Дата регистрации 22 Май 2023
66 ПродажKompleks birikmalar va eritmalar analizi
![2MAVZU: KOMPLEKS BIRIKMALAR VA ERITMALAR ANALIZI
REJA:
KIRISH. Kompleks birikma haqida tushuncha.
II. ASOSIY QISM
2.1. Metallarni kompleks (koordinatsion) birikmalarining umumiy tavsifi.
2.2. Kompleks binkmalar eritmasidagi muvozanat. Barqarorlik va
qarorsizlik doimiylari.
2.3. Komplekslarning shartli barqarorlik doimiylari.
2.4. Eritmada kompleks hosil bo'lish jarayoniga ta'sir etuvchi omillar.
III.TAJRIBA QISM.
3.1.Kaliy ferrsianetni [ (K
4 Fe(CN)
6 ] ertitmasini tayyorlash va uni standartlash.
3.2. Analizni bajarish tartibi
IV. XULOSA.
Foydalanilgan adabiyotlar.
KIRISH](https://docx.uz/documents/7f65abd9-5f93-40ac-9ed4-4795aa128ec9/page_2.png?v=1)
![42.1. Metallarni kompleks (koordinatsion) birikmalarining umumiy
tavsifi Juda ko'p urinishlar, harakatlar bo'lganiga qaramasdan, bugungi kunda
ham kompleks birikma uchun benuqson va mukammal ta rif keltirish qiyin.
Koordinatsion kimyo sohasidagi ishlari bilan mashhur bo'lgan rus olimi Yu. N.
Kukushkin ta'rifiga ko'ra, kompleks (koordinatsion) birikmalami serqirra
xususiyatlarini mukammal qamray olmasada, eng ixcham ta'rif "Mustaqil
ravishda mavjud bo'la oladigan moddalardan hosil bo'lgan birikmalar" kompleks
birikmalar deyiladi.
Kompleks birikmalar (qisqacha komplekslar) kompleks hosil qiluvchi metall M
va unga bog'langan ligand (avvalgi nomi addend)lardan L tarkib topgan. Metall
atomi M va ligand L kompleksning ichki sferasini (yoki ichki koordinatsion
sferasini) tashkil qiladi. Kompleks birikmaning formulasi yozilganda
kompleksning ichki sferasi kvadrat qavsga olinadi. Ligand sifatida neytral
molekula (odatda, asos xossali) yoki manfiy zaryadlangan anionlar
(asidoguruhlar) bo'lishi mumkin. Oddiy musbat zaryadli kationlar ligandlik
xususiyatini namoyon etmaydi. Agar kompleksning ichki sferasining musbat
yoki manfiy zaryadi bo'lsa, ana shu zaryadni neytrallash uchun, (oddiy sharoitda
barcha sof birikmalar elektroneytral bo ladi) tashqi sferani hosil qiluvchi ionlar
kerak bo'ladi. Tashqi sferada faqatgina ionlar emas, balki neytral molekulalar
ham, ko'pincha suv molekulalari (jumladan, kristallizatsion suv) bo'lishi
mumkin.
a) K
4 [Fe(CN)
6 ,J-3H O tarkibli kompleksni ko'rib chiqaylik. Uning nomi kaliy₂
geksasianoferrat (II) uchgidrati (kaliy ferrosianid, sariq qon tuzi) bo'lib, unda
kompleks hosil qiluvchi metall temir (II), ligandlari esa sianid anionlari CN
Temir (II) va oltita sianid guruhlari komleksning ichki koordinatsionsferasini
tashkil etadi. U yuqorida berilgan formulada, kvadrat qavs bilan ajratib
qo'yilgan. Mazkur kompleksning tashqi sferasida (ichki sferani [Fe(CN),]
neytrallovchi) to'rtta kaliy kationi K va yana uchta suv molekulasi bor.
b) Platina (II) komplekslaridan: trans [PI(NH
3 )
2 ,CI], K
2 [PICI
2 ] va [Pt(NH
3 )
4 .CI,
birinchisida ichki sfera elektroneytral bo'lgani uchun tashqi sfera ionlari yo'q.
Ikkinchi kompleksda ichki sferaning [PtCl ikkita manfiy zaryadi bo'lgani uchun
tashqi sferasida ikkita kaliy kationi K bor. Uchinchi kompleksda ichki sferaning
[Pt(NH)4] zaryadi musbat ikki bo'lgani uchun tashqi sferasida ikkita xlond ioni
CI-bor.
Ba'zan bir kompleksning tashqi sferasi o'rnida, boshqa kompleksning ichki
sferasi kelishi mumkin, masalan, tarkibi quyidagicha bo'lgan komplekslarda
(Pt" (NH
3 )
4 ][ PtCI
4 : [Co
III (NH
3 )
6 [Cr" I
(CN)
6 :
Tashqi sferadagi neytral molekulalar (ionlar emas!), suv va boshqa erituvchi
molekulalari bundan mustasno, klatrat molekulalar, bunday birikmalar esa](https://docx.uz/documents/7f65abd9-5f93-40ac-9ed4-4795aa128ec9/page_4.png?v=1)
![5klatrat birikmalar deyiladi. Masalan, NiJ-10A, tarkibli nikel (II) kompleksida
bunda A karbamid OC(NH): molekulasi, 10 ta karbamid molekulasi bo'lib,
ulardan faqat oltitasi ichki sferada joylashgan. Qolgan 4 ta karbamid molekulasi
va ikki yodid ioni tashqi sferada o'rin olgan. Ana shu tashqi sferadagi 4 ta
karbamid molekulasi klatrat molekulalar deyiladi. Kompleksning tarkibini
quyidagicha tasvirlash mumkin:
[NIA 4A. Mazkur kompleks klatrat birikmalar turkumiga kiradi. Aytish lozimki,
ba'zan klatrat birikmalar boshqacha talqin qilinadi. L ligand kompleks hosil
qiluvchi metall M bilan tabiatiga ko'ra turlicha (ion, kovalent, qutbli; kelib
chiqishiga ko'ra donor-akseptor, dativ) kimyoviy bog hosil qilishi mumkin.
Koordinatsion bog bir, qo'sh yoki uch bog' ko'rinishida
bo'lishi mumkin.Bundan buyon metalining neytral ligand bilan hosil qilgan
koordinatsion bog'ini liganddan metallga yo'nalgan strelka bilan belgilaymiz:
Masalan, Fe CNAg-S
2 O
3 Sb-CI va hokazo. Aytish lozimki, ba'zan koordinatsion
bog deganda faqat donor akseptor bog' anglanadi: M L. Bunday atamaviy rang
baranglik odatiy hol bo'lib, mohiyati ma'lum bo'lgach hech bir
anglashilmovchilikni keltirib chiqarmaydi.
Kompleks hosil qiluvchi metall atomini ligandlar bilan hosil qilgan
koordinatsion bog'lar soni markaziy metall atomining koordinatsion soni deb
ataladi. Koordinatsion son 2, 3, 4, 5, 6 va hokazo, ba zi nodir metallarda 12
gacha bo’lishi mumkin. Ko'pchilik hollarda koordinatsion son 2, 4, 6 bo'lib, 8
dan ortiq koordinatsion bog 'lar kam uchraydi.
Odatda, metallning koordinatsion soni uning oksidlanish darajasiga mos
kelmaydi, balki metallning koordinatsion bog'lar soni oksidlanish darajasidan
katta bo'ladi.Turli koordinatsion sonli metall komplekslaridan namunalar:
a) kordinatsion soni 2 bo'lgan:
H
3 N—Ag- –NH
3 ]
b) kordinatsion soni 3 bo'lgan:
[HgJ
3 ]
c) kordinatsion soni 4 bo'lgan:
NH CI-Pt-Cl NH .
va hokozolar kordinatsion soni 8 tagacha bo'lishi mumkin. koordinatsion bog’
lar soni ligandning dentatligi (eski atama bo'yicha
koordinatsion siqm) deb ataladi. Lagandlar mono yoki poli (bi, tri, tetro, penta, geksa)
dentatli bo'lishi mumkin
Monodentatli ligandlarga F – CI
- Br- J- H-. CN- NO2- SCN- va hokazo. faqat bitta donor
atomi bo'lgan neytral Molekulalar: ammiak NH,, aminlar, masalan, birlamchi aminlar
RNH, (R organik radikal) suv molekulasi va hokazo. Ular. odatda, (ikkita metall atomi](https://docx.uz/documents/7f65abd9-5f93-40ac-9ed4-4795aa128ec9/page_5.png?v=1)
![6orasida ko prikli bog' hosil qila olishini hisobga olmaganda) faqat bitta koordinatsion bog'
hosil qiladi. Kvadrat tuzilishdagi quyidagi kompleks ionlarda monodentat ligandlar
quyidagicha bog'langan:
[PtBr
4 ]
Kvadrat shaklida tuzilgan [Pt(C2O4)2)] 2-
: platina (II) komplekslarida ligandlar
Bidentat [O=C-O O-C=O]
Pt
[O=C-O O-C=O]
Etilendiamin NH
2 CH
2 CH
2 .NH
2 , molekulasi tasvirda yoy shaklida ko'rsatilgan.
Bu tasvirda ikkita etilendiamin molekulasidan har biri metallik halqada
bidentatlikninamoyon etadi:
Dietilentriamin NH
2 CH
2 CH
2 NH CH
2 CH
2 NH
2 , (uchta donor azot atomi
orqali) iminodisirka kislotasi anioni OOCCN
2 , NH-CH
2 -COO (azot atomi va har
bir karboksil guruhdagi manfiy zaryadli kislorod atomlari orqali) tridentatlikni
namoyonetadi.
Trietilentetramin NH (CH )2NH(CH )2NH(CH ) NH (barcha azot atomlari₂ ₂ ₂
orqali koordinatlanadi) nitrilotrisirka kislotasining anioni N(CH COO) (azot
₂
atomi va har bir karboksil guruhdagi bittadan ja mi uchta manfiy zaryadli
kislorod atomlari bilan koordinatlanadi), triaminotrietilamin N(CH CH-NH),
₂
(barcha azot atomlari orqali koordinatlanadi) va boshqa organik molekula yoki
anionlar tetra dentatlikni namoyon etadi. Etilendiamin trisirka kislota OOCCH
NHCH.CH; N(CH,COO) pentadentatlik koordirtasiyani ikkita azot va uchta
₂
karboksil guruhining manfiy zaryadlı kislorod atomlari hisobiga namoyon etadi.
Geksadentatlik ligand sifatida etilendiamintetrasirka kislotani misol tariqasida
keltirish mumkin.
Bu ligand, (EDTA etilendiamintetr aasetat) (-OOCCH )
₂
2 , NCH
2 CH
2 ,
N(CH
2 COO-)
2 ikkita azot atomi va to'rtta karboksil guruhidagi manfiy zaryadli
kislorod atomlari orqali koordinatlanadi.
Polidentat ligand o'zining yuqori dentatligini amalga oshirmasdan undan kamroq
koordinatsiona i egallashi ham mumkin,
Ba'zan markaziy metall atomining M koordinatsion soni yoki ligandning
dentatligi rasman noaniq bo'lib qoladi, masalan, ferrosen Fe(C
5 H
5 )
2 -temir-di
siklopentadiyenil (C
5 H
5 siklopentadiyenil, ya'ni siklopentadiyenning C
5 H
6 bitta
protoni ajralgan radikali) yoki dibenzolxromda Cr(C
6 H
6 )
2
C5 H 5–Fe –C5 H5 C6 H 6–Cr –C6 H6
metall atomlari (temir yoki xrom) ligandning birorta donor atomi bilan emas,
balki ligandning butun molekulasi, siklopentadiyenil Call, yoki benzol bilan
bog'langan. Komplekslarning bunday turini sendvich birikma yoki metallarning
aromatikkomplekslari (ligand-aromatik birikma bo'lgani uchun) deyiladi.](https://docx.uz/documents/7f65abd9-5f93-40ac-9ed4-4795aa128ec9/page_6.png?v=1)
![7Ular π−¿ komplekslarning xususiy holidir. Metallarning donor vazifasini
bajaruvchi to'yinmagan qo'sh va uch bog'li bo'lgan ligandlar bilan hosil qilgan
komplekslari -komplekslar deyiladi. Mumtoz misol sifatida K[Pt(CH)Cl]-H O
₂
tarkibli TSeyze tuzini keltirish mumkin. Uning ichki sferasida to'yinmagan
qo'shbog'li etilen C.H. molekulasi platina (II) ioni bilan C-C qo'sh bog'ining a
elektron buluti hisobiga (1) formulada ko'rsatilganidek bog'langan (a-kompleks):
II) formula qo'sh yadroli t-kompleksga misol bo'ladi
Kompleks birikmalami kation, anion va noelektrolit (aniqrog'i kuchsiz elektrolit)
turlari mavjud. Kation komplekslarining ichki sferasining zaryadi musbat
bo'ladi.
Masalan, (Ag(NH
3 )
2 ]+ [Cu(NH
3 )] 2+
| [PtEn
2 ] 2 +
[CO(NCS)
2 En
2 ] +
Anion turidagi komplekslar ichki sferasining zaryadi manfiy bo'ladi.
Masalan [Ag(S 03)], [Sb(OH)], va hokazo.
₂
Noelektrolit komplekslarning ichki sferasida hech qanday elektrik zaryad
bo'lmaydi. Masalan, [Pt(NH3) Cl], [Ni(DMG)], bunda NDMG-dimetilglioksim
molekulasi (H,C-C-NOH)2. [ZnL2], bu yerda HL -8-oksixinolin molekulasi va
hokazo.
Agar kompleksda faqat bitta kompleks hosil qiluvchi metall bo'lsa,
bunday kompleks bir yadrolik (monoyadrolik) kompleks deyiladi. Masalan,
tarkibida faqat bitta palladiy (II) atomi bo'lgan [PdCl] kompleksi bir yadrolik,
ikkita platina (II) atomi bo'lgan [Pt (NH) Cl]-ikki yadrolik (biyadrolik)
₂
kompleks deyiladi. Ko'p yadrolik (poliyadrolik) komplekslar ham mavjud.
Poliyadrolik kompleksda bir vaqtning o'zida ikki yoki uchta metall
atomlari bilan bog'langan ligand ko prikli ligand deyiladi. Masalan, yuqoridagi
misollarda ko'rsatilganidek, ikkita xlorolig-and va ikkita bromoligandlar ko prik
vazifasini o'tamoqda. Ko'p yadrolik komplekslarda ham metallmetall bog'lanish
mavjud bo'la oladi.Metall metall bog'lar, odatda, uchtadan ortiq bo'lgan hollarda
ularni klasterli birikmalar yoki klasterlar ("klaster" o'zbekcha shingil, gujum
ma'nosini anglatadi)deyiladi. Metall-ligand bog'i, ta'kidlab o'tilganidek, bir,
qo'sh, uch (ba'zi komplekslarda metall-metall bog'lanishi hatto to'rt) bog'li
bo'lishi mumkin.
Masalan, mis (1)ning tetraaminlik kompleksida [Cu(NH) to'rtta oddiy
qutbli kovalent koordinatsion, donor akseptor bog'lanish CuNH, bor. Cu(II)-
ammiak koordinatsion bog'larining har biri ammiak molekulasidagi "erkin"
elektron jufitini ammiak molekulasidan mis (11)ning bosh orbitallariga tortilishi
hisobiga hosil bo'ladi va yozuvda donordan akseptorga yo'nalgan strelka bilan
belgilanadi. Shunday qilib, elektron juft (beruvchi) donor ammiak molekulasi,
elektron juftining (qabul qilib oluvchi) akseptor-mis (II) ionidir. Elektron](https://docx.uz/documents/7f65abd9-5f93-40ac-9ed4-4795aa128ec9/page_7.png?v=1)
![8juftlami umumlashuvi hisobiga to'rtta (mis (II) ammiak) koordinatsion bog' hosil
bo'ladi.
Ferrosianid kompleks ionida [Fe(CN) oltita temir (II) sianoguruh,
koordinatsion bog'i mavjud bo'lib, ulami shartli ravishda quyidagicha tasvirlash
mumkin:
Bu kovalent bog'lar go'sh kovalent (qutbli) bog'lardan iborat bo'lib, biri
donor akseptor o-tabiatli, ikkinchisi dativ a tabiatga ega. Dativ bog'lanish
mexanizmini taqriban quyidagicha tasvirlash mumkin.
Sianid ionida CN "erkin"elektron jufti bo'lib, kompleks hosil bo'lish
jarayonida u temir (II) atomiga tortiladi, natijada liganddan metallga yo'nalgan o
donor-akseptor bog'i hosil bo'ladi. Bundan tashqari, 3d elektron konfiguratsiyali
temir (II) atomi o'z d-elektronlarini sianoguruhning bo'sh (kovaklashtiruvchi)
molekulyar orbitaliga o'tkazishi mumkin, natijada 8 dativ (metalldan ligandga
yo'nalgan) koordinatsion bog hosil bo'ladi. Ligand (sianoguruh)ni ham metall
(temir (II)) atomining elektronlarini umumlashuvi hisobiga temir (II)-sianogumh
kovalent (qutbli) koordinatsion qo'sh bog i hosil bo'ladi. Elektron bulutini oltita
koordinatsion bog bo'ylab ana shunday bir tekis taqsimoti natijasida temir
atomidagi musbat zaryad ikiriga va sianoguruh zaryadi manfiy birga teng
bo'lmay qoladi. Boshqacha aytganda, ferrosianid ioni [Fe(CN)] tarkibida haqiqiy
Fe² kationi va CN anionlari mavjud bo'lmay kompleks hosil qiluvchi metallning
ligandlar bilan hosil qilgan mustahkam kompleks ion mavjud bo'ladi.
Ana shunday manzara boshqa metall komplekslariga ham xos bo'lib,
ularda ko'p zaryadli metall kationlari aslida mavjud emas, chunki kompleks
"alohida" ionlardan emas, balki markaziy metall atomi va elektronlarini
umumlashtirib yuborgan ligandlami mustahkam birikmasidan iborat. Shuning
uchun metallaming koordinatsion birikmalari haqida so'z yuritilganda, kompleks
hosil qiluvchi metalini ion deb atash joiz emas, balki uning holatini (oksidlanish
darajasini) ko'rsatish to'g'ri bo'ladi, masalan, temir (II), lekin Fe² ioni emas;
kumush (I), lekin Ag" kationi emas; qalay (IV), lekin Sn" ioni emas va hokazo
Shuningdek, kompleksning ichki sferasidagi rasman manfiy zaryadli ligandlami
anion deb atash noto'g'ri bo'ladi, masalan, sianoguruh, sianid ioni CN emas
nitroguruh, nitrit ioni NO emas; xloroligand xlorid ioni emas va hokazo.
Umuman olganda, kompleks hosil qiluvchi markaziy metall atomidagi samarali
musbat zaryad uning oksidlanish darajasining qiymatidan kichikroq
bo'ladi.
Koordinatsion bog tabiatini yuqorida keltirilgan bayoni qisqa va
soddalashtirilgan bo'lib, unda haqiqiy manzarani faqat sifatiy shakli ochilgan
holos. Metallarning koordinatsion birikmalaridagi kimyoviy bog' tabiati uch xil](https://docx.uz/documents/7f65abd9-5f93-40ac-9ed4-4795aa128ec9/page_8.png?v=1)
![9yondashuv: kristallik maydon nazariyasi, valent bog'lar usuli va molekular
orbitallar nazariyalari asosida tushuntiriladi.
Metall komplekslarida markaziy metallni "oddiy" birikmalarida
kuzatilmaydigan g'ayri oddiy valent holatlar kuzatiladi: nol, yuqori, past, musbat
oksidlanish darajalari va hatto manfiy oksidlanish darajasi ( mumkin. metall
anioni) bo'lishi
Metallarning g'ayri oddiy valent holatlari karbonillik (liganduglerod
oksidi CO), sianidlik (ligand sianoguruh), ftoroguruhli (ligand-F) anioni va ba'zi
boshqa, elektron bulutini beruvchi va ayni holda o'ziga tortuvchi ligandlari
bo'lgan komplekslarda kuzatiladi. Masalan, [Cr(CO)s], [Mo(CO)], [W(CO),
[Fe(CO)4], [Co(CO)] karbonil komplekslarda markaziy metallining valent holati
mos ravshda xrom (2-), molibden (2-), volfram (2-), temir (2-), kobalt (1-).
[PtF], [NIF. [Ni(CN)], komplekslarida ham g'ayri oddiy oksidlanish darajalar:
platina (V). nikel (IV), nikel (1), nikel (0), mis (III), kumush (III) namoyon
bo'lmoqda. Ba'zi kristall kompleks birikmalarda, masalan, ishqoriy metallaming
kraun efirii komplekslarda ishqoriy metall aniaonlari, masalan, natriy anioni Na
topilgan.
Markaziy metall atomi g'ayri oddiy oksidlanish holatida bo'lgan boshqa
komplekslar misollarini ko'plab keltirish mumkin. Bunday komplekslarda
markaziy metall atomini g'ayri oddiy oksidlanish darajasi va barqarorlik
sababini molekular orbitallar nuqtayi nazaridan tushuntiriladi.
Komplekslarning ichki sferasining geometrik konfiguratsiyasi (fazoviy
tuzilishi) markaziy metall atomi, ligand tabiati hamda tashqi sferasiga ko'ra
turlicha: chiziqli, uchburchak, kvadrat, tetraedr, oktaedr, piramida, bipiramida va
hokazo shakllarda bo'lishi mumkin. Kompleks strukturasi (tuzilishi)
rentgenostruktura va spektral usullar vositasida aniqlanadi.
2.2 Kompleks birikmalar eritmasidagi muvozanat . Barqarorlik va
beqarorsizlik doimiylari
Kation va anion komplekslar, odatda, suvda oson eriydi. Ularning suvli
eritmalarida kimyoviy muvozanat qaror topadi, ba'zan bunday muvozanat ancha
murakkab bo'ladi. Noelektrolit komplekslar, odatda, suvda oz eriydi, erigan
qismi kuchsiz elektrolit sifatida namoyon bo'ladi.
Masalan, kumushning ammiakli kompleksi (Ag(NH
3 )
2 ]CI yoki kaliy
ferrosianid K
4 [Fe(CN)
6 ] suvda eritilganda avval birlamchi elektrolitik
dissotsiatsiya boradi. bunda kompleksning tashqi sfera ionlari ajralib ketadi
[Ag(NH
3 )
2 ]—[Ag(NH
3 )
2 ] +
+CI -
K
3 [Fe(CN)
6 ]—4K +
+ [Fe(CN)
6 ] 4-
Tashqi sferasida ioni bo'lgan kompleksning birlamchi dissotsiatsiyasida
kompleks kuchli elektrolit sifatida ionlarga to'liq dissotsilanadi. So'ngra](https://docx.uz/documents/7f65abd9-5f93-40ac-9ed4-4795aa128ec9/page_9.png?v=1)
![10elektrolit sifatida ichki sfera ligandlari ajraladi.
Masalan, kumushning ammiakli kompleks ioni dissosilanganda ichki sferadagi
mmiak molekulalari bosqichli ravishda suv molekulalariga almashadi:
[Ag(NH
3 )
2 ] +
+H
2 O= [Ag(NH
3 )(H
2 O)] +
+NH
3.
[Ag(NH
3 )(H
2 O)] +
+H
2 O= [Ag(H
2 O)
2 ] +
+NH
3.
Kompleks ichki sferasi dissotsiatsiyasining har bir bosqichi o'zining
kimyoviymuvozanat doimiysi bilan tavsiflanadi.
Yuqorida keltirilgan kimyoviy tenglamalarda kompleksning ichki sferasidan
ajralib chiqayotgan ligand o'mni suv molekulasi bilan egallanishi ko'rsatilgan.
Amalda kompleks ion dissotsiatsiyasi yozilgan tenglamada ixchamlik ma'nosida
suv ko'rsatilmaydi. Biz ham keyingi boblarda ana shu odatga amal qilamiz.
Umumiy holda kompleks hosil bo'lish muvozanatini ko'rib chiqamiz. Aytaylik,
M-metall ioni L ligand molekulalarini bosqichma bosqich biriktirib, qator
komplekslar hosil qilmoqda Bu formulalarda barcha faolliklar muvozanat holati
uchun, B , B ... By muvozanatning haqiqiy termodinamik doimiylari, ya'ni₁ ₂
kompleks hosil bo'lishning alohida bosqichi muvozanat doimiylaridir. Kompleks
hosil bo'lishi bosqichli muvozanat doimiylarining ko'paytmasi kompleks hosil
bo'lish to'liq muvozanatdoimiysiga teng:
Haqiqiy termodinamik barqarorlik va qarorsizlik doimiylari (agar ular
muvozanat faolliklari orqali ifodalangan bo'lsa) faqat reagentlar, erituvchi tabiati
va haroratgagina bog'liq bo'lib, konsentrasiyaga bog'liq emas. Konsentratsion
barqarorlik va qarorsizlik doimiylari (ya'ni muvozanat konsentratsiyalari orqali
ifodalangan doimiylik) yuqorida keltirilgan omillardan tashqari eritmaning
konsentrasiyasi va ion kuchiga ham bog'liq bo'ladi. Shuning uchun
kompleksning barqarorlik yoki qarorsizlik doimiysining son qiymati
keltirilganda muvozanatning tegishli tenglamasidan tashqari faqat haroratnigina
emas, balki ion kuchini JK ham ko'rsatish kerak.Tarkibi va tuzilishi bir xil va
ligandlari kislorod yoki azot donor atomi orqali markaziy atomga
koordinatlangan turli metall komplekslarining barqarorlikdoimiylari quyidagi
tartibda o'zgarishi
Mn 2+
< Fe 2+
< Co 2+
<Ni 2+
<Cu 2+
> Zn²+
tajriba asosida aniqlangan. Bu tartib Irving Uilyams qatori deb ataladi va uning
nazariy asosi ham mavjud
Komplekslaming barqarorlik doimiylari eritmadagi zarralarning muvozanat
konsentratsiyalarini hisoblash va komplekslarning nisbiy barqarorligini baholash
imkonini beradi. Agar, masalan, organizm biror metall birikmalari bilan o'ta
to'yingan bo'lsa, bu odatda turli darajadagi zaharlanishga olib keladi, oiganizmga
turli antidot zaharsiz ligandlar (ba'zi kompleksonlar, unitiol va boshqalar)
kiritiladi. Ular tanani zaharlovchi metallar bilan barqaror, eruvchan komplekslar](https://docx.uz/documents/7f65abd9-5f93-40ac-9ed4-4795aa128ec9/page_10.png?v=1)
![11hosil qilib, ularni organizmdan tabiiy yo'l bilan chiqarib yuboradi. Agar
aksincha, organizmda qaysi bir metall yetishmayotgan bo'lsa (masalan,
kamqonlikda temir moddasining yetishmasligi), unda organizmga shu
metallning o'rtacha barqarorlikdagi kompleks birikmalari yuboriladi.
2.3. Komplekslarning shartli barqarorlik doimiylari
Kompleks birikmaning eritmasida ligandlar turli shakllarda mavjud bo'lib,
kompleks bosil bo'lish muvozanatidan tashqari boshqa, qo'shimcha
muvozanatlarda ham ishtirok etishi mumkin. Agar, masalan, erkin ligand
sezilarli asosli xossaga ega bo'lsa (ko'p uchraydigan tipik holat) u kislotalar bilan
ta'sirlashib, ularning protonin biriktirib oladi. Bunday yonaki jarayonlarning
turlari ko'p. Eritmadagi ligandning barcha shakllarini hisobga olish maqsadida,
shaklan konsentratsion barqarorlik va qarorsizlik doimiylariga o'xshash
kompleksning shartli konsentratsion barqarorlik doimiysi yoki shartli
konsentratsion qarorsizlik doimiysi tushunchalari kiritilgan.
Shartli qarorsizlik doimiysi uchun ham shunga o'xshash ifodani (zarralar
zaryadlari ko'rsatilmagan) yozish mumkin: Shartli barqarorlik va beqarorlik
doimiylari aslini olganda biror kimyoviy muvozanatning haqiqiy termodinamik
doimiysi bo'la olmaydi. Ularning son qiymatlari reaksiya sharoiti o'zgarishi
bilan o'zgarib ketadi. Shunday bo'lsada, ulardan, ligandlar ishtirok etayotgan
raqobatdosh yonaki reaksiyalarni hisobga olish maqsadida, amaliy hisoblarda
foydalaniladi.
Boshqa turdagi raqobatdosh yonaki reaksiya (muvozanat)lar bo'lgan hollar
uchun ham kompleksning shartli barqarorlik doimiysini hisoblash tenglamasini
chiqarish mumkin.
Uqdirish lozimki, kiritilgan shartli barqarorlik doimiysi tushunchasi
nisbatan sodda (7.1) muvozanat uchungina o'rinli. Boshqa hollarda, konkret
holga qarab shartli barqarorlik doimiysining ma'nosi o'zgaradi.
Boshqacha aytganda, hosil bo'lish funksiyasi bu o'rtacha koordinatsion son
(ligandlaming o'rtacha soni) bo'lib, bitta markaziy kompleks hosil qiluvchi
metall atomiga bog'langan ligandlar sonini anglatadi.
2.4. Eritmada kompleks hosil bo'lish jarayoniga ta'sir etuvchi omillari
Muhit pH qiymatining ta'siri. Kompleks hosil bo'lish jarayoni yoki ligandlarni
yonaki, raqobatdosh reaksiyalarida vodorod ionlari ishtirok etgan hollarda,
eritma pH muhitini o'zgarishi kompleks hosil bo'lish jarayoniga sezilarli ta'sir
etadi. Masalan, kumushning ammiakli kompleksi [Ag(NH)2] neytral va kuchsiz
ishqoriy sharoitda mavjud bo'lib, kislotali sharoitda bu kompleks, kumush xlorid
oq cho masini hosil qilib, parchalanadi:
[Ag(NH
3 )]+CI
2 + 2H20 AgCl + 2NH
3 + 2H O.₂](https://docx.uz/documents/7f65abd9-5f93-40ac-9ed4-4795aa128ec9/page_11.png?v=1)
![12Ko'pincha, metall ionlarini kompleksga to'liq bog'lash maqsadida, kompleks
hosil bo'lish reaksiyasi kuchsiz ishqoriy sharoitda olib boriladi. Bunday
sharoitda vodorod ionlarining ligandga birikish ehtimoli kamayib,
ligandning muvozanat konsentratsiyasi ortadi, (7.1) muvozanat o'ng tomonga
siljiydi, ya'ni metall ionlarini kompleksga bog'lanish darajasi ortadi. Ammo
metall ionlari gidrolizlanib, gidroksidlar hosil qilmasligi uchun kuchli ishqoriy
sharoitda kompleks hosil bo'lish reaksiyasi, odatda, olib borilmaydi.
Ligand konsentratsiyasini ta'siri. Ligandning konsentratsiyasi qanchalik yuqori
bo'lsa metall ionlari kompleksga shunchalik to'liq bog'lanadi. Haqiqatan, ligand
L konsentratsiyasi ortganda (7.1) muvozanat o'ngga siljiydi va "erkin" metall
ionlarining konsentratsiyasi kamayadi.
Kompleks hosil qiluvchi metall bilan oz eruvchan birikma hosil qiluvchi begona
ionlarning ta'siri. Eritmaga begona ionlarni qo'shilishi ba'zan kompleksni
parchalanishiga olib keladi
Misol uchun, kumushning ammiakli kompleks [Ag(NH)] eritmasidagi
muvozanatini (ichki sferadagi ammiak molekulalari o'mini oluvchi suv
molekulalarini ko'rsatmagan holda) ko'rib chiqamiz:
[Ag(NH)]-[AgNH NH, Ag" + 2NH.
Bu kompleks ancha barqaror bo'lgani (xona haroratida barqarorlik doimiysi B
ning logarifmi lg3-7,21) uchun oddiy sharoitda bu muvozanat chapga [Ag(NH)]
kompleks hosil bo'lish tomoniga siljigan bo'ladi. Eritmaga yodid I ionlari
kiritilsa, kumush yodidni eruvchanlik ko'paytmasi K,(Ag)-8-10-, kumush
xloridnikidan K.(Ag)-1.78-10-10 bir necha tartibga kichik bo'lgani sababli
Ag+J-Agl
kuchi ta'siri. Eritmani ion kuchi o'zgarganda ionlarning muvozanat faolliklari,
binobarin, reagentlarning muvozanat konsentrasiyalarning nisbati o'zgarishi
sababli eritma ion kuchining o'zgarishi ham kompleks hosil bo'lish muvozanati
jarayoniga ta'sir etadi.
Haroratning ta'siri. Barqarorlik va beqarorlik doimiylari ham boshqa har qanday
kimyoviy muvozanat doimiysi kabi haroratga bog'liq, shuning uchun harorat
o'zgarganda kompleks hosil bo'lish muvozanati u yoki bu tomonga siljishi
muqarrar.](https://docx.uz/documents/7f65abd9-5f93-40ac-9ed4-4795aa128ec9/page_12.png?v=1)
![13TAJRIBA QISM .
Ferrosianidometriya usul
Kerakli asbob uskunalar va reaktivlar;
Stakan, 250 ml o’lchov kolba, rux metali yoki rux sulfat, kons sulfat kislata,
distillangan suv, difenilamin
Ishni bajarish tartibi;
Kaliy ferrosianetning 0,05 M eritmasini tayyorlash uchun K
4 [Fe(CN
6 )] namunasi
qayta kristallanadi va 130 ֠֠֠֠C da quritish shkafida quritiladi. Natijada olimgan
quriq modda dastlabki moddalarga qo’yiladigan talablarga javob beradi. Uning
0,05 M eritmasini tayyorlash uchun zarur bo’lgan namuna massasi
M
K4[Fe(CN6)] =368,36*0,05*V
k /1000
yordamida hisoblanadi.250 ml eritma tayyorlash uchun 4,6045 gramm atrofida
modda olib texnik va analtik tarozida tortib olinadi. Tortib olingan namuna 250
ml hajmli o’lchov kolbasida eritiladi. Hosil qilingan eritma kolbaning
belgisigacha suyultirib yaxshilab aralashtirilsa ishga yaroqli bo’ladi. Ko’pincha
kaliy ferrosianetning taxminiy konsentratsiyali eritmasi tayyorlanib uning titri
rux sulfat yoki rux metalidan tayyorlangaan eritma yodamida aniqlanadi.
0,1 M ZnSO
4 eritmasini tayyorlash uchun 6,5 g rux metali olib uni 1l
hajmli o’lchov kolbasida 2N li H
2 SO
4 eritmasida eritib eritmaning hajmini 1 l ga
yetkazish kerak.
Kaliy ferrosianid eritmasining standartlash uchun tayyorlangan rux sulfat
eritmasidan 25 ml olib unga 50ml suv 2 g ammoniy sulfat 20 ml 6 N sulfat
kislata 2-3 tomchi 1 foizli K
3 [Fe(CN
6 )] eritmasi va difenilamin ning (indicator)
konsentrlangan sulfat kislatadagi 1 foizli eritmasidan 3tomchi qo’shiladi. Hosil
qilingan aralashma ozgina vaqtga qoldiriladi eritma havorang tusga kirgach 0,05
M K
4 [Fe(CN
6 )]eritmasi yordamida sariq rang paydo bo’lguncha titrlanadi.
K
4 [Fe(CN
6 )] eritmasining ortiqcha hajmi rux sulfat eritmasi bilan tomchilatib
sekin titrlangan holda aniqlanadi. 3 tomchi indicator uchun sarflangan titrand
hajmiga 0,05M eritmasidan qo’shish tavsiya qilinadi.
Rux ionini aniqlash . eritmadagi rux ionini yoki rux qotishmasidagi ruxni
aniqlash uchun tegishli miqdor namuna olinadi. Bunda hosil qilingan eritmaning
taxminiy konsenttatsiyasi 0,1 M atrofida bo’lishiga ahamiyat beriladi. Agar rux
qotishmasi olingan bo’lsa u 6 N li sulfat kislatada yuqoridagi kabi eritiladi va
eritma tayyorlanadi.
Analizni bajarish tartibi yuqorida keltirilgan . analiz natijasni hisoblashda
kaliy ferrosianidning rux bo’yicha titridan foydalanish qulay. Buning uchun
quyidagi formula asosida](https://docx.uz/documents/7f65abd9-5f93-40ac-9ed4-4795aa128ec9/page_13.png?v=1)
![14T
K4[Fe(CN6)]/Zn =65*C
K4[Fe(CN)6]/1000
K
4 [Fe(CN
6 )] ning rux bo’yicha titri hisoblanadi. Bu yerdagi C
K4[Fe(CN6)] ni
hisoblashda dastlabki titlashda sarflangan K
4 [Fe(CN
6 )] eritmasi hajmiga 0,05
ml qo’shilishi va undan ortiqcha K
4 [Fe(CN
6 )] ni titrlashga ketgan rux
eritmasiga to’g’ri keladigan K
4 [Fe(CN
6 )] hajmi ayirib tashlanishi kerak .
aniqlanadigan moddaning massasi
m
zn =T
K4[Fe(CN6)]/zn* Vzn 2+
Formula yordamida hisoblanadi . agar tekshirish uchun rux qotishmasi olingan
bo’lsa , undagi ruxning massa ulushi quyidagicha hisoblanadi.
W
ZN =m
ZN /a*100% bu yerda a namunaning massasi
Xulosa Yuqorida bayon etilgandek berilgan namunada moddalardan olib
tajribani bajaramiz. Tajribada ferrosianidometriya usulida kaliy ferrosianid
misolida kompleks birikmalarni aniqlaymiz bunda uning eritmasi sariq ranga
kirgach eritmani sariq ranga kirguncha titrlashni davom ettiramiz hisoblashlarni
amalga oshiramiz.](https://docx.uz/documents/7f65abd9-5f93-40ac-9ed4-4795aa128ec9/page_14.png?v=1)
25
-
Похожие документы
- Infraqizil spesktroskopiya
- Suyuqlik va gaz aralashmalarini tozalash uchun adsorber va absorberlarni
- Suyuq aralashmalarni ajratish uchun rektifikatsion kolonnalami qurilmasini hisoblash va loyihalash
- Turli aralashmalami quyuqlashtirish, bug’latish qurilmasini hisoblash va loyihalash
- Suyuqlik suyulik va suyuqlik qattiq jism sistemasida ekstraksiyalash