Kolloid eritmalar-yuqori dispers sistemalar sifatida

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	62.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Kolloid eritmalar-yuqori dispers sistemalar sifatida

Купить

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi
Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo ta`lim yo`nalishi
___- bosqich ____ guruh talabasi
_________________________nu ning
Kolloid kimyo fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Kolloid eritmalar-yuqori dispers sistemalar sifatida

Kurs ishi rahbari: ___________________

Andijon – 2024

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………......… 3
I BOB: KOLLOID ERITMALARNING OLINISH USULLARI
1.1 Kolloid dispres sistemalarning hosil bo’lish sharoitlari…………………….…
5
1.2 Kolloid eritma olishning dispersion va mexanik usullari…………………..
….5
1.3 Kolloid eritma olishning ultratovush va peptizatsiya usuli………………..
…..6
1.4 Kolloid eritma olishning kondensatsion usullari……………………………….7
II BOB: YUQORI DISPRES SISTEMAR VA ULARNING FIZIK KIMYOSI
2.1 Dispres sistemalar va ularning turlari…………………..
……………………….8
2.2 Dispres sistemalarning olinish usullari……………………………….……….13
2.3 Kondensatsion kimyoviy kondensatsion fizikaviy kondensatsiya…...
………..14
2.4 Dispers sistemalarning xossalari…………………………...
………………….16
XULOSA………………………………………………………..……………….29
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR……………………………………….30
2

Kirish
Dispers so’zi lotincha bo’lib, maydalanmaq, tarqalmoq so’zidan olingan.
Tarqalgan modda dispers faza, ikkinchi modda esa dispersion muxit deb ataladi.
Dispers sistemalar tabiatda juda ko’p tarqalgan. Atrofimizda mavjud materiallar –
tuproq, yog’och, tabiiy suv, turli-tuman oziq-ovqat maxsulotlari, rezina, bo’yoq va
xakozolarining xammasi sistemalarga misol bo’la oladi.
Endi kolloid kimyo fanini rivojlanish tarixiga o’tadigan bo’lsak, kolloidlar
to’g’risidagi ma’lumotlar alximiklarni, Aristotelning ishlarida uchraydi. qadim
zamonlardayoq kolloid-kimyoviy prosesslar Xitoyda, Xindistonda, Misrda, Rimda,
O’rta Osiyoda ovqat tayyorlash, teri matolarini bo’yash va boshqa ishlarda ko’p
qo’llanilib kelingan.
Aslida kolloid kimyoga asos solgan kishi – ingliz olimi Tompson Grem
bo’ladi. U 1861 yilda erigan xar xil moddalarni pergament qog’oz orqali suvga
o’tishini (diffuziyalanishini) o’rganganda, bir xil moddalar, ya’ni osh tuzi, shakar,
yaxshi diffuziyalanishini kuzatgan. Sekin diffuziyalanadigan moddalarga
alyuminiy gidroksid, rux gidroksid va boshqa materiallarning gidroksidlari,
shuningdek, kraxmal, elim, albumin, jelatina va boshqa moddalar kirgan. SHunda
Grem, eritmalari yomon diffuziyalangan moddalarni “kolloidlar”, yaxshi
diffuziyaladigan moddalarni “kristalloidlar” deb atagan. Kolloid so’zi shunday
qilib grekchadan “kolla”, ya’ni elim, yopishqoq so’zidan kelib chiqqan. Bundan
kelib chiqadiki, kristalloidlar erisa chin eritma, kolloidlar erisa kolloid eritma xosil
qilar ekan. Lekin, rus olimi Borshov kolloid moddalar kristall xolida bo’lishi xam
mumkinligini isbotlab berdi. Buni boshqa olim P.P.Veymarn isbotlab, 200 ga
yaqin kolloid xolatdagi moddani tayyorlab, xar qaysi modda olish sharoitiga qarab
kolloid yoki kristall xolatlarda bo’lishini isbotlab berdi. Masalan, osh tuzi suvda
eriganda chin eritma xosil qiladi, lekin shu osh tuzini benzolda eritib, uning kolloid
eritmasini xosil qilish mumkin, spirtda eritib esa uning chin eritmasini xosil qilish
mumkin. Bundan chiqadiki, kolloid xolat materiyaning o’ziga xos aloxida xolatdir.
Kolloid kimyo fanini rivojlanishida rus, sovet va o’zbek olimlarining xam roli
juda katta. Masalan, 1782 yilda Lomonosov iviqlar ustida ish olib bordi, u oltining
3

kolloid eritmasidan foydalanib, rangli shishalar olishga muvofiq bo’ldi. Mendeleev
kolloid kimyoni rivojlanishiga kattaxissa qo’shdi. Dumanskiy kolloid sistemalarni
qovushqoqligini o’rgandi, akademik Rebinder adsorbsiya xodisalarni, akademik
Kargik – yuqori molekulali birikmalarni o’rganishda olamshumul axamiyatga ega
bo’lgan ishlar qilishdi. O’zbek olimlaridan akademiklar Usmokov X.U., Axmedor
K.S. lar juda katta ishlar qilishdi. Ular kolloid sistemalarni yangi turlarini
yaratishib xalq xo’jaligiga tadbiq qilib, katta-katta foydalar keltirishdi. Ular kolloid
kimyo fani bo’yicha o’quv kitoblarini nashr etishdi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 30 betni tashkil etadi .
4

I BOB: KOLLOID ERITMALARNING OLINISH USULLARI
1.1 Kolloid dispers sistemaning hosil bo’lish sharoitlari
Kolloid eritmalar o’zining geterogenligi bilan chin eritmadan farq qiladi.
Chunki kolloid zarrachalar erituvchi molekulasiga nisbatan juda katta bo’lib, ular
orasida ajralish sirti hosil bo’ladi.
Kolloid dispers sistema dispers muhit va dispers fazadan tarkib
topgan mikrogeterogen sistemadan iborat. Kolloid dispers sistema
quyidagi sharoitlarda hosil bo’ladi: .
kolloid zarrachalarning o’lchamiga tarqaladigan moddalar zarra-chalarining
o’lchami yaqin bo’lishi kerak;
2) ajralish sathida, kolloid zarrachalarni hosil qilgan ionli qavat va gidrat
parda stabilizatorlar yordamida saqlanishi kerak; stabilizatorlar kolloid zarrachalar
sathida yutilib, u yerda elektr zaryadi hosil qiladi. Elektr zaryadi zarrachalarning
o’zaro yaqinlashib, bir-biriga qo’shilishiga yo’l qo’ymaydi, barkarorlik yaratadi;
Z) dispers faza dispers muhitda yomon eruvchanlikka ega bo’lishi kerak.
Demak, kolloid zarrachalar elektr zaryadli, gidrat pardali va turg’un bo’lishi kerak.
Ana shunday zarrachalardan tashkil topgan kolloid eritmalar o’zaro qarama-
qarshi ikki usul bilan olinadi. Birinchi usul - dispersion usul, bunda kolloid
eritmalar yirik zarrachalarni maydalash yo’li bi¬lan hosil qilinadi; ikkinchi usul -
kondensatsion usul, bunda ion yoki molekulalar o’zaro birlashib, kolloid
zarrachalar hosil qiladi.
1.2. Kolloid eritma olishning dispersion va mexanik usullari
DISPERSION USUL.
Zarrachalarni maydalash uchun ma‘lum ish sarflanadi. Bu ish (a) ho¬sil
bo’layotgan zarrachalar sathi (S) ga to’g’ri proportsionaldir:
А = К • S
Bu yerda, K - moddaning tabiatiga, muhitga va maydalash usuliga tegishli
koeffitsient. Formuladan ko’rinib turibdiki, zarrachalarni qancha ko’p maydalash
kerak bo’lsa, shuncha ko’p ish sarflanadi.
5

MEXANIK USULLAR.
Bu usul, asosan, ma‘lum kuch ta‘sirida moddalarni maydalashga asoslangan.
Shuning uchun maxsus sharli yoki kolloid tegirmonlardan foydalaniladi. Sharli
tegirmon zich yopiladigan tsilindr idish bo’lib, uning ichiga har xil o’lchamli po’lat
yoki chinni sharchalar solingan b¬ladi. Zarrachalar o’lchami 50-60 mk atrofida
bo’ladi. Ichiga modda solinib tez aylantirilganda, modda sharchalar zarbidan
maydalanadi. Ammo moddalarning maydayaanish darajasi katta bo’lmaydi.
Bunday tegirmonlarda turli buyoqlar, farmatsevtika preparatlari, oltingugurt
va grafitning kolloid eritmalari tayyorlanadi. Oltingugurtning kolloid eritmalari
qishlok, xo’jaligida o’simliklarning zarar kunandalariga qarshi ishlatiladi.
1.3 Kolloid eritma olishning ultratovush va peptizatsiya usullari
ULTRATOVUSH USULI
Ultratovush usuli sanoatda keyingi yillarda keng qo’llanilmokda. Bu usulda,
tovush to’lqinlarining kuchli tebranishi natijasida muallaq zarrachalar maydalanib,
tekis tarqaladi.
Ultratovush usulida oltingugurt, buyoq, simob, qo’rg’oshin, ruh, kauchuk,
kraxmal va boshqa moddalarni disperslash mumkin.
PEPTIZATSIYA USULI
Bu usul moddalarni disperslovchi-peptizatorlar yordamida gel hola-tidan zol
holatiga o’tishiga aytiladi. Peptizatorlar eritmadagi zarra-chalarning yiriklashishiga
sabab bo’ladigan koagullovchi ionlarni neytrallaydi. Masalan, Fe (OH)3 zolini
olishda oz miqdrrdagi Fe Cl3 peptizator vazifasini bajaradi. Bu holda temir ionlari
kolloid zarrachalar sirtiga yutilib, ularga musbat zaryad beradi. Natijada bir xil
zaryadli musbat ionlar bir-biridan itarilib tezda gidrozolga aylanadi, ya‘yai
cho’kma eritma holiga o’tadi.
6

1.4. Kolloid eritma olishning kondyensatsion usullari
Bu usullar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, asosan ikkiga bo’linadi: fizikaviy
va kimyoviy kondensatsion usullar.
Fizikaviy kondensatsion usullar
Kondensatsiyalash jarayoni sistemada erkin energiya bilan solishtirma
sathning kamayishi tufayli sodir bo’ladi. Masalan, tashqaridagi namlikning sovishi
natijasida suv zarrachalari kondensatsiyalanib, kollo¬id sistema tumanini hosil
qiladi.
Rossiya olimlaridan S.Z.Roginskiy va A.I.SHalnikovlar suyuq dispers muhit
va qattiq moddalarni bug’latib, sovuq sirtda kondensatlash yqli bilan kolloid
eritmalar hosil qilish asbobini yaratdilar.
Fizikaviy usullardan yana biri, bu sistemada zrituvchini uzgartirish yo’li bilan
olishdir. Masalan, oltingugurt va kanifol suvda erimaydi, ammo ztil spirtda chin
eritma hosil qiladi. Shu chin eritma ustiga oz miqdorda suv qo’shilsa oltingugurt
molekulalari kondensa¬tsiyalanib, kolloid eritma hosil qiladi.
Elektr yordamida moddalarni maydalab, kolloid eritmalar olish keng ho’jalik
ahamiyatiga ega bo’ladi. Bu usul bilan oltin, kumush, platina va boshqa
qimmatbaho metallarning o’zidan elektrod tayoqchasi tayyorlab, elektr manbaiga
ulangandan so’ng elektrodlar dispers muhit H2O ga tushirilib, elektrodlar uchi bir-
biriga tegishidan elektr yoyi hosil bo’ladi
Kimyoviy kondensatsion usullar.
Kimyoviy reaktsiyalar (oksidlanish, qaytarilish, almashinish, zrimaydigan
gidroliz va boshqa) natijasida yomon eriydigan moddalar hosil qilishga asoslangan.
Natijada tegishli moddalarning kolloid eritmalari hosil bo’ladi. Masalan, gidroliz
reaktsiyasi tufayli FeCl3 dan Fe (OH)3 kolloid eritmasi olinadi:
Fe Cl3 + 3H2O = Fe (OH)3 + 3HCl
NFe (OH)3 + nHCl = n Fe Ocl + 2nH2O
Kolloid zarrachaning tuzshlishi:
7

{m[Fe (OH)3] · nFeO+ (n-x) Cl- } + xCl-
I BOB: YUQORI DISPRES SISTEMAR VA ULARNING FIZIK KIMYOSI
2.1 Dispres sistemalar va ularning turlari
Biror moddaning mayda zarrachalari boshqa modda ichida tarqalishidan hosil
bo‘lgan sistema dispers sistema deyiladi (dispers so‘zi lotincha disperge're, 20
ya‘ni tarqalmoq, maydalanib ketmoq so‘zidan kelib chiqqan). Tarqalgan modda
dispers faza, ikkinchi modda esa dispersion muhit deb nomlanadi: Dispers sistema
2 ta o’ziga xos belgiga ega: geterogenlik va disperslik. Geterogenlik –sistema
kamida 2 ta fazadan iborat ekanligini bildiradi. Disperslik – bir moddaning
ikkinchi moddada tarqalganligini ifodalaydi. Dispers sistemalarda dispers faza
zarrachalari katta sirtga ega bo‘lganligi sababli ularning sirtidagi atom va
molekulalar alohida holatda bo‘ladi. Ko‘pincha kolloid eritmaning sirt qavati uning
ichki qavatidan hatto tarkib jihatidan farq qiladi. Binobarin, har qanday dispers
sistemada uchta faza: dispers faza, dispersion muhit va sirt faza mavjuddir. Shunga
ko‘ra kolloid kimyoda uchta muhim muammoni o‘rganishga katta ahamiyat
beriladi, bular:
1) sirtda sodir bo’ladigan hodisalarni va sirt qavatlarni o’rganish;
2) dispers sistemalarning sirt fazaga bog’liq xossalarini o’rganish;
3) dispers sistemalarning mavjudlik sharoitlarini o’rganishdan iborat.
Kolloid eritmalar o’ziga xos qator xususiyatlarga ega:
1) Ular yorug‘lik nurini sochadi, ya‘ni ularda Tindal effekti kuzatiladi;
2) Chin eritmalardagiga qaraganda dispers faza dispersion muhitda sekin
diffuziyalanadi;
3) Dializga moyil;
4) Kolloid eritmalar kolligativ xossalarining qiymati juda kichik; Disper
sistema Dispers faza Dispersion muhit idir.
5) Agregativ beqaror (tashqi ta‘sir natijasida yoki eritmaga elektrolit
qo‘shilganda dispers faza cho‘kmaga tushadi).
Termodinamik jixatdan beqaror dispers sistemalar xaqida tushuncha va ularni
stabillash
8

Liofob - dispersion faza dispersion muhit bilan ta’sirlashmaydi, bularga
mikrogeterogen sistemalar kiradi. Ular termodinamik beqaror bo‘ladi. Tipik liofob
sistemalarga metallarning gidrozollari va ulaming kam eriydigan tuzlari (Pt, Си,
Ли, Ag, Hg, Agl, ZnS, CdS, HgS, As2Si, Sb2St, Se, C) misol bo‘ladi. Liofob
sistemalar o‘z-o‘zidan maydalanmaydi. Ulami maydalash uchun tashqi energiya
sarflanadi.Yuqori dispers sistemalaming spetsifik (o‘ziga xos) xususiyatlari:
• Ortiqcha sirt energiyaga ega bo‘lishi. Disperslik ortishi bilan dispers
fazaning solishtirma sirt yuzasi ortadi: Gs = a • S • Termodinamik beqarorlik;
• Tndividuallik;
• Struktura hosil qilishlik.
4Kolloid kimyoning vazifasi. Kolloid kimyoda tekshiriladigan sistemalarni
prof. N.P. Peskov tomonidan Shunday qilib, kolloid kimyoning vazifasi yuqori
disperslikka ega bo‘lgan geterogen sistemalarni, bu sistemadagi sirt hodisalarni va
yuqori molekulyar sistemalarni o‘rganishdan iborat1917 yilda Peskov dispers
sistemalar barqarorligini 2 ga bo‘ladi: 1. Sedimentatsion (kinetik) barqarorlik; 2.
Agregativ barqarorlik. Kinetik barqarorlik – bu dispers sistemalarning og‘irlik
kuchi ta‘siriga nisbatan barqarorligidir. Bu barqarorlik turi Broun harakati tufayli
disperslangan zarrachalarning og‘irlik kuchiga qarshilik ko‘rsatish xususiyati yoki
zoldan mitsellaning ajralishiga sabab bo‘ladigan markazdan qochuvchi kuchlar
paydo bo‘lishi intensivlanish kuchayishi bilan tushuntiriladi. Agregativ barqarorlik
– kolloid (dispers) sistemalarning vaqt davomida disperslik darajasini ya‘ni
zarrachasining o‘lchamini va individualligini o‘zgartirmasdan saqlash xususiyati.
Agregativ barqarorlik buzilganda koagulyatsiya sodir bo‘ladi
Dispers sistemalar. Dispers faza, dispersion muxit va sirt qavatning
mavjudligi.
Biror moddaning mayda zarrachalari boshqa modda ichida tarqalishidan hosil
bo‘lgan sistema dispers sistema deyiladi (dispers so‘zi lotincha disperge're, 20
ya‘ni tarqalmoq, maydalanib ketmoq so‘zidan kelib chiqqan). Tarqalgan modda
dispers faza, ikkinchi modda esa dispersion muhit deb nomlanadi:
9

Gibbs nazariyasi modda sirt qavatini alohida faza sifatida qaraladi. Uning
termodinamik parametrlari ayni modda hajmiy fazasining o‘xshash
parametrlaridan farq qiladi. Shuning ham suyuqlikning sirt qavati ichki hajmli
suyuqlik strukturasidan farq qiladi. Yaqin vaqtlargacha sirt qavatni tuzilishini
o‘rganishning adekvat usullari bo‘lmaganligi uchun ularni atroflicha o‘rganishning
iloji bo‘lmagan. Faqat keyingi 321 yillarda kichik burchakli masofa usulining
takomillashtirilishi turli suyuqliklar (simob, galliy, C16H34 dan boshlab to‘yingan
uglevodorodlar va boshqalar) sirt qavatlari haqida ishonchli ma‘lumotlar olish
imkonini berdi. O‘rganilgan barcha moddalar uchun ular sirt qavatining
suyuqlanish temperaturasidan (Tsuyuq) ancha yuqori gradusdagi temperaturada
ikki o‘lchamli kvazikristal strukturani namoyon qilishi topilgan. Sirt qavatining
qalinligi 1-2 molekulyar (atom) diametriga baholanadi. Ikki o‘lchamli kristall (sirt
qavati) parametrlarining o‘sha modda hajmiy kristal panjarasi parametrlaridan farq
qilishi aniqlangan. Ushbu tajribalar suyuqlik sirt qavatining taklif etilgan to‘r
modelini tasdiqlaydi. Unga ko‘ra qattiq fazaning nanozarrachalari to‘rni hosil
qilishda ishtirok etadi. Ular sirt taranglikni paydo bo‘lishini keltirib chiqaruvchi
strukturani (―to‘ri ) hosil qiladi. Model suyuqliklar sirt tarangligi bilan erish‖
issiqligi o‘rtasidagi juda oddiy korrelyatsiyani bashoratlaydi. Mazkur korrelyatsiya
suyuq metallar va siqilgan inert gazlar uchun tajriba natijalari bilan yaxshi
moslashadi. Ushbu ma‘lumotlar juda katta ahamiyat kasb etadi. Ulardan hajmdagi
holatdan farqli o‘laroq toza suyuqlik sirtining nanoqavati haqiqatdan ham agregat
holatiga ega. Shu bilan bir qatorda Gibbs tomonidan ilgari surilgan sirt hodisalari
termodinamikasining dastlabki postulatlaridan biri tasdiqlanadi. Ushbu postulatga
ko‘ra sirt qavati yakka holdagi fazadir. Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqqan
holda sirt qavatini ikki o‘lchamli ―suyuqlik-qattiq jism fazaviy o‘tishi sifatida
‖
qarash mumkin. Ushbu model doirasida suyuqlanish temperaturasi yaqinida sirt
taranglik ( ) suyuqlanish issiqligiga ( ) proporsional
Dispers sistemalar turli belgilariga ko‘ra bir necha sinflarga bo‘linadi:
1) Fazalarning agregat holatiga ko‘ra;
2) Disperslik darajasiga ko‘ra;
10

3) Zarrachalar shakliga ko‘ra;
4) Fazalararo ta‘sirlashuviga ko‘ra;
5) Zarrachalararo ta‘sirlashuviga ko‘ra.
Fazalarning agregat holatiga ko’ra sinflanishi Bu klassifikatsiyani Volfgang
Ostvald taklif etgan. Odatda 9 xil kombinatsiya bo‘lishi mumkin.
Ko‘pchilik olimlar kolloid sistemalarni quyidagi uchta sinfga bo‘lishni tavsiya
qiladilar:
1. Haqiqiy kolloid eritmalar (metallarning gidrozollari, metall sulfidlarning
zollari va hokazolar).
2. Dag‘al dispers sistemalar (emulsiya, suspenziyalar) va kolloid dispers
sistemalar (aerozollar, yarim kolloidlar va hokazo).
3. Yuqori molekulyar birikmalar va ularning eritmalari (oqsillar,
polisaxaridlar, kauchuklar, poliamidlar va hokazo).
Disperslik darajasiga ko’ra klassifikatsiyalanishi Dispers sistemalarning
barqarorligiga ta‘sir qiluvchi omillardan biri dispers faza zarrachalarining katta-
kichikligi yoki disperslik darajasidir. Shuning uchun barcha dispers sistemalar
zarrachalarining o‘lchamiga qarab uch sinfga bo‘linadi: a)Dag’al dispers sistemalar
(suspenziya, emulsiya va ko‘piklar) bu sistemalarda dispers faza zarrachalarining
o‘lchami 100 nm dan katta (10-7 m yoki 10-5 sm dan ortiq) bo‘ladi. Bu sistema
tiniqmas, qog‘oz filtrdan va pergamentdan o‘tmaydi, geterogen, yorug‘likni
sindirish va qaytarish xususiyatiga ega. Beqaror, tez o‘zgaradi. b) Kolloid
sistemalar - zarrachalar o‘lchami 1 -100 nm (10-9 - 10-7 m yoki 10-7 - 10-5 sm)
oralig‘ida; Kolloid sistemalar - tiniq, filtr qog‘ozdan o‘tadigan, o‘simlik va hayvon
membranalaridan va pergament qog‘ozdan o‘tmaydigan, geterogen, tovlanadigan,
yorug‘lik o‘tganda Tindal konusini hosil qiladigan, nisbatan barqaror va vaqt
o‘tishi bilan o‘zgaradigan xususiyatlarga ega. 1.5.3. Zarrachalarning o lchamiga‟
ko ra dispers sistemalarning sinflanishi Dispers sistemalar Dag'al dispers > 100nm
‟
Mayin dispers (kolloid sistema); 1-100 nm Emulsiya (S/S) Suspenziya (Q/S)
Aerozol (Q,S,G) Gel (iviqlar) Zol (kolloid eritma) sut, neft ohak emal, bo'yoq
11

bulut, quyun marmelad meva suvi sitoplazma, limfa 27 3) Chin eritmalar
zarrachalarining o‘lchami 1nm (10-9 m yoki 10-7 sm) dan kichik bo‘ladi.
Yuqori molekulyar birikma hisoblangan polimerlarning eritmalari kolloid
kimyoda muhim o‘rinni egallaydi. XIX asrning 60-yillarigacha polimerlarning
eritmalari – liofil kolloidlar hisoblanar edi. Bu davrlarda kolloid kimyoning tipik
manbalari gummiarabik, kraxmal va umuman yelimga o‘xshash xossaga ega
bo‘lgan moddalar edi. XIX asrning 30-yillariga kelib polimerlarning eritmalari -
chin eritmalar hosil qiladi degan xulosaga kelindi. XIX asrning 80-yillarida
polimerlar sharoitga va erituvchining tabiatiga qarab ham kolloid, ham chin
eritmalar hosil qilishi mumkin degan xulosaga kelindi. Polimerlarning eritmalari
kolloid eritmalarga o’xshab:
 Erituvchi almashtirilganda chin eritmadan zolga o‘tadi ;
 Gel hosil qilish xususiyatiga ega;
 Broun harakatiga ega;
 Diffuziyalanadi;
 Yorug‘lik nurini sochadi;
 Molekulalar assosiatlarini hosil qiladi; Chin eritmalarga o’xshash xossalari:
 Liofillik;
 O‘z-o‘zidan hosil bo‘ladi;
 Ma‘lum sharoitlarda gomogen;
 Termodinamik barqaror. Polimerlar eritmalarining o’ziga xosligi:
 Hattoki suyultirilgan eritmalarda ham yuqori qovushqoqlikka ega;
 Erishidan oldin bo‘kadi;
 Tola va plyonka hosil qilish xususiyatiga ega
Dispers sistemalarning solishtirma sirti. Liofil va liofob kolloid sistemalar
Bu klassifikatsiyaya faqat suyuq dispersion muhitli sistemalar uchun
ahamiyatga ega. Dispers faza dispersion muhit orasidagi ta‘sirlashuv tavsifiga
ko‘ra G.Freyndlix dispers sistemalarni 2 ga bo‘lishni taklif etdi: 1) Liofob -
dispersion faza dispersion muhit bilan ta‘sirlashmaydi, bularga mikrogeterogen
sistemalar kiradi. Ular termodinamik beqaror bo‘ladi. Tipik liofob sistemalarga
12

metallarning gidrozollari va ularning kam eriydigan tuzlari (Pt, Cu, Au, Ag, Hg,
AgI, ZnS, CdS, HgS, As2S3, Sb2S3, Se, C) misol bo’ladi. Liofob sistemalar o‘z-
o‘zidan maydalanmaydi. Ularni maydalash uchun tashqi energiya sarflanadi. 2)
Liofil – dispers faza zarrachalari dispersion muhit zarrachalari bilan o‘zaro
ta‘sirlashadi va ma‘lum sharoitda dispersion faza dispersion muhitda eriydi ya‘ni
o‘z-o‘zidan maydalanadi. Ularga SAM (sirt faol moddalar) va YuMB eritmalari
misol bo‘ladi. Liofil sistemalar termodinamik barqaror bo‘ladi. Liofil sistemalarga
tabiiy YuMB lar: jelatina va boshqa oqsillar, DNK va RNK misol
2.2 Dispers sistemalarning olinishi va tozalash usullari
Dispers sistemalarning olinish usullari Kondensatsion Kimyoviy
kondensatsiya Fizikaviy kondensatsiya Dispergatsion Ultratovush Mexanik
maydalash Elektrik usul O'z-o'zidan dispergirlanish Peptizatsiya Kolloid eritmalar
dag‘al dispers sistemalar bilan chin eritmalarning oraliq holatini egallagani uchun
ularni bir biriga qarama - qarshi bo‘lgan ikki usulda hosil qilish mumkin. Ularning
biri yirikroq zarrachalarni maydalash, ikkinchisi esa molekula yoki ionlardan
yirikroq zarrachalar hosil qilishdan (agregatlashdan) iborat; birinchi xil usul-
dispergatsiya, ikkinchisi kondensatsiya usullari deyiladi: 3.1. Kolloid sistemalar
olinishining dispergatsiya usuli Disperslash: O‘z-o‘zidan sodir bo‘lishi yoki o‘z-
o‘zidan sodir bo‘lmasligi mumkin. O‘z-o‘zidan disperslanish liofil sistemalar
uchun xosdir. O‘z-o‘zidan boradigan jarayonlar, shu jumladan disperslanishning
termodinamik imkoniyati 114  G   H  T  S  0 shart bilan aniqlanadi. Disperslash
uchun ma‘lum ish bajariladi yoki unga ekvivalent miqdorda energiya sarflash talab
etiladi. Mavjud bo‘lgan bog‘larni uzish uchun kogezion ta‘sirlashuvni yengish
talab etiladi. Bu ta‘sirlashuvni yengish uchun sarflangan ish kogeziya ishi deyiladi.
Hosil bo‘lgan yangi fazalar orasida o‘zaro ta‘sirlashuv ya‘ni adgeziya sodir
bo‘ladi. Adgeziya natijasida sirt energiya kamayadi. O‘z-o‘zidan sodir bo‘ladigan
disperslanishda  H  O;  S  O;  G  O; Wadgeziya  WKogeziya bo‘ladi. Liofil
sistemalarga emulsiyalar, parafinlarning uglevodorodlardagi yuqoridispers zollari,
mitsella hosil qiluvchi SAM va boshqalar kiradi. Liofil sistemalar hosil bo‘lishda
Rebinder-Shukin kriteriysi: 2 d  kB  T    , bunda d- zarrachaning chiziqli
13

o‘lchami; β – zarrachaning shaklini va entropiya o‘zgarishini ifodalovchi
koeffitsiyent.
Kolloid eritmalarni barqaror qiladigan moddalar. Kolloid tegirmonlari va
vibrotegirmonlar.
Metallarni elektr yordamida "changlatish". Bu usulni 1898- yilda Bredig taklif
qilgan. Bunda kolloid eritmasi olinishi kerak bo‘lgan metaldan yasalgan ikkita sim
dispersion muhitga tushiriladi, ulardan biri elektr manbaning musbat, ikkincliisi
esa manfiy qutbiga ulanadi: simlar bir-biriga tekkizilib, elektr yoyi ' hosil qilinadi.
So‘ngra ular bir biridan bir oz uzoqlashtiriladi. Bu vaqtda metall dispersion
muhitda ehanglana boshlaydi. Barqaror zol hosil bo‘lishi uchun ozgina ishqor
qo‘shiladi. Bu usulda asosan "asl metallaming" zollari olinadi:
Ultratovush yordamida «changlatish» usuli. Kolloid eritmalarni peptizatsiya
usulida hosil qilish. Bevosita va bilvosita peptizatsiya.
Ultratovush yordamida "changlatish" usuli. Ultratovush usuli sanoatda
keyingi yillarda keng qoilanilmoqda. Bu usulda ultratovush to‘lqinlarining kuchli
tebranishi maydoniga bir-biri bilan aralashmaydigan ikki suyuqlik solingan idish
qo‘yilsa. muallaq zarrachalar maydalanib ikki suyuqlikning emulsiyasi hosil
boiadi. Bu usul bilan oltingugurt, bo‘yoq, simob, qo‘rg‘oshin, rux, kauchuk,
kraxmal va boshqa moddalaming kolloid eritmalarini hosil qilish mumkin. Bu usul
yordamida olimlardan Rjevkin va Ostrovskiylar Ag, Pd, Sn, Bi metallarining
zollarini hosil qilishgan .
2.3 Kondensatsiya usuli. Fizik va kimyoviy kondensatsiya.
Kondensatsiya usullari. fizik kondensatsiya, kimyoviy kondensatsiya, fizik-
kimyoviy kondensatsiya. Fizik kondensatsiya usuli. Fizik kondensatsiya
usullaridan biri dispersion muhitga qattiq jism bugMni yuborish usulidir. Bu usul
bilan simob, selen, oltingugurt, fosfor zollari olinadi. Rus olimlari A. L Shalnikov
va S. Z. Roginskiylar modda bug ini qattiq sovutilgan sirtda kondensatlab kolloid
eritmalar hosil qilish usulini ishlab chiqdilar. Ular bu usul bilan juda ko‘p metall va
metallmaslaming suvdagi hamda organik muhitdagi kolloid eritmalarini olishga
muvaffaq boMdilar. Ular bu usul bilan Fig, Cd, Se, S larning gidrozollarini, Hg,
14

$Cd, K, PI, Cs, Na larning organozollarim hosil qildilar. Quyidagi rasmda Shalnikov va Roginskiy usulida kolloid eritma tayyorlanadigan asbobning sxemasi ко rsatilgan Kimyoviy kondensatsiya usuli. Bu usul kimyoviy reaksiyalur natijasida qiyin eruvchan birikmalar hosil boMishiga asoslanadi. Ularga: 1) qaytarilish, 2) oksidlanish, 3) almashinish, 4) gidroliz va boshqa reaksiyalarga asoslangan usullar kiradi. Qaytarilish usulida dispers faza chin eritmada biror qaytaruvchi modda yordamida qaytariladi. Misol tariqasida, НАиСЦ eritmasini H20 2 yoki formalin bilan qaytarish, kumush oksidni vodorod bilan qaytarish reaksiyalarini ko'rsatish mumkin; bu reaksiyalar quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadi: 1. 2HAuCl4+ 3H20 2= 2[Au] + 8HC1 + 3 0 2 2. Ag20 + H2 = 2[Ag] + H20 Bu tenglamalarda zol tarzida hosil boMadigan moddalar kvadrat qavslarga olingan. Qaytaruvchi sifatida, ko‘pincha gidrazin, tanin, fenilgidrazin, alkaloidlar va boshqa moddalar ishlatiladi. Qaytarish usuli bilan Au, Pt, Pd, Rh, Ru, Os, Ag, Bi, Си, Fe, Se larning zollari hosil qilingan. Oltin zolini olish uchun AuCI3 ni chumoli aldegid bilan qaytarish mumkin: N aA u02 + HCHO + Na2C 0 3 -» | Au] + HCOONa + H20 {[Au]m • nAuO^ ' (n - x ) N ah}x' • xNa* Shuningdek, vodorod sulfidni sulfid angidrid bilan qaytarish orqali oltingugurtni kolloid holatga oMkazish mumkin: 2H2S + S 0 2=3[S] + 2H20 Oksidlanish usulida molekulyar eritmani oksidlash yo‘li bilan kolloid eritma hosil qilinadi, masalan, H2S eritmasi kislorod bilan oksidlanganda oltingugurt zoli hosil bo'ladi: 2H2S + 0 2 2[S] + 2H20 Oltingugurt zolini H2S ni kislorod bilan oksidlab, H2S ga S 0 2 ta’sir ettirib yoki H2S20 3 ni parchalab olish mumkin: H2S20 3 -> H20 + s o 2+ s Oltingugurt zolini quyidagi sxema bilan ifodalash mumkin: {[S]m • nHS‘ • (n - x) H+}x~ ■ x Yuqori va past molekulyar sirt - faol moddalarni dispers sistemalarni xosil bo‘lishiga ta’siri. Mitsella hosil qiluvchi kritik konsentratsiya deb ataluvchi m a’lum qiymatgacha eritma konsentratsiyasi oshirilganda eritmada sirt faol moddalar molekulalari mitsella hosil bo‘lishida islitirok etadi, ya'ni yangi faza yuzaga keladi. Bunday sistemalar 2 xil xossasi bilan xarakterlanadi: 15$