Komil inson shakllantirishda mehnat tarbiyasi - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	194.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Апрель 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Joninek

Дата регистрации 29 Май 2024

11 Продаж

Komil inson shakllantirishda mehnat tarbiyasi

Купить

О ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О ‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
«Himoyaga ruxsat etilsin»
“Boshlang‘ich ta’lim”
fakulteti dekani
________ I.U. Tadjibayev
«____» ________2025__-yil « Himoyaga tavsiya etilsin»
“Boshlang‘ich ta’lim metodikasi”
kafedrasi mudiri:
_________ Sh.I.Botirova
«____» ________2025__-yil
“Boshlang‘ich ta’lim” fakulteti
5111700 – “Boshlang‘ich ta’lim va sport-tarbiyaviy ish” ta’lim y о ‘nalishi
4-kurs sirtqi 19/22-guruh talabasi
Yuldasheva Xosiyat Akrom qizi
“Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanidan tayyorlagan
KURS ISHI
MAVZU: “ Komil inson shakilantirishda mehnat tarbiyasi ’’
CHIRCHIQ – 2025
1

Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Boshlang`ich ta`lim fakulteti
“Boshlang`ich ta`lim sport tarbiyaviy ishi ”
Sirtqi ta`lim yo`nalishi 4-kurs talabasi
Yuldasheva Xosiyatning
“ Tarbiyaviy ishlar metodikasi ” fanidan
“ Komil inson shakilantirishda mehnat tarbiyasi ” mavzusidagi kurs ishiga
TAQRIZ
Mavzuning
dolzarbligi:________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi:
Kurs ishi kirish, 2 bob 3 paragraf , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro`yhatidan tashkil topgan. Ishning birinchi va ikkinchi bobi to`liq yoritilgan.
Kurs ishining kamchiliklari.
Mavzu to`liq yoritilgan.
Taqrizchining yakuniy xulosasi:
“ Komil inson shakilantirishda mehnat tarbiyasi ” mavzusidagi kurs ishini
himoyaga tavsiya etaman.
Taqrizchi: ____________________________ ___________________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“___” ___________ 2025- y
2

Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Boshlang`ich ta`lim fakulteti
“Boshlang`ich ta`lim sport tarbiyaviy ishi ”
Sirtqi ta`lim yo`nalishi 4-kurs talabasi
Yuldasheva Xosiyat ning
“ Tarbiyaviy ishlar metodikasi ” fanidan
“ Komil inson shakilantirishda mehnat tarbiyasi ” mavzusidagi kurs ishi
XULOSASI
Mavzuning
dolzarbligi:________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi:
Kurs ishining tarkibiy qismlari : kirish, asosiy qism, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat. Kurs ishining tarkibiy qismlari
to`liq yoritilgan .
Kurs ishining rasmiylashtirilishi:
Kurs ishi o`zbek tili lotin yozuvida bayon etilgan bo`lib, talab darajasida
rasmiylashtirilgan.
Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi:
Yuldasheva Xosiyat tomonidan bajarilgan ushbu kurs ishi tugallangan deb
hisoblayman va uni himoyaga tavsiya qilaman.
Ilmiy rahbari: _________________________ ___________________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“___” ___________ 202 5 y
3

MUNDARIJA:
KIRISH …………………..………………………………………….……………..3
Asosiy qism ……………………………………………………………..………….6
I.BOB. TARBIYA VAZIFALARI VA MAZMUNI.
1.1.Tarbiya vazifalari mazmuni shaxning milliy va umumbashariy qadryatlarini
o’rganishi mazmuni ……………………………………………….……….……..10
1.2.Komil inson haqida tushuncha.…………..………….………………..…..…..14
II BOB. KOMIL INSON SHAKILANTIRISHDA MEHNAT TARBIYASI .
2.1 Turkiy Guliston yoxud axloq asarining bola tarbiyasidagi o’rni………….....24
2.2 Abdulla Avloniy komil inson tarbiyasidagi qarashlari……………..………..30
XULOSA ………………………………..………………………………………..31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………....34
4

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi .Barkamol shahsni tarbiyalash barcha davrlarda muhim
ijtimoiy talablardan biri bo’lib kelgan, ammo bugungi sifat o’zgarishlar ro’y
berayotgan bir davrda bu masalaning dolzarbligi yanada kuchayib talab ortib
bormoqda.Respublikamiz mustaqillikka erishgach ta’lim-tarbiya jaraoni qayta
ko’rib chiqilib uni rivojlantirish uchun bir qancha yangi asoslar yuzaga keldi.
O’tish davrining eng asosiy hususiyatlaridan biri bu – jamiyatning ma’naviy
jihatdan yanada yuqori pog’onaga ko’tarilishidir. Chunki o’tish davri birinchi
galda jamiyatdan ma’naviy o’sishni talab etadi. Ma’naviy o’sish o’z navbatida
fan-tehnika, madaniyat, san’at hamda iqtisodiy rivojlanishiga asos bo’lib hizmat
qiladi. Shuning uchun ham bugungi kunda ma’naviy fazilatlarni tarbiyalash
masalasi o’ta dolzarb masaladir.Bunday natijaga erishish uchun ta’lim–tarbiya
jarayonining uyg’unligini ta’minlash, tarbiya jarayonining qonuniyatlarini chuqur
o’rganish va bugungi kun talablariga javob bera oladigan barkamol yosh avlodni
tarbiyalash usullarini tadqiq qilish lozim.Ma’naviyati yuksak shaxslar yurtni
tanitadi.Shaxsni esa uning ma’naviy qiyofasi tanitadi.Ma’naviyat–tarbiyadan
boshlanadi.Ta’lim–tarbiyasiz ma’naviyatning bo’lmasligi barchaga ayon
haqiqatdir.Milliy pedagogika asoschilaridan biri Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz
uchun yo hayot, yo mamot, yo najot – yo halokat, yo sadoqat, yo falokat
masalasidir!” degan so’zlari fikrimizga dalil bo’ladi.Respublikamiz hukumati
tomonidan mustaqillikning ilk yillaridanoq, jismonan sog’lom, ma’nan etuk shahs
yaratishga e’tibor berila boshlandi. Bu boradagi ishlarni aniq, maqsadli amalga
oshirish uchun davlat ahamiyatiga molik dasturlar, rejalar ishlab
chiqildi. Ahloq ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, muayyan jamiyatda yashovchi
kishilar amal qilishi zarur bo’lgan ma’lum xatti-harakat qoidalari yig’indisidir.
Ahloq odamlarning bir-birlariga, jamiyatga, davlatga, xalq mulkiga, oilaga, ishlab
chiqarish vositalariga, mehnat mahsulotlari va shu kabilarga munosabatini
muayyan tartibga soladigan xatti-harakat qoidalari tizimida namoyon bo’ladi.Odob
– odamning jamoat, el-yurt orasida o’zini tutish, boshqalar bilan qay yo’sin
5

muomala qilish, o’z turmushi, maishati va bo’sh vaqtini qanday tashkil etishi,
xullas, shaxsning kundalik xulq-atvori, yurish-turishi, xatti-harakatlari qanday
bo’lishi lozim va ma’qul ekanligi xususida bahs etadi. Aniqrog’i, ahloq kishining
ichki olami, e’tiqodi, fazilatlari sifatida mavjud bo’lsa, odob shaxsning ko’zga
tashlanadigan mulozamati, xulq-atvori, muomala-munosabatlari tarzida namoyon
bo’ladi.
Kurs ishini maqsadi: Komil inson shakilantirishda mehnat tarbiyasi .
Kurs ishini vazifasi:
1 Axloq kishlarning xar bir jamiyatga xos xulq normalari majmui, deyilsa
boshqalarida esa, axloq ijtimoyi ong shakllaridan biri, sotsial tartib-qoida bulib, bu
tartib-qoida ijtimoiy xayotning istisonsiz xamma soxalarida kishilarning xatti-
xarakatini tartibga solish funksiyasini bajaradi deyiladi.
2 Barkamol shahsni tarbiyalash barcha davrlarda muhim ijtimoiy talablardan
biri bo’lib kelgan, ammo bugungi sifat o’zgarishlar ro’y berayotgan bir davrda
bu masalaning dolzarbligi yanada kuchayib talab ortib bormoqda.
3 Komil inson tushunchasi ma’naviy barkamol inson tushunchasi bilan
hamohangdir.Ma’naviy barkamollikka erishmay komil inson darajasiga yetish
mumkin emas.
4 A bdulla A vloniyning turkiy guliston yoxud axloq asarining o’rganish jarayoni
Kurs ishini obekti: Komil inson shakilantirishda mehnat tarbiyasi
Kurs ishining pridmeti: Komil, barkamol insonni tarbiyalash, voyaga yetkazish
haqida musulmon sharqi ahloqi tarixida inson hayoti uchun dasturulamal,
qо‘llanma vazifasini о‘tagan kо‘p pandnomalar, xalq kitoblari yaratilgan.
Kurs ishini hajmi: Kirish, asosiy qism 2 bob, 4 ta paragrif, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar Ro’yxatidan iborat.
6

I.BOB. TARBIYA VAZIFALARI VA MAZMUNI.
1.1 Tarbiya vazifalari mazmuni shaxning milliy va umumbashariy
qadryatlarini o’rganishi mazmuni.
Aqliy tarbiya – shahsga tabiat va jamiyat taraqqiyoti to’g’risidagi bilim asoslarini
berish, uning aqliy (bilish) qobiliyati, tafakkurini shakllantirishga yo’naltirilgan
pedagogik faoliyat jarayoni bo’lib, shahs tomonidan tabiat, jamiyat, shuningdek,
inson tafakkuri haqidagi bilimlarni o’zlashtirish, unda ilmiy dunyoqarashni
shakllantiradi. Aqliy tarbiya yuksak ma’naviy va ahloqiy sifatlarga ega shahsni
tarbiyalashda etakchi o’rin tutadi.Bilimlar tizimini ongli ravishda o’zlashtirish
mantiqiy fikrlash, hotira, diqqat, idrok etish, aqliy qobiliyat, mayillik va iqtidorni
rivojlantirishga ko’maklashadi.
Aqliy tarbiyaning vazifalari quyidagilar sanaladi:
 shahs tomonidan ilmiy bilimlarning muayyan hajmini o’zlashtirilishiga
erishish;
 bilishga bo’lgan qiziqishlarni yuzaga keltirish;
 aqliy qobiliyat va iqtidorni rivojlantirish;
 bilishga bo’lgan faollikni kuchaytirish;
 mavjud bilimlarni muntazam ravishda boyitib borish, umumiy o’rta ta’lim
va mahsus kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirishga bo’lgan ehtiyojni
rivojlantirish.
 ilmiy dunyoqarashni shakllantirish.
Muhammad alayhissalom o ’ z hadislarida ; « Ilmga ilm olmoq yo ’ li bilan
erishilgaydir . Ilmu hunarni Hitoyga borib bo ’ lsa ham o ’ rganinglar . … Ilm
egallang . Ilm sahroda do ’ st , hayot yo ’ llarida tayanch , yolg ’ iz damlarda yo ’ ldosh
bahtsiz daqiqalarda rahbar , qayg ’ uli onlarda madadkor , odamlar orasida zebu -
7

ziynat , dushmanlarga qarshi kurashishda quroldir » deydi . Shuningdek , hadisi
Sharifda « Ilm olmoqqa intilish har bir muslim va muslima uchun farzdir »
deydilar . Alisher Navoiy o ’ zining « Farhod va SHirin » dostonidan Farhodning
aqluidrokli , bilimdon , hunarmand , kamtar , insonparvar , irodali va e ’ tiqodli
bo ’ lganligini tasvirlaydi . Ahloqiy tarbiya muayyan jamiyat tomonidan tan olingan
va rioya qilinishi zarur bo ’ lgan tartib , odob , o ’ zaro munosabat , muloqot va hulq -
atvor qoidalari , mezonlarini o ’ quvchilar ongi , hayoti , turmush tarziga singdirish
maqsadida tashkil etiluvchi pedagogik jarayondir . Ahloqiy tarbiya ham ijtimoiy
tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri sanaladi . Ahloqiy tarbiya asosini
shahsni ijtimoiy ahloqiy me ’ yorlardan habardor etish tashkil qiladi . Ahloq(lot.
«moralis» – hulq-atvor ma’nosini bildiradi) ijtimoiy ong shakllarida biri
hisoblanib, ijtimoiy munosabatlar hamda shaxs hatti-harakatini tartibga soluvchi,
muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi zarur bo’lgan tartib,
odob, o’zaro munosabat, muloqot va hulq-atvor qoidalari, mezonlarining majmui
sifatida aks etadi.Qur’oni Karim va Hadisi Shariflardagi ahloqqa oid ibratli
maslahatlar, hikoyatlar asrlar davomida tarkib topgan milliy urf-odatlar, an’ana va
qadriyatlar mazmunida o’z ifodasiga ega bo’lgan. Sharq mutafakkirlari
Muhammad alHorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon
Beruniy, Ahmad alFarg’oniy, Imom Ismoil al-Buhoriy, Ahmad Yassaviy,
Bahovuddin Nahshband,Amir Temur, Muhammad Tarag’ay Ulug’bek,
Abdurahmon Jomiy, Sa’diy Sheroziy Alisher Navoy va Zahiriddin Muhammad
Bobur va boshqalarning ahloq haqidagi qarashlari bugungi kunda ham o’z
ifodasini topgan.O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov
ta’kidlaganidek: «Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar to’g’risida
g’amho’rlik qilish, ochiq ko’ngillik, millatidan qat’iy nazar odamlarga hayrihohlik
bilan munosabatda bo’lish va o’zaro yordam tuyg’usi – kishilar o’rtasidagi
munosabatlarning me’yori hisoblanadi. O’zbeklar diyoriga, o’z Vataniga mehr-
muhabbat, mehnatsevarlik, bilimga, ustozlariga, ma’rifatparvarlarga nisbatan
alohida hurmat-ehtirom O’zbekiston aholisiga hos fazilatlardir».Amir Temur
ahloqi husniya – yahshi hulqlar egasi bo’lgan. U oqil va tadbirli sarkarda sifatida
8

kishilarni turli lavozimlarga tayinlash va vazifasidan ozod etishda ham shoshma-
shosharlik va adolatsizlikka yo’l qo’ymagan, balki etti o’lchab, bir kesgan.Imom
Ismoil al-Buhoriy «Ahloqning yahshi bo’lishi, taomning pokizaligi, rostlik va
omonatga hiyonat qilmaslik – mana shu to’rt hislatni Olloh Taolo senga bergan
bo’lsa, dunyoviy ishlardan chetda qolgan bo’lsang ham, zarari yo’qdir», degan
edi.Demak, ahloqiy tarbiya barkamol inson tarbiyasida etakchi bo’g’in, insoniy
sifatlarni yaratuvchi, shakllantiruvchi, mukammalikka erishtiruvchi vosita
hisoblanadi.Abdulla Avloniy ta’kidlaganidek, ahloqiy tarbiya insonlarni
yahshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir omildir. YAhshi hulqlarning
yahshiligi, yomon hulqlarning yomonligini dadil va misollar bilan bayon
qiladurg’on kitobdir.Huddi shu ma’noda ahloh kishining hulq-atvori, e’tiqod-
iymoni, yurishturishi, fikr-mulohazalari, mushohada va muloqotida namoyon
bo’ladi. Ahloqli inson o’zini qattiq hurmat qiladi, unda ichki intizom kuchli
bo’ladi.Suhbatdoshning ko’ngliga qarab gapiradi, kishining dilini og’ritmaydi,
muloqot odobiga rioya qiladi.Jismoniy tarbiya o’quvchilarda jismoniy va irodaviy
sifatlarni shakllantirish, ularni aqliy va jismoniy jihatdan mehnat hamda Vatan
mudofaasiga tayyorlashga yo’naltirilgan pedagogik jarayon bo’lib, ijtimoiy
tarbiyaning ajralmas tarkibiy qismi sifatida namoyon bo’ladi. Yuqori darajada
rivojlangan ishlab chiqarishga asoslangan mavjud ijtimoiy sharoit jismonan
baquvvat, ishlab chiqarish jarayonida yuqori unum bilan ishlashga qodir,
qiyinchiliklardan cho’chimaydigan, shuningdek, vatan himoyasiga doimo tayyor
bo’lgan yosh avlodni tarbiyalash zarurligini ko’rsatmoqda.
Jismoniy tarbiyaning vazifalari quyidagilardan iborat:
 o’quvchilarning sog’lig’ini mustahkamlash, ularni to’g’ri jismoniy
rivojlantirish;
 o’quvchilarning aqliy va jismoniy ish qobiliyatlarini oshirish;
 ularning tabiiy harakatchanligini rivojlantirish va mukammalashtirish;
9

 o’quvchilarni harakatning yangi turlariga o’rgatish;
 ularning irodaviy sifatlari (kuch, chaqqonlik, uquvlilik va boshqalar)ni
rivojlantirish;
 o’quvchilarning gigienik ko’nikmalarni rivojlantirish;
 ularda ma’naviy-ahlohiy sifatlar (dadillik, qat’iyatlik, intizomlilik,
mas’uliyatlik, jamoa bilan bo’lish)ni tarbiyalash;
 o’quvchilarda jismoniy tarbiya va sport bilan doimiy va muntazam
shug’ullanishga bo’lgan ehtiyojni shakllantirish;
 o’quvchilarning sog’lom va baquvvat bo’lishlariga erishish.
Jismoniy tarbiyani bolalarning maktabgacha yoshidan boshlab muntazam tashkil
etish maqsadga muvofiqdir.Jismoniy tarbiya ta’lim o’qitilishi yo’lga qo’yilgan
fanlardan biri sanaladi. Sinfdan va maktabdan tashqari sharoitlarda tashkil
etiluvchi jismoniy mashg’ulotlar jismoniy tarbiya darslarining samaradorligini
ta’minlovchi qo’shimcha tadbir hisoblanadi. Jismoniy tarbiya tarbiyaning boshqa
tarkibiy qismlari bilan mustahkam bog’langan hamda ular bilan birgalikda har
tomonlama rivojlangan shahsni shakllantirish vazifalarini hal etadi.Demak,
yuqorida ta’kidlaganidek, yoshlarni aqliy jihatdan kamol toptirishning birinchi
sharti ularni ilm olishga da’vat etishdir.Ijtimoiy tarbiyaning yana bir muhim
tarkibiy qismi mehnat tarbiyasi sanaladi. Mehnat tarbiyasi shahsga mehnatning
mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnatga ongli munosabat, shuningdek,
muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy ko’nikma va malakalarni
shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayondir. asosi, hayot manbai, umr
mazmuni hisoblanadi. Mehnat tarbiyasidan ko’zlangan maqsad, avvalo,
o’quvchilarga mehnatning mohiyati, mazmunini chuqur anglatishdan
iboratdir.Mehnat ijtimoiy hayotning muhim asosi, shaxsda ma’naviy-ahloqiy va
irodaviy sifatlarni shakllantirishning kafolatidir. Mehnat qilayotgan kishi o’zi
bajarayotgan ishning natijalarini ko’rsa, his qilsa, o’sha natijalardan qoniqsa,
10

rohatlansagina mehnat tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.halol mehnat – kishi
hayotining mazmunini tashkil qiladi.Halqimizning «Mehnat – mehnatning tagi
rohat», «Bugungi ishni ertaga qoldirma», «Daryo suvini bahor toshirar, inson
qadrini mehnat oshirar», «Ishlagan tishlaydi, ishlamagan kishnaydi», «Mehnatdan
qo’rqma, minnatdan qo’rq», «Odamning husni mehnat» kabi maqollar bejiz
yaratilmagan. Buyuk alloma Bahouddin Nahshbandning «Dil ba yoru, dast ba kor»
degan hikmati bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Allomaning
fikricha, «Agar kishi hunarli bo’lsa, u bilimini haqiqatga bag’ishlaydi, o’z mehnati
bilan kun kechiradi, bordi-yu kasbi bo’lmasa, bilimini kun kechirishga sarflaydi,
halollikni unutadi».Ta’kidlash lozimki, mehnatsiz kelgan boylik inson ruhiyatini
buzadi, har qanday muqaddas narsani qadrsizlantiradi.Mehnat jarayonida
kishilarda do’stlik, birodarlik, jamoa bo’lib ishlash kabi barcha tarbiyaviy sifatlar
shakllanadi.Eng muhimi, mehnat muhtojlik, bekorchilik, ahloqiy jihatdan
buzilishdan saqlaydi.«Har bir insonning, ayniqsa, endigina hayotga qadam qo’yib
kelayotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish kerakki, ular o’rtaga
qo’yilgan maqsadlarga erishish o’zlariga bog’liq ekanligini, ya’ni, bu narsa
ularning sobitqadam, g’ayrat-shijoatiga, to’la-to’kis fidokorliliga va cheksiz
mehnatsevarligiga bog’liq ekanligini anglab etishlari kerak.Huddi shu narsa
davlatimiz va halqimizning ravnaq topishining asosiy shartidir».Shirin eng og’ir
damlarda ham Farhodga vafodor, sadoqatli, irodali yor bo’lishi bilan birga tadbirli
murabbiya, odil va donishmand davlat arbobi, komila, oqila va fazilatli, latofatli
qiz edi. Shirinning bu fazilatlari minglab qizlarga o’rnak bo’lib keldi va bundan
keyin ham shunday bo’lib qoladi. Estetik tarbiya tomonidan amalga oshiriluvchi
vazifalarini shartli ravishda quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin:
 o’quvchilarga nazariy estetik bilimlarni berish;
 ularda amaliy estetik ko’nikmalarni shakllantirish.
Nazariy va amaliy estetik bilimlarni egallash asosida o’quvchilarda quyidagi
holatlar ko’zga tashlanadi:
11

 estetik bilimlarning tarkib topganligi;
 estetik madaniyatning tarbiyalanganligi;
 estetik va madaniy meros namunalaridan habardor bo’lish;
 estetik tuyg’uning rivojlanganligi;
 ijtimoiy hayot, tabiat va mehnat go’zalliklarini his etishi;
 go’zallikka intilish ehtiyojining rivojlanganligi;
 estetik idealning shakllanganligi;
 fikrlash, faoliyat, hatti-harakat hamda tashqi ko’rinishda go’zal bo’lishga
intilish.
Estetik faoliyatga kirishish vazifasi har bir tarbiyalanuvchining tasviriy san’at,
musiqa, horeografiya to’garaklarida faol ishtirok etishi, ijodiy birlashmalar,
guruhlar, studiyalar va hokazolarda qatnashishini nazarda tutadi.Biroq, hozirgi
zamon maktablarida tashkil etilayotgan estetik tarbiya shahsni estetik jihatdan
shakllanishini ta’minlash borasidagi mavjud talablarga javob bermayapti.Ijtimoiy
tarbiya maqsadi va vazifalarini amalga oshirish uchun tarbiya jarayonining
hususiyatlarini anglab olish muhim ahamiyatga ega. Sharq mutafakkirlari o’z
asarlarida bilish hamda inson aqliy tafakkuri masalalariga alohida o’rin
bergan.Hususan, Abu Nasr Forbiy inson tomonidan borliqni anglanishi, tabiat
sirlarini anglashida ilm-fanning rolini hal qiluvchi omil sifatida baholaydi.
Allomaning fikricha, inson tanasi, miyasi, sezgi organlari u tug’ilganda mavjud
bo’lgan bo’lsa, aqliy bilimi, ma’naviyati, ruhiyati, intellektual va ahloqiy sifatlari,
harakteri, dini, urf-odatlari, ma’lumoti tashqi olam, ijtimoiy muhit ta’sirida,
odamlar bilan tashkil etayotgan munosabatlari jarayonida shakllanadi.Abu Nasr
Forobiyning e’tiroficha, inson aqli, fikri uning ruhiy jihatdan yuksalishining
mahsulidir.Inson bilimlarni o’zlashtirar ekan, borliqda tirik mavjudotning
yaratilish tarihigacha bo’lgan ma’lumotlarni o’zlashtira oladi, ularni yaratadi, ilmiy
jihatdan asoslaydi.Allomaning mazkur fikrlarini davom ettirgan holda Abu Rayhon
12

Beruniy quyidagilarni ilgari suradi: «Inson narsa va hodisalarning faqat tashqi
sifati hamda hususiyatlari haqida bilim olmay, balki tafakkuri, aqli tufayli narsa va
hodisalarni taqqoslaydi, bir-biri-bilan solishtirib ko’radi, o’z bilimlarining
chinligini aniqlaydi».
1.2.Komil inson haqida tushuncha
Komil inson tushunchasi ma’naviy barkamol inson tushunchasi bilan
hamohangdir.Ma’naviy barkamollikka erishmay komil inson darajasiga yetish
mumkin emas. Demak, ma’naviy barkamollikka intilish – bu komil inson
darajasiga erishish uchun intilishdir.Komillikka inson butun umri davomida erishib
boradi. Uchta tushuncha: sog‘lom avlod, ma’naviy barkamol, komil inson –
darajama-daraja chuqur ma’no kasb etadi. Shundan kelib chiqadigan bо‘lsak,
komil inson bо‘lishning aniq cheki va chegarasi yо‘q. Shu bilan birga ma’naviy-
ahloqiy komillik darajasini har kim о‘zicha belgilay olmaydi. Kimki “Men
ma’naviy-ahloqiy komillik chо‘qqisiga yetdim desa, о‘ziga о‘zi yuksak baho
bersa, u hali komil inson emas. Inson hech qachon о‘zining ma’naviy kamolot
darajasiga baho bera olmaydi. Komillik har bir shaxsning boshqalar bilan bо‘lgan
munosabatda kо‘zga tashlanadi. Komil insonni ota-ona, jamoatchilik, ular bilan
munosabat shakllantiradi.
Komillikning yо‘li odalardan faqat yaxshi fazilatlarni о‘rganish, ibrat olish, doimo
yaxshilikka, ezgulikka intilishdir. Komil inson biz uchun idealdir. U barcha
dunyoviy va ilohiy bilimlarni egallagan, ruhi mutlaq ruhga tutash, fayzu karomati
serob, qalbi ezgu tuyg‘ularga limmo-lim tо‘la pokiza zot. Komil inson odamzod
orzu qilgan jamiki ezgu xislat va fazilatlarni о‘zida mujassam etgan insondir .
Komil inson haqida tasavvuf adabiyotida kо‘p asarlar bitilgan.Ana shunday
asarlardan biri Aziziddin Nasafiyning “Insoni komil” nomli risolasi bо‘lib, unda
13

komil insonga shunday ta’rif berilgan: “Bilgilki, komil inson deb shariat va
tariqat va haqiqatda yetuk bо‘lgan odamga aytadilar va agar bu iborani
tushunmasang, boshqa ibora bilan aytayin: bilgilki, komil inson shunday
insondirkim, unda quyidagi tо‘rt narsa kamolga yetgan bо‘lsin: yaxshi sо‘z,
yaxshi fe’l, yaxshi ahloq va maorif”. Bu sifatlar bilan ziynatlangan odam yolg‘on,
riyo va badkirdorlikdan chekinadi, hamma vaqt ezgu niyat bilan yashab, ezgu
ishlarga tayyor turadi.Yaxshi ahloqiy sifatlarni egallab borgan odam komil inson
martabasiga kо‘tarila oladi. Komil inson – insonlarning eng mukammali, eng
oqili, donosi. Komil insonlar odamlar jamiyati ichidan yetishib chiqadigan
mо‘tabar zotdir. Insonlar komillikka ahloqiy-ma’naviy poklanish jarayonida
erishadilar.
Komil, barkamol insonni tarbiyalash, voyaga yetkazish haqida musulmon
sharqi ahloqi tarixida inson hayoti uchun dasturulamal, qо‘llanma vazifasini
о‘tagan kо‘p pandnomalar, xalq kitoblari yaratilgan. Bu о‘rinda Prezidentning
quyidagi sо‘zini eslash о‘rinli: “...bizning ulug‘ ajdodlarimiz о‘z davrida komil
inson haqida butun bir ahloqiy mezonlar majmuini, zamonaviy tilda aytganda,
sharqona ahloq kodeksini ishlab chiqqanliklarini eslashimiz kerak, deb bilaman.
Ota-bobolarimizning ongu tafakkurida asrlar, ming yillar davomida shakllanib,
sayqal topgan or-nomus, uyat va andishga, sharmu hayo, ibo va iffat kabi yuksak
ahloqiy tuyg‘u va tushunchalar bu kodeksning asosiy ma’no-mazmunini tashkil
etadi”. Komil inson fazilatlarini о‘zida ifoda etgan asarlar sirasiga quyidagilarni
kiritishimiz mumkin: Kaykovusning “Qobusnoma”, Sa’diyning “Guliston”,
“Bо‘ston”, Amir Temurning “Temur tuzuklari”, Abdurahmon Jomiyning
“Bahoriston”, Alisher Navoiyning “Mahbubul-qulub”, Husayn Voiz Koshifiyning
“Ahloqi muhsiniy” va boshqalar. Bu asarlarning kо‘pchiligida odil shoh va adolat,
halollik va soflik, poklik, tо‘g‘rilik, insonparvarlik, ma’rifatli bо‘lish kabi
insonning sharqona fazilatlari berilgan. Alisher Navoiyning “Nasoyimul
muhabbat” asarida komil insonga xos xususiyatlar, uning sharqona fazilatlari sanab
о‘tilgan. Bular qatoriga ulug‘ mutafakkir quyidagilarni kiritadi: tavba, halol luqma
14

bilan qanoatlanish, о‘z kasbidan topib kun о‘tkazish, shariatga rioya etish,
barchadan о‘zini kam deb bilish, hatto farzandlari, xizmatkorlariga qо‘pollik
qilmaslik, chuchuk tilli bо‘lish – yaxshi, muloyim tilli bо‘lish, rahmdil, sahiy,
mard, halim, xushhulq, sabrli, sadoqatli, vafoli bо‘lish, rozi-rizolik bilan kun
о‘tkazish, riyozat chekishdan qо‘rqmaslik va boshqalar. Shu tariqa о‘tmishda
komil insonning о‘ziga xos ahloq kodeksi ishlab chiqilgan bо‘lib, bu sifatlarga ega
bо‘lish har bir odamning orzu-armoni deb qaralgan. Komil inson haqidagi g‘oyalar
katta ijtimoiy-ahloqiy, ma’naviy ahamiyatga ega. U insonni sharafli, ezgulik va
buyuk xayr ruhida tarbiyalash, mehru muhabbat, vafo va sadoqatni kuchaytirishga
xizmat qilib keldi. Har zamon va lahzada insonlarga ularning insonligini eslatib,
yovuz, qabih ishlar, nojо‘ya hatti-harakat va qiliqlardan saqlanishga kо‘maklashdi,
ularda iymon va vijdon binosining paydo bо‘lishi va mustahkamlanishini ta’minlab
keldi. Komil inson iymon va e’tiqodlilik, halollik va poklikning oliy timsoli. Biz
hammamiz shunga intilib yashamog‘imiz lozim. Mustaqil О‘zbekistonning bozor
munosabatlariga о‘tish sharoitida iymonli bо‘lish, halollik va poklik, vijdonli va
diyonatli bо‘lish nechog‘lik zarur ekanligi hammamizga ayon. Quyidagi ta’rifda
komil insonning asosiy xususiyatlari har taraflama chuqur va teranlik bilan bayon
qilingan: “Komil inson deganda, biz avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay
oladigan, xulq-atvori bilan о‘zgalarga ibrat bо‘ladigan bilimli,ma’rifatli kishilarni
tushunamiz”. Boshqa ibora bilan aytadigan bо‘lsak, Allohning о‘zi biz insonlarga
buyurgan komil inson bо‘lish, halollik, tо‘g‘rilik, poklik va adolat bilan kun
kechirish kabi kо‘pdan-kо‘p olijanob fazilatlarning ma’no-mazmunini nafaqat
chuqur anglash, balki ana shunday xususiyatlarga ega bо‘lish, ularga doimo amal
qilib yashash- odamzotning ma’naviy boyligini, komilligini belgilab beradigan
asosiy mezon sanaladi. Uning shakllanganligi darajasini xarakterlovchi eng muhim
fazilatlar esa quyidagilardir: aqliy zukkolik, huquqiy komillik, ahloqiy yetuklik,
siyosiy teranlik, mehnatga halol munosabat, yuksak madaniy, ma’naviy saviya,
professonal iftixor, milliy va umuminsoniy g‘urur va boshqalar. Yuqoridagilarni
hozirgi mustaqil hayotimiz, turmush tarzimiz, kishilarning, ayniqsa, yoshlarning
intilishlari bilan bog‘lab komil inson chizgilariga quyidagi xislat va fazilatlar
15

kirishiin umumiy tarzda bayon etishimiz mumkin: Komil insonning umumiy
xislatlari: yoqimlilik, kо‘rkamlik, jozibadorlik, salobatlilik, hurmatga sazovorlik,
shoironalik, ulug‘sifatlik, о‘ziga xoslik, yetuklik, jiddiylik, madaniyatlilik,
tarbiyalanganlik va boshqalar. Komil insonning ahloqiy fazilatlari: insonparvarlik,
dо‘stlik, g‘amxо‘rlik, jonkuyarlik, samimiylik, odamiylik, bolajonlik, iymonlilik,
fidokorlik, xushmuomalali, boadabli, iltifotli bо‘lishlik, kechirimlilik,
mehmondо‘stlik, halollik, tо‘g‘rilik, diyonatlilik, haromdan hazar etish,
mehnatsevarlik, vatanparvarlik va hokazolar.
Ishbilarmonlik xislatlari: ishchanlik, tirishqoqlik, serharakatlilik,
mas’uliyatlilik, insoflilik, halollik, malakalilik, epchillik, udaburonlik, saranjom-
sarishtalik, tadbirkorlik, aniqlik, tejamkorlik, barkamollik, ta’masizlik,
tavakkalchilik va boshqalar. Zukkolik, idroklilik fazilatlari: zehnli, bama’ni,
xotirjamlik, sog‘lom fikrli, donishmandlik, sezgirlik, zakovatlilik, topqirlik,
notiqlik, tanqidiylik, dalillik, omilkorlik, savodxonlik, qiziquvchanlik, ishqibozlik
kabilar. Ehtiroslilik xislatlari: kо‘tarinkilik, tantanavorlik, kulib turuvchanlik,
hazinlik, kelajakka ishonch, ezgulik, kek saqlamaslik, olijanoblik, otashinlik, nozik
tabiatlilik, hayolilik, hijolatpazlik, iffatlilik va hokazolar. Ayni shu xislat va
fazilatlarni yoshlarimiz ongiga singdira borilishi ularni barkamol, sog‘lom va
komil inson qilib voyaga yetkazishda ta’lim- tarbiya tizimi va ota-ona
tarbiyasining tо‘g‘ri qо‘yilishi muhim rol о‘ynaydi. Vatan, millatning kelajak
poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi
kuni bо‘lmish farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq,
chunki inson qalbiga yо‘l avvalo ta’lim-tarbiyadan boshlanadi. Buning uchun har
qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo buyuk kelajakni
yaratuvchi shaxsni kо‘rishi zarur. Mustaqillik ruhida yangicha fikrlaydigan fozil,
komil inson, eng avvalo, fuqarolik burchini a’lo darajada his etadigan shaxs
bо‘lishi darkor. Sodda qilib aytganda, har qaysi komil inson, har birimiz: “Shu
davlat, shu jamiyat menga nima berdi?” deb emas, balki “Men о‘zim Vatanimga,
16

elu yurtimga nima berdim?” deb о‘ylashimiz va har dam shu aqida bilan
yashashimiz kerak.
II BOB. KOMIL INSON SHAKILANTIRISHDA MEHNAT TARBIYASI.
2.1 Turkiy Guliston yoxud axloq asarining bola tarbiyasidagi o’rni
Men bu asari nochizonimni birinchi maktablarimizning yuqori sinflarida ta’lim
bermak ila barobar ulug‘ adabiyot muhiblari, axloq havaskorlarining anzori
oliylarina taqdim qildim.
Har kun o‘luram shomg‘acha men g‘amga giriftor,
Har shab yonaram otasha parvona kabi zor.
Hech kimsa emas bu meni ahvolima voqif,
Men xastayamu millatim o‘lmish nega bemor.
AXLOQ
Insonlarni yaxshilikg‘a chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir ilmdur.
Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar
ila bayon qiladurgan kitobni axloq deyilur. Axloq ilmini o‘qub, bilub amal qilgan
kishilar o‘zining kim ekanin, janobi haq na uchun xalq qilganin, yer yuzida nima
ish qilmak uchun yurganin bilur. Bir kishi o‘zidan xabardor bo‘lmasa, ilmni,
ulamoni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadrini, qimmatini
bilmas. O‘z aybini bilub, iqror qilub tuzatmakg‘a sa’y va ko‘shish qilgan kishi chin
bahodir va pahlavon kishidur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz: «Mezon
tarozusiga qo‘yiladurgan amallarning ichida yaxshi xulqdan og‘irroqi yo‘qdur.
17

Mo‘min banda yaxshi xulqi sababli kechasi uxlamasdan, kunduzlari ro‘za tutub
ibodat qilgan kishilar darajasiga yetar», – demishlar.
XULQ
Inson ikki narsadan murakkabdur.Biri jasad, ikkinchisi nafsdur. Jasad ko‘z ila bor
narsalarni ko‘rur. Ammo nafs idrok ila yaxshini yomondan, oqni qoradan ayirur.
Jasadning ham, nafsning ham biror surati bordurki, yo yaxshi va yo yomon
bo‘ladur.Jasadning surati hammaga ma’lum bir narsadurki, har vaqt ko‘zga
ko‘rinib turadur. Ammo nafsning surati ko‘zga ko‘rinmaydurgan, aql ila
o‘lchanadurgan bir narsadurki, buni xulq deb atalur. Agar bir kishi yoshligida nafsi
buzulub tarbiyasiz, axloqsiz bo‘lib o‘sdimi, «Allohu akbar» bunday kishilardan
yaxshilik kutmak yerdan turub yulduzlarga qo‘l uzatmak kabidur. Rasuli akram
nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz:«Bir tog‘ning o‘rnidan
ko‘chib ketganini eshitsangiz, ishoningiz, ammo bir odamning xulqi boshqa bo‘ldi
deb eshitsangiz ishonmangiz», – demishlar.
Xulqi yomon yuz, ko‘zlidin na sud
Yuz, ko‘zli xulqni qilmas kashud.
Xulq mariziga davo istasang,
Marg davosin berilur qistasang.
Xulqi yomoning keturar ko‘p zarar,
Xulqing o‘zi boshingga kaltak urar.
Xulqi fano bo‘lsa degil alhazar,
Xor-u zalillikda qolur darbadar.
YAXSHI XULQ, YOMON XULQ
Axloq ulamosi insonlarning xulqlarini ikkiga bo‘lmishlar Agar nafs tarbiyat topib,
yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa, yaxshilikg‘a tavsif bo‘lub, «yaxshi xulq» agar
tarbiyatsiz o‘sub, yomon ishlaydurgan bo‘lub ketsa, yomonliqg‘a tavsif bo‘lub
«yomon xulq» deb atalur.Janobi Haq insonlarning asl xilqatda iste’dod va
qobiliyatli, yaxshi ila yomonni, foyda ila zararni, oq ila qorani ayiradurgan qilub
yaratmishdur. Lekin bu insondagi qobiliyatni kamolga yetkurmak tarbiya ila
18

bo‘ladur. «Qush uyasinda ko‘rganin qiladur». Inson javhari qobildur. Agar yaxshi
tarbiya topib, buzuq xulqlardan saqlanub, go‘zal xulqlarga odatlanub katta bo‘lsa,
har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir inson bo‘lub chiqar. Agar tarbiyatsiz, axloqi
buzulub o‘ssa, Allohdan qo‘rqmaydurgan, shariatga amal qilmaydurgan, nasihatni
qulog‘iga olmaydurgan, har xil buzuq ishlarni qiladurgan, nodon, johil bir rasvoyi
olam bo‘lub qolur.Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz: «Imoni komil
bo‘lgan kishilar yaxshi xulqli bo‘lurlar, sizning eng yaxshilaringiz xotunlariga
yaxshilik qilganlaringizdur», — demishlar.
Xudoning rahmat-u fayzi hama insonga yaksardur,
Va lekin tarbiyat birla yetushmak sharti akbardur.
Tug‘ub tashlov-la bo‘lmas bola, bo‘lg‘ay balo sizga,
Vujudi tarbiyat topsa, bo‘lur ul rahnamo sizga.
Temirchining bolasi tarbiyat topsa, bo‘lur olim,
Buzulsa xulqi, Luqmon o‘g‘li bo‘lsa, bo‘lg‘usi zolim.
Yomonlarga qo‘shuldi Nuhning o‘g‘li, o‘ldi beimon,
Yurudi Kahf iti xublar-la bo‘ldi oti inson.
TARBIYA
Tarbiya – «Pedagogiya», ya’ni bola tarbiyasining fani demakdur.
Ilmi axloqning asosi tarbiya o‘ldug‘indan shul xususda bir oz so‘z so‘ylaymiz.
Bolaning salomati va saodati uchun yaxshi tarbiya qilmak, tanini pok tutmak, yosh
vaqtidan maslakini tuzatmak, yaxshi xulqlarni o‘rgatmak, yomon xulqlardan
saqlab o‘sdurmakdur. Tarbiya qilguvchilar tabib kabidurki, tabib xastaning
badanidagi kasaliga davo qilgan kabi tarbiyani bolaning vujudidagi jahl maraziga
«yaxshi xulq» degan davoni ichidan, «poklik» degan davoni ustidan berub, katta
qilmog‘i lozimdur. Zeroki, «Hassinu axloqiko‘m» amri sharifi uzra xulqimizni
tuzatmakg‘a amr o‘linganmiz. Lekin xulqimizning yaxshi bo‘lishining asosiy
panjasi tarbiyadur.Axloqimizning binosining go‘zal va chiroyli bo‘lishiga
tarbiyaning zo‘r ta’siri bordur, ba’zilar «tarbiyaning axloqqa ta’siri yo‘q, insonlar
19

asl yaratilishida qanday bo‘lsalar, shunday o‘sarlar, tabiat o‘zgarmas», –
demishlar.
Yomon xo‘ tuzalmaydi darmon ila,
Ipak o‘lmas ip, rangi alvon ila.
Boqing, bir daraxt mevasidur yomon,
Bo‘lur yaxshi payvand, parvo bilan.
Bilur har kishi aslini rangidan,
Va yokim ulangandagi zangidan».
Lekin bu so‘z to‘g‘ri emasdur. Chunki tarbiyaning axloqga, albatta, ta’siri
bo‘ladur. Oramizda masal borki, «sut ila kirgan, jon ila chiqar», mana bu so‘z
to‘g‘ridur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz:
«Beshikdan to mozorga borguncha ilm o‘rgan», – demishlar. Bu hadisi sharifning
ma’nosi bizlarga dalildur. Hukamolardan biri: – «Har bir millatning saodati,
davlatlarning tinch va rohati yoshlarning yaxshi tarbiyasiga bog‘lidur», – demish.
Shariati islomiyada o‘z bolalarini yaxshilab tarbiya qilmak otalarga farzi ayn, o‘z
millatining yetim qolgan bolalarini tarbiya qilmak farzi kifoyadur.
Payg‘ambarimiz: «Bolalaringizni yetti yoshida namozga o‘rgatingiz. Agar o‘n
yoshida o‘qimasa uringiz», – demishlar.
Har kishining dunyoda oromi joni tarbiyat,
Balki oxirida erur dorulamoni tarbiyat.
Tarbiyat hamroh etadur hur ila ruzvonlara,
Gar desam bo‘lmas xato jannat makoni tarbiyat.
Ey, Otalar! Jonlaringizdan suchuk farzandingiz,
G‘ayrat aylang o‘tmasun vaqt-zamoni tarbiyat.
Moyai zilli xumodur tarbiyatning soyasi,
Bizda anqo tuxmidek yo‘q oshyoni tarbiyat.
TARBIYANING ZAMONI
20

Emdi ochiq ma’lum bo‘ldiki, tarbiyani tug‘ulgan kundan boshlamak, vujudimizi
quvvatlandurmak, fikrimizi nurlandurmak, axloqimizi go‘zallandurmak, zehnimizi
ravshanlandurmak lozim ekan. Tarbiyani kimlar qilur?Qayda qilinur?degan savol
keladur. Bu savolga, «birinchi uy tarbiyasi.Bu ona vazifasidur. Ikkinchi, maktab va
madrasa tarbiyasi. Bu ota, muallim, mudarris va hukumat vazifasidur», – deb javob
bersak, bir kishi deyurki, «qaysi onalarni aytursiz, bilimsiz, boshi paqmoq, qo‘li
to‘qmoq onalarmi? O‘zlarida yo‘q tarbiyani qaydan olib berurlar», der .Mana, bu
so‘z kishining yuragini ezar, bag‘rini yondurar. Otasiga nima dersiz, desak , qaysi
ota? To‘ychi, uloqchi, bazmchi, do‘mbirachi, karnaychi, surnaychi, ilm qadrini
bilmagan, ilm uchun bir pulni ko‘zlari qiymagan, zamondan xabarsiz otalarni
aytursizmi? Avval o‘zlarini o‘qitmak, tarbiya qilmak lozimdur», – der. Mana bu
so‘zni eshitgach, umid qo‘llari qo‘ltuqg‘a urilur.Xayr, bo‘lmasa muallimchi desak,
«Qaysi muallim? Maqsadi pul, maslagi shuhrat, yuqori maktablarda o‘qumagan,
«usuli ta’lim» ko‘rmagan muallimlarni aytursizmi? Avval o‘zlari
dorilmuallimin»larda o‘qimaklari, so‘ngra dars bermaklari lozimdur», – der. Mana
bu so‘z insonni hayrat daryosiga g‘arq qilur.Mudarrislarga na dersiz desak, qaysi
mudarris? Matlablari osh, maqsadlari chopon, darslari beimtihon, isloh yaqinidan
yurmagan mudarrislarni aytursizmi? Bular o‘z vazifalarini bilub, nafslaridan
kechub, zamonga muvofiq ravishda darslarini isloh qilub, imtihon birla
o‘qutmaklari lozimdur», – der. Mana bu so‘z har kimni «Alisloh» demakga majbur
qilur. Bo‘lmasa hukumat-chi?desak, «xayr , hukumat hammaning otasidur. O‘z
fuqarosining bolalarini tarbiya qilmak lozim, shuning uchun bizning Rusiya
hukumati o‘gay bo‘lsak ham, har yerda bizlar uchun ham maktablar ochub,
bolalarimizni tekin o‘qitur. Lekin o‘zimiz ish bilmagan, yalqov, uyda onamiz
tarbiyasi, otadan pul tarbiyasi, muallimdan axloq tarbiyasi, mudarrisdan funun
tarbiyasi ko‘rmaganimizdan, hukumat maktablaridan ham o‘z hissalarimizni
ololmaymiz», – der. Mana bu so‘z bizlarni tarbiyadan mahrum, huquqning na
ekanin bilmaganlig‘imizni bildirur.Alhosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot – yo
mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidur. Rasuli akram
21

nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: «Insonlarning karami
dinidadur, muruvvati aqlindadur, hasabi axloqindadur», – demishlar.
Agar bir qushning yosh bolasin olib,
Bo‘lur tarbiyat birla yo‘lga solib.
Onasin olib asrag‘on birla rom,
Qilmas kishi sa’y qilsa mudom.
Kerak tarbiyat yoshlikdan demak,
Ulug‘ bo‘lsa lozim kelur g‘am yemak.
Egur bemashaqqat kishi navdani,
To‘g‘unchi egur kuydirib kavdani.
BADAN TARBIYASI
Badanning salomat va quvvatli bo‘lmog‘i insonga eng kerakli narsadur. Chunki
o‘qumoq, o‘qutmoq, o‘rganmoq va o‘rgatmoq uchun insonga kuchlik, kasalsiz
jasad lozimdur.Sog‘ badanga ega bo‘lmagan insonlar amallarinda, ishlarinda,
ibodatlarinda kamchilik qilurlar. Maishatimizni rohatda bo‘lmog‘i jasadimizning
sog‘lom bo‘lmog‘iga bog‘lidur. Biz sihatimizni saqlamak ila amr o‘linganmiz,
shuning uchun vujudimizi hifzi-sihatga zid bo‘lgan yomon odatlar ila
churitmakdan saqlanmakligimiz lozimdur. Badan tarbiyasining fikr tarbiyasiga
ham yordami bordur. Jism ila ruh ikkisi bir choponning o‘ng ila terisi kabidur.
Agar jism tozalik ila ziynatlanmasa, yomon xulqlardan saqlanmasa, choponning
ustini qo‘yib astarini yuvub ovora bo‘lmoq kabidurki, har vaqt ustidagi kiri ichiga
uradur. Fikr tarbiyasi uchun mahkam va sog‘lom bir vujud kerakdur. Shuning
uchun ota-onalar bolalari kasal bo‘lgan zamon beparvolik qilmay, tezlik ila tabib
yoki do‘xturga boqizmak kerak.Imom Shofe’i hazratlari: «Ilm ikki xildur: biri
badan ilmi, ikkinchi din ilmi», – demishlar. Bunga qaraganda eng avval hifzi sihat
qoidalarini bilmak, salomatlikga ters bo‘lgan narsalardan saqlanmak ila
bo‘ladur.Ichkulik, ko‘knor, nasha, afyun, taryok, chilim, nos, popirus kabi
badanning salomatlikig‘a zararli, og‘ulik, ba’zisi harom, ba’zisi makruh, ba’zisi
isrof bo‘lgan narsalardan qochmak, saqlanmak shariat, aql, hikmat yuzasidan
22

lozimdur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz:
«Har narsa ko‘p ichganda mast qiladurgan bo‘lsa, man sizni aning ozginasidan
ham nahy qilaman», – demishlar.
Salomatlikni saqlov lozim ishdur.
Gunahdin saqla jisming yoz-u qishdur.
Kasal bo‘lsang, bo‘lur dunyo qorong‘u,
Maishat talx o‘lub hasrat chekishdur.
Harom-u shubhadan pok et o‘zingni,
Bu dunyo aysh-u ishratdan kechishdur.
Hama ishratchi hijronlikda ketdi,
Bu olamda bir ish ishlab ketishdur.
Turkiy guliston yoxud axloq kitobi
FIKR TARBIYASI
Fikr tarbiyasi eng kerakli, ko‘p zamonlardan beri taqdir qilinub kelgan,
muallimlarning diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir
vazifadur. Fikr insonning sharofatlik, g‘ayratli bo‘lishiga sabab bo‘ladur. Bu
tarbiya muallimlarning yordamiga so‘ng daraja muhtojdurki, fikrning quvvati,
ziynati, kengligi muallimning tarbiyasiga bog‘lidur. Dars ila tarbiya orasida bir oz
farq bor bo‘lsa ham, ikkisi bir-biridan oyilmaydurgan, birining vujudi birig
boylangan jon ila tan kabidur.Masalan: joy solinmagan yaxshi bir uyning ichida
o‘tirmak mumkin o‘lmadig‘i kabi, ichiga har xil yangi ashyolar to‘ldurub
ziynatlangan eski imorat ham o‘lturushga yaramaydur. Basharti o‘ltursa, insonlar:
«Eski uyga yangi zoldivor», «kir ko‘ylakka jun jiyak», «mis qozonga loy tuvoq»
deb hajv, kulgi qilurlar.
Fikr agar yaxshi tarbiyat topsa,
Xanjar, olmosdan bo‘lur o‘tkur.
Fikrning oyinasi olursa zang,
Ruhi ravshan zamir o‘lur benur.
23

AXLOQ TARBIYASI
Axloq tarbiyasi: insonlarga eng muhim, ziyoda sharaf, baland daraja berguvchi
axloq tarbiyasidur. Biz avvalgi darsda tarbiya ila dars orasida farq bor, deduk,
chunki dars oluvchi-biluvchi, tarbiya oluvchi-amal qiluvchi demakdur. Shuning
uchun tarbiya qiluvchi muallimlarning o‘zlari ilmlariga omil bo‘lub shogirdlarga
ham bergan darslarini amal ila chaqushturub o‘rgatmaklari lozimdur. Bu ravishi
ta’lim ila berilgan dars va ma’lumot shogirdlarning diliga tez ta’sir qilub, mulloyi
boamal bo‘lurlar.Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam
afandimiz: «Eng yomon kishilar ilmiga amal qilmaydurgan kishilar», – demishlar.
Agar tarbiya qiluvchi muallim o‘zi olim bo‘lub amalsiz bo‘lsa, buning ham
shogirdlarning axloqiga zo‘r ta’siri bo‘ladur. «Domlaning o‘zi falon joyda falon
ishni qildi. Ammo bizlarga qilmanglar, haromdur, deb va’z etadur», deb fikr va
xayollariga bo‘yla shak va shubha tushub qoladur.
BAYT
Minbar uzra jilva aylab va’z etarlar qilma deb,
O‘zlarin xilvatda ko‘rsang oni qilmoqda emish.
Ichma suv derlar biza oltun-kumush asbobda,
Bilsamiz maqsudlari qo‘ltuqg‘a urmoqda emish.
YAXSHI XULQLAR
Yaxshi xulq: bir qismi o‘z nafsimizga, bir qismini bir-birimizga qarshu ishlatmak
uchun kerakli bo‘lgan yaxshi xulqlar: fatonat, diyonat, islomiyat, nazofat, g‘ayrat,
riyozat, qanoat,shijoat, ilm, sabr, hilm, intizom, miqyosi nafs, vijdon, vatanni
suymak, haqqoniyat, nazari ibrat, iffat, hayo, idrok va zako, hifzi lison, iqtisod,
viqor,xavf va rajo, itoat, haqshunoslik, xayrixohlik, munislik, sadoqat, muhabbat
va afvdur. Mana bu yozdig‘imiz yaxshi xulqlar aql va shar’i sharifga muvofiq.
Alloh taolo ham bandalar qoshida maqbul va mu’tabardur. Emdi bu yaxshi
xulqlarni qo‘lga olmak uchun ota-ona, muallim ustodlarimiz hazratlarining
hikmatli nasihatlarini jon qulog‘i birla tinglab, doim xotirda tutmoq, axloqi yaxshi
kishilar birla ulfat bo‘lmak, axloqi buzuq yomon kishilardan qochmak lozimdur.
24

Bizim shariati islomiyada «axloqi hasana» – yaxshi xulqlar ila xulqlanmak, har
narsaga ibrat ko‘z ila boqub, xulqini tuzatmak vojibdur. Rasuli akram nabiyyi
muhtaram sallollohu alayhi vasallam: «Islomiyatda buzuqlik yo‘qdur, buzuqlikni
ustiga oluv ham yo‘qdur. Islomiyatda eng mu’tabar kishilar yaxshi xulq
egalaridur», – demishlar.
BAYT
Yaxshi birla yursa, har kim maqsudi hosil bo‘lur,
Yursa nodonlar ila, bir kun borib qotil bo‘lur.
Kattalar qilgan nasihatni kichiklar olmasa,
Oqibat xulqi buzuq bir beadab johil bo‘lur.
FATONAT
Fatonat aql egasi bo‘luv demakdir. Aql insonlarning piri komili, murshidi
yagonasidur.Ruh ishlovchi, aql boshlovchidur. Inson aqli ila din va e’tiqodini
mahkam qilur, shariat hukmlariga bo‘yunsunar. Aqlsiz jinni kishilar bularga
bo‘yun qo‘ymas, shariatdan tashqari ishlarni ham qilur. Janobi Haq insonni
hayvonlardan so‘z va aql ila ayirmishdur. Hayvonlar o‘zlariga bo‘laklar tarafidan
keladurgan zulm va jabrlarni shox, tish, tumshuq, tirnoqlari ila qaytarurlar. Lekin
inson janobi Haq tarafidan berilmish aql va idroki soyasida o‘ziga keladurgan zarar
va zulmlardan saqlanur. Yer yuzidagi hayvonlarni asir qilub, bo‘ynidan boylab,
iplarining uchini qo‘llariga bergan insonlarning aqlidur.Ilm insonlarning madori
hayoti, rahbari najotidur. Ilm o‘rganmak, olim bo‘lmak uchun maktabga kirmak,
muallimdan ta’lim olmak lozim. Aqlsiz kishilar na maktabga kirar va na muallimni
bilar. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: «Ey
insonlar! Aqlingizga tavoze’ qilingiz.Siz janobi Haq buyurgan va qaytargan
narsalarni aqlingiz ila bilursiz», – demishlar. Hukamolardan biri: «Agar aqlingni
qo‘li nafsingni jilovini ushlasa, sani yomon yo‘llarga kirmoqdan saqlar. Har narsa
ko‘p bo‘lsa, bahosi arzon bo‘lur, aql esa ilm va tajriba soyasida qancha ko‘paysa,
shuncha qimmatbaho bo‘lur», – demish.
25

Aqldek zebo sifatni ko‘rdi Haq, insonga eb,
Oqil insonlar bilan berdi jahon-olamga zeb.
Aql nuri birla to‘ldi dunyoga ilm-u hunar,
Aqlsiz inson qachon bilg‘usidur naf’-u zarar?
Aqlsizlar bilmagaylar din nadur, dunyo nadur?
Bo‘lmasa aqli bilurmi farz ila sunnat nadur?
DIYONAT
Diyonat alloh huzurina yaqin qiladurgan muqaddas e’tiqoddurki, olamda mundan
suyukli narsa yo‘qdur Din va e’tiqodi salomat bo‘lmagan kishilar haqni botildan,
foydani zarardan, oqni qoradan, yaxshini yomondan ayira olmas, munday
kishilardan na o‘ziga va na boshqa kishilarga, va na millatga tariqcha foyda
yo‘qdur. Din janobi Haq tarafidan bandalari uchun qurilmish to‘g‘ri yo‘ldurki,
banda dunyo va oxiratda bu yo‘l ila sohili salomatga chiqar. Din ulamolari diniy
kitoblarda Alloh taologa ibodat qilishning yo‘l va qoidalarini bayon qilmishlar.
Ibodat ikki turli bo‘ladur: Biri tan ibodati, ikkinchisi ruh ibodati. Tan ibodati
tahorat, namoz, ro‘za, zakot, haj kabi amallardurki, bularning har birini o‘z vaqtida
shariatga muvofiq ravishda minnat qilmasdan, riyo qilmasdan dilni poklab, niyatni
xolis qilub, shavq va zavq ila ado qilmoq lozimdur. Ruh ibodati qalb ila ado
qilinadurgan ibodatdurki, e’tiqodni mahkam, dilni pok qilub, Qur’on, Hadis, fiqh
kabi diniy kitoblar oqilganda jon qulog‘i ila tinglab asarlanmakdur. B
ir kishi tan ibodatini qilub, ruh ibodatini qilmasa, yo ruh ibodatini qilib, tan
ibodatini qilmasa o‘z vazifasini ado qilmagan bo‘ladur. Aql din ila, din amal ila,
amal taqvo ila kamol topar. Din insonlarning dilidan saxovat, marhamat, shafqat,
ulfat, muruvvat eshiklarini ochub, saodat va salomat bo‘stoniga olib borur. Rasuli
akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: «Allohni ko‘z
oldingda ko‘rub turgandek ibodat qil, zeroki, san oni ko‘rmasang ham, albatta, Ul
sani ko‘radur, nafsingni o‘lgan hisob et», – demishlar.
BAYT
Pok qilgil diningni, imoningni,
26

Qul huvar-rahmon omanno bih.
Diningni yoqmasun havas zinhor,
Va qino rabbano azoban-nor.
ISLOMIYAT
Islomiyat butun insoniyatdur. Insoniyat esa yaxshi xulqdan iboratdur .Islomiyatni
rasuli akram sallollohu alayhi vasallam afandimizning yolg‘uz o‘zlari butun dunyo
yuziga yaxshi xulqlari soyasida tarqatdilar.
2.2 Abdulla Avloniy komil inson tarbiyasidagi qarashlari
Abdulla Avloniy o’zining «Turkiy guliston yoxud axloq» nomli asarida komil
insonlar haqida shunday deydi 3
: «Yaxshi fazilatlarni o’ziga kasb qilib olgan
insonlar yaxshi insonlar deyilur». Avloniy yaxshi insonlar deganda odamlarga
yaxshilik qila oladigan, kamtar, saxiy, mehnatkash, mehr-shafqatli, bilmdon,
o’zgalar uchun qayg’uradigan mard insonlarni ko’zda tutsa, «Yomon insonlar deb,
yomonlik fazilatlari yaxshilik fazilatlaridan ustun turadigan insonlarga aytiladi»,
deydi. A.Munavvarovning «Pedagogika» 4
o’quv qo’llanmasida axloq quydagicha
tarif berilgan: Axloq, xulq va atvor suzlari arbacha bo’lib, ular o’zbek tilida ham
o’z ma’nosida ishlatiladi. Ayrim adabiyotlarda axloq kishlarning xar bir jamiyatga
xos xulq normalari majmui, deyilsa boshqalarida esa, axloq ijtimoyi ong
shakllaridan biri, sotsial tartib-qoida bulib, bu tartib-qoida ijtimoiy xayotning
istisonsiz xamma soxalarida kishilarning xatti-xarakatini tartibga solish
funksiyasini bajaradi deyiladi.
Abdulla Avloniy axloq bergan tarfi: Insonlarni yaxshilikg’a chavqruguvchi,
yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdur. YAxshi xulqlarning yaxshiligini,yomon
xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurgan kitobni
27

axloq deyilur.
«Yaxshi xulq » deb agar nafs tarbiyat topib,yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa ,
yaxshilikqa tavsif bulishga aytiladi. .
«Yomon xulq» agar tarbiyasiz usib, yomon ishlaydurgan bulur ketsa, yomon tavsif
buliish aytiladi.
HILM
Hilm deb bo‘lar-bo‘lmas ishga achchig‘lanmaydurgan, arslon yurakli, yumshoq
tabiatli bo‘lmoqni aytilur.Hilm insonlarning tab’idan xusumat, adovat, g‘azab,
hiddat kabi yomon xulqlarni yo‘q qiladurgan har kimcha maqbul bir sifatdur.
Hilm ilmi axloq yuzasidan insonga eng kerakli narsadur.
Nafsning rohati, qalbning matonati, fikrning salomati, vijdonning halovati halim
tabiat bo‘lmoq ila hosil bo‘lur. Chunki halim kishilar har qancha quvvat va qudrat
sohibi bo‘lsa ham, o‘zidan ojiz kishilarga shiddat ila muomala qilmas. Fikri
salomat kishilarning qalbi halim, tab’i karim o‘lur. Zeroki, vujudimizdan paydo
bo‘ladirgan af’ol va harakotimizning manbayi havas va orzudur. Bu havas va
orzuga faqat hilm ila g‘olib kelurmiz va bu vasila ila to‘g‘ri yo‘lga kirub, yaxshi
xulq sohibi, din va millat xodimlaridan bo‘lurmiz. Dunyoda chin inson bo‘lmak
uchun havasning qo‘liga nafsning jilovini bermaydirgan, bo‘lar-bo‘lmas
narsalardan achchig‘lanmaydurgan, sovuqqonli, yumshoq tabiatli, muloyim so‘zli,
halim va sabrli bo‘lmak lozimdur.Zotiga, hilmiyati mavsuf qilsa har kishi,
Ikki olamda bo‘lur rohat, halovatda ishi.Rasuli akram nabiyyi muhtaram
afandimiz: «Alhilmu sayyidal axloq – Hilm xulqlarning sayyididur», – demishlar.
Suqrot hakim: «Shiddat ila muomala qilgan kishilarga man viqor va halimlik ila
muqobila qilurman, chunki hilm shiddatni, xusumatni past qilur. Lekin kishini ojiz
va xorlik darajasiga tushuradurgan halimlikdan man bezor», – demish.
Bu so‘zga qaraganda saxovatning ifroti isrof o‘ldig‘i kabi o‘rinsiz yerda hilm
iste’mol qilmak insonning viqor va e’tiborini poymol qilur. Shuning uchun
hilmiyat hududidan – chegarasidan chiqmay, g‘azab, hiddat kabi yerlarda hilm
28

iste’mol qilub, nafsning haroratini past qilmolidur. Lekin tepsa tebranmaydurgan,
turtsa ting etmaydigan bo‘lub, g‘ayrat, shijoat o‘rinlariga ham muloyimlik ishlatuv
halimlik hududidan oshub, bo‘shlik, anqovlik dunyosiga chiqmakdur. Bunday
halimlikdan qochmak, hazar qilmak kerak.
Halimlikni qilsang agar ixtiyor,
Bo‘lur xalqi olam sanga do‘st-u yor.
Bo‘lur mevalik shoxni boshi past,
Halim o‘lg‘usi oqili hushyor.
INTIZOM
Intizom deb qiladurgan ibodatlarimizni, ishlarimizni har birini o‘z vaqtida tartibi
ila qilmakni aytilur. Agar yer yuzida intizom bo‘lmasa edi, insonlar bir daqiqa
yasholmas edilar. Janobi Haq yer-u osmonlarni, oy va yulduzlarni, inson va
hayvonlarni, qurt va qushlarni shunday bir nizom ila tarbiyat berib yaratmishdurki,
aql bilmakdan, qalam yozmakdan, til so‘zlamakdan ojizdur. Dunyoga kelgan
payg‘ambarlarning har birlari din va shariatlarini tarbiyat va nizom ila
yurutmishlar. Xususan, islom dini mukammal ravishda tartib va nizomni rioya
qilmishdur. Va bu soyada ozgina zamonda islom urug‘lari butun dunyo yuziga
yoyilmishdur. Islom davlatlarining barposi nizom va intizom ila o‘ldig‘i kadi
barbod va inqirozi ham tartib va nizomsizlik ila bo‘lmishdur. «Xayr, o‘tkan ishga
salovat». Alhosil, har bir millatning taraqqiy va taoliysi ishlarini vaqtida nizomdan
chiqarmay tartibi ila yurutmakg‘a bog‘lidur. Shogirdlar maktab va madrasalardagi
zamonga muvofiq ravishda qurilmish, nizom va tartiblarni rioya qilmaklari loz
imdur. Chunki tartib va nizomni rioya qilmagan kishilarning ishlari hamma vaqt
notamom, o‘zlari parishon bo‘lurlar. Ammo ishlarini tartib uzra yurutgan
kishilarning ishlari yerida, o‘zlari tinch va rohatda umr o‘tkarurlar. Hozirgi
zamonda bizning Turkiston boylarining ishlari to‘xtab, sinuvlarining birinchi
sababi ishlarini axloqsiz, bilimsiz, musrif, yalqov kishilarga topshiruvlari ila
barobar o‘zlarining zamonga muvofiq tartib va nizomdan xabarsizliklarining
yemushidur. Payg‘ambarimiz: «Kasblarning ortug‘roqi xiyonatsiz, yolg‘onsiz
29

qilg‘on savdo va tijorat ila bandaning o‘z qo‘li birlan ishlagan ishidur», –
demishlar.
Davlatni koni, manbayi tartib-intizom,
Sarvatni poydori erur iqtisodi tom.
Muhtojlig‘ yuzini ko‘rar deb gumon qilmang,
Tartibi birla yursa, kishining ishi mudom.
MIQYOSI NAFS
Miqyosi nafs deb qiladurgan amallarimizni, ishlarimizni shariat, insoniyat
qonuniga muvofiq o‘lub, o‘lmaydig‘ini vijdonimiz ila o‘lchab ko‘rmakni aytilur.
Nafs o‘lchovi haqiqiy bir o‘lchovdurki, insonning o‘z nafsiga loyiq ko‘rmagan
muomalani boshqalar haqida ijro etmoqg‘a qo‘ymas, fikr egalari, insof sohiblari
har vaqt nafs o‘lchovidan tashqari harakat qilmas.Agarda bir sabab ila shariat
hukmidan, insoniyat qonunidan chet ketsa, bu qabohatini nafs o‘lchovi ila bilub,
ikkinchi martaba qilmasga qasd va niyat qilub, shariat nizomidan, insoniyat
chizig‘idan chiqmaslikg‘a sa’y va g‘ayrat qilur.Alhosil, nafs o‘lchovi ta’rifdan
tashqari insonlar uchun eng foydali, har kimcha maqbul buyuk bir
fazilatdur.Buyuk Iskandar: «Dunyoda eng haqiqiy, to‘g‘ri o‘lchov nafs
o‘lchovidurki, bu mezonda zarra nuqson yo‘qdur», – demish.
Ibn Sino hakim: «Insonning fazl-u kamolining o‘lchovi nafsning o‘lchovi ila
o‘lchanur», – demish.
Dunyoda har narsaning maxsus o‘lchovi bo‘lar,
Banda af ’olini vijdoni ila tortib ko‘rar.
Bir ishiga vaznda kelsa og‘ir o‘z nafsiga,
Ul ishing qandog‘ bo‘laklarga ravo, loyiq ko‘rar.
VIJDON
Vijdon deb ruhimizga, fikrimizga ta’sir qiladurgan hissiyot, ya’ni sezuv –
tuymaqdan iborat ma’naviy quvvatni aytilur. Biz har vaqt af’ol va harakotimizni
yaxshi va yomonlig‘ini, foyda va zararlig‘ini onjaq vijdonimiz ila bilurmiz. Vijdon
30

insonning aql va fikrini haqiqiy mezonidurki, bu tarozu ila o‘z kamchiliklarini
o‘lchab bilmak ila barobar boshqalarning ham af’ol va harakotini sezur. Agar
ishlagan ishi shariat, aql va hikmatga muvofiq bo‘lsa, muhabbat qilur. Qabohat va
yomon ishlarni qilsa, nafrat qilur. Biz janobi Haqning amr va nahyini fikr va
ruhimizning ma’naviy quvvati o‘lan vijdonimiz ila ayira bilurmiz.Vijdon yaxshi
xulqlarning manbayi o‘ldig‘indan vijdon sohiblari har bir ishni beg‘araz, xolis
niyat ila ishlar.Shul sababli har kim nazarida maqbul va suyukli bo‘lur.Ammo
vijdonsiz kishilarning ishlarida niyat va amallarida, do‘st va oshnoliqlarida
yashirin bir g‘arazlari o‘ldig‘indan har vaqt hasrat va nadomat chekub, vijdon
azobig‘a giriftor bo‘lurlar.Har bir insonning haqiqiy foili vijdonidur,
Mevasi yaxshi amaldur, hosili vijdonidur.Inson diniy vazifalarining uluvviyatini
vijdoni soyasida taqdir qila bilur. Chunki, vijdoni salomat kishilar imon va
e’tiqodlarini kamolga yetkurmak uchun janobi Haqning buyruqlarini din va
millatg‘a foydali ishlarni shod va xurramlik ila ishlar.Alhosil, vijdon har kimning
af’ol va harakotini ko‘rsatadurgan musaffo bir oyinadurki, bu ko‘zguga chin nazar
qilg‘an kishi o‘z ayb va kamchiliklarini tuzatmak harakatida bo‘lub, boshqalarning
ayb va qusurlarini axtarmoqg‘a vaqti bo‘lmas. Bizim islomiyatda vijdon
axloqining islohi uchun sa’y-harakat qilmak lozim o‘ldig‘indan shul doirada
harakat qilg‘on kishilar ikki jahonda aziz va mukarram bo‘lurlar. Arastu hakim:
«Ruhimizning ma’naviy quvvati o‘lan vijdonimiz, fikrimizga quvvat berguvchi bir
vositayi idrokiya deyilur. Ya’ni, hissiyotimizning ruhimizga ta’sir ettirg‘uvchi bir
robitayi ilktiriqiyyasidur», – demish.
Ibn Sino hakim: «Vijdon ruh va fikrimizni tuyg‘un qilmakg‘a birinchi vositadur»,
– demish.
Sof vijdon kabi hech komila mezon o‘lmaz,
Kishi o‘z aybini bilmak kabi urfon o‘lmaz.
Shod-masrur o‘lur insof ila vijdonli kishi,
Kimki vijdonsiz esa, to‘g‘ri, chin inson o‘lmaz.
VATANNI SUYMAK
31

Vatan. Har bir kishining tug‘ulub o‘skan shahar va mamlakatini shul kishining
vatani deyilur. Har kim tug‘ulgan, o‘sgan yerini jonidan ortiq suyar. Hatto bu vatan
hissi-tuyg‘usi hayvonlarda ham bor. Agar bir hayvon o‘z vatanidan – uyuridan
ayrilsa, o‘z yeridagi kabi rohat-rohat yashamas, maishati talx bo‘lub, har vaqt
dilining bir go‘ shasida o‘z vatanining muhabbati turar.Biz turkistonlilar o‘z
vatanimizni jonimizdan ortiq suydigimiz kabi, arablar arabistonlarini, qumlik,
issig‘ cho‘llarini, eskimular shimol taraflarini, eng sovuq qor va muzlik yerlarini
boshqa yerlardan ziyoda suyarlar. Agar suymasalar edi, havosi yaxshi, tiriklik oson
yerlarga o‘z vatanlarin tashlab hijrat qilurlar edi.Bobolarimiz «Kishi yurtida sulton
bo‘lguncha, o‘z yurtingda cho‘pon bo‘l», – demishlar.
Men ayblik emas, ey vatanim, tog‘larim,
Bevaqt tashlab ketdim, oyo, bog‘larim.
Hijron qilodur meni judolig‘,
Do‘ndi g‘ama ro‘z-u shab-u chog‘larim.
Hammaga ma’lumdurki, eng muqaddas diniy yerimiz o‘lan Arabistonga bog‘larini,
hovlilarini sotub hijrat qilgan hojilarimizning aksari yana o‘z vatanlariga qaytub
kelurlar. Buning sababi, ya’ni bularni tortib keturgan quvvat o‘z vatanlarining,
tuproqlarining mehr-u mahabbatidur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu
alayhi vasallam afandimiz: «Hubbul – vatani minal imoni – vatanni suymak
imondandur», – demishlar.
Vatan, vatan deya jonim tanimdan o‘lsa ravon,
Banga na g‘am, qolur avlodima uy-u vatanim.
G‘ubora do‘nsa g‘amim yo‘q vujud zeri vahm,
Charoki o‘z vatanim hokidur go‘r-u kafanim.
Tug‘ub o‘san yerim ushbu vatan vujudim xok,
O‘lursa aslina roje’ bo‘lurmi man g‘amnok?
HAQQONIYAT
32

Haqqoniyat deb ishda to‘g‘rilik, so‘zda rostlikni aytilur. Inson bo‘stoni salomatga,
gulzori saodatga haqqoniyat yo‘li ila chiqar. Insoniyatning ildizi o‘lan rahmdillik,
haqshunoslik, odillik kabi eng yaxshi sifatlarning onasi haqqoniyatdur. Janobi
Haqning shu nomi muborakini muqaddas bilgan kishi hech vaqt haqqoniyatdan
ayrilmas, chunki haqqoniyat nuri qaysi dilda jilvagar o‘lsa, janobi Haqning tavfiqi
rabboniysi shu dilda nash’u namo qilur. Aql egalari, vijdon sohiblari har vaqt
ko‘rgan, qilgan va bilganlarini, haqiqatni va to‘g‘risini so‘zlar. Ishda to‘g‘rilik
birovning nafsiga, moliga xiyonat qilmov, so‘zda to‘g‘rilik har vaqt rost
so‘zlamaklikdur.Rostlig‘ haqning rizosini topar,To‘g‘ri yo‘lda yo‘q bo‘lurmu hech
chopar?Bizim shariati islomiyada agar bir kishining haqiga bo‘hton qilinub,
qilmagan ishni qildi deb so‘z so‘ylansa, bilgan kishi rostini so‘zlab, shul kishini
oqlamak vojibdur.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda sharq murafakkirlari o`zlarining pedagogik
qarashlari bilan o`z davrlaridan ancha ilgarilab ketganlar. Ularning bu qarashlari
bir necha asrlardan beri ajdodlarimiz tafakkurini boyitib kelmoq da va hozirgi
kunda ham ular o`z qiymatini yo`q otgani yo`q Ular bizning ma’naviy
qadriyatimizdir. Shunga ko`ra mutafakkirlarning o`lmas marosi oilada bolalarning
ma’naviy ahloq iy tarbiyalashning muhim omili bo`lib qoladi. Abdulla Avloniy
o’zining «Turkiy guliston yoxud axloq» nomli asarida komil insonlar haqida
shunday deydi 3
: «Yaxshi fazilatlarni o’ziga kasb qilib olgan insonlar yaxshi
insonlar deyilur». Avloniy yaxshi insonlar deganda odamlarga yaxshilik qila
oladigan, kamtar, saxiy, mehnatkash, mehr-shafqatli, bilmdon, o’zgalar uchun
qayg’uradigan mard insonlarni ko’zda tutsa, «Yomon insonlar deb, yomonlik
fazilatlari yaxshilik fazilatlaridan ustun turadigan insonlarga aytiladi», deydi.
A.Munavvarovning «Pedagogika» 4
o’quv qo’llanmasida axloq quydagicha tarif
berilgan: Axloq, xulq va atvor suzlari arbacha bo’lib, ular o’zbek tilida ham o’z
ma’nosida ishlatiladi. Ayrim adabiyotlarda axloq kishlarning xar bir jamiyatga xos
xulq normalari majmui, deyilsa boshqalarida esa, axloq ijtimoyi ong shakllaridan
33

biri, sotsial tartib-qoida bulib, bu tartib-qoida ijtimoiy xayotning istisonsiz xamma
soxalarida kishilarning xatti-xarakatini tartibga solish funksiyasini bajaradi
deyiladi. Komil inson tushunchasi ma’naviy barkamol inson tushunchasi bilan
hamohangdir.Ma’naviy barkamollikka erishmay komil inson darajasiga yetish
mumkin emas. Demak, ma’naviy barkamollikka intilish – bu komil inson
darajasiga erishish uchun intilishdir.Komillikka inson butun umri davomida erishib
boradi. Uchta tushuncha: sog‘lom avlod, ma’naviy barkamol, komil inson –
darajama-daraja chuqur ma’no kasb etadi. Shundan kelib chiqadigan bо‘lsak,
komil inson bо‘lishning aniq cheki va chegarasi yо‘q. Shu bilan birga ma’naviy-
ahloqiy komillik darajasini har kim о‘zicha belgilay olmaydi. Kimki “Men
ma’naviy-ahloqiy komillik chо‘qqisiga yetdim desa, о‘ziga о‘zi yuksak baho
bersa, u hali komil inson emas. Inson hech qachon о‘zining ma’naviy kamolot
darajasiga baho bera olmaydi. Komillik har bir shaxsning boshqalar bilan bо‘lgan
munosabatda kо‘zga tashlanadi. Komil insonni ota-ona, jamoatchilik, ular bilan
munosabat shakllantiradi.
Komillikning yо‘li odalardan faqat yaxshi fazilatlarni о‘rganish, ibrat olish, doimo
yaxshilikka, ezgulikka intilishdir. Komil inson biz uchun idealdir. U barcha
dunyoviy va ilohiy bilimlarni egallagan, ruhi mutlaq ruhga tutash, fayzu karomati
serob, qalbi ezgu tuyg‘ularga limmo-lim tо‘la pokiza zot. Komil inson odamzod
orzu qilgan jamiki ezgu xislat va fazilatlarni о‘zida mujassam etgan insondir .
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston,2019.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.T.:
O’zbekiston 2017.
3. Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat,
2017
4. Mirziyoyev Sh.M “ Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz.T.:O’zbekiston, 2017
5. O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. Barkamol
avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevor. T.:Sharq,2017
6. “Ilk qadam” maktabgacha ta’lim muassasining davlat o’quv dasturi.T.:
2018
7. Qodirova F.R, Qodirova R.M. Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi.T, Fan va
texnologiya 2011
8. O’zbekiston Respublikasi davlat maktabgacha ta’lim muassasasi
to’g’risidagi Nizom. T: 2017
35

9. Hasanboyeva O,Tadjiyeva M, Toshpulatova Sh va boshq. Maktabgacha
ta’lim pedagogikasi. T.: Ilm-ziyo, 2018
10. Qodirova.F, Toshpulatova Sh, A’zamova M. Maktabgacha pedagogika.
O’quv qo’llanmaT.: Ma’naviyat, 2019
11. Qodirova F.R, Tashpulatova Sh.K. Bolalar bog’chasida metodik
ishlar.Darslik T.: Voris, 2019
12. Qayumova N. Maktabgacha pedagogika. T.2017
13. Qodirova.F.R, Toshpo’latova Sh.Q, Kayumova N.M, A’zamova M.N
Maktabgcha pedagogika. Darslik “ Adabiyot uchqunlari ” nashriyoti 201 8
14. Qodirova . F . R , Toshpo ’ latovaSh . Q , KayumovaN . M ,
A ’ zamovaM . NMaktabgchapedagogika . Darslik “ Tafakkur ” nashriyoti 2019
Elektron ta’lim resurslari:
www.pedagog.uz
www.ziyonet.uz
www.edu.uz
www.kasu.uz
36

Komil inson shakllantirishda mehnat tarbiyasi

Купить