Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 94.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Oktyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Konfliktlarni hal etishda uchinchi taraf ishtiroki. (Arbitraj. Mediatorlik)

Sotib olish
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG`BEK NOMIDAGI O`ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI SOTSIOLOGIYA YO’NALISHI 3- BOSQICH TALABASI HAMRAYEVA VASILANING KONFLIKTLAR SOTSIOLOGIYASI FANIDAN MUSTAQIL ISHI Mavzu: Konfliktlarni hal etishda uchinchi taraf ishtiroki. ( Arbitraj . Mediatorlik ) Toshkent 1 Reja : Kirish Asosiy qism 1. Konfliktni hal qilishda uchinchi shaxs ishtirok etishining zaruriy shartlari 2. Nizolarni hal qilishda uchinchi shaxsning ishtirok etish shakllari 3.Nizolarni hal qilishda uchinchi tomonning samarali ishtirok etish shartlari. Arbitraj va Mediratorlik Xulosa Glossariy Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 Kirish Konflikt so’zi lotinchadan tarjima qilganda “to’qnashuv” degan ma’noni bildiradi va boshqa tillarda: ingliz, nemis, frantsuz tillarida deyarli o’zgarmagan. Turli zamonaviy nomaxsus ensiklopediyalarda qabul qilingan konflikt ta’riflarining tahlili ularning o’xshashligini ochib beradi. Mojarolar hayotimizning abadiy hamrohidir. Har qanday mojaroning zamirida odatda konstruktiv yoki halokatli oqibatlarga olib keladigan qarama-qarshilik yotadi. Hayot konfliktlarga to’la. Insonning jamiyatdagi yashash tarzini turli ziddiyatlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Turli nizo va ziddiyatlar bilan umr davomida, har qanday yoshda, har qanday joyda , har qanday vaziyatda to’qnash kelish mumkin. Konfliktlar uyda, maktabda, ko’chada, o’quvchilar orasida, ota-onalar va farzandlar , xodim va uning rahbariyati orasida, jamoa a’zolari o’rtasida sodir bo’lishi mumkin. Konfliktlar, odatda, ko’p vaqt odamlar birga bo’ladigan hollarda , ya’ni ular uzoq muddat bir- birlari bilan va ruhiy muloqotda bo’ladigan hollarda, ular ma’lum muddat o’zaro birga bo’lishga majbur bo’lgan paytlarida ko’proq sodir bo’ladi. Konflikt har doim tahdidlar, dushmanlik, norozilik, tushunmovchiliklarni keltirib chiqaradigan salbiy hodisa, ya’ni iloji bo’lsa, undan qochish kerak degan tushuncha mavjud. Ilk davr vakillari ilmiy maktablar rahbariyat, shuningdek, ziddiyat samarasiz tashkilot va noto’g’ri boshqaruv belgisidir, deb hisobladi. Biroq, hozirgi vaqtda menejment nazariyotchilari va amaliyotchilari ba’zi nizolar, hatto eng yaxshi xodimlar bilan munosabatlarga ega bo’lgan eng samarali tashkilotda ham, nafaqat mumkin, balki maqsadga muvofiqdir, degan nuqtai nazarga tobora ko’proq moyil bo’lmoqda. Ko’pincha, masalan, xo’jayin va bo’ysunuvchi, xodim yoki mijoz o’rtasida yuzaga keladigan nizolar janjal yoki chekinishga aylanadi. Ikkala variant ham emas samarali usul nizolarni boshqarish. Psixologlar va sotsiologlar ziddiyatli odamning xatti-harakati uchun yana bir nechta variantni taklif qilishadi. K. Tomas va R. Kilman tomonidan ishlab chiqilgan konfliktli o’zaro ta’sirdagi shaxs xatti-harakatlarining ikki o’lchovli modeli konfliktda keng tarqaldi. Ushbu model konflikt ishtirokchilarining o’z manfaatlariga va 3 qarama-qarshi tomonning manfaatlariga yo’naltirilganligiga asoslanadi. Konflikt ishtirokchilari o’z manfaatlarini va raqibning manfaatlarini tahlil qilib, xatti-harakatlarning 5 ta strategiyasini (kurash, chekinish, yon berish, murosaga kelish, hamkorlik) tanlaydilar. Nizo kim bilan olib borilayotganini yoki nizoni hal qilishga urinishni aniq tushunish kerak. O’ziga ishongan raqib odatda muloqotda ochiqchasiga bo’ladi va o’zaro kelishuvdan qochmaydi. Ishonchsiz odam shov-shuvlardan qochishga harakat qiladi, maqsadlarini oshkor qilmaydi, ammo shu bilan birga « tamoyillarga rioya qilish» ostida ojizligini yashirib, qaysarlik bilan o’z o’rnida tura oladi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, nizolarning mavjudligining o’zi emas, balki ularni konstruktiv bo’lmagan yo’llar bilan hal qilmaslik munosabatlarni buzilishiga olib keladi. Mojarosiz munosabatlar yaxshi munosabatlarning belgisi emas, balki munosabatlar yo’qligining belgisi bo’lishi mumkin. Konfliktlarni konstruktiv tarzda hal qilish yuqori darajadagi yaqinlik va yuqori sifatli munosabatlarga olib kelishi mumkin . Mojaroni muvaffaqiyatli hal qilish uchun unga sabab bo’lgan haqiqiy sababni aniqlash kerak. Er yuzida yotadigan sabab ko’pincha shunchaki bahona bo’ladi. Odatda, odamlar o’zlarining noroziligining asl sababini aytib berishdan uyalishadi, bu ularning mag’rurligiga zarar etkazishi yoki ularni kamsitishi mumkin deb taxmin qilishadi. Ko’pincha mojaro tomonlari tomonidan haqiqiy sababni aniqlashning o’zi tezda munosabatlarni tartibga solishga olib keladi Konflikt yechimini topish passiv holatdagi munosabatni emas, balki aktiv, ya’ni faol munosabatni talab etadi. Konfliktli vaziyatda ko’pchilik ilpulsiv, ya’ni anglanmagan harakat olib boradi. Ularga konfliktli vaziyatda o’zini tutish bo’yicha bilim va malakalar yetishmaydi. Vaziyat esa o’z ustidan nazorat o’rnatilishini talab etadi. Demak, konflikt vaziyat o’ylangan qadamlarni so’raydi. Bu - konfliktga bo’lgan ongli munosabat belgisi bo’ladi. Ziddiyatga nisbatan ongli munosabat jarayonida inson nizoni nazorat ostida ushlab tura oladi, ziddiyatga o’z ta’sirini o’tkaza oladi, tomonlar his- tuyg’ularining 4 “ko’pirib” ketmasligi uchun oldini oladi, tomonlarni konstruktiv munosabatlarga chorlaydi, ularni muzokaralar stoliga olib kela oladi, nizoni keltirib chiqargan muammo haqida o’ylash, fikr va mushohada qilish muhitini yarata oladi. Asosiy qism 2.1 Konfliktni hal qilishda uchinchi shaxs ishtirok etishining zaruriy shartlari Nizolarni boshqarish jarayoni ko’plab omillarga bog’liq bo’lib, ularning ko’pchiligini nazorat qilish qiyin. Masalan, shaxsning qarashlari, shaxslar, guruhlarning motivlari va ehtiyojlari. Mavjud stereotiplar, g’oyalar, noto’g’ri qarashlar, noto’g’ri qarashlar ba’zan yechimlarni ishlab chiquvchilarning sa’y- harakatlarini bekor qilishi mumkin. Konfliktning turiga qarab, turli xil xizmatlar echimini izlash bilan shug’ullanishi mumkin: tashkilot rahbariyati, xodimlarni boshqarish xizmati, psixolog va sotsiologlar bo’limi, kasaba uyushma qo’mitasi, ish tashlash qo’mitasi, politsiya va boshqalar. sudlar. Konfliktni tugatish samaradorligiga ta’sir qiluvchi muhim omil - bu uni hal qilishda uchinchi tomonning ishtiroki. Nizolarni hal qilish - bu uchinchi shaxs ishtirokida raqiblar o’rtasidagi ziddiyatni bartaraf etishdir. Ushbu faoliyat vositachilik deb ataladi. Mediatsiya - bu nizolashayotgan tomonlar tomonidan muammoning yechimini topish jarayonini uchinchi shaxs ishtirokida optimallashtirishdan iborat bo’lgan maxsus faoliyat turi bo’lib, bu nizoni tugatishga imkon beradi Uchinchi tomon ishtiroki nizolarni konstruktiv hal etishning eng qadimiy usullaridan biridir. U qadim zamonlardan beri Xitoyda, Afrika mamlakatlarida qo’llanilgan, bu erda urug’ yoki qabila oqsoqollari muammoli va ziddiyatli vaziyatlarni nizosiz hal qilishni ta’minlovchi o’ziga xos professional vositachilar vazifasini bajargan. 5 Mojaroda uchinchi shaxs sifatida kim ishtirok etishi mumkin? Rasmiy yoki rasmiy vositachilik vositachining me’yoriy maqomga ega ekanligini yoki raqiblarga ta’sir o’tkazish qobiliyatini nazarda tutadi. Norasmiy, norasmiy vositachilik mediatorning me’yoriy maqomining yo’qligi bilan bog’liq, ammo nizo tomonlari bunday muammolarni hal qilishda ushbu shaxslarning norasmiy vakolatlarini tan oladilar. Rasmiy vositachilar sifatida quyidagilar bo’lishi mumkin: davlatlararo tashkilotlar (masalan, BMT va boshqalar); individual shtatlar; davlat yuridik institutlari (arbitraj sudi, prokuratura va boshqalar); hukumat yoki boshqa davlat komissiyalari (ish tashlashlarni tartibga solish uchun tuzilgan va hokazo): huquqni muhofaza qilish organlari vakillari (masalan, maishiy nizolar bo’yicha mahalliy politsiyachi): korxonalar, muassasalar, firmalar va boshqalar rahbarlari; jamoat tashkilotlari (mehnat nizolari va nizolarni hal qilish komissiyalari, kasaba uyushma tashkilotlari va boshqalar); professional vositachilar-konfliktologlar. Norasmiy vositachilar odatda: mashhur odamlardir. ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyatda muvaffaqiyatga erishganlar (siyosatchilar, sobiq davlat arboblari); diniy tashkilotlar vakillari; shamanlar (Rossiyaning Uzoq Shimoli xalqlari orasida); psixologlar, o’qituvchilar, ijtimoiy xodimlar; turli darajadagi ijtimoiy guruhlarning norasmiy rahbarlari; katta yoshdagilar (ona, ota, buvi va boshqalar): do’stlar, qo’shnilar, mojaroning shunchaki guvohlari. Konfliktli munosabatlarni tartibga solishda uchinchi shaxsning ishtirok etishining maqsadga muvofiqligi raqiblar uchinchi shaxsga yordam so’rab murojaat qilganmi yoki u konfliktning o’zi aralashganmi bilan bog’liq. Quyidagi hollarda taraflarning o’zlari mediatorga murojaat qiladilar. 1. Tartibga solish ob’ekti uzoq davom etgan konfliktdir. Barcha dalillar, kuchlar, vositalar tugadi, ammo chiqish yo’li yo’q. 6 2. Tomonlar bir-biriga qarama-qarshi, bir-birini istisno qiluvchi manfaatlarni himoya qiladi va umumiy til topa olmaydi. 3. Konfliktni hal qilishda asosiy bo’lgan huquqiy norma yoki boshqa mezonlarning turlicha talqin qilinishi. 4. Tomonlardan biriga jiddiy zarar yetdi va bu raqibga nisbatan sanktsiyalarni talab qiladi. 5. Tomonlar uchun yaxshi munosabatlarni saqlab qolish muhim, ziddiyat shiddatli emas, lekin ular o’zaro maqbul echim topa olmaydi. 6. Muxoliflar vaqtinchalik kelishuvga kelishdi, lekin uni amalga oshirishda tashqi ob’ektiv nazorat zarur Hozirgi vaqtda nizolarni hal qilishda uchinchi shaxslarning aralashuvi jadal rivojlanish davrini boshidan kechirmoqda va rivojlangan mamlakatlarda turli ziddiyatli vaziyatlarda sud muhokamasiga muqobil sifatida qo’llaniladi. G’arbiy Evropada mehnatga oid nizolar vositachilar yordamida tobora ko’proq hal qilinmoqda. Birinchi marta AQShda paydo bo’lgan ushbu xizmat turi nizo tomonlari kelishmovchiliklarni o’zlari hal qila olmaydigan hollarda qo’llaniladi. Nizolashayotgan tomonlar tomonidan o’z tashkilotining mehnat munosabatlari bo’yicha kengashiga (axloq qo’mitasi va boshqalar) shikoyat qilish keng qo’llaniladi. Ushbu parametr muammoning mohiyatini ob’ektiv baholash, o’zaro ayblovlarni neytrallash va nizoni hal qilish yo’lini topish imkonini beradi. So’nggi yillarda jamiyatimizda ziddiyatlar kuchayib borayotgan bir sharoitda Rossiyada ham samarali vositachilikni rivojlantirishga, xususan, tadbirkorlik sohasidagi nizolarni hal qilishga qiziqish sezilarli darajada oshdi. G’arbiy Evropada mehnatga oid nizolar vositachilar yordamida tobora ko’proq hal qilinmoqda. Birinchi marta AQShda paydo bo’lgan ushbu xizmat turi nizo tomonlari kelishmovchiliklarni o’zlari hal qila olmaydigan hollarda 7 qo’llaniladi. Nizolashayotgan tomonlar tomonidan o’z tashkilotining mehnat munosabatlari bo’yicha kengashiga (axloq qo’mitasi va boshqalar) shikoyat qilish keng qo’llaniladi. Ushbu parametr muammoning mohiyatini ob’ektiv baholash, o’zaro ayblovlarni neytrallash va nizoni hal qilish yo’lini topish imkonini beradi. So’nggi yillarda jamiyatimizda ziddiyatlar kuchayib borayotgan bir sharoitda Rossiyada ham samarali vositachilikni rivojlantirishga, xususan, tadbirkorlik sohasidagi nizolarni hal qilishga qiziqish sezilarli darajada oshdi. Nizolarni hal qilishda hakamlik sudlariga murojaat qilish quyidagi sabablarga ko’ra yuzaga keladi: birinchidan, nizolashayotgan tomonlar arbitr tanlash imkoniyatiga ega (bundan tashqari, hakamlik sudyalarining tarkibi, qoida tariqasida, juda va juda malakali); ikkinchidan, ish yuritish tezligi; uchinchidan, jarayonning nisbatan arzonligi, to’rtinchidan, maxfiylik. Konfliktdagi uchinchi tomon - bu ikki yoki undan ortiq tomonlar o’rtasidagi nizodan tashqarida bo’lgan shaxs yoki guruh, ularga kelishuvga erishishga yordam berishga harakat qiladi. Mojaroning uchinchi ishtirokchisi ikkita rolda harakat qilishi mumkin: • nizolashayotgan tomonlardan birini qo’llab-quvvatlovchi kuch sifatida (bu holda nizoning yakuniga zo’ravonlik yo’li bilan erishiladi, shuningdek, ijtimoiy bosim, matbuot, reklama, jamoatchilik fikrini qo’llab-quvvatlovchi kuch sifatida qo’llash orqali erishiladi); • mustaqil va xolis sub’ekt sifatida. Eng umumiy ma’noda, uchinchi tomon aralashuvi usullarini ikkita sinfga bo’lish mumkin: kontaktli va o’z-o’zidan. Kontakt aralashuvi nizo mavzusiga aylangan masalalarda maxsus tayyorgarlik va tajribaga ega bo’lgan nizolarni boshqarish bo’yicha mutaxassis tomonidan amalga oshiriladi. Odatda bunday uchinchi tomon ilgari nizolashayotgan tomonlar bilan o’z munosabatlariga ega bo’lmagan va uning asosiy maqsadi nizoni shunday hal qilishdir. 8 O’z-o’zidan aralashuv mutaxassis tomonidan amalga oshirilmaydi, balki faqat mojaroni hal qilishdan manfaatdor bo’lganlar tomonidan amalga oshiriladi. Bunday uchinchi tomon odatda nizolashayotgan tomonlar bilan qandaydir munosabatlarga ega bo’lib, ko’pincha konfliktni hal qilishdan emas, balki nizolashayotgan tomonlar o’rtasidagi buzilgan munosabatlarni yaxshilashdan ham manfaatdordir. Mojaroda uchinchi shaxs sifatida kim ishtirok etishi mumkin? Normativ maqomga ega yoki raqiblarga ta’sir o’tkazish qobiliyatiga ega rasmiy uchinchi tomon sifatida quyidagilar bo’lishi mumkin: davlatlararo mojarolarda va davlat darajasidagi mojarolarda • davlatlararo tashkilotlar (masalan, BMT va boshqalar); • alohida davlatlar; • davlat yuridik institutlari (hakamlik sudi, prokuratura); • hukumat yoki boshqa hukumat komissiyalari (masalan, ish tashlashlarni tartibga solish uchun tuzilgan komissiyalar va boshqalar); • huquqni muhofaza qiluvchi organlar vakillari; tashkilotlar o’rtasidagi ziddiyatlarda • tashkilotlar rahbarlari; • jamoat tashkilotlari (mehnat nizolari va nizolarni hal qilish komissiyalari, kasaba uyushma tashkilotlari va boshqalar); • professional mediator-konfliktologlar. Mojaroda norasmiy uchinchi tomon quyidagilar bo’lishi mumkin: • ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyatda muvaffaqiyatga erishgan taniqli shaxslar (siyosatchilar, sobiq davlat arboblari); • diniy tashkilotlar vakillari; • professional psixologlar, o’qituvchilar, ijtimoiy xodimlar; • turli darajadagi ijtimoiy guruhlarning norasmiy yetakchilari; • oqsoqollar (ona, ota, boshqa qarindoshlar, ishdagi hamkasblar va boshqalar); • do’stlar, hamkasblar, qo’shnilar, mojaroning oddiy guvohlari. 9 Norasmiy uchinchi shaxs normativ maqomga ega emas, ammo nizolashayotgan tomonlar bunday muammolarni hal qilishda ushbu shaxslarning norasmiy vakolatlarini tan oladilar. Konfliktli munosabatlarni hal qilishda uchinchi shaxsning ishtirok etishining maqsadga muvofiqligi opponentlarning o’zlari yordam so’rab uchinchi shaxsga murojaat qilganmi yoki u nizoga aralashganmi bilan belgilanadi. Nizoni hal qilishda uchinchi shaxsning ishtiroki qonun hujjatlari yoki boshqa normativ hujjatlar asosida nizoni hal qilishning iloji bo’lmagan va qarama-qarshilik natija bermagan, tomonlardan biri uchun foydasiz yoki xavfli bo’lgan hollarda zarur. Mojaro ishtirokchilari quyidagi hollarda ixtiyoriy ravishda uchinchi shaxsga murojaat qiladilar: o tartibga solish ob’ekti uzoq davom etgan ziddiyatdir (barcha dalillar, kuchlar, vositalar tugagan, ammo chiqish yo’li yo’q); o tomonlar qarama-qarshi, bir-birini istisno qiluvchi manfaatlarni himoya qiladi va umumiy til topa olmaydi; o nizolarni hal qilishda asosiy bo’lgan huquqiy normalar yoki boshqa mezonlar turlicha talqin qilinadi; o tomonlardan biriga katta zarar yetganligi va u raqibga nisbatan sanktsiyalarni qo’llashi; o tomonlar uchun yaxshi munosabatlarni saqlab qolish muhim, lekin ular o’zaro maqbul echim topa olmaydilar; o tomonlar vaqtinchalik kelishuvga erishdilar, ammo uning bajarilishi ustidan tashqi ob’ektiv nazorat zarur. Bunday holda, uchinchi tomon maslahati ikki sababga ko’ra juda samarali bo’lishi mumkin: birinchidan, aralashuvga taklif qilishning o’zi nizo tomonlardan kamida bittasi nizoni hal qilishga undaganligini anglatadi; 10 ikkinchidan, uchinchi shaxsni taklif qilish fakti uning qonuniyligini va shu tariqa uning aralashuvini tan olish ehtimolini oshiradi. Mojaroga uchinchi tomonning tezkor mustaqil aralashuvi quyidagi holatlarda zarur bo’lishi mumkin: • ziddiyatli hodisalarning xavfli kuchayishi, darhol zo’ravonlik tahdidi mavjud; • nizolashayotgan tomonlardan biriga nisbatan zo’ravonlik allaqachon keng miqyosda qo’llanilmoqda; • nizo shaxsan uchinchi shaxs uchun foydasiz bo’lsa; • ziddiyat uchinchi shaxs tomonidan boshqariladigan muhitga salbiy ta’sir ko’rsatadi (menejer konfliktni tartibga solishga majbur bo’ladi, bu esa jamoaga salbiy ta’sir qiladi); • tomonlar kelishuvga erishmagan, uchinchi shaxs esa har ikki tomonning manfaatlarini qondirish imkoniyatiga ega Ushbu chaqirilmagan uchinchi shaxslar taklif qilingan hamkasblarining afzalliklaridan mahrum, lekin ular ham samarali bo’lishi mumkin. Bu, ayniqsa, agar mojaro ishtirokchilari chaqirilmagan uchinchi tomonni ochiq fikrli va yordam berishga chin dildan tayyor deb bilsalar. Mahalliy (hali ham bir nechta) nizolarni hal qilish markazlarining tajribasi shuni ko’rsatadiki, ko’pincha tashkilotlarda uchinchi tomonni jalb qilish quyidagi holatlarda zarur bo’ladi: • ma’muriyat va xodimlar o’rtasidagi foydani taqsimlash, ishdan bo’shatish, qisqartirish, ish haqini to’lamaslik bo’yicha kelishmovchiliklar; turli bo’limlar rahbarlari o’rtasida funktsiyalarni, mulkni taqsimlash bo’yicha nizolar; lavozimga ko’tarilish, qarorlar qabul qilish bo’yicha ma’muriyat ichidagi nizolar; • turli bo’limlar xodimlari o’rtasida funktsiyalarning bir-biriga mos kelishi, ma’lumotlarning yetarli darajada ta’minlanmaganligi sababli kelishmovchiliklar; 11 • rahbarlar va bo’ysunuvchilar o’rtasida boshliqning asossiz da’volari bo’yicha nizolar, qo’l ostidagilarning fikri va muammolariga e’tibor bermaslik; • mutaxassislar va nazorat qiluvchi organlar vakillari o’rtasidagi nizolar (bir tomondan, layoqatsizlikda ayblash, ish ritmini buzish, ikkinchi tomondan, dushmanlik, ma’lumotni yashirish); • tajribali va o’qimishli yosh ishchilar o’rtasidagi ziddiyatlar (bir-birini hurmat qilmaslikda ayblash); • turli bo’limlar mutaxassislari o’rtasidagi nizolar va boshqalar. Qanday aralashuv - kontaktli yoki o’z-o’zidan bo’lishidan qat’i nazar, uchinchi tomonning mavjudligi haqiqati ziddiyatli tomonlarning o’zaro ta’siriga jiddiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Aksariyat hollarda bu ta’sir foydali bo’ladi. To’g’ridan-to’g’ri muzokaralar bilan bir qatorda uchinchi tomon aralashuvi orqali nizolarni hal qilish konstruktiv nizolarni boshqarish shakli sifatida ko’riladi. Uchinchi tomonning ishtiroki mojaroning rivojlanishini hech bo’lmaganda vaqtincha buzg’unchi yo’ldan chalg’itadi, lekin muammolarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Shunday qilib, nizoni hal qilish uchun taraflar tomonidan qilingan sa’y-harakatlar o’rtasida uchinchi tomonning aralashuvi, ayniqsa, bu aralashuv faol va kuchli bo’lsa, tomonlarning mustaqil ravishda kelishuvga borish tendentsiyasini zaiflashtirishi mumkin. Muvaffaqiyatli vositachi har doim asosiy o’yinchilar uchun juda muhim bo’lib qolish xavfidan qochadi. Mediatorning harakatlari kelishuvga erishishni tezlashtiradi, lekin tomonlarning mediatorga qaramligini yanada kuchaytirishi mumkin. Agar bu vaziyatda kelishuv vositachi tufayli mumkin bo’lsa, nega kelajakda undan shunga o’xshash yordamga umid qilmaslik kerak? Shunday qilib, uchinchi tomonning aralashuvi aniq cheklovlarga ega va nizolarni hal qilishning universal vositasi emas, ammo u kelishmovchiliklarni kamaytirish va bartaraf etishda, odamlar, guruhlar, tashkilotlar o’rtasidagi munosabatlardagi keskinlikni kamaytirishda juda foydali va muhim bo’lishi mumk 12 2.2 Nizolarni hal qilishda uchinchi shaxsning ishtirok etish shakllari Neytral va xolis ishtirokchi sifatida harakat qilgan uchinchi shaxs bir necha shakllarda aralashuvi mumkin. Qaror ustidan uchinchi tomon nazorati darajasiga qarab, uning nizolarni hal qilishda ishtirok etishning bir nechta mumkin bo’lgan shakllari (rollari) ajralib turadi:  hakamlik sudyasi -arbitr  vositachi  yordamchi-mediator  kuzatuvchi « Arbitr» - uchinchi tomonning, o’z vakolatlari bo’yicha eng avtoritar, nizoda ishtirok etish turi. Hakam har ikki tomonni navbat bilan tinglab, raqiblar uchun majburiy bo’lgan qarorlar qabul qiladi. Qadimgi rus knyazlari, urug’ oqsoqollari tomonidan mojarolarni hal qilish, shuningdek, hakamlar hay’atining qarori bunga misoldir. « Hakam» - ham muhim vakolatlarga ega. U konfliktni o’rganadi, uni ishtirokchilar bilan muhokama qiladi va keyin yakuniy qaror qabul qiladi, bu majburiydir. Biroq, tomonlar qaror bilan rozi bo’lmasliklari va yuqori organlarga shikoyat qilishlari mumkin. « O’rta vositachi» - bu ko’proq neytral rol. Maxsus bilimga ega bo’lib, u muammoni konstruktiv muhokama qilishni ta’minlaydi. Yakuniy qaror raqiblarga tegishli. « Yordamchi» - konfliktni tartibga solishda yordamchining ishtiroki muammoni muhokama qilish, uchrashuvlar va muzokaralar tashkil etish va muammoning mazmuni haqidagi bahslarga aralashmaslik va yakuniy qaror qabul qilish jarayonini takomillashtirishdir. 13 “Kuzatuvchi” – vositachilikni uning mojaro zonasida bo’lishi tomonlarni avval erishilgan kelishuvlarni buzish yoki o’zaro tajovuz qilishdan to’xtatib turishi bilan ta’minlaydi. Kuzatuvchining mavjudligi munozarali masalalarni muzokaralar orqali hal qilish uchun sharoit yaratadi. Mediator duch keladigan vaziyatlar murakkab va xilma-xildir. Shuning uchun vositachilik jarayoni qattiq tuzilishga ega emas. Faqat uchta asosiy bosqich mavjud: 1. Konflikt va qarama-qarshi tomonlar bilan tanishish. Mediator muammoning tarixini, raqiblarning talablarini o’rganadi. Ko’pgina nizolar o’ziga xos xususiyatga ega, vositachi muammoni o’rganishi, tegishli adabiyotlarni o’qishi, mutaxassislar bilan maslahatlashishi kerak. 2. Qarama-qarshi tomonlar bilan ishlash. Mediator, qoida tariqasida, tomonlarning har biri bilan ularni qo’shma muzokaralarga tayyorlash maqsadida bir necha marta uchrashadi (talablar aniqlangan, ayblovlar olib tashlangan, so’zlar yumshatilgan va hokazo). 3. Muzokaralar eng muhim qadamdir. Ular davomida vositachi bir qator funktsiyalarni bajaradi: etakchi, murabbiy, « itaruvchi , o’qituvchi va boshqalar. U raqiblarning nima va qanday deyishini kuzatib boradi, agar kerak bo’lsa, ularni tuzatadi, rag’batlantiradi yoki qoralaydi. Har bir uchrashuv kichik, ammo haqiqiy taraqqiyot bilan belgilanishi muhim. Uchinchi tomonning u yoki bu roli mos keladigan shartlarni ko’rib chiqamiz. Avtoritar rol (arbitr) tezkor yechim topish kerak bo’lsa, agar mojaro uzoq davom etsa, tomonlarning pozitsiyalari aniqlangan bo’lsa, lekin ular o’zaro maqbul echim topa olmasalar foydali bo’ladi. Shuningdek, u nizolarni kuchaytirishda, uni his-tuyg’ular bilan « yuklashda» samarali. Hissiy taranglik pasaygach, kamroq avtoritar rollardan foydalanish mumkin. 14 Agar raqiblar uchinchi tomonga ishonsa, ikkinchisining avtoritar roli osonroq idrok etiladi. Opponentlarning muammolarni muhokama qilish qobiliyati avtoritar bo’lmagan rollarning (vositachi yoki yordamchi) samaradorligini oshiradi. Hakamlar tomonidan qabul qilingan qarorlar, nizolashayotgan tomonlarning o’zlari tomonidan vositachi (vositachi) yordamida qabul qilingan qarorlarga qaraganda, manfaatlarni birlashtirish ma’nosida stegrativ bo’lish ehtimoli kamroq. Vositachilik yo’li bilan erishilgan rozilik, odatda, arbitraj orqali olingandan ko’ra uzoqroq davom etadi. Mediatsiya (mediatsiya) - bu nizolashayotgan taraflarning neytral vositachi (vositachi) yordamida tizimli ravishda muammolar va ularni hal qilish yo’llarini aniqlash, muqobil variantlarni izlash va o’z manfaatlariga mos keladigan konsensusga erishishga harakat qilish jarayonidir. Mediatsiya deganda, birinchi navbatda, nizolarni hal qilish yo’nalishi bo’yicha yordam beradigan jarayon sifatida tushunish kerak. Bu maqsadli aralashuv. Mediatorga qachon murojaat qilish maqsadga muvofiq? - tomonlar dastlab bir-birini istisno qiluvchi manfaatlarni himoya qiladilar - barcha dalillar, vositalar tugadi, lekin chiqish yo’li yo’q - Dastlab, baholash mezonlari turlicha talqin qilinadi (masalan, qonun hujjatlari) - tomonlardan biriga jiddiy zarar yetkazilgan (ruhiy yoki jismoniy) - tomonlar uchun yaxshi munosabatlarni saqlab qolish muhim - vaqtinchalik sulh mavjud, ammo mojaro hal etilmagan 15 - shartnomaning bajarilishini nazorat qilish uchun uchinchi shaxs talab qilinadi. Qachon vositachi sifatida harakat qilish kerak? - ziddiyatning xavfli kuchayishi, zo’ravonlik tahdidi mavjud - bu mojaro shaxsan siz uchun foydasiz - mojaro sizga javobgar bo’lgan guruhga salbiy ta’sir qiladi (siz rahbarsiz va bo’ysunuvchilar nizoda) - haqiqiy chiqish yo’lini ko’ryapsiz - sizda ziddiyatni bartaraf etadigan narsangiz bor. Mediatsiyaning o’zi ijobiy ta’sir ko’rsatadi, chunki: • ishtirokchilarga o’z mas’uliyatini ko’rishga imkon beradi yoki shunchaki uni yanada ongli qiladi, shuningdek, xatti-harakatlar - faolroq; • ochiq muhokamaga sabab bo’ladi; • qo’rquv, tajovuz, hissiy stress kabi to’plangan his-tuyg’ulardan xalos bo’lishga yordam beradi; • muqobil yechimlarni topishga yordam beradi; • yangilik yo’liga olib boradi; • zarar ko’rgan guruh ichida birdamlikni rag’batlantiradi; • tajriba va ko’nikmalar ko’rinishidagi ijtimoiy daromadga olib keladi, shu jumladan kelajakdagi nizolarni hal qilish uchun. Mojaroning natijasi kuch, hokimiyat va uchinchi tomonning roli mavjudligiga bog’liq 16 ISHTIROK ETISH SHAKLI UCHINCHI TOMON ROLINING XUSUSIYATLARI Hakamlik sudyasi - arbitr Eng avtoritar rol, chunki u muammoni hal qilish variantlarini aniqlashning eng katta qobiliyatiga ega. Muammoni o’rganadi, har ikki tomonni tinglaydi va e’tirozsiz hukm chiqaradi. Bunga misol qilib, nizolarni klan oqsoqollari tomonidan hal qilinishi, shuningdek, hakamlar hay’atining qarori. U muhim vakolatlarga ega. U konfliktni o’rganadi, uni ishtirokchilar bilan muhokama qiladi va keyin yakuniy qaror qabul qiladi, bu majburiydir. Biroq, tomonlar qaror bilan rozi bo’lmasliklari va yuqori organlarga shikoyat qilishlari mumkin. Vositachi K o’proq neytral rol. Maxsus bilimlarga ega bo’lish muammoni konstruktiv muhokama qilishni ta’minlaydi. Yakuniy qaror raqiblarga tegishli Mediator(yordamchi ) Muammoni muhokama qilish, uchrashuvlar va muzokaralar tashkil etish, muammoning mazmuni bo’yicha bahslarga aralashmasdan va yakuniy qaror qabul qilish jarayonini takomillashtirish uchun nizolarni tartibga solishda ishtirok etadi Kuzatuvchi U mojaro zonasida mavjudligi bilan tomonlarni ilgari erishilgan kelishuvlarni buzish yoki o’zaro tajovuz qilishdan saqlaydi. Kuzatuvchining mavjudligi nizolarni muzokaralar orqali hal qilish uchun sharoit yaratadi Tashkilot rahbari, bo’ysunuvchilarga nisbatan vakolatga ega bo’lib, nizolarda uchinchi tomonning har qanday rolini - arbitr, arbitr, vositachi, 17 yordamchi, kuzatuvchini bajarishi mumkin. Mojarolarni hal qilishda liderning rolini tushunishning ikkita yondashuvi mavjud. Birinchi yondashuv shundan iboratki, rahbar asosiy e’tiborni nizoda hakam emas, balki vositachi roliga qaratishi maqsadga muvofiqdir. Orbitraj shaxslararo nizolarni hal qilishda uning samaradorligini pasaytiradigan bir qator xususiyatlarga ega, deb ishoniladi, xususan: • qaror qabul qilish zarurati rahbarni “haqiqat” izlashga undaydi, bu esa insoniy munosabatlar muammosiga noadekvat yondashishdir; • taraflardan birining “foydasiga” hal qiluv qarorining qabul qilinishi ikkinchi tomonning hakamga nisbatan salbiy munosabatiga sabab bo’lsa; • rahbar tomonidan qabul qilingan qarorda uning ushbu qarorning bajarilishi va oqibatlari uchun javobgarligi belgilanadi; • rahbar tomonidan muammoni hal qilish tomonlarning munosabatlariga emas, balki kurash predmetiga ta’sir qiladi, shuning uchun konfliktning to’liq hal etilishi yo’q, bu ishtirokchilar o’rtasidagi kelishuvni nazarda tutadi. Hakamlik sudyasining roli kundalik ongda keng tarqalgan g’oyaga mos keladi, nizolarni hal qilish « kim haq va kim nohaq (aybdor)» ni aniqlashni o’z ichiga oladi. Nizolarni hal qilish bo’yicha boshqaruv amaliyotida hakamlik sudyasining rolini tanlashni qo’llab-quvvatlovchi omillar - bu menejerning o’ziga kerakli qarorni qabul qilish qobiliyati, shuningdek, ushbu usulning ma’lum samaradorligi, chunki u eng tezkor qaror qabul qilishni ta’minlaydi. . Mojarolarni bostirish - bu ziddiyatli vaziyatlarga javob berishning eng keng tarqalgan shakli, agar rahbar ma’lum bir vakolatga ega bo’lsa, uning qarori manfaatlariga daxldor bo’lganlarning roziligi haqida qayg’urmasligi mumkin. Ikkinchi yondashuv - menejer barcha uchinchi tomon rollarini moslashuvchan tarzda qo’llash imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Rahbarning asosiy rollari hakam va vositachi rollari, qo’shimcha rollar esa hakam, yordamchi va kuzatuvchidir. Rahbar uchun hakamning roli quyidagi holatlarda maqbuldir: 18 • yetakchi tez sur’atlarda kuchayib borayotgan mojaro bilan shug’ullanadi; • tomonlardan biri aniq noto’g’ri; • ziddiyat ekstremal sharoitlarda (masalan, favqulodda vaziyatlarda) davom etadi; • xizmat vazifalari uning arbitr sifatidagi harakatlarini aniq belgilaydi; • batafsil tekshirish uchun vaqt yo’qligi; • ziddiyat qisqa muddatli va ahamiyatsiz. Menejerga hakamlik rolidan foydalanish tavsiya etiladi Qarama-qarshiliklarni vertikal ravishda hal qilish, ayniqsa, agar raqiblar ierarxik zinapoyaning bir nechta pog’onalari bilan ajratilgan bo’lsa. Lider uchun vositachining roli quyidagi holatlarda maqbuldir: • nizo ishtirokchilarining rasmiy maqomining tengligi; • tomonlar o’rtasidagi uzoq muddatli, dushmanlik, murakkab munosabatlar; • raqiblarning yaxshi muloqot va xulq-atvor ko’nikmalariga ega ekanligi; • muammoni hal qilish uchun aniq mezonlarning yo’qligi. Uchinchi tomon faoliyatining evolyutsiyasi paydo bo’lishiga olib keldi Nizolarni qanday kontekstda yuzaga kelishidan qat’i nazar, ularni samarali hal qilishga yordam beradigan nizolarni hal qilish sxemalari. Bunday sxemalar tomonlarning huquqlariga yo’naltirilgan (masalan, sud muhokamasida kim haq ekanligini aniqlash) yoki kuchga (masalan, sud jarayonida kim kuchliroq ekanligini aniqlash) qarama-qarshi tomonlarning manfaatlarini aniqlashga qaratilgan. ish tashlash). To’g’rilik yo’lidagi raqobatdan qochishga yordam beradigan protseduraga misol sifatida uchinchi shaxs nizoni sudlarda qanday hal qilish mumkinligi haqida o’z fikrini bildirgan « maslahatchi arbitraj» bo’lishi mumkin. Ushbu ma’lumot tomonlar o’rtasidagi adolatlilik tanlovining 19 ehtimoliy natijalari bo’yicha farqni qisqartirish va shu bilan ko’proq partiya tarafdori yondashuvlarni rag’batlantirish uchun mo’ljallangan. « Oxirgi taklif arbitraji» deb nomlanuvchi protseduraga ko’ra, agar bahsli tomonlar kelishuvga erisha olmasalar, ular hakamga o’zlarining eng yaxshi va do’stona takliflarini taqdim etishlari shart. An’anaviy arbitrajdan farqli o’laroq, uchinchi tomon hech qanday yakuniy va majburiy qarorga kela olmaydi, bu holda u bitta yakuniy taklifni yoki boshqasini tanlashi mumkin. Improvizatsiyaga yo’l qo’yilmaydi. “Mediatsiya/arbitraj” tartibida ikkinchisi nizolashuvchilar mediatsiya yo’li bilan kelishuvga erisha olmagan va o’sha vositachi hakamlik sudyasi sifatida ishlagan hollarda qo’llaniladi. Muammoni hal qilishda aralashuv jarayonida mutaxassislar va amaliyotchilar o’zlarining tajribalari va nizolar bo’yicha tajribalariga tayangan holda, nizo tomonlarining o’zlarining nizolari haqidagi tasavvurlarini o’zgartirishga harakat qilishadi, shunda ular buni g’alaba qozonish kerak bo’lgan jang emas, balki urush deb hisoblashadi. muammoni birgalikdagi sa’y- harakatlar bilan hal qilish kerak. Bunday uchinchi tomonlar bahslashayotganlarga o’z muammolarining yangi tomonlarini konstruktiv tarzda ko’rib chiqishni o’rgatadi, har birini boshqasining nuqtai nazarini olishga undaydi. 20 3.3 Nizolarni hal qilishda uchinchi tomonning samarali ishtirok etish shartlari. Arbitraj va moderatorlik Mojaroga uchinchi tomonning aralashuvi har doim ham samarali emas. Shunday qilib, 67% hollarda bo’ysunuvchilar o’rtasidagi ziddiyatga rahbarlarning aralashuvi ijobiy ta’sir ko’rsatgan, 25% hollarda muammoni hal qilishga ta’sir qilmagan, 8% hollarda salbiy ta’sir ko’rsatgan. mojaroning natijalari bo’yicha menejerlar qayd etildi. Mojaroda uchinchi tomonning samaradorligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadigan bir qator omillar mavjud: 1. Ikkala tomonni birgalikda ishlashga undash, vositachining fikrini inobatga olishga, u tomonidan taklif qilingan yechimlarni qabul qilishga tayyorligi. 2. Uchinchi shaxs faoliyatining xususiyatlari va tabiati, orasida ular: • nizolarni hal qilishda uchinchi shaxsning manfaatdorligi; • hisob-kitob jarayonini o’tkazish bo’yicha bilim va kasbiy ko’nikmalarning mavjudligi, shuningdek, ishontirish qobiliyati; • mojarolarni muvaffaqiyatli boshqarish tajribasi hajmi; • konfliktning vaziyati, muhiti, xususiyatlarini bilish. 3. Uchinchi shaxsning harakatlarida qat’iyatlilik, agar ishtirokchilarning kelishmovchiligi ular uchun printsipial masalalar bilan bog’liq bo’lsa va konfliktning keskinligi ayniqsa yuqori bo’lsa samarali bo’ladi. 4. Konfliktning shiddat darajasi. Ushbu omil bo’yicha ma’lumotlar ziddiyatli. Bir tomondan, ish tashlash tahdidi yuzaga kelganda emas, balki ish tashlash boshlanganda uchinchi shaxs yordamida mehnat nizosini hal qilish yanada muvaffaqiyatli bo’lishi aniqlandi. Boshqa tomondan, muzokaralar paytida haddan tashqari keskinlik vositachining muvaffaqiyatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi aniqlangan. 21 5. Konfliktning davomiyligi. Uzoq davom etgan mojarolar o’tkinchi mojarolarga qaraganda kamroq boshqariladi. 6. Tomonlarning munosabatlarining tabiati. O’zaro munosabatlar qanchalik murakkab va keskin bo’lsa, vositachilik samarasi shunchalik past bo’ladi. 7. Nizolarni hal qilishning tanlangan taktikasi va usullari uchinchi tomonning xususiyatlari bilan emas, balki vaziyat bilan belgilanadi. Bir qator shartlar uchinchi tomon aralashuvini samarasiz qilishi mumkin. Bularga quyidagilar kiradi: • nizolashayotgan tomonlar o’rtasidagi adovatning yuqori darajasi; • uchinchi shaxsga ishonchsizlik; • resurslarning etishmasligi; • umumiy tamoyillarga ta’sir qiluvchi muammolar mavjudligi; • aralashishning past orientatsiyasi; • nizolashayotgan tomonlar kuchlarining tengsizligi; • ichki ziddiyatning yuqori darajasi; • ziddiyatli tomonlar o’rtasidagi munosabatlarning buzilishi, bu psixoterapiya kabi kuchli aralashuv shakllarini talab qilishi mumkin. Muvaffaqiyatli bo’lish uchun nizolarni hal qilishda ishtirok etuvchi vositachi quyidagi bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishi kerak: • konfliktning kelib chiqishi va tomonlar e’tirozlari bo’lgan asosiy masalalarni aniqlash uchun diagnostika va tahlil qila oladi; • alohida guruhlar bilan munosabatlar o’rnatish va aloqa tarmoqlarini yaratishni biladi; • turli yo’nalishlarda ko’p sohalarda – qarama-qarshi talablar sharoitida, kuch ishlatish yaqqol ko’zga tashlanadigan inqirozli vaziyatlarda ishlay oladi; • nizolarni hal qilish jarayoniga madaniy farqlarning ta’siriga sezgir, turli madaniyatlar sharoitida ishlash oson; • nizolarni hal etishning turli shakl va usullarini biladi va qo’llay oladi; 22 • jarayonni boshqarish va adolatli va samarali natijalarga erishishda xolis bo’lishni biladi. Nizolashayotgan tomonlar bilan o’zaro munosabatlarda vositachi turli xil taktikalardan foydalanishi mumkin. 1. Muqobil tinglash taktikasi. U qo’shma yig’ilishda vaziyatni aniqlashtirish va tomonlarni ajratish mumkin bo’lmagan keskin nizolar davrida takliflarni tinglash uchun ishlatiladi. 2. Bitim. Uning o’ziga xosligi shundaki, uchinchi tomon har ikki tomon ishtirokida muzokaralar olib borish uchun ko’proq vaqt talab qiladi. Bunday holda, asosiy e’tibor murosali qarorlar qabul qilishga qaratiladi. 3. “Shuttle diplomatiyasi”. Uchinchi tomon nizolashayotgan tomonlarni ajratib turadi va ular o’rtasida doimo yuguradi, kelishuvning turli jihatlari bo’yicha kelishib oladi. Natijada, odatda, murosaga erishiladi. 4. Raqiblardan biriga bosim. Ko’pincha uchinchi tomon ishtirokchilardan biri bilan ishlashga bag’ishlaydi, suhbatlarda uning pozitsiyasining noto’g’ri ekanligi isbotlanadi. Oxir-oqibat, bu ishtirokchi boshqa tomonga yon beradi. 5. Direktiv ta’sir. Bu raqiblarning pozitsiyalaridagi zaif nuqtalarga, ularning harakatlarining bir-biriga nisbatan noto’g’riligiga e’tibor berishni o’z ichiga oladi. Maqsad - tomonlarni murosaga ko’ndirish. Uchinchi tomonning aralashuvini qat’iy texnikalar, vositalar va texnikalar to’plami deb hisoblash mumkin emas. Aksincha, bu bahslashuvchilarning ehtiyojlariga qarab va ular duch keladigan muammolarga ijodiy yondoshuvlarni qo’llash natijasida o’zgarib turadigan, rivojlanadigan va moslashadigan tartiblar to’plamidir. Mediatsiyada qo’llaniladigan usullar ro’yxati juda xilma-xildir. Ulardan ba’zilari vositachining ishiga xos deb hisoblanishi mumkin, boshqalari har qanday muzokaralar jarayonida qo’llaniladi, boshqalari esa har qanday kommunikativ vaziyatlarga tegishli. 23 Bahsli tomonlarni kelishuvga yo’naltirmoqchi bo’lgan vositachi ulardagi vaziyatning jismoniy va/yoki ijtimoiy tuzilishini ko’p jihatdan o’zgartirishi mumkin. Bu xususiyatlarga quyidagilar kiradi: • aktyorlar o’rtasidagi aloqani tizimlashtirish; • muzokaralar shartlarining ochiqligi va betarafligidan foydalanish; • muddatlarni belgilash; • qo’shimcha resurslarni ulash. Bir qarashda, vositachi har doim qarama-qarshi tomonlarni to’g’ridan- to’g’ri aloqa qilishga undashi kerakdek tuyulishi mumkin. Biroq, ijtimoiy psixologiyadagi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, konflikt ishtirokchilari o’rtasidagi to’g’ridan-to’g’ri aloqalar faqat mojaroning keskinligi nisbatan past bo’lgan, aniq dushmanlik bo’lmagan va umumiy manfaatlar doirasi keng bo’lgan hollarda yordam beradi. Bunday vaziyatda to’g’ridan-to’g’ri aloqa qilish imkoniyati berilgan nizo tomonlari, ehtimol, ularni ajratib turadigan bir nechta farqlarni bartaraf etish uchun muammolarni birgalikda hal qilish uchun foydalanadilar. To’liq qarama-qarshilik ziddiyat keskinlashganda yoki yuqori darajada keskinlashganda sodir bo’ladi. Agar bunday vaziyatda bir tomon ikkinchisi bilan muzokaralar olib borishga majbur bo’lsa yoki rag’batlantirilsa, bu imkoniyat (kuchli mojaro bo’lsa) ko’pincha bir-birini haqorat qilish uchun ishlatiladi va bu allaqachon yomon munosabatlarni yanada yomonlashtiradi. Bunday sharoitda to’g’ridan-to’g’ri nizolashayotgan tomonlar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri aloqa qilishning oldini olish yaxshiroqdir, shunda bunday aloqa vaziyatni yanada og’irlashtiradigandan ko’ra yaxshilanadi. To’g’ridan-to’g’ri muloqot mos bo’lmaganda, vositachi nizolashayotgan tomonlarga keyingi to’g’ridan-to’g’ri aloqadan ko’proq foyda olish imkonini beradigan ikkita xatti-harakat yo’nalishiga ega. Ulardan biri har bir ishtirokchi bilan alohida uchrashuvlar bo’lib, ular o’rtasidagi aloqani nazorat qilish imkonini beradi. Bunday uchrashuvlar nizolashayotgan tomonlarning dushmanligi katta bo’lgan va ular birgalikda muammolarni hal qila olmaydigan 24 holatlarda vositachilarning sevimli taktikasi hisoblanadi. Bunday uchrashuvlarda vositachi bir tomonning chuqur manfaatlarini tushunishi mumkin, ikkinchisi ishtirokida bu mumkin emas. Bundan tashqari, vositachi o’zini ikkinchisining o’rniga qo’yib, o’z mavqeini xayrixohlik bilan aytishni taklif qilish orqali bir tomonning boshqasiga nisbatan nuqtai nazarini yaxshilashi mumkin. Mediator uchun yana bir xulq-atvor yo’nalishi Mojaro tomonlari o’rtasidagi muloqotni rag’batlantirish yoki cheklashdan tashqari, samarali vositachi munozaralar olib boriladigan muhitning ochiqlik darajasini muntazam ravishda o’zgartirib, vaziyatni kelishuvga olib kelishi mumkin. Ochiq muhit - bu turli tomonlar, jumladan, muzokarachilar ortida turgan kuchlar va ommaviy axborot vositalarining kuzatishi va ta’siri uchun ochiq muhit. Yopiq muhit tashqi tomondan kuzatish uchun munozaralarning cheklanganligi bilan tavsiflanadi. Samarali vositachilik uchun mojaro taraflari o’rtasidagi barcha dastlabki muhokamalar yopiq eshiklar ortida o’tishi to’g’ri bo’ladi. Windows dunyoga faqat kelishuvga erishilganda yoki erishilishi aniq bo’lganda ochilishi kerak. Kuzatuvchilar ishtirokida, mojaro ishtirokchilari kuch yoki zaiflik haqidagi taassurotlarga jiddiyroq munosabatda bo’lishadi. Shu sababli, muddatidan oldin ochiqlik tomonlarning pozitsiyalarini mustahkamlashga yordam beradi va shu tariqa kelishuvga erishishni qiyinlashtiradi. Ajablanarlisi shundaki, ochiqlik muzokaraning keyingi bosqichlarida, to’liq yoki yaqin kelishuv mavjud bo’lganda ko’proq ma’noga ega. Gap shundaki, tashqi kuzatuvchilarning mavjudligi tomonlarni erishilgan kelishuvlarga rioya qilishga va ulardan voz kechmaslikka majbur qiladi. kelishuv to’liq yoki deyarli erishilganda. Gap shundaki, tashqi kuzatuvchilarning mavjudligi tomonlarni erishilgan kelishuvlarga rioya qilishga va ulardan voz kechmaslikka majbur qiladi. kelishuv to’liq yoki deyarli erishilganda. Gap shundaki, tashqi kuzatuvchilarning mavjudligi tomonlarni erishilgan kelishuvlarga rioya qilishga va ulardan voz kechmaslikka majbur qiladi. 25 Yana bir foydali taktika - vaziyatning betarafligini tizimli ravishda o’zgartirish. Ko’pincha muzokaralar mojaro taraflaridan birining vatanida emas, balki neytral hududda olib borilgani ma’qul. Bu albatta yordam beradi. Uchinchi tomon tashqi kuzatuvchilarning kirishini nazorat qilish va tomonlardan biri uchun uning joylashuvi bilan bog’liq bo’lishi mumkin bo’lgan taktik ustunliklarning paydo bo’lishiga yo’l qo’ymaslik. Biroq, bir tomon boshqasiga qaraganda ancha zaif bo’lsa, kuchlardagi bu farqlar tenglashtirilsa va muhokamalar kichikroq tomonning uy maydoniga o’tkazilsa, samarali vositachilik uchun yaxshiroqdir. Ba’zan uchinchi tomon nizoning asosiy tomonlarini bir tomonlama taklif qilish yoki ularning davomiyligiga cheklovlar qo’yish orqali muzokaralarda oldinga siljishga majburlashi mumkin. Vaqt o’tib borayotgan bir vaziyatda, tomonlar kelishuvga erishish uchun vaqtlari bo’lmasa, mumkin bo’lgan xarajatlarni ko’proq hisobga olishga majbur. Va bu ularning kelishuvga borish ehtimolini oshiradi. Bundan tashqari, vaqt omili kuchliroq tomon uchun muhimroq bo’lsa, vositachi tomonidan belgilangan vaqt chegarasi o’yin maydonini tenglashtirishga yordam beradi. Samarali vositachi mojaro taraflarini kelishuvga erishish uchun manipulyatsiya qilishi mumkin bo’lgan kamida uchta manba turi mavjud. Ulardan birinchisi - bu uning o’z vaqti (vositachi ishtirokchilarni faqatgina ularning mumkin bo’lgan ishtiroki uchun oxirgi muddatni belgilash orqali erga itarib yuborishi mumkin). Vositachi uchun mavjud bo’lgan ikkinchi resurs tashqi muhitning ochiqligi bilan bog’liq. Ko’pincha vositachi jamoatchilikning kayfiyatiga ta’sir qilish imkoniyatiga ega, shuning uchun u muzokaralarda nima bo’layotganini tasvirlab, kelishuvga tezda erishishga ta’sir qiladi. Shunday qilib, vositachi nizolashayotgan tomonlarni jamoatchilik roziligini ta’minlash orqali imtiyozlar uchun mukofotlashi mumkin. Yoki uning tanqidini ataylab uyushtirish orqali tomonlarni murosasizligi uchun jazolashi mumkin. 26 Nihoyat, vositachi nizo ishtirokchilariga o’z imtiyozlari uchun kompensatsiya to’lash orqali kelishuv sari harakatni boshlashi mumkin. Uchburchak munosabatlar, shuningdek, ikkitasi uchinchisiga qarshi birlashadigan vaziyatga olib kelishi mumkin. Bu vositachi uchun mavjud bo’lgan vositani oshirishi mumkin, bu esa unga nizolashayotgan tomonlardan birini ikkinchisi bilan ittifoqqa kirishi bilan tahdid qilish imkonini beradi. Ammo uch tomonlama munosabatlar vositachini mojaro taraflari o’rtasidagi tortishuv tuzog’iga ham jalb qilishi mumkin. Bundan tashqari, uchinchi tomondan resurslarni kiritish shantaj shaklini rag’batlantirishi mumkin. Vositachi kelishuvdan shunchalik manfaatdor bo’lib tuyulishi mumkinki, bu tomonlarni tobora muhim yordam ko’rsatishga majbur qiladigan harakatlarga undaydi. Mojaroning kuchayishi ko’pincha uning ishtirokchilari hammasi qanday boshlanganini unutib qo’yishiga olib keladi. Samarali vositachi ushbu vaziyatda bahsli tomonlarga mavjud muammolar va muqobil variantlarni aniqlashga va ularni kelishuvga olib keladigan ketma-ketlikda tartibga solishga yordam berish orqali yordam berishi mumkin. Bundan tashqari, u munozarali savollarni va ular sezmagan muqobil variantlarni taklif qiladi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, nizoning individual masalalarini aniqlashga yordam berish mediatorning eng foydali vazifalaridan biridir. Biroq, muammolarni aniqlash ba’zi xavf-xatarlar bilan to’la. Agar bahslashuvchilar o’zlarining qadriyatlari bo’yicha sezilarli darajada farq qilsalar yoki bir-birlari haqida aniq noto’g’ri qarashlarga ega bo’lsalar, vositachi ba’zi masalalarni birinchi o’ringa qo’ymaslik uchun juda ehtiyot bo’lishi kerak, aks holda bahslashuvchilar o’rtasidagi munosabatlar portlovchi va samarasiz bo’lib qolishi mumkin. Qadriyatlarga asoslangan muammolarni aniqlash, bahslashuvchilarning pozitsiyasini keskinlashtirish tendentsiyasini keltirib chiqaradi va ularning dushmanligining kuchayishiga yordam beradi. Mediatorning foydali vazifasi, shuningdek, nizolashuvchilarga muzokaralar jarayonidagi asosiy pozitsiyalarni (masalan, jamoat va maxfiy manfaatlardagi 27 pozitsiyalar o’rtasidagi farq) tushunishga yordam berish va nizoni hal qilish uchun ushbu qarashlarni qo’llashdir. Malakali vositachining yordami bilan qarama-qarshi tomonlar barcha muammolarni bir vaqtning o’zida yoki ketma-ket hal qilish to’g’risida qaror qabul qilishlari kerak. Muzokaralar jarayonining ijtimoiy-psixologik tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, muammolar ketma-ket emas, bir paket sifatida birgalikda muhokama qilinganda muzokaralar natijalari sifat jihatidan ancha muvaffaqiyatli bo’ladi. Mediatorning nizolarni hal qilishdagi eng ijodiy hissasi bu yangi muammolarni aniqlash va yangi muqobillarni joriy etish bo’lib, bu bahslashuvchilarning ufqlarini sezilarli darajada kengaytiradi va ularni integratsiyalashgan yechimlarga erishish bo’yicha g’oyalarga undaydi. Mediator ko’p jihatdan yangi muammolar va muqobil variantlarni taklif qilishi mumkin, ulardan eng muhimlari quyidagilardir: • Katta, umumiy muammolarni hal qilish osonroq bo’lgan kichikroq bo’laklarga bo’lish; • Hamkorlik imkoniyatlarini ochadigan yuqori maqsadlarni shakllantirish; • « Kelishuv yoki kelishmovchilik» taklifi, ya’ni. boshqa barcha masalalarni muhokama qilishni davom ettirish uchun kelishmovchilik sohalarini aniqlash va ajratish 28 Mediatsiya jarayonining asosiy bosqichlarining ketma-ketligi va xususiyatlari Jadvalda keltirilgan. Glossariy Arbitraj (frans. arbitrage) — 1) hakamlar sudi, bunda tomonlar o zlariʻ saylab qo yadigan yoki o zaro kelishuvga bi-noan, qonunda belgilangan tartibda ʻ ʻ tay-inlanadigan arbitrlarga (hakamlarga) murojaat qiladi Arbitr - uchinchi tomonning, o’z vakolatlari bo’yicha eng avtoritar, nizoda ishtirok etish turi. Hakam har ikki tomonni navbat bilan tinglab, raqiblar uchun majburiy bo’lgan qarorlar qabul qiladi. Qadimgi rus knyazlari, urug’ oqsoqollari tomonidan mojarolarni hal qilish, shuningdek, hakamlar hay’atining qarori bunga misoldir. Hakam - ham muhim vakolatlarga ega. U konfliktni o’rganadi, uni ishtirokchilar bilan muhokama qiladi va keyin yakuniy qaror qabul qiladi, bu majburiydir. Biroq, tomonlar qaror bilan rozi bo’lmasliklari va yuqori organlarga shikoyat qilishlari mumkin. Konflikt (lot. contlictue — ixtilof, to qnashish) — 1) qarshi tomonlar, ʻ fikrlar, kuchlar to qnashuvi; 2) adabiyot va san atda — badiiy asar mohiyatida ʻ ʼ yotgan ziddiyat, personajlarning o zaro to qnashishi, ixtilofi. ʻ ʻ Konfliktni hal qilish - nizolarni keltirib chiqargan sabablarni to’liq yoki qisman bartaraf etish yoki konflikt ishtirokchilarining maqsadlarini o’zgartirish. Kuzatuvchi – vositachilikni uning mojaro zonasida bo’lishi tomonlarni avval erishilgan kelishuvlarni buzish yoki o’zaro tajovuz qilishdan to’xtatib turishi bilan ta’minlaydi. Kuzatuvchining mavjudligi munozarali masalalarni muzokaralar orqali hal qilish uchun sharoit yaratadi. Mediatsiya (mediatsiya) - bu nizolashayotgan taraflarning neytral vositachi (vositachi) yordamida tizimli ravishda muammolar va ularni hal qilish yo’llarini 29 aniqlash, muqobil variantlarni izlash va o’z manfaatlariga mos keladigan konsensusga erishishga harakat qilish jarayonidir. Shuttle diplomatiyasi -mediator nizolashayotgan tomonlarni ajratib turadi va ular o’rtasida doimiy ravishda yugurib, kelishuvning turli tomonlarini kelishib oladi. Natijada, odatda, murosaga erishiladi. 30 Xulosa Xulosa sifatida shuni ta’kidlash kerakki, nizolarni hal qilish - bu vaziyatni tahlil qilish va baholashni, nizoni hal qilish usulini tanlashni, harakatlarning operativ ko’lamini shakllantirishni, rejani amalga oshirishni va uni tuzatish va harakatlar samaradorligini baholash. Mojarolarni hal qilishning asosiy usullari raqobat, hamkorlik, murosaga kelish, moslashish va muammoni hal qilishdan qochishdir. Uchinchi shaxs sifatida davlatlararo tashkilotlar, alohida davlatlar, prokuratura, sud, hukumat komissiyalari, korxonalar rahbarlari ishtirok etishlari mumkin. Mojarolarni hal qilishda uchinchi shaxslarning ishtiroki samaradorligida farqlar mavjud: uchinchi shaxslarning ishtiroki o’smirlarga qaraganda maktabgacha yoshdagi bolalar o’rtasida nizolarni hal qilishga olib keladi. Mojaroli vaziyatni hal qilish muvaffaqiyatidagi farqlar uchinchi tomonning xulq-atvor strategiyasini tanlashga qarab aniqlandi: hamkorlik strategiyasi ko’pincha tajovuzkorlikdan ko’ra nizolarni hal qilishga olib keladi. 31 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Ahmedov N.X. Rashidova Sh.B. Konfliktlar sotsiologiyasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: O’zMU, 2022 2. Antsupov A.Ya. Konfliktologiya. - Sankt-Peterburg: Pyotr, 2007 yil. 3. Svetlov V.A. Mojaro: modellar, echimlar, boshqaruv. - Sankt-Peterburg: Pyotr, 2005 yil Internet saytlari 1. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Arbitraj 2. https://uz.warbletoncouncil.org/conflicto-de-leyes-700 3. https://scribes.ru/uz/puti-sposoby-i-metody-razresheniya-konfliktov- cposoby.html 4. https://www.hse.ru/edu/vkr/182540114 5. https://fireman.club/conspects/peregovoryi-razreshenie-konfliktov-s-uchastiem- tretey-storonyi/ 32

Konfliktlarni hal etishda uchinchi taraf ishtiroki. (Arbitraj. Mediatorlik)

Sotib olish