Konchilik korxonalarida ishlatiladigan transport mashinalari turlari. Transport mashinalarning umumiy tasnifi

KONCHILIK KORXONALARIDA ISHLATILADIGAN TRANSPORT 
MASHINALARI TURLARI. TRANSPORT MASHINALARNING UMUMIY TASNIFI. 
 
 
Reja:
1.Transport mashinalarining umumiy guruhlari.
2. Kar’yer transportining vazifalari.
3. Kon transport mashinalarining umumiy tavsifi.
 
Tayanch so’z va iboralar:  Tashuvchi mashinalar, uzlukli transport, sidirgich, lokomotiv, 
elektrovoz, teplovoz, tortuvchi agregat, lentali konveyer, osma sim arqon yo‘llar, pnevmatik 
transport, gidravlik transport.
 
Transport mashinalari. Bu turkumga foydali qazilmalarni yer osti va usti sharoitlarida 
tashuvchi, har xil yordamchi materialllar va yuklarni tashuvchi mashinalar o‘rganiladi. 
Bunday mashinalar turkumiga: Uzluksiz va Uzlukli (davriy) transport vositalari kiradi.   
Uzluksiz  transport  (yukni  uzluksiz  tashuvchi)  vositalariga: 
konveyer  transporti  (lentali,  kurakli  va  boshqa  maxsus 
konstruksiyali),  o‘z  og‘irligi  bilan,  pnevmo  va 
gidroenergiyasi bilan yuk tashuvchi vositalar.

Uzlukli  transport  (yukni  bo‘lak-bo‘lak  yoki 
davriy  ravishda  tashuvchi)  vositalariga:  barcha  g‘ildirakli 
yuk  tashish  vositalari,  Temir  yo‘l  transporti,  alohida 
bo‘laklar  bilan  uzlukli  yuk  tashuvchi  sidirgichlar  va 
boshqalar.


Karyer  transporti   –  bu  kavjoydan  qazib  olingan  kon 
massasini  qabul  qilish  (boyitish  fabrikasi  qoplama  jins 
ag‘darmasi va X.z)  punktlargacha tashib beradigan vositalar 
majmuidir.  Bu  vositalar  Karyerlardagi  texnologik 
jarayonlarni  bir-biriga  bog‘lovchi  bo‘g‘in  bo‘lib,  ko‘p 
mehnat  va  harajatlar  sarfini  talab  qiladi.  Foydali  qazilmani 
qazib  olish  uchun  sarflangan  harajatlarning  45-50  %,  ayrim 
xollarda 65-70% transport harajatlarini tashkil qiladi.  Karyer 
transportida «yuk aylanmasi» va «yuk potogi» degan iboralar 
ishlatiladi.   
Temir yo‘l transportini yillik yuk 
aylanmasi katta (25 mln t. va undan 
ko‘p) va tashish masofasi 4 km dan ko‘p 
bo‘lgan karyerlarda qo‘llash tavsiya 
etiladi. Temir yo‘l transportini 
qo‘llanganda pog‘onalar ish frontining 
uzunligi katta (300-500 m va undan 
ortiq), poyezdning burilish radiusi 
kamida 100-120 m va Yo‘lning 
ko‘tarilishi qiyaligi 20-30% gacha 
bo‘lishi talab qilinadi. Agar karyerlarda 
yangi, takomillashtirilgan yuk tortish 
agregatlar qo‘llansa, yo‘lning qiyaligini 
40-60% gacha yetkazish  mumkin. 
Bunda karyerlarda temir yo‘l 
transportini samarali qo‘llash 
chuqurligini 300-350 m.gacha 
yetkazishga imkon yaratiladi.    
Yuk  tashish  sostavlari  (Lokomotiv  va  vagonlar)    va  relsli 
yo‘llar  temir  yo‘l  transportining  asosiy  vositalari  hisoblanadi. 
Karyerlardagi  temir  yo‘llar  Statsioner   (turg‘un)  yoki  Vaqtincha  
xizmat  qiluvchi  turlarga  bo‘linadi.    Statsioner    temir  yo‘llar, 
asosan  karyerning  ishlamaydigan  yonbag‘rida  qoldirilgan 
transport  bermalariga  (supalariga)  joylashtiriladi  va  uzoq  muddat 
davomida xizmat qiladi. Vaqtincha xizmat qiluvchi temir yo‘l esa 
karyer  ishchi  yonbag‘ridagi  pog‘onalar  ishchi  maydoniga 
qurilgan  bo‘lib,  pog‘ona  ish  fronti  chizig‘i  surilishi  bilan,  davriy 
ravishda  yangi  (pog‘ona  ish  fronti  chizig‘iga  yaqin)  o‘zanga 
(joyga) surib boriladi. 

Lokomotiv  sifatida  Elektrovoz,  Teplovoz  va  tortuvchi 
agregatlardan  foydalaniladi.  D-94,  D-100  m,  YEL-1,  13E-1 
rusumli  kontaktli  elektrovozlar  kuchlanishi  1500-3000  voltga 
teng o‘zgarmas tok yordamida ishlaydi.

Teplovozlar  uchun  elektr  toki  va  trolley  simlar  kerak  emas. 
Shu sababli ularning foydali ish koeffitsiyenti (FIK) yuqori 24-26 
%  ni  tashkil  qiladi.  OPE-1,  OPE-2  rusumli  tortish  agregatlari 
avtonom  elektr  energiyasi  manbasiga  (dizel  seksiyasiga)  ega 
bo‘lganligi  va  har  bir Vagon  motor bilan ta’minlanganligi sababli 
kontakt elektr liniyalarsiz ishlaydi.    
Avtomobil  transporti    asosan  yuk  aylanmasi  kichik  (15-20 
mln.t)  va  tashish  masofasi  4-5  km.gacha  bo‘lgan  karyerlarda 
qo‘llanadi.  Yuk  ko‘tarish  quvvati  katta  (75-180  tonna)  bo‘lgan 
avtoag‘dargichlar  barpo  etilishi  natijasida  avtomobil  transportini 
yillik  yuk  aylanmasi  50-60  mln.t.  va  undan  ortiq  bo‘lgan 
karyerlarda  xam  qo‘llash  samarali  bo‘lishi  ta’minlangan.  Hozirgi 
vaqtda  avtomobil  transporti  temir  va  rangli  metall  karyerlarida 
keng qo‘llaniladi. Avtomobil transporti qo‘llaniladigan karyerlarda 
kontakt  liniyalari,  temir  yo‘llar  bo‘lmasligi  va  yo‘llarning  qiyaligi 
katta  (80-100%),  burilish  radiusi  kichikligi  (15-25m)  tufayli  kon-
kapital  ishlar  hajmi  nisbatan  kam,  karyerni  qurish  muddati  qisqa 
xamda arzon bo‘lishi ta’minlanadi.

Konveyer  transporti  (lentali  konveyerlar)  yumshoq  va 
yaxshi  maydalanadigan  (bo‘laklar  o‘lchami  400mm  gacha 
bo‘lgan)  kon  jinslarini  tashishda  qo‘llanadi.  Karyerlarda 
ishlaydigan  qazish  uskunalari  unumdorligining  diopazoni  keng 
(15000  m 3
/soatgacha)  bo‘lishi  konveyerlardan  har  qanday  yillik 
yuk  aylanmalarida  ham  foydalanish  imkonini  beradi.  Yuk  tashish 
jarayonining  uzluksizligi va 18 0
gacha qiyalikda amalga oshirilishi 
konveyer  transportining  asosiy  afzalligidir.    Yillik  yuk  aylanmasi 
20-30 mln.t., chuqurligi 150 m dan ko‘p va tashish masofasi 10-20 
km  bo‘lgan  karyerlarda  konveyer  transportini  qo‘llash  yuqori 
samaradorlikni ta’minlaydi.   
Agar  konveyer  transporti  avtomobil  va  temir 
yo‘l  transporti  bilan  birgalikda  (Aralash)  qo‘llanilsa,  uning 
samaradorligi  yanada  yuqori  bo‘ladi.  Hozirgi  vaqtda 
qoyasimon,  bo‘laklarining  o‘lchami  1000  mm.gacha 
bo‘lgan  kon  jinslarini  tashishga  mo‘ljallangan  maxsus 
konveyerlar  ishlab  chiqarilmoqda.  Bu  konveyerlar  lentali 
konveyer  transportini  qo‘llanish  doirasini  yanada 
kengaytirishga imkon yaratadi.

Aralash transport   - qazish joyidan qazib olingan 
kon  massasini    birin-ketin  turli  transport  vositalariga  qayta 
yuklab  tushirish  joyigacha  tashish  jarayonlari  tizimidir. 
Bunda  har  bir  turdagi  transport  ishlashi  qulay  bo‘lgan 
sharoitlarda  qo‘llanadi.  Masalan,  konveyer  transporti 
karyerning  eng  chuqur  joyida,  avtotransport  yuqoriroqda, 
temir  yo‘l  transporti  esa  yer  yuziga  yaqin  gorizontlarda 
qo‘llanishi  texnik-iqtisodiy  jixatdan  maqsadga  muvofiq 
hisoblanadi (5.8-rasm).

Yer osti kon transportining  sanoatning  boshqa sohalarida 
ishlatiladigan transportdan  maxsus xususiyatlari  shundan 
iboratki, birinchidan, kon laximlarining  kesim  yuzasi  
kichik bo‘lganligi uchun transport qurilmalarini  ishlatish 
tor sharoitda amalga oshiriladi va ikkinchidan  zaboy 
qazish joyining jilishiga    
qarab  u  yerda  o‘rnatilgan  transport  qurilmalarini    ham  surib 
turish  va  shu  bilan  birgalikda  zaboyga  bevosita  yaqin  joylashgan 
lahimda  o‘rnatilgan  transport    vositalari  va  jihozlarini    vaqti-vaqti 
bilan  uzaytirib  yoki  qisqartirib  turish  lozim  bo‘ladi.  Bularning 
xammasi  kon  transport  mashinalari  va  qurilmalarining 
konstruksiyasiga maxsus talablar qo‘yadi va ularni ishlatishni ancha 
 murakkablashtiradi.

Transport  mashinalarining  asosiy  vazifalari:1)  foydali 
qazilma va boshqa nokerak tog‘jinslarini qazib olinayotgan joydan  
olib  uzluksiz  ravishda  belgilangan  joyga  tashish;  2)  yuklarni 
tashishda  ish  jarayonlarini  to‘la  mexanizatsiyalashtirish  va 
avtomatlashtirish;  3)  yuk  tashishda  eng  harajat  qilish;  4)  foydali 
qazilmani  tashishda,  uning  sifati  o‘zgarmasligi,  Chang 
ko‘tarilmasligi,  shovqin  va  texnik  xavfsizlikni  ta’minlashi;  5) 
transport  vositasining  unumdorligi  qazib  olinayotgan  yukning 
miqdoriga  mos  kelishi;  6)  transport  qurilmasi  soddaligi,  ishlatishda 
kam  ishchi  kuchi  talab  etishi,  oson  bo‘laklarga  bo‘linib,  oson 
yig‘uvchanligi va h.k. lar.

Bundan  tashqari  bu  kursda  yordamchi  mashinalar,  yuk 
ortgichlar,  yukni  joylashtirgichlar,  yukni  bir  joyga  to‘plovchi 
bunkerlar, itargich va tortgichlar, Yukli vagonchalarni ag‘dargichlar, 
to‘xtatgichlar va x.k. lar o‘rganiladi.   2.1-rasm. Shaxtada  uchta  qatlam qazib  olinishida  
transport lahimlari sxemasi:
1-yarus  shtreki; 2 va 3 – panel bremsbergi va ukloni; 4 va 
5 – uchastka  bremsbergi  va ukloni; 6 - asosiy shtrek; 7 - 
kvershlag; 8 - stvol atrofi lahimlari;  9 - vertikal stvol
Kon transportining umumiy tavsifi. Kon korxonalarida transport 
vazifalari

Kon  transporti  shaxta,  rudnik  va  karyerlarning  sanoat  transporti  sifatida 
foydali  qazilmani  qazib  olish  texnologik  jarayonining  eng  asosiy  zvenolaridan 
biridir. Transport qurilmalari kon korxonalarida foydali qazilmalarni zaboy (qazish 
joyi)dan  yer  osti  yoki  ochiq  kon  lahimlari  bo‘ylab  va  undan  keyin  kon  tepasidan 
boyitish  fabrikasi  yoki  temir  yo‘l  vagonlariga  yuklash  punktigacha,  tog‘  jinslarini 
esa ag‘darmagacha tashish uchun hizmat qiladi. Shu bilan birgalikda kon transporti 
to‘lg‘azma  va  yordamchi  materiallar  hamda  jihozlarni  kon  ustidan  shaxtaga 
tashishni  ta’minlaydi.  Undan  tashqari,  kon  transporti  odamlarni  gorizontal  va  qiya 
lahimlar  bo‘ylab  ish  joyigacha  va  smena  tugagandan  so‘ng  stvol  atrofi 
qo‘rasigacha tashishga hizmat qilib, konchilarning mehnat sharoitlarini yaxshilaydi 
va ish vaqtining unumsiz sarfini qisqartiradi.

Yuklar  tashiladigan  Lahimlarning  uzunligi,  odatda,  bir  necha  kilometrni 
tashkil qiladi, ayrim hollarda esa bir necha o‘n kilometr bilan o‘lchanadi. Shaxtada 
bir  vaqtning  o‘zida  bitta  emas,  odatda  bir  nechta  qazish  va  tayyorlov  zaboylari 
ishlaganligi  tufayli,  yer  osti  transporti  yo‘llarni  ko‘p  shoxobchalarga  bo‘linib 
ketishi  bilan  tavsiflanadi.  Ularni  murakkablik  darajasi  konning  kon  -  geologik 
sharoiti  va  uni  qazish  tartibiga  bog‘liq.  Yo‘llar  ko‘pincha  o‘zoro  ketma  -  ket 
almashiladigan  gorizontal,  qiya,  ba’zilarida  esa  Vertikal  uchastkalardan  tashkil 
topishligi transport sxemasini yanada murakkablashiga olib keladi.

Misol  tariqasida  2.1–Rasmda  shaxtada  ko‘mirning  bir  yo‘la  uchta  qiya 
qatlami  qazib  olinishidagi  transport  kon  lahimlarining  sxemasi  keltirilgan. 
Lahimlarning  nomi  rasm  osti  yozuvlarida  berilgan.  Rasmda  strelkalar  bilan  yuk 
oqimining yo‘nalishi ko‘rsatilgan.   
Tashilayotgan  yuklar  –  ko‘mir,  ma’dan,  kaliy  tuzi  va 
boshqa  foydali  qazilmalar  –  mayda  (ba’zilarda  -  hatto 
chang)  va  yirik  bo‘laklardan  tashkil  topgan  bo‘lib,  oddiy 
material hisoblanadi. Ba’zi hollarda bitta kon korxonasining 
o‘zida  foydali  qazilmaning  2  -  3  va  undan  ko‘p  turli 
yiriklikdagi  navlari  bir-biriga  aralashtirilmasdan  alohida 
tashiladi.

Yer  osti  kon  transportining  sanoatning  boshqa 
sohalaridagi  transportdan  farqlanadigan  maxsus  hususiyati 
shundan  iboratki,  kon  lahimlarining  kesim  yuzasi  kichik 
bo‘lganligi uchun, transportni ishlatish tor sharoitda  amalga 
oshiriladi.   

Kon  korxonasi  me’yorida  ishlashi  uchun  kon 
transporti  aniq,  beto‘xtov  ishlashi  va  foydali  qazilmani   
zaboydan  o‘z  vaqtida  To‘liq  olib  chiqilishini  va  zaboydagi 
ishlar  to‘xtamasligini  ta’minlashi,        kon  ishlarini 
jadallashtirish  metodlarini,  korxonaning  rivojlanishi  va 
o‘sishini ta’minlashi zarur. Undan tashqari, kon transportiga 
uni  ishlatish  narhi  va  mehnat  hajmi  mumkin  qadar  kam 
bo‘lishi  hamda  havfsizligi  yuqori  darajada  bo‘lishi  kabi 
umumiy talablar qo‘yiladi.   
Kon  korxonalarida  transportning  narhi  foydali 
qazilmani umumiy tannarhining  ko‘pgina qismini tashkil 
qiladi.  Shuning  uchun  transportni  ishlatish  bo‘yicha 
harajatlarni  turli  yo‘llar  bilan  kamaytirish  korxonaning 
umumiy  harajatlarini    va  uning  mahsuloti  tannarhini 
sezilarli darajada kamayishiga olib kelishi mumkin.

Kon  transporti,  odatda,  anchagina  parallel  va 
ketma-ket bo‘g‘inlardan tashkil  topgan bo‘lib , shu bilan 
birgalikda jihozlarining turlari ham har hil bo‘ladi.

Shuning  uchun  kon  transportini  mexanizatsiyalash 
faqat  har  bir  bo‘g‘inini  alohida  mexanizatsiyalashdan 
iborat  bo‘lib  qolmay,  balki  texnik  va  tashkiliy  jihatdan 
bog‘langan  va  bir  tekisda  ishlaydigan  majmua  tizimini 
barpo  etishdan  iboratdir.  Bu  shu  jihatdan  ham  zarur-ki, 
ba’zi  vaqtlarda  transportning  alohida  bo‘g‘inlari 
O‘rtasida  to‘laqonli  tashkiliy  bog‘lanish  bo‘lmaganligi 
tufayli,  ular  foydali  qazilmani  qazib  chiqarishni  cheklab 
qo‘yishi,    biri  ikkinchisining  ishi  to‘xtab  qolishiga 
majbur  qilishi  va  bo‘g‘inlar  oralig‘ida  anchigina 
ishchilarni qo‘shimcha jalb qilishga olib kelishi mumkin.   
Kon  transportini  to‘g‘ri  va  samarali  ishlashi 
hamda takomillashib borishi:

-  transport  vositalari  turlari  va  majmuasini 
konning  kon-texnik  sharoitlariga  qarab  va  qazish 
tartibiga mos ravishda belgilash;

-  transport  qurilmalarining  asosiy 
parametrlarini  hisoblash  belgilangan  me’yorlarga, 
Unumdorlik  va quvvatning zarur  zapaslariga rioya 
qilish;

-  mashina  va  mexanizmlarning  sifatini 
oshirish;

-  mashinalarning  reja  -  ogohlantiruv 
ta’mirini o‘z vaqtida tashkil qilish va ularni kuzatib 
turish;

- kon transportini boshqarishni to‘g‘ri Yo‘lga 
qo‘yish  va  havfsizlik  talablariga    rioya  qilish 
yo‘llari orqali ta’minlanadi.   
Transport mashinalar tasnifi

 

Kon  korxonalarida  qo‘llaniladigan  barcha  transport 
mashinalari  harakatlanish  usuli  bo‘yicha  ikki  guruhga 
bo‘linadi (2.3 - rasm).

Birinchi  guruhga  uzluksiz  ishlaydigan  transport 
vositalari  kiradi.  Bunday  qurilmalarda  ish  harakati  uzliksiz 
bo‘lib, odatda, uzoq Vaqt davomida o‘zgarmay qoladi. 

Ikkinchi  guruhga  uzlukli  (siklik)  ishlaydigan 
transport  vositalari  kiradi.  Ularda  yuk  tashish  ma’lum 
harakat sikli bo‘yicha davriy ravishda amalga oshiriladi.

Uzluksiz  ishlaydigan  qurilmalarda  ularni  ishga 
tushurgandan  keyin  ish  harakati  avtomatik  ravishda 
bajariladi.  Uzlukli  ishlaydigan  qurilmalarda  esa,  odatda, 
harakatni boshqarish talab qilinadi.

Konveyer    va  skreper  transporti,  odatda,  «eltish», 
temir  yo‘l  transporti  -  «tashigich»,  shaxtadan  yuqoriga  klet, 
platforma yoki skipda chiqarish transporti - «ko‘tarish» deb 
ataladi.   
Uzluksiz  ishlaydigan  transport  qurilmalariga  quyidagilar 
kiradi:

-  barcha  ko‘rinishdagi  konveyerlar  (kurakli,  tasmali, 
plastinali, kovshli va x.k.);

-  uzluksiz  simarqonli  tashigich  (vagonchalarda  temir  iz 
bo‘ylab);

- osma sim - arqon yo‘llari qurilmalari;                                  

- Pnevmatik va gidravlik transport qurilmalari;

-  gravitatsion  transport,  ya’ni  yukni  yo‘naltiruvchi  (nov, 
quvir  va  h.k)  lar  bo‘ylab  og‘irlik  kuchi  hisobiga  tashish 
qurilmalari.

Uzlukli  ishlaydigan  transport  qurilmalariga  quyidagilar 
kiradi:

-  lokomotiv transporti;

-  avtomobil transporti;

-    temir  iz  bo‘ylab  o‘ziyurar  tashigichlar  va  o‘ziyurar       
vagonchalar;

-  skreper qurilmalari;

-  temir iz bo‘ylab uchli sim – arqon tashigichlar.   NKMK ga qarashli “MURUNTOV” oltin konidagi 
mashhur a=37*li konveyer     E’TIBORINGIZ 
UCHUN 
RAHMAT