridrix Karl fon Savinji kollizion
huquqni huquqiy munosabatning “o‘z joyi” (Sitz des Rechtsverhältnisses)
nazariyasi asosida yangi bosqichga olib chiqqan. Uning fikricha, har bir huquqiy
munosabat ma’lum bir huquq tizimiga eng yaqin bog‘langan bo‘lib, shu tizim
qo‘llanilishi adolatli hisoblanadi.
Zamonaviy kollizion normalarning eng muhim xususiyatlari quyidagilardan
iborat:
Birinchidan, havola xarakteri. Kollizion norma hech qachon o‘zi huquqiy
oqibatni belgilamaydi, faqat boshqa davlat qonunchiligiga yo‘naltiradi. Bu havola
oddiy (bir bosqichli) yoki renvoi (qaytish havolasi) shaklida bo‘lishi mumkin.
Masalan, Qozog‘iston fuqarosi O‘zbekistonda vafot etsa, O‘zbekiston FK 1198-
moddasiga ko‘ra meros masalasi Qozog‘iston huquqiga havola qilinadi. Agar
Qozog‘iston huquqi esa “oxirgi doimiy yashash joyi qonunchiligiga” (ya’ni
O‘zbekiston huquqiga) qaytarsa, renvoi yuzaga keladi. O‘zbekiston qonunchiligida
renvoi qabul qilinadi (FK 1183-modda).
Ikkinchidan, ikki tomonlama (bilateral) xususiyat. Zamonaviy kollizion
normalar bir tomonlama (faqat o‘z fuqarolari uchun) emas, balki ikki tomonlama
bo‘lib, har qanday davlat fuqarosi uchun bir xil qoida qo‘llaydi. Masalan, FK
1184-moddadagi “Fuqarolik holati shaxsning fuqaroligi davlati qonunchiligiga
bo‘ysunadi” degan qoida nafaqat o‘zbek fuqarolari, balki amerikalik, xitoylik yoki
afg‘on fuqarolari uchun ham ishlaydi.
1
Symeon C. Symeonides. Private International Law Bibliography 2024: U.S. and Foreign Sources in English.
Oxford University Press, 2025. 450 s.
5

Uchinchidan, dispozitivlik darajasi. Kollizion normalar qat’iy (imperativ) va
dispozitiv bo‘linadi. Masalan, ko‘chmas mulkka nisbatan lex rei sitae printsipi
qat’iy hisoblanadi – tomonlar boshqa huquqni tanlay olmaydi. Ammo shartnoma
huquqida tomonlar o‘zaro kelishuv orqali istalgan davlat huquqini tanlashi
mumkin (FK 1186-modda). Agar tanlov qilinmagan bo‘lsa, “eng yaqin aloqa”
printsipi qo‘llaniladi (FK 1187-modda).
To‘rtinchidan, majburiy normalar (lois de police) ustunligi. Kollizion norma
qaysi huquqni ko‘rsatsa ham, agar munosabat davlatning jamoat tartibi, iqtisodiy
xavfsizligi, monopoliyaga qarshi qonunchilik, valyuta nazorati, mehnat huquqi
yoki iste’molchilar huquqlariga taalluqli bo‘lsa, sud majburiy normalarni bevosita
qo‘llaydi. Masalan, chet el kompaniyasi O‘zbekistonda ishchi bilan mehnat
shartnomasi tuzgan taqdirda ham, minimal ish haqi, ish vaqti, xavfsizlik talablari
bo‘yicha O‘zbekiston qonunchiligi qo‘llaniladi, garchi tomonlar Angliya huquqini
tanlagan bo‘lsa ham.
Beshinchidan, moslashuvchanlik (fleksibel bog‘lamlar). So‘nggi o‘n
yilliklarda “eng yaqin aloqa” printsipi, “xarakterli ijro” (characteristic
performance) qoidasi keng tarqalmoqda. Masalan, Rim I Reglamentida (2008-yil)
agar tomonlar huquq tanlamagan bo‘lsa, shartnoma xizmat ko‘rsatuvchi yoki tovar
yetkazib beruvchining doimiy yashash joyidagi huquq qo‘llaniladi. O‘zbekiston
qonunchiligida ham shunga o‘xshash qoida mavjud (FK 1187-modda 2-qism). 2
O‘zbekiston amaliyotida kollizion normalarning qo‘llanilishi tobora
kengaymoqda. Jumladan, Toshkent shahar fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarida chet
el fuqarolarining aliment undirish, meros masalalari, shartnoma nizolari bo‘yicha
ko‘plab ishlar ko‘rilmoqda. Oliy sud Plenumining 2018-yil 30-noyabr 34-son
qaroriga ko‘ra, sudlar kollizion normalarni qo‘llashda avvalo O‘zbekiston
qonunchiligini, keyin xalqaro shartnomalarni (Minsk konvensiyasi 1993, Kiev
kelishuvi 2002, Buxoro kelishuvi 2022), so‘ngra umumiy kollizion printsipialni
qo‘llashi shart.
2
Pietro Franzina, Cristina González Beilfuss, Jan von Hein, Katja Karjalainen, Thalia Kruger. Cross-border
protection of adults: what could the EU do better? Journal of Private International Law. Vol. 21, No. 1. 2025. S. 1–
25.
6

Xulosa qilib aytganda, kollizion norma xalqaro xususiy huquqning yuragi
hisoblanadi. U bir tomondan huquqiy to‘qnashuvlarni hal qiladi, boshqa tomondan
shaxslar va davlatlar o‘rtasida huquqiy barqarorlik va ishonchni ta’minlaydi.
Aynan shu xususiyatlari tufayli kollizion normalar fuqarolik-huquqiy
munosabatlarni xalqaro miqyosda tartibga solishning eng muhim, o‘ziga xos va
ajralmas mexanizmi sifatida qolmoqda. 3
I.2. Kollizion norma va moddiy-huquqiy normaning farqi
Kollizion norma va moddiy-huquqiy norma o rtasidagi farq xalqaro xususiyʻ
huquqning eng muhim va amalda har kuni sinovdan o tadigan asosiy chizig idir.
ʻ ʻ
Bu farqni to g ri anglamaslik sud qarorlarining bekor qilinishi, notarial
ʻ ʻ
harakatlarning haqiqiy emas deb topilishi, xalqaro arbitraj qarorlarining tan
olinmasligi kabi og ir oqibatlarga olib keladi.
ʻ
Moddiy-huquqiy norma fuqarolik-huquqiy munosabatning mazmunini,
shaxslarning huquq va majburiyatlarini, ularning paydo bo lishi, o zgarishi,
ʻ ʻ
tugatilishi shartlari va oqibatlarini bevosita belgilaydi. U shaxsga “nima qilish
kerak” yoki “nimaga haqli” degan savolga to g ridan-to g ri javob beradi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Masalan, O zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 973-moddasi
ʻ
sotuvchining tovar uchun mulk huquqini xaridorga o tkazish majburiyatini, 1001-
ʻ
moddasi qarz oluvchining qarzni foizlari bilan qaytarish majburiyatini, 351-
moddasi esa shartnomaning haqiqiy emasligi oqibatlarini belgilaydi. Bu normalar
huquqiy munosabatning “go shti va suyagi”dir.
ʻ
Kollizion norma esa mutlaqo boshqa tabiatga ega. U hech qachon shaxsga
“nimani qilish kerak” deb buyruq bermaydi, balki faqat bitta savolga javob beradi:
ushbu munosabat chet el elementi mavjud bo lganda qaysi davlatning moddiy-
ʻ
huquqiy normalari qo llanilishi lozim? Shu sababli u “huquq tanlash normasi”,
ʻ
“havola normasi”, “ikkinchi darajali norma” deb ataladi. Masalan, Fuqarolik
kodeksining 1186-moddasi tomonlarga shartnoma uchun qo llaniladigan huquqni
ʻ
o zlari tanlash huquqini beradi, 1195-moddasi ko chmas mulkka bo lgan huquqni
ʻ ʻ ʻ
mulk joylashgan joy qonunchiligiga bo ysundiradi. Bu normalar o zlari hech
ʻ ʻ
3

7

qanday huquq yoki majburiyat yaratmaydi, faqat qaysi davlatning moddiy
normalari ishga tushishini ko rsatadi.ʻ 4
Farqning asosiy jihatlari quyidagicha aniq ko rinadi.
ʻ
Birinchidan, maqsad va funksiya jihatidan moddiy norma huquqiy
munosabatning ichki mazmunini shakllantiradi, kollizion norma esa tashqi chegara
– qaysi milliy huquq tizimi ichida bu mazmun shakllanishi kerakligini belgilaydi.
Bu munosabatni eshik va kalitga qiyoslash mumkin: moddiy norma – eshik
ortidagi xona va undagi mebel, kollizion norma esa qaysi kalit bilan eshik
ochilishini ko rsatuvchi yo riqnoma. Kalitsiz xonaga kirmaydi, lekin kalitning o zi
ʻ ʻ ʻ
yashash uchun joy bermaydi.
Ikkinchidan, huquqiy oqibat keltirib chiqarish qobiliyati jihatidan moddiy
norma bevosita huquq va majburiyatlarni tug diradi, o zgartiradi yoki yo q qiladi.
ʻ ʻ ʻ
Kollizion norma esa hech qachon mustaqil huquqiy oqibat keltirib chiqarmaydi. U
faqat moddiy normalarning qo llanilish sohasini belgilaydi. Shu sababli kollizion
ʻ
normani buzishning o zi alohida huquqiy javobgarlikka olib kelmaydi, lekin
ʻ
noto g ri qo llanilishi oxir-oqibat moddiy norma noto g ri qo llanilishiga va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
adolatning buzilishiga sabab bo ladi.
ʻ
Uchinchidan, qo llanilish shartlari jihatidan moddiy norma doimiy ravishda,
ʻ
har qanday fuqarolik-huquqiy munosabatda ishlaydi. Kollizion norma faqat va
faqat chet el elementi mavjud bo lganda – ya’ni munosabatda chet el fuqarosi, chet
ʻ
el hududi, chet elda tuzilgan shartnoma, chet elda joylashgan mol-mulk yoki
boshqa chet el faktori bo lganda ishga tushadi. Ikki o zbek fuqarosi o rtasida
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston hududida tuzilgan oddiy ijara shartnomasi bo yicha nizo chiqsa, sud
ʻ ʻ
bevosita Fuqarolik kodeksining 607–632-moddalarini qo llaydi, kollizion savol
ʻ
umuman tug ilmaydi.
ʻ
To rtinchidan, tuzilish jihatidan moddiy norma klassik uch unsurlikka ega:
ʻ
gipoteza (qachon qo llaniladi), dispozitsiya (nima qilish kerak yoki nimaga haqli),
ʻ
sanksiya (buzilgan taqdirda nima bo ladi). Kollizion normada esa faqat ikki unsur:
ʻ
4
Hasan Muhammad Mansour Alrashid. Appraising party autonomy in conflict-of-laws rules in international
consumer and employment contracts: a critical analysis of the Kuwaiti legal framework. Journal of Private
International Law. Vol. 21, No. 1. 2025. S. 26–50.
8

hajm (qaysi turdagi munosabatlar haqida gap ketmoqda) va bog lam (qaysi davlatʻ
huquqi qo llaniladi). Sanksiya umuman yo q, chunki buzishning o zi mustaqil
ʻ ʻ ʻ
huquqbuzarlik emas.
Beshinchidan, imperativlik darajasi jihatidan ko pgina moddiy normalar
ʻ
dispozitiv xarakterga ega – tomonlar boshqacha kelishib olishi mumkin (masalan,
shartnoma muddati, narxi, javobgarlik miqdori, foiz stavkasi). Kollizion
normalarning aksariyati esa imperativdir: sud yoki notarius kollizion qoidani
chetlab o ta olmaydi. Masalan, ko chmas mulkka nisbatan lex rei sitae printsipi
ʻ ʻ
mutlaqo qat iy – O zbekistonda joylashgan uy-joyni sotayotib tomonlar “biz
ʼ ʻ
Shveysariya huquqini qo llaymiz” deb kelisha olmaydi.
ʻ
Oltinchidan, xalqaro shartnomalardagi o rni jihatidan ham farq katta. 1980-
ʻ
yilgi Vena konvensiyasi, 1955-yilgi Gaaga konvensiyasi, 1986-yilgi Gaaga
ishonchnoma konvensiyasi kabi hujjatlar faqat moddiy normalarni o z ichiga oladi.
ʻ
Ularning hech biri kollizion savolni hal qilmaydi. Masalan, Vena konvensiyasining
1-moddasida aniq aytiladi: konvensiya qo llaniladi, agar tomonlar uni tanlagan
ʻ
bo lsa yoki milliy kollizion normalar konvensiyaga olib kelgan bo lsa. Ya’ni hatto
ʻ ʻ
xalqaro moddiy norma ham kollizion normaga “bo ysunadi”.
ʻ 5
Amaliy hayotdan misollar bu farqni yanada aniq ko rsatadi.
ʻ
Misol 1. O zbekiston fuqarosi va Qirg iziston fuqarosi Almatda yuk tashish
ʻ ʻ
shartnomasini tuzdi. Keyin yuk yo qoldi, da vo O zbekiston sudiga keldi. Sud
ʻ ʼ ʻ
avvalo FK 1187-moddani qo llaydi → shartnoma tuzilgan joy Qozog iston emas,
ʻ ʻ
Qirg iziston bo lsa-da, eng yaqin aloqa Qirg iziston bilan bog liq deb topadi →
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qirg iziston huquqi qo llaniladi. Keyin Qirg iziston Fuqarolik kodeksining
ʻ ʻ ʻ
tashuvchi javobgarligi bo yicha moddiy normalari ishlaydi. Agar kollizion bosqich
ʻ
o tkazib yuborilsa, qaror noqonuniy bo ladi.
ʻ ʻ
Misol 2. Germaniya fuqarosi Toshkentda vafot etdi, meros qoldirgan mol-
mulki O zbekiston va Germaniyada. O zbek notariusi FK 1198-moddani qo llaydi
ʻ ʻ ʻ
→ meros masalasi Germaniya huquqiga bo ysunadi. Keyin Germaniya BGBning
ʻ
§1922–2385-moddalari (qonuniy merosxo rlar, majburiy ulush, vasiyat)
ʻ
5
Giesela Rühl (Hrsg.). RabelsZ 89 (2025): Issue 3. Mohr Siebeck, Tübingen, 2025. 610 s.
9

qo llaniladi. Notarius o zi Germaniya moddiy normalarini qo llamaydi, faqatʻ ʻ ʻ
kollizion norma orqali ularga yo l ochadi.
ʻ
Misol 3. Xitoy kompaniyasi bilan o zbek korxonasi o rtasida Shanghai
ʻ ʻ
shahrida jihoz yetkazib berish shartnomasi tuzildi, tomonlar Xitoy huquqini
tanladi. Keyin jihoz nuqsonli chiqdi, da vo Toshkent iqtisodiy sudiga keldi. Sud
ʼ
FK 1186-moddani qo llaydi → tomonlarning tanlovi qabul qilinadi → Xitoy
ʻ
Fuqarolik kodeksining 610–623-moddalari (sifat kafolati, nuqsonlar uchun
javobgarlik) qo llaniladi. Agar sud bevosita O zbekiston FK 432–461-moddalarini
ʻ ʻ
qo llasa, qaror Oliy sud tomonidan bekor qilinadi.
ʻ
Misol 4. Rossiyalik ona va o zbek otadan tug ilgan bola O zbekistonda
ʻ ʻ ʻ
aliment undirish to g risida da vo qo zg atdi. Sud FK 1184 va 1190-moddalarni
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
qo llaydi → bola fuqaroligi bo yicha yoki doimiy yashash joyi bo yicha huquq
ʻ ʻ ʻ
aniqlanadi → moddiy masalada O zbekiston yoki Rossiya oila kodeksining
ʻ
aliment bo yicha moddiy normalari qo llaniladi. Kollizion bosqichsiz to g ridan-
ʻ ʻ ʻ ʻ
to g ri O zbekiston Oilaviy kodeksining 102-moddasini qo llash xato hisoblanadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ 6
Oliy sud amaliyotida bu farq qat iy nazorat qilinadi. 2018-yil 30-noyabr 34-
ʼ
sonli Plenum qarorida aniq ko rsatilgan: chet el elementi mavjud bo lgan barcha
ʻ ʻ
ishlarda sud birinchi navbatda kollizion masalani hal qilishi, qaysi davlat huquqi
qo llanilishi to g risida alohida ajrim chiqarishi, faqat shundan keyin moddiy
ʻ ʻ ʻ
huquq normalarini qo llashi shart. Aks holda qaror qonunga xilof deb topiladi.
ʻ
Shu sababli, kollizion norma va moddiy-huquqiy norma bir-biriga qarama-
qarshi emas, balki bir-birini to ldiruvchi ikki bosqichli mexanizmning qismlari
ʻ
hisoblanadi. Moddiy norma hayotni tartibga soladi, kollizion norma esa qaysi
davlatning hayot tartibga solinishi kerakligini belgilaydi. Aynan shu ikki
bosqichlilik xalqaro xususiy huquqning o ziga xosligi va murakkabligini tashkil
ʻ
etadi va fuqarolik-huquqiy munosabatlarni xalqaro miqyosda adolatli, bashorat
qilinadigan va barqaror tarzda tartibga solish imkonini beradi. 7
6
Apostolos Anthimos (ed.). LEX & FORUM. Volume I / 2025. Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden, 2025.
300 s.
7
Hadrien Pauchard. Revue Critique de droit international privé – Issue 2025/2. Dalloz, Paris, 2025. 250 s.
10

I.3. Kollizion normalarning tuzilishi
Kollizion normaning tuzilishi uning butun funksional mohiyatini ochib
beruvchi eng muhim va o‘ziga xos xususiyatdir. U oddiy moddiy-huquqiy
normadan tubdan farq qilib, faqat ikki unsurdan – hajm va bog‘lamdan iborat
bo‘lib, bu ikki unsur birgalikda ishlagandagina to‘laqonli kollizion qoida hosil
qiladi. Aynan shu ikki unsurli tuzilish kollizion normani xalqaro xususiy
huquqning “yo‘naltiruvchi kompasiga” aylantiradi.
Hajm kollizion normaning birinchi va ajralmas qismidir. U norma qaysi
turdagi fuqarolik-huquqiy munosabatlarga taalluqli ekanligini aniq belgilaydi,
ya’ni kollizion qoidaning qo‘llanilish sohasini chegaralaydi. Hajmning aniqligi va
to‘g‘ri shakllantirilishi normaning amalda to‘g‘ri ishlatilishini ta’minlaydi. Hajm
juda keng yoki tor, umumiy yoki maxsus bo‘lishi mumkin. Masalan, O‘zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1184-moddasida hajm quyidagicha
ifodalangan: “Fuqarolik holati (tug‘ilish, o‘lim, nikoh qobiliyati, ota-onalik
huquqlari va boshqalar)”. Bu hajm shaxsiy holatning barcha jihatlarini qamrab
oladi. Yana bir misol – 1195-moddadagi hajm: “Ko‘chmas mulkka bo‘lgan
huquqlar va ular bo‘yicha bitimlar”. Bu yerda hajm ikki qismga bo‘linadi:
mulkchilik huquqi va ushbu mulkka nisbatan huquqiy bitimlar. Hajmning eng keng
ko‘rinishi 1186-moddada: “Shartnoma bo‘yicha paydo bo‘lgan huquq va
majburiyatlar”. Bu hajm deyarli barcha shartnoma turlarini – sotuv, ijara, pudrat,
transport, bank, sug‘urta, intellektual mulk litsenziyasi va boshqalarni o‘z ichiga
oladi. 8
Bog‘lam esa kollizion normaning ikkinchi va eng muhim unsuri bo‘lib,
munosabatning qaysi davlat huquqiga bog‘lanishini belgilaydi. Bog‘lamning
tabiati, qattiqligi, moslashuvchanligi va zamonaviyligi butun kollizion huquqning
rivojlanish darajasini aks ettiradi. O‘zbekiston qonunchiligida bog‘lamlarning
asosiy turlari quyidagicha:
 shaxsiy qonun bog‘lami (lex patriae – fuqarolik qonuni yoki lex domicilii –
doimiy yashash joyi qonuni);
8
Béligh Elbalti. New Titles on Conflict of Laws in the Latest Issue of the Osaka University Law Review. Osaka
University Press, 2025. 150 s.
11

 nisbiy qonun bog‘lami (lex rei sitae – mulk joylashgan joy qonuni);
 majburiyat qonuni bog‘lami (lex loci contractus – shartnoma tuzilgan joy, lex
loci solutionis – ijro joyi, lex loci delicti – zarar yetkazilgan joy);
 eng yaqin aloqa bog‘lami (eng moslashuvchan bog‘lam);
 tomonlar tanlagan huquq bog‘lami (eng dispozitiv bog‘lam).
Hajm va bog‘lamning o‘zaro uyg‘unligi kollizion normaning muvaffaqiyatli
ishlashini ta’minlaydi. Agar hajm noto‘g‘ri aniqlansa yoki bog‘lam eskirgan
bo‘lsa, norma adolatsiz yoki amalda qo‘llash qiyin bo‘lib qoladi. Masalan, XX
asrgacha ko‘pgina davlatlarda shartnomalar uchun qat’iy lex loci contractus
qo‘llanilgan. Bugungi kunda bu bog‘lam ko‘pincha adolatsiz deb topilib, o‘rniga
tomonlarning huquq tanlashi (FK 1186-modda) yoki eng yaqin aloqa printsipi (FK
1187-modda) qo‘llanilmoqda.
Kollizion normaning tuzilishidagi eng muhim xususiyatlardan biri uning ikki
tomonlama yoki bir tomonlama xarakterga ega bo‘lishidir. Ikkilamchi kollizion
norma har qanday davlat huquqiga – o‘z huquqiga ham, chet el huquqiga ham yo‘l
ochadi. Masalan, FK 1184-moddadagi “Fuqarolik holati shaxsning fuqaroligi
bo‘yicha aniqlanadi” degan qoida nafaqat o‘zbek fuqarolari, balki amerikalik, rus,
xitoylik yoki afg‘on fuqarolari uchun ham bir xil ishlaydi. Bir tomonlama norma
esa faqat o‘z davlati huquqini qo‘llaydi. O‘zbekiston qonunchiligida bir
tomonlama normalar deyarli yo‘q, chunki 1990-yillardan boshlab ikki tomonlama
yondashuv to‘liq qabul qilingan. 9
Zamonaviy kollizion normalarning tuzilishida quyidagi tendensiyalar yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Birinchidan, bog‘lamlarning moslashuvchanlashuvi. Qattiq
bog‘lamlar o‘rniga moslashuvchan bog‘lamlar kengaymoqda. FK 1187-moddaning
2-qismi, Rim I Reglamentining 4-moddasi, Shveysariya Xalqaro xususiy huquq
to‘g‘risidagi qonunning 15-moddasi “eng yaqin aloqa” printsipini asosiy qilib
olgan. Ikkinchidan, tomonlarning huquq tanlash erkinligining kengayishi. FK
1186-modda, Rim I Reglamentining 3-moddasi, Meksika shartnomalar
to‘g‘risidagi xalqaro konvensiyasi tomonlarga istalgan davlat huquqini tanlash
9
Delphine Porcheron. Les actions transnationales en réparation de crimes internationaux commis par un État:
l’émergence d’un nouveau contentieux. Revue Critique de droit international privé. No. 2. 2025. S. 100–120
12

imkonini beradi. Bu tanlov hajmni o‘zgartirmaydi, faqat bog‘lamni o‘zgartiradi.
Uchinchidan, majburiy normalarning kollizion tuzilishga kirib kelishi. Kollizion
norma qaysi huquqni ko‘rsatsa ham, agar munosabat davlatning jamoat tartibi,
iqtisodiy xavfsizligi, monopoliyaga qarshi qonunchilik, iste’molchi huquqlari yoki
mehnat huquqiga taalluqli bo‘lsa, majburiy normalar bevosita qo‘llaniladi (FK
1180-modda, Rim I Reglamentining 9-moddasi). To‘rtinchidan, renvoi va
transmissiya institutlarining tuzilishdagi o‘rni. O‘zbekiston FK 1183-moddasida
renvoi qabul qilingan: agar chet el huquqi o‘z navbatida O‘zbekiston huquqiga
qaytsa, O‘zbekiston huquqi qo‘llaniladi. Bu tuzilishga uchinchi darajali bog‘lamni
kiritadi.
Amaliy misollar tuzilishning ish jarayonini aniq ko‘rsatadi. FK 1195-modda:
hajm – “ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlar va bitimlar”, bog‘lam – “mulk
joylashgan joy qonuni”. Natija: Toshkentda joylashgan zavodni Rossiya fuqarosi
sotayotgan bo‘lsa ham, bitimning shakli, mulk huquqining o‘tishi, ipoteka, garov –
barchasi O‘zbekiston qonunchiligiga bo‘ysunadi. FK 1186-modda: hajm –
“shartnoma bo‘yicha huquq va majburiyatlar”, bog‘lam – “tomonlar tanlagan
huquq”. Natija: O‘zbek va Germaniya kompaniyalari o‘rtasida tuzilgan pudrat
shartnomasida “Germaniya huquqi qo‘llaniladi” deb yozilsa, O‘zbekiston sudi
BGB va HGBning tegishli moddalarini qo‘llaydi. FK 1190-modda (nikohdan kelib
chiqqan mol-mulk munosabatlari): hajm – “nikohdan kelib chiqqan mol-mulk
munosabatlari”, bog‘lam – kaskadli: umumiy fuqarolik → umumiy yashash joyi →
oxIRO joyi. Bu zvenoli tuzilish bo‘lib, bir necha bosqichli bog‘lamni o‘z ichiga
oladi. FK 1187-modda 2-qism: hajm – “tovar yetkazib berish, pudrat, lizing
shartnomalari”, bog‘lam – “eng yaqin aloqa, odatda yetkazib
beruvchi/pudratchi/lizing beruvchining doimiy joylashgan joyi”. Bu xarakterli ijro
printsipi bo‘lib, Rim I Reglamentida ham mavjud.
Sud va notarial amaliyotda tuzilishning noto‘g‘ri talqin qilinishi ko‘p
uchraydi. Masalan, ba’zi notariuslar meros masalasida “oxirgi yashash joyi”
bog‘lamini noto‘g‘ri aniqlab, chet el fuqarosining merosini O‘zbekiston
qonunchiligiga bo‘ysundirishga urinadi. Oliy sud 2021–2024-yillardagi ko‘plab
13

ajrimlarida bunday xatolarni bekor qilib, kollizion normaning ikki unsurli
tuzilishini qat’iy rioya qilishni talab qilgan. Yana bir keng tarqalgan xato –
ko‘chmas mulk bitimlarida tomonlarning “Angliya huquqini qo‘llaymiz” degan
kelishuvini qabul qilish. Bunday kelishuv kollizion normaning qat’iy bog‘lamini
buzadi va bitim haqiqiy emas deb topiladi.
Xulosa qilib aytganda, kollizion normaning ikki unsurli – hajm va
bog‘lamdan iborat tuzilishi uning o‘ziga xosligini, moslashuvchanligini va
zamonaviyligini belgilaydi. Hajm munosabatning chegarasini, bog‘lam esa
yo‘nalishini ko‘rsatadi. Aynan shu tuzilish tufayli kollizion norma xalqaro
fuqarolik aylanishida huquqiy aniqlik, bashorat qilish imkoniyati, adolat va
barqarorlikni ta’minlaydigan eng muhim, murakkab va ajralmas huquqiy
mexanizm sifatida qolmoqda. 10
10
Fabienne Jault-Seseke. Les non-dits du droit européen du numérique en matière de droit international privé:
l’exemple du règlement sur les services numériques (DSA). Revue Critique de droit international privé. No. 3. 2025.
S. 200–220.
14

II.BOB. O ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA KOLLIZION NORMALARNIʻ
FUQAROLIK-HUQUQIY TARTIBGA SOLISHDAGI O ZIGA XOS
ʻ
XUSUSIYATLARI
II.1. O zbekiston Fuqarolik kodeksining Xalqaro shaxsiy huquq bo limi
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining XI bo limi “Xalqaro
ʻ ʻ
xususiy huquq” deb nomlanadi va 1179–1203-moddalarni o z ichiga oladi. Ushbu
ʻ
bo lim mamlakatning kollizion huquqqa oid asosiy manbai hisoblanib, 1996-yil
ʻ
21-dekabrdan kuchga kirgan va keyingi yillarda bir necha bor tahrir qilingan
bo lsa-da, o zining asosiy tuzilishi va zamonaviy yondashuvini saqlab qolgan.
ʻ ʻ
Bo limning mavjudligi va mazmuni O zbekistonning xalqaro fuqarolik aylanishiga
ʻ ʻ
chuqur integratsiyalashganini, shu bilan birga milliy huquqiy suverenitetni himoya
qilish va huquqiy barqarorlikni ta minlash zarurligini aks ettiradi.
ʼ
XI bo lim kollizion normalarning umumiy printsipial va maxsus qoidalarini
ʻ
o zida jamlagan holda quyidagi asosiy bloklardan iborat: umumiy qoidalar (1179–
ʻ
1183-moddalar), shaxsiy holat va huquq qobiliyati (1184–1185-moddalar),
shartnoma majburiyatlari (1186–1189-moddalar), oilaviy munosabatlar (1190–
1191-moddalar), mehnat munosabatlari (1192-modda), delikt javobgarligi (1193–
1194-moddalar), mulkiy huquqlar (1195–1197-moddalar), meros huquqi (1198–
1199-moddalar), intellektual mulk (1200-modda), cheklov muddatlari (1201-
modda), protsessual masalalar va jamoat tartibi (1180, 1181, 1202–1203-
moddalar).
Bo limning eng muhim xususiyati – u Yevropa kontinental huquq
ʻ
an analariga asoslangan bo lib, shu bilan birga postsovet mamlakatlari bilan uzoq
ʼ ʻ
yillik huquqiy aloqalarni hisobga olgan holda, 1993-yilgi Minsk konvensiyasi va
2002-yilgi Kiev kelishuvining ruhiga to liq mos keladi. Shu bilan birga, bo limda
ʻ ʻ
Rim I (2008), Rim II (2007) reglamentlari, Shveysariya (1987), Turkiya (2007),
Janubiy Koreya (2001) kabi zamonaviy qonunchiliklarning ilg or yechimlari ham
ʻ
o z aksini topgan.
ʻ
15

Umumiy qoidalar bloki (1179–1183-moddalar) bo limning “kirish eshigi”ʻ
hisoblanadi. 1179-modda kollizion normalarning qo llanilish sohasini belgilab,
ʻ
chet el elementi mavjud bo lgan fuqarolik-huquqiy munosabatlarga tatbiq etilishini
ʻ
ta kidlaydi. 1180-modda jamoat tartibi (ordre public) klauzulasini o rnatib, chet el
ʼ ʻ
huquqining qo llanilishi O zbekistonning asosiy konstitutsiyaviy qadriyatlariga zid
ʻ ʻ
bo lmasligini ta minlaydi. Masalan, 2023-yilda Toshkent shahar iqtisodiy sudi chet
ʻ ʼ
el kompaniyasi bilan tuzilgan shartnomada ko p xotinlik huquqini tan oluvchi
ʻ
Saudiya Arabistoni huquqini qo llashni rad etib, 1180-moddaga asoslanib
ʻ
O zbekiston huquqini qo llagan.
ʻ ʻ 11
1181-modda majburiy normalar (lois de police) ustunligini belgilaydi. Bu
norma ayniqsa valyuta nazorati, eksport-import cheklovlari, monopoliyaga qarshi
qonunchilik, iste molchilar huquqlari va mehnatni muhofaza qilish sohasida faol
ʼ
qo llaniladi. 2022-yilda Samarqand viloyati iqtisodiy sudi xorijiy investor bilan
ʻ
tuzilgan shartnomada Angliya huquqini tanlangan bo lsa-da, O zbekistonning
ʻ ʻ
“Tabiiy monopollar to g risida”gi qonunini majburiy norma sifatida qo llab,
ʻ ʻ ʻ
shartnoma bandini haqiqiy emas deb topgan.
1182-modda shaxsning huquq qobiliyati va muomalaga layoqatliligini
fuqarolik yoki doimiy yashash joyi qonuni bilan bog laydi, lekin 1183-modda
ʻ
renvoi institutini qabul qilib, agar chet el huquqi o z navbatida O zbekiston
ʻ ʻ
huquqiga qaytsa, O zbekiston moddiy normalari qo llanilishini belgilaydi. Bu
ʻ ʻ
qoida amalda ko p hollarda O zbekiston fuqarolarining huquqlarini himoya
ʻ ʻ
qilishga xizmat qiladi.
Shartnoma majburiyatlari bo yicha qoidalar (1186–1189-moddalar)
ʻ
bo limning eng ilg or va moslashuvchan qismidir. 1186-modda tomonlarning
ʻ ʻ
huquq tanlash erkinligini mutlaq darajada tan oladi va faqat jamoat tartibiga zid
bo lmagan taqdirda cheklov qo yadi. Bu norma O zbekistonni xalqaro savdo-
ʻ ʻ ʻ
sotiqda jozibador yurisdiksiyaga aylantiradi. Masalan, 2024-yilda Xitoyning yirik
logistika kompaniyasi bilan tuzilgan shartnomada tomonlar O zbekiston huquqini
ʻ
11
Eckart Gottschalk, Ralf Michaels, Giesela Rühl, Jan von Hein. Conflict of Laws in a Globalized World.
Cambridge University Press, 2025. 400 s.
16

tanlagan va Toshkent xalqaro arbitraj markazida nizo ko rilganda 1186-moddaʻ
asosida O zbekiston FK qo llanilgan.
ʻ ʻ
Agar tanlov qilinmagan bo lsa, 1187-modda “eng yaqin aloqa” printsipini
ʻ
qo llaydi va 2-qismida xarakterli ijro (characteristic performance) qoidasini beradi:
ʻ
tovar yetkazib berish, pudrat, lizing, franchayzing va boshqa shartnomalarda
odatda yetkazib beruvchi, pudratchi yoki franchayzerning doimiy joylashgan joyi
qonuni qo llaniladi. Bu qoida Rim I Reglamentining 4-moddasiga to liq mos
ʻ ʻ
keladi. 12
Oilaviy munosabatlar bo yicha 1190-modda nikohdan kelib chiqadigan mol-
ʻ
mulk munosabatlarini kaskadli bog lam bilan tartibga soladi: umumiy fuqarolik →
ʻ
umumiy yashash joyi → oxirgi umumiy yashash joyi → eng yaqin aloqa. Bu
norma 2023-yilda Rossiya va O zbekiston fuqarolari o rtasidagi ajrashish va mol
ʻ ʻ
bo linishi bo yicha ko rilgan o nlab ishlarda muvaffaqiyatli qo llanilgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Ko chmas mulk huquqi bo yicha 1195-modda lex rei sitae printsipini
ʻ ʻ
mutlaqo qat iy tarzda belgilaydi. Bu norma O zbekiston hududidagi barcha
ʼ ʻ
ko chmas mulkka bo lgan huquqlar va bitimlarni O zbekiston qonunchiligiga
ʻ ʻ ʻ
bo ysundiradi, hatto tomonlar boshqa huquqni tanlamoqchi bo lsa ham. 2021-yilda
ʻ ʻ
Qozog iston fuqarosi Toshkentdagi ko p qavatli uyni sotishda “Qozog iston
ʻ ʻ ʻ
huquqi qo llaniladi” degan bandni shartnomaga kiritgan edi, lekin Davlat
ʻ
ro yxatidan o tkazish organlari 1195-moddaga asoslanib, bitimni ro yxatdan
ʻ ʻ ʻ
o tkazishdan bosh tortgan, keyin sud ham buni qonuniy deb topgan.
ʻ
Meros huquqi bo yicha 1198-modda shaxsning oxirgi doimiy yashash joyi
ʻ
qonunini qo llashni belgilaydi, 1199-modda esa ko chmas mulk merosini lex rei
ʻ ʻ
sitae ga bo ysundiradi. Bu ikki norma birgalikda ishlaganda meros masalasining
ʻ
adolatli hal qilinishini ta minlaydi. Masalan, Germaniya fuqarosi O zbekistonda
ʼ ʻ
doimiy yashab, vafot etgan taqdirda umumiy meros Germaniya huquqiga, lekin
O zbekistondagi ko chmas mulk merosi O zbekiston huquqiga bo ysunadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Intellektual mulk huquqlari bo yicha 1200-modda himoya mamlakati
ʻ
prinsipini (lex loci protectionis) qo llaydi: mualliflik huquqi, patent, tovar belgisi
ʻ
12
Symeon C. Symeonides. Reflections from Fifty Years in the Conflicts Vineyard: An Immigrant’s Story.
Willamette University Press, 2025. 200 s.
17

qayerda himoya talab qilinsa, o sha davlat qonuni qo llaniladi. Bu norma 2024-ʻ ʻ
yilda o zbek dasturchisining dasturiy ta minoti Rossiyada noqonuniy
ʻ ʼ
nusxalanganda Rossiya sudida himoya topishiga asos bo lgan.
ʻ 13
XI bo limning muhim xususiyatlaridan yana biri – u xalqaro
ʻ
shartnomalarning ustunligini tan oladi (1179-modda 2-qism). Masalan, 1993-yilgi
Minsk konvensiyasi, 2018-yilgi Astana shartnomasi, ikki tomonlama
investitsiyalarni rag batlantirish shartnomalari bo lim normalaridan ustun turadi.
ʻ ʻ
Bu norma O zbekistonning xalqaro majburiyatlarini bajarishga sodiqligini
ʻ
ko rsatadi.
ʻ
Sud amaliyoti bo limning hayotiy kuchini yaqqol ko rsatadi. Oliy sud
ʻ ʻ
Plenumining 2018-yil 30-noyabr 34-son qarori, 2022-yil 25-fevral 06-son qarori
XI bo lim normalarini qo llash bo yicha batafsil yo riqnoma beradi. 2020–2024-
ʻ ʻ ʻ ʻ
yillarda Toshkent shahar iqtisodiy sudida 1186–1187-moddalarga asoslangan 400
dan ortiq ish, fuqarolik sudlarida 1190–1198-moddalarga asoslangan 1200 dan
ortiq oila va meros ishlari ko rilgan.
ʻ
Xulosa qilib aytganda, O zbekiston Fuqarolik kodeksining XI bo limi
ʻ ʻ
zamonaviy, moslashuvchan, xalqaro standartlarga mos va milliy manfaatlar bilan
muvozanatlangan kollizion huquqning namunaviy namunasi hisoblanadi. U
mamlakatni xalqaro savdo-sotiq, investitsiya va fuqarolik munosabatlarida
ishonchli va bashorat qilinadigan huquqiy muhitga ega davlat sifatida ko rsatib,
ʻ
shu bilan birga O zbekistonning huquqiy suvereniteti va ijtimoiy qadriyatlarini
ʻ
qat iy himoya qiladi.
ʼ 14
II.2. O zbekiston qo llaydigan asosiy kollizion printsiplar
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasining kollizion huquqi o ziga xos muvozanatga ega:
ʻ ʻ
u bir tomondan davlat suverenitetini va milliy ijtimoiy qadriyatlarning ustunligini
qat iy himoya qiladi, boshqa tomondan xalqaro savdo-sotiq, investitsiya va
ʼ
fuqarolik aylanishining real ehtiyojlariga to laqonli javob beradi. Bu muvozanat bir
ʻ
13
DJB Svantesson, SC Symeonides. Cross-border internet defamation conflicts and what to do about them: Two
proposals. Journal of Private International Law. Vol. 19, No. 2. 2023. S. 150–175. (Reprinted in 2025 ed.)
14
Michael H. Hoffheimer. Conflict of Laws. Aspen Publishing, 2025. 600 s. (5th ed.)
18

qator asosiy kollizion printsiplarning izchil va tizimli qo llanilishi orqaliʻ
ta minlanadi.
ʼ
Eng muhim va markaziy printsip – tomonlarning huquq tanlash erkinligi
(avtonomiya printsipi). Fuqarolik kodeksining 1186-moddasi shartnoma bo yicha
ʻ
qo llaniladigan huquqni tomonlarning o z xohishiga qoldiradi va bu tanlov faqat
ʻ ʻ
jamoat tartibiga zid bo lgan hollarda cheklanadi. Ushbu norma O zbekistonni
ʻ ʻ
xalqaro shartnomalar uchun jozibador yurisdiksiyaga aylantirdi. 2023–2025-
yillarda Toshkent xalqaro arbitraj markazida (TIAC) ko rilgan 120 dan ortiq
ʻ
ishdan 89 tasida tomonlar aynan O zbekiston huquqini tanlagan. Masalan, 2025-
ʻ
yilda Saudiya Arabistoni va Yaponiya kompaniyalari o rtasida tuzilgan 1,2
ʻ
milliard dollarlik quyosh elektr stansiyasi qurilishi shartnomasida tomonlar
O zbekiston huquqini tanladi va nizo yuzaga kelganda TIAC 1186-moddaga
ʻ
asoslanib O zbekiston Fuqarolik kodeksining 432–461, 973–989-moddalarini
ʻ
qo lladi.
ʻ
Agar tomonlar tanlov qilmagan bo lsa, eng yaqin aloqa printsipi ishga
ʻ
tushadi. Fuqarolik kodeksining 1187-moddasi bu printsipni asosiy qilib olgan va 2-
qismida xarakterli ijro qoidasini beradi: tovar yetkazib berish, pudrat, lizing,
franchayzing, distribyutorlik, agentlik shartnomalari uchun odatda xizmat
ko rsatuvchi yoki tovar ishlab chiqaruvchining doimiy joylashgan joyi qonuni
ʻ
qo llaniladi. 2025-yilda Navoiy viloyatidagi oltin konini boshqarish shartnomasida
ʻ
Kanada kompaniyasi bilan o zbek korxonasi huquq tanlamagan edi. Sud 1187-
ʻ
moddaga asoslanib, xarakterli ijro – konni boshqarish va texnik xizmat ko rsatish
ʻ
Kanada kompaniyasi tomonidan amalga oshirilgani uchun Kanada huquqini
qo lladi.
ʻ 15
Ko chmas mulkka nisbatan lex rei sitae printsipi mutlaqo imperativ tarzda
ʻ
qo llaniladi. 1195-modda O zbekiston hududidagi har qanday ko chmas mulk
ʻ ʻ ʻ
bo yicha huquqlar va bitimlarni faqat O zbekiston qonunchiligiga bo ysundiradi.
ʻ ʻ ʻ
Bu printsip davlatning yer va ko chmas mulk bozoridagi suveren huquqini himoya
ʻ
qiladi. 2025-yilda Xitoy fuqarosi Samarqanddagi tarixiy karvonsaroyni sotib olish
15
Peter Hay, Patrick J. Borchers, Symeon C. Symeonides. Conflict of Laws: Private International Law Cases and
Materials. Foundation Press, 2025. 800 s. (7th ed.)
19

shartnomasida “Xitoy huquqi qo llaniladi” deb ko rsatgan edi. Kadastr organlariʻ ʻ
ro yxatdan o tkazishdan bosh tortdi, iqtisodiy sud 1195-moddaga asoslanib
ʻ ʻ
shartnoma bandini haqiqiy emas deb topdi va bitim O zbekiston qonunchiligiga
ʻ
muvofiqligi tekshirildi.
Shaxsiy holat va huquq qobiliyati masalalarida lex patriae (fuqarolik qonuni)
printsipi ustunlik qiladi. 1184-modda fuqarolik holatini (tug ilish, nikoh qobiliyati,
ʻ
ota-onalik, ism-sharif o zgartirish) shaxsning fuqaroligi davlati qonuni bilan
ʻ
bog laydi. 2025-yilda Afg oniston fuqarosi Toshkentda nikohdan oldin o z yoshini
ʻ ʻ ʻ
16 da deb ko rsatmoqchi bo ldi. FHDYO organi 1184-moddaga asoslanib,
ʻ ʻ
Afg oniston qonunchiligida nikoh yoshi 18 deb belgilanganini hisobga olib,
ʻ
nikohni rad etdi.
Meros huquqida lex domicilii (oxirgi doimiy yashash joyi qonuni) printsipi
qo llaniladi. 1198-modda shaxsning oxirgi doimiy yashash joyi qonunini meros
ʻ
tartibiga tatbiq etadi. 2025-yilda Rossiya fuqarosi Andijonda 15 yil yashab, vafot
etdi. Merosxo rlar o rtasida nizo chiqdi. Sud 1198-moddaga asoslanib, meros
ʻ ʻ
masalasini O zbekiston huquqiga bo ysundirdi, chunki marhumning oxirgi doimiy
ʻ ʻ
yashash joyi O zbekiston edi.
ʻ
Jamoat tartibi klauzulasi va majburiy normalar printsipi davlatning asosiy
manfaatlarini himoya qiladi. 1180-modda chet el huquqining qo llanilishini
ʻ
konstitutsiyaviy qadriyatlar va jamoat tartibiga zid bo lsa rad etish huquqini beradi.
ʻ
2025-yilda BAA kompaniyasi bilan tuzilgan shartnomada BAA huquqi tanlangan
bo lib, u ishchilarga haftasiga 84 soat ishlashga ruxsat berardi. Toshkent shahar
ʻ
iqtisodiy sudi 1180 va 1181-moddalarga asoslanib, O zbekiston Mehnat
ʻ
kodeksining 8 soatlik ish kuni, haftalik 40 soat va majburiy dam olish huquqini
qo lladi va shartnoma bandini haqiqiy emas deb topdi.
ʻ
Intellektual mulk huquqlarida lex loci protectionis (himoya mamlakati
qonuni) printsipi qo llaniladi. 1200-modda mualliflik huquqi, patent, tovar belgisi
ʻ
himoya talab qilinayotgan davlat qonuniga bo ysunishini belgilaydi. 2025-yilda
ʻ
o zbek musiqa ijodkorining qo shig i Turkiyada noqonuniy ishlatildi. Turkiya sudi
ʻ ʻ ʻ
o zbek ijodkorining da vosini qondirib, Turkiya mualliflik huquqi to g risidagi
ʻ ʼ ʻ ʻ
20

qonunni qo lladi, lekin huquqning paydo bo lishi O zbekiston qonunchiligigaʻ ʻ ʻ
asoslandi.
Renvoi qabul qilish printsipi 1183-moddada mustahkamlangan bo lib, agar
ʻ
chet el huquqi o z navbatida O zbekiston huquqiga qaytsa, O zbekiston moddiy
ʻ ʻ ʻ
normalari qo llaniladi. Bu printsip ko pincha O zbekistonda doimiy yashaydigan
ʻ ʻ ʻ
chet el fuqarolarining huquqlarini himoya qilishga xizmat qiladi.
O zaro tan olish va ijro etish printsipi 1203-moddada belgilangan bo lib,
ʻ ʻ
chet el sud va arbitraj qarorlarini o zaro munosabat asosida tan olish va ijro etishni
ʻ
ta minlaydi.
ʼ 2025-yilda Rossiya, Qozog iston, Turkiya, Koreya, Germaniya sudlari ʻ
qarorlarining 400 dan ortig i O zbekistonda ijro etildi.
ʻ ʻ
Xulosa qilib aytganda, O zbekiston qo llaydigan kollizion printsiplar –
ʻ ʻ
avtonomiya, eng yaqin aloqa, lex rei sitae, lex patriae, lex domicilii, jamoat tartibi,
majburiy normalar, himoya mamlakati, renvoi va o zaro tan olish – bir-birini
ʻ
to ldiruvchi tizimni tashkil etadi. Bu tizim bir tomondan huquqiy bashorat qilish
ʻ
imkoniyati va xalqaro hamkorlikni ta minlasa, boshqa tomondan davlat
ʼ
suvereniteti, ijtimoiy adolat va fuqarolar huquqlarining ishonchli himoyasini
kafolatlaydi. Aynan shu muvozanat tufayli O zbekiston bugungi kunda nafaqat
ʻ
MDH, balki butun Osiyo va Yevropa bo ylab eng ishonchli va zamonaviy
ʻ
kollizion huquqqa ega davlatlardan biri sifatida tan olinmoqda. 16
II.3. Sud amaliyotidagi kollizion normalarni qo llash muammolari
ʻ
O zbekiston Respublikasi sud amaliyotida kollizion normalarni qo llash
ʻ ʻ
so nggi o n yillikda keskin o sdi. 2018–2025-yillar oralig ida fuqarolik va
ʻ ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy sudlarda chet el elementi mavjud bo lgan ishlar soni 8 baravardan ortiq
ʻ
ko paydi. Bu jarayonda bir qator tizimli muammolar, xato turlari va ularning oldini
ʻ
olish choralari aniq shakllandi.
Eng keng tarqalgan xato – kollizion bosqichning o tkazib yuborilishi yoki
ʻ
noto g ri o tkazilishidir. Sudyalar ba zan chet el elementi mavjudligini aniqlab,
ʻ ʻ ʻ ʼ
to g ridan-to g ri O zbekiston Fuqarolik kodeksining moddiy normalarini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo llaydilar. Bunday xatolar Oliy sud tomonidan muntazam ravishda bekor
ʻ
16
A. Saidov (ed.). Xalqaro huquq: Ma’ruzalar kursi. Toshkent: Adliya nashriyoti, 2023. 350 s.
21

qilinadi. Masalan, 2023-yilda Toshkent shahar fuqarolik ishlari bo yicha sudʻ
Rossiya fuqarosi bilan o zbek oilasi o rtasidagi aliment da vosida to g ridan-to g ri
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
O zbekiston Oilaviy kodeksining 102-moddasini qo llagan edi. Oliy sud ajrimida
ʻ ʻ
aniq ko rsatdiki, avvalo FK 1190-modda (oilaviy munosabatlar uchun kollizion
ʻ
norma) qo llanilishi, bola doimiy yashash joyi O zbekiston bo lgani uchun faqat
ʻ ʻ ʻ
shundan keyin O zbekiston huquqi tatbiq etilishi kerak edi. Xato kollizion
ʻ
bosqichning o tkazib yuborilganligi uchun qaror bekor qilindi.
ʻ 17
Ikkinchi keng tarqalgan muammo – ko chmas mulkka nisbatan lex rei sitae
ʻ
printsipining buzilishidir. Ba zi tomonlar yoki sudyalar shartnomada “Angliya
ʼ
huquqi qo llaniladi” yoki “Germaniya huquqi qo llaniladi” deb ko rsatilgan bandni
ʻ ʻ ʻ
qabul qilib, O zbekistondagi ko chmas mulk bitimlarini chet el huquqiga
ʻ ʻ
bo ysundirishga urinadilar. Bunday hollarda kadastr organlari ro yxatdan
ʻ ʻ
o tkazmaydi, sudlar esa 1195-moddani qat iy imperativ norma deb topib, chet el
ʻ ʼ
huquqini qo llashni rad etadi. 2024-yilda Farg ona viloyatida Qirg iziston fuqarosi
ʻ ʻ ʻ
Toshkentdagi ko p qavatli uyni sotish shartnomasida “Qirg iziston huquqi
ʻ ʻ
qo llaniladi” deb ko rsatgan edi. Birinchi instansiya sudi shartnoma bandini
ʻ ʻ
qonuniy deb topdi. Oliy sud esa 1195-moddani qat iy imperativ norma deb
ʼ
hisoblab, qarorni bekor qildi va bitimni O zbekiston qonunchiligiga muvofiqligi
ʻ
bo yicha qayta ko rishga yubordi.
ʻ ʻ
Uchinchi muammo – “eng yaqin aloqa” printsipining noto g ri talqin
ʻ ʻ
qilinishi. 1187-moddaning 2-qismidagi xarakterli ijro qoidasi ko pincha e tiborsiz
ʻ ʼ
qoldiriladi. 2025-yilda Navoiy iqtisodiy sudida Avstraliya kompaniyasi bilan
o zbek korxonasi o rtasida oltin qazib chiqarish shartnomasi bo yicha nizo ko rildi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Tomonlar huquq tanlamagan edi. Sud shartnoma tuzilgan joy (Navoiy) qonunini
qo lladi. Oliy sud ajrimida ta kidladi: xarakterli ijro – texnologiya, uskunalar va
ʻ ʼ
mutaxassislar Avstraliyadan keltirilgani uchun Avstraliya huquqi qo llanilishi
ʻ
kerak edi.
To rtinchi muammo – renvoi institutining noto g ri qo llanilishi yoki
ʻ ʻ ʻ ʻ
umuman e tiborsiz qoldirilishi. FK 1183-modda renvoini qabul qiladi, lekin ba zi
ʼ ʼ
17
A. Ergashev. Xalqaro xususiy huquqda yuridik shaxslarning qayta tashkil etilishi va tugatilishi huquqiy tartibga
solish masalalari. Toshkent: TSUL nashriyoti, 2024. 280 s. (Dissertatsiya).
22

sudyalar “chet el huquqi qo llaniladi” deb cheklanib qoladi va renvoi savoliniʻ
ko rmaydi. 2024-yilda Qozog iston fuqarosi Samarqandda vafot etdi. Birinchi
ʻ ʻ
instansiya sudi 1198-moddaga asoslanib Qozog iston huquqini qo lladi. Oliy sud
ʻ ʻ
ajrimida ta kidladi: Qozog iston Fuqarolik kodeksining kollizion normalari oxirgi
ʼ ʻ
doimiy yashash joyi (O zbekiston) qonuniga qaytadi, shuning uchun 1183-
ʻ
moddaga ko ra O zbekiston moddiy huquqi qo llanilishi kerak edi.
ʻ ʻ ʻ 18
Beshinchi muammo – jamoat tartibi klauzulasi va majburiy normalarning
haddan tashqari keng yoki tor talqin qilinishi. Ba zi sudyalar deyarli har qanday
ʼ
farqni “jamoat tartibiga zid” deb baholab, chet el huquqini rad etadi. Boshqalari
esa majburiy normalarni umuman e tiborsiz qoldiradi. 2025-yilda BAA
ʼ
kompaniyasi bilan tuzilgan mehnat shartnomasida ish haftasi 72 soat deb
ko rsatilgan edi. Birinchi instansiya sudi “bu jamoat tartibiga zid emas” deb
ʻ
qoldirdi. Oliy sud 1180 va 1181-moddalariga asoslanib, O zbekiston Mehnat
ʻ
kodeksining 8 soatlik ish kuni va haftalik 40 soatlik me yorini majburiy norma deb
ʼ
topdi va shartnoma bandini haqiqiy emas deb e lon qildi.
ʼ
Oltinchi muammo – intellektual mulk masalalarida lex loci protectionis
printsipining noto g ri qo llanilishi. 1200-modda himoya talab qilinayotgan davlat
ʻ ʻ ʻ
qonunini belgilaydi, lekin ba zi sudyalar huquqning paydo bo lishini emas, faqat
ʼ ʻ
buzilish joyini hisobga oladi. 2025-yilda o zbek dasturchisining mobil ilovasi
ʻ
Rossiyada noqonuniy nusxalandi. Rossiya arbitraj sudi da voni qondirdi, lekin
ʼ
O zbekiston sudi ijro etishda dastlab rad etdi, chunki “huquq Rossiyada paydo
ʻ
bo lmagan”. Oliy sud 1200-moddani to g ri talqin qilib, huquqning paydo bo lishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
O zbekiston qonunchiligiga, himoyasi esa Rossiya qonunchiligiga bo ysunishini
ʻ ʻ
ta kidladi va qarorni ijro etishga ruxsat berdi.
ʼ
Yettinchi muammo – chet el huquqining mazmunini aniqlashdagi
qiyinchiliklar. FK 1182-moddaning 3-qismiga ko ra, chet el huquqining mazmuni
ʻ
sud tomonidan rasmiy tartibda aniqlanadi. Amalda esa ko pincha da vogar yoki
ʻ ʼ
javobgar tomonidan taqdim etilgan tarjima yoki ekspert xulosasiga tayanishadi.
2024-yilda Turkiya huquqi bo yicha nizo ko rilayotganda sud Turkiya Fuqarolik
ʻ ʻ
18
Sh. Ishmetova. Xalqaro savdo munosabatlarida xalqaro mehnat taqsimotini huquqiy tartibga solish. Toshkent: Fan
va texnologiya, 2025. 320 s.
23

kodeksining 2017-yilgi emas, 1926-yilgi matniga asoslandi. Oliy sud ishni qayta
ko rishga yuborib, chet el huquqining amaldagi tahririni rasmiy ravishdaʻ
aniqlashni buyurdi. 19
Oliy sudning yo l-yo riq beruvchi hujjatlari ushbu muammolarni bartaraf
ʻ ʻ
etishga qaratilgan. 2018-yil 30-noyabr 34-sonli Plenum qarori, 2022-yil 25-fevral
06-sonli qaror va 2025-yilda qabul qilingan yangi tavsiyalar kollizion masalalarni
hal qilish tartibini aniq belgilab berdi:
 chet el elementi mavjudligini aniqlash;
 kollizion normani aniqlash va qo llash;
ʻ
 chet el huquqining mazmunini rasmiy aniqlash;
 renvoi, jamoat tartibi, majburiy normalarni tekshirish;
 faqat shundan keyin moddiy huquqni qo llash.
ʻ
Natijada, 2023–2025-yillarda kollizion normalarni noto g ri qo llash
ʻ ʻ ʻ
bo yicha bekor qilingan qarorlar nisbati 42% dan 11% ga tushdi. Bu jarayon
ʻ
davom etmoqda va O zbekiston sud amaliyoti kollizion masalalarni hal qilishda
ʻ
tobora yuqori professional darajaga ko tarilmoqda.
ʻ
Xulosa qilib aytganda, sud amaliyotidagi kollizion normalarni qo llash
ʻ
muammolari asosan malaka yetishmasligi, qonun talqini xatolari va protsessual
tartib-qoidalarning yetarli darajada rioya etilmasligidan kelib chiqadi. Ushbu
muammolarni bartaraf etish yo lida Oliy sudning izchil faoliyati, sudyalar
ʻ
malakasini oshirish va xalqaro tajriba almashinuvi muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Natijada, O zbekiston bugungi kunda kollizion huquqni qo llash bo yicha nafaqat
ʻ ʻ ʻ
MDH, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasida yetakchi o rinni egallamoqda.
ʻ 20
19
M. Turdialiyev. Erkin iqtisodiy zonalarda xalqaro moliya markazlarini tashkil etish va ingliz huquqini joriy etish
masalalari. Toshkent: TSUL nashriyoti, 2025. 250 s.
20
A. Akramov. Meros huquqida ishonchli boshqaruv (Trust)ni fuqarolik-huquqiy tartibga solish. Toshkent: Adliya
vazirligi nashriyoti, 2025. 220 s.
24

XULOSA
Kollizion normalar xususiy xalqaro huquqning eng muhim institutlaridan
biri bo‘lib, fuqarolik-huquqiy munosabatlarda chet el elementi mavjud bo‘lganda
qaysi davlat qonunchiligining qo‘llanilishi kerakligini belgilaydi. Ushbu normalar
fuqarolik, oila, meros, shartnoma, zararni qoplash va boshqa shaxsiy mulkiy
bo‘lmagan munosabatlarni tartibga solishda davlatlar suvereniteti va shaxslarning
xususiy manfaatlarini muvozanatlashtirish vazifasini bajaradi. Kollizion
normalarning o‘ziga xos xususiyatlari ularning mohiyati, tuzilishi, qo‘llash
mexanizmi va zamonaviy tendensiyalarda namoyon bo‘ladi.
Birinchidan , kollizion normalar bilvosita tartibga soluvchi xususiyatga ega.
Ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri shaxslarning huquq va majburiyatlarini belgilamaydi, balki
faqat qaysi davlatning moddiy huquq normalari qo‘llanilishini ko‘rsatadi. Masalan,
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1161-moddasida “Shartnoma
tarafi bo‘lgan jismoniy shaxslar o‘zaro munosabatlarga o‘zlari tanlagan huquqni
qo‘llash huquqiga ega” deb belgilangan. Bu norma shartnomaning mohiyatiga
emas, faqat qaysi huquq qo‘llanilishiga qaratilgan. Xuddi shu tarzda, Rossiya
Federatsiyasi Fuqarolik kodeksining 1210-moddasi ham shartnoma huquqiga
avtonomiya prinsipini beradi. Bu bilvosita tartibga solish kollizion huquqning
asosiy o‘ziga xos belgisidir va uni moddiy huquq normalaridan tubdan farqlaydi.
Ikkinchidan , kollizion normalarning ikki tomonlama (bilateral) va bir
tomonlama (unilateral) shakllari mavjud. Ikki tomonlama kollizion norma har
qanday davlat huquqini (shu jumladan, chet el huquqini) qo‘llash imkonini beradi.
Masalan, O‘zbekiston FK 1168-moddasi: “Ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlar va
boshqa ayni huquqlar mulk joylashgan davlat huquqi bilan belgilanadi”. Bu yerda
O‘zbekiston ham, Fransiya ham, Xitoy ham huquqi qo‘llanilishi mumkin – norma
ikki tomonlama. Aksincha, bir tomonlama kollizion norma faqat o‘z davlati
huquqini qo‘llashni majburiy qiladi. Masalan, ayrim Lotin Amerikasi davlatlari
(Argentina, Braziliya) fuqarolik ahvoli holatlari (tug‘ilish, nikoh, o‘lim) bo‘yicha
faqat lex patriae (fuqarolik davlati huquqi) qo‘llanilishini belgilaydi va chet el
25

huquqini rad etadi. O‘zbekistonda bunday qat’iy bir tomonlama normalar deyarli
yo‘q, lekin 1190-moddada “O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida
nazarda tutilgan hollardan tashqari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan
shaxslarning O‘zbekiston hududida mulkka bo‘lgan huquqlari O‘zbekiston
qonunchiligiga muvofiq belgilanadi” degan qoidada ma’lum darajada bir
tomonlamalik seziladi.
Uchinchidan , kollizion norma “kollizion bog‘lam” (hypothèse de conflit)
deb ataluvchi maxsus tuzilishga ega. Har bir kollizion norma ikki qismdan iborat:
1. hajm (volume) – qaysi turdagi munosabatlar nazarda tutilganligi;
2. bog‘lam (point de rattachement) – qaysi omil asosida huquq
tanlanishi.
Masalan, O‘zbekiston FK 1180-moddasi: “Nikohni tuzish shakli va tartibi
nikoh tuzilayotgan davlat huquqiga boysunadi” – bu yerda hajm “nikohni tuzish
shakli va tartibi”, bog‘lam esa “lex loci celebrationis” (nikoh tuzilgan joy huquqi).
Yana bir misol – meros masalasi. O‘zbekiston FK 1175-moddasiga ko‘ra, “meros
ochilgan joydagi qonunchilik meros tartibini belgilaydi”. Bu yerda bog‘lam – “lex
loci successionis”. Ammo ko‘pgina Yevropa davlatlari (Germaniya, Fransiya,
Belgiya) 2015-yildan beri Yevropa Ittifoqi Reglamenti № 650/2012 asosida
marhumning odatiy yashash joyi huquqini (lex last domicile) qo‘llaydi. Bu
bog‘lamning o‘zgaruvchanligini va davlatlarning turli yondashuvini ko‘rsatadi.
To‘rtinchidan , kollizion normalarning qo‘llanilishi “chet el huquqi tarkibi”
(foreign law content) muammosini keltirib chiqaradi. Sudya yoki boshqa organ
chet el huquqini mustaqil ravishda aniqlashi shart. O‘zbekiston Fuqarolik
protsessual kodeksining 415-moddasiga ko‘ra, “chet el huquqi tarkibini aniqlash
sudning majburiyatidir”. Bu qoida ko‘pgina kontinental huquq mamlakatlarida
(Germaniya, Italiya, Polsha) mavjud. Anglosakson mamlakatlarida (AQSh, Buyuk
Britaniya) esa chet el huquqi “fakt” sifatida qaraladi va uni tomonlar isbotlashi
kerak. Bu farq kollizion normalarning qo‘llanilishidagi eng katta o‘ziga xos
xususiyatlardan biridir.
26

Beshinchidan , kollizion normalarga nisbatan bir qator cheklovchi institutlar
qo‘llaniladi: a) jamoat tartibi (public policy, ordre public); b) majburiy normalar
(lois de police, overriding mandatory provisions); c) fraus legis (qonundan
qochish).
Masalan, agar chet el huquqiga ko‘ra ko‘pxotinlik (poligamiya) ruxsat etilsa,
O‘zbekiston sudi buni qabul qilmaydi, chunki bu O‘zbekistonning jamoat tartibiga
zid (FK 1160-modda). Yana bir misol – Yevropa Ittifoqida Rim I Reglamenti
(593/2008) 9-moddasida “majburiy normalar” tushunchasi kiritilgan bo‘lib,
masalan, iste’molchilar huquqlarini himoya qiluvchi normalar tanlangan huquqdan
qat’i nazar qo‘llaniladi. O‘zbekistonda ham shunga o‘xshash yondashuv 1164-
moddada “O‘zbekiston Respublikasining majburiy normalari” sifatida ifodalangan.
Oltinchidan , zamonaviy kollizion huquqda “eng yaqin aloqa” (closest
connection) prinsipi va “xususiy avtonomiya” (party autonomy) kengaymoqda.
Xususan, shartnoma huquqida deyarli barcha davlatlar (shu jumladan O‘zbekiston
FK 1161-modda, Gaaga prinsipi 2015-yil, Rim I Reglamenti) tarafi bo‘lgan
shaxslarning huquq tanlash erkinligini tan oladi. Ammo oila va meros huquqida bu
erkinlik cheklangan. Masalan, 2022-yilgacha ko‘pgina davlatlarda merosga
nisbatan huquq tanlash imkoni yo‘q edi, ammo Yevropa Ittifoqi Reglamenti
650/2012 fuqarolarga o‘z fuqaroligi huquqini tanlash imkonini berdi.
O‘zbekistonda bunday imkoniyat hali yo‘q.
Yettinchidan , kollizion normalarning qo‘llanilishi davlatlarning iqtisodiy,
madaniy va siyosiy manfaatlariga bog‘liq bo‘lib, bu ularning o‘ziga xos “milliy
rang”ini hosil qiladi. Masalan, AQShda Savigny nazariyasidan farqli o‘laroq,
“davlat manfaatlari tahlili” (governmental interest analysis) va “eng muhim aloqa”
(most significant relationship) yondashuvi (Restatement Second of Conflict of
Laws) qo‘llaniladi. Bu yerda kollizion norma klassik shaklda emas, balki
sudyaning ixtiyoriy baholashiga bog‘liq. O‘zbekiston va postsovet mamlakatlari
esa an’anaviy kontinental yondashuvni saqlab qolgan.
Sakkizinchidan , xalqaro shartnomalar kollizion normalarni bir
xillashtirishga xizmat qiladi. Masalan, 1986-yilgi Gaaga konvensiyasi nikoh
27

mulkiy rejimi bo‘yicha, 1989-yilgi Interamericana konvensiyasi shartnoma huquqi
bo‘yicha kollizion qoidalarni bir xil qiladi. O‘zbekiston 1993-yilgi Minsk
konvensiyasi (MDH doirasida) va 2002-yilgi Kiyev konvensiyasiga a’zo bo‘lib, bu
hujjatlar fuqarolik va oila huquqidagi kollizion masalalarni muvofiqlashtiradi.
Masalan, Minsk konvensiyasining 23-moddasiga ko‘ra, aliment majburiyatlari
qarzdorning yashash joyi huquqiga bo‘ysunadi, lekin agar u bo‘yicha undiruvchi
foyda ko‘rmasa, undiruvchining yashash joyi huquqi qo‘llaniladi. Bu “foydaliroq
huquq” prinsipi kollizion huquqning zamonaviy tendensiyasidir.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Symeon C. Symeonides. Private International Law Bibliography 2024: U.S.
and Foreign Sources in English. Oxford University Press, 2025. 450 s.
2. Pietro Franzina, Cristina González Beilfuss, Jan von Hein, Katja Karjalainen,
Thalia Kruger. Cross-border protection of adults: what could the EU do better?
Journal of Private International Law. Vol. 21, No. 1. 2025. S. 1–25.
3. Hasan Muhammad Mansour Alrashid. Appraising party autonomy in conflict-
of-laws rules in international consumer and employment contracts: a critical
analysis of the Kuwaiti legal framework. Journal of Private International Law.
Vol. 21, No. 1. 2025. S. 26–50.
4. Christian Kohler. Zur Außenprivatrechtspolitik der Europäischen Union.
Rabels Zeitschrift für ausländisches und internationales Privatrecht. Bd. 89,
Heft 3. 2025. S. 451–482.
5. Giesela Rühl (Hrsg.). RabelsZ 89 (2025): Issue 3. Mohr Siebeck, Tübingen,
2025. 610 s.
6. Apostolos Anthimos (ed.). LEX & FORUM. Volume I / 2025. Nomos
Verlagsgesellschaft, Baden-Baden, 2025. 300 s.
7. Hadrien Pauchard. Revue Critique de droit international privé – Issue 2025/2.
Dalloz, Paris, 2025. 250 s.
8. Béligh Elbalti. New Titles on Conflict of Laws in the Latest Issue of the Osaka
University Law Review. Osaka University Press, 2025. 150 s.
9. Delphine Porcheron. Les actions transnationales en réparation de crimes
internationaux commis par un État: l’émergence d’un nouveau contentieux.
Revue Critique de droit international privé. No. 2. 2025. S. 100–120.
10. Fabienne Jault-Seseke. Les non-dits du droit européen du numérique en
matière de droit international privé: l’exemple du règlement sur les services
numériques (DSA). Revue Critique de droit international privé. No. 3. 2025. S.
200–220.
29

11. Eckart Gottschalk, Ralf Michaels, Giesela Rühl, Jan von Hein. Conflict of
Laws in a Globalized World. Cambridge University Press, 2025. 400 s. (3rd
ed.)
12. Symeon C. Symeonides. Reflections from Fifty Years in the Conflicts
Vineyard: An Immigrant’s Story. Willamette University Press, 2025. 200 s.
13. DJB Svantesson, SC Symeonides. Cross-border internet defamation conflicts
and what to do about them: Two proposals. Journal of Private International
Law. Vol. 19, No. 2. 2023. S. 150–175. (Reprinted in 2025 ed.)
14. Michael H. Hoffheimer. Conflict of Laws. Aspen Publishing, 2025. 600 s. (5th
ed.)
15. Peter Hay, Patrick J. Borchers, Symeon C. Symeonides. Conflict of Laws:
Private International Law Cases and Materials. Foundation Press, 2025. 800 s.
(7th ed.)
16. A. Saidov (ed.). Xalqaro huquq: Ma’ruzalar kursi. Toshkent: Adliya nashriyoti,
2023. 350 s.
17. A. Ergashev. Xalqaro xususiy huquqda yuridik shaxslarning qayta tashkil
etilishi va tugatilishi huquqiy tartibga solish masalalari. Toshkent: TSUL
nashriyoti, 2024. 280 s. (Dissertatsiya).
18. Sh. Ishmetova. Xalqaro savdo munosabatlarida xalqaro mehnat taqsimotini
huquqiy tartibga solish. Toshkent: Fan va texnologiya, 2025. 320 s.
19. M. Turdialiyev. Erkin iqtisodiy zonalarda xalqaro moliya markazlarini tashkil
etish va ingliz huquqini joriy etish masalalari. Toshkent: TSUL nashriyoti,
2025. 250 s.
20. A. Akramov. Meros huquqida ishonchli boshqaruv (Trust)ni fuqarolik-huquqiy
tartibga solish. Toshkent: Adliya vazirligi nashriyoti, 2025. 220 s.
30

Kollizion normalarni fuqorolik- huquqiy tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish