Oilaviy maishiy zo'ravonlik jinoyatining jinoiy huquqiy tavsifi kurs ishi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	80.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

94 Sotish

Oilaviy maishiy zo'ravonlik jinoyatining jinoiy huquqiy tavsifi kurs ishi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………………………4
I BOB. OILAVIY MAISHIY ZO‘RAVONLIK TUSHUNCHASI VA UNING
OQIBATLARI
1.1. Oilaviy maishiy zo‘ravonlik va uni keltirib chiqaruvchi sabablari…………6
1.2. Oilaviy maishiy zo‘ravonlikning oqibatlari………………………………..13
II BOB. OILAVIY MAISHIY ZO‘RAVONLIK JINOYATINING JINOIY
HUQUQIY TAVSIFI VA UNGA QARSHI KURASHISHNING SAMARALI
CHORALARI
2.1. Oilaviy zo‘ravonlik jinoyatini bir guruh shaxslar tomonidan sodir etilishi
sabablari va ularni oldini olish choralari………………………………….19
2.2. O‘zbekistonda oiladagi zo‘ravonlikka qarshi: holat, muammo va
yechimlar………………………………………………………………….27
Xulosa……………………………………………………………………………32
Foydalanilgan manba va adabiyotlar…………………………………………34
3

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda jamiyatimizda inson huquqlarini
ta’minlash, gender tenglikni qaror toptirish va oilaning mustahkamligini saqlash
yo‘lidagi muammolar qatorida oilaviy maishiy zo‘ravonlik masalasi ham o‘z
dolzarbligini saqlab qolmoqda. Oilaviy maishiy zo‘ravonlik nafaqat alohida
shaxsning huquqlariga, balki umuman jamiyatning barqaror rivojlanishiga,
oilaning sog‘lom muhitiga va kelajak avlodning barkamol shakllanishiga xavf
tug‘diradi. Shu sababli, bu muammo bilan kurashish masalasi nafaqat huquqiy,
balki ijtimoiy, psixologik va madaniy nuqtai nazardan ham jiddiy e’tibor talab
qiladi.
Yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlar va qabul qilinayotgan
qonunchilik hujjatlarida oilaviy zo‘ravonlikka qarshi kurashishning huquqiy
asoslari mustahkamlanib borayotgan bo‘lsa-da, amaliyotda uni oldini olish va
bartaraf etish bo‘yicha yechimlar yetarli darajada samarali bo‘lmayapti. Bu esa
oilaviy zo‘ravonlikning sabablarini, shakllarini va belgilari hamda unga qarshi
kurashish mexanizmlarini chuqur o‘rganishni taqozo etadi. Shu sababdan “Oilaviy
maishiy zo‘ravonlik tushunchasi va uning belgilari” mavzusini o‘rganish dolzarb
ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi
– oilaviy maishiy zo‘ravonlik tushunchasini huquqiy va ijtimoiy nuqtai nazardan
o‘rganish, uning asosiy belgilari va shakllarini aniqlash hamda unga qarshi
kurashish mexanizmlarini tahlil qilishdir.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Oilaviy maishiy zo‘ravonlik tushunchasining ilmiy-nazariy asoslarini
yoritish;
2. Oilaviy maishiy zo‘ravonlikning asosiy shakllari va belgilari tahlil qilish;
3. Oilaviy maishiy zo‘ravonlikka qarshi kurashishning milliy va xalqaro
huquqiy asoslarini o‘rganish;
4. Amaliy misollar asosida oilaviy zo‘ravonlikning jamiyat va shaxs hayotiga
ta’sirini tahlil qilish;
4

5. Oilaviy zo‘ravonlikning oldini olish va bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar
ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti – jamiyat
hayotida, xususan, oilalarda ro‘y beradigan zo‘ravonlik holatlari va ularning
huquqiy-ijtimoiy jihatlari hisoblanadi. Kurs ishining predmeti esa – oilaviy
maishiy zo‘ravonlik tushunchasi, uning shakllari, belgilari va unga qarshi
kurashishning huquqiy mexanizmlaridir.
Kurs ishining ahamiyati. Ushbu kurs ishi natijalari oilaviy maishiy
zo‘ravonlikning oldini olish, unga qarshi kurashish mexanizmlarini yanada
takomillashtirish, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatini samarali tashkil
etish va aholining huquqiy madaniyatini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga,
bu ish oiladagi sog‘lom muhitni yaratish va gender tenglikni ta’minlash borasida
ham nazariy va amaliy jihatdan muhim o‘rin tutadi. Xususan, kurs ishida ishlab
chiqilgan tavsiyalar nafaqat huquqshunoslar va davlat organlari, balki pedagoglar,
psixologlar hamda keng jamoatchilik uchun ham foydali bo‘lishi mumkin.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta paragraf,
xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I BOB. OILAVIY MAISHIY ZO‘RAVONLIK TUSHUNCHASI VA UNING
OQIBATLARI
1.1. Oilaviy maishiy zo‘ravonlik va uni keltirib chiqaruvchi sabablari
Oilaviy zo‘ravonlik, ayollarga, bolalarga nisbatan zo‘ravonlik bo‘yicha bir
qator qonunlar qabul qilinishiga qaramasdan zo‘ravonlikning bir qator turlari hali-
xanuz uchramoqda. Ko‘pgina oilalar, odamlar oiladagi zo‘ravonlikni oilaning
muammosi sifatida tushunishadi. Afsuski, bunday zo‘ravonliklar har joyda uchrab
turadi, ya’ni ta’lim muassasalarida, korxona hamda tashkilotlarda ham salbiy
ta’sirini talaba qizlarga nisbatan yoki bo‘lmasam xodima ayollarga nisbatan
zoravonliklar o‘tkazilib kelingan. Ko‘pincha bunday zo‘ravonlikdan ayollar azob
chekadilar. Ayollar erkaklarga nisbatan zaifliklari va bir muncha yumshoqliklari
tufayli zo‘ravon erkakning, tajovuzkorning zo‘ravonligiga juda uzoq vaqt bardosh
bera oladilar. Bunday vaziyatda nima qilish kerak? Zo‘ravon erkakni qayta
tarbiyalash mumkinmi? Ayollarni turli hujum va zo‘ravonliklarlardan qanday
himoya qilish mumkin?
Oiladagi zo‘ravonlik nafaqat oila ichida jismoniy kuch ishlatishdir.
Zo‘ravonlik psixologik, jinsiy va hatto iqtisodiy bo‘lishi mumkin. Har bir holatni
alohida ko‘rib chiqaylik:
Ko‘p hollarda zo‘ravonlikka moyillik bolalikdan shakllanadi. Zolim - bu
o‘ziga xos nevrotik psixotip. Nevrotik-bu hissiy beqarorlik, chuqur ishonchsizlik,
qo‘rquv bilan tavsiflanadi, ular oxir-oqibat boshqalarga nisbatan barqaror salbiy
holatga aylanadi. Bu psixotipning yana bir xarakterli xususiyati - odamlarni
boshqarish istagidir. Nevrolog bu uchun o‘z harakatlaridan maksimal darajada
foydalanishga tayyor. Lekin nima uchun odam shunday bo‘lib qoladi? Buning ham
bir qancha sabablari bor:
Oilaviy zo‘ravonlikka moyil odamni darhol tanib olib bo‘lmaydi. Bunday
odamlar ko‘pincha o‘zlarining salbiy xususiyatlarini faqat uyda ko‘rsatadilar.
Tashqi tomondan, ular beg‘ubor ko‘rinadi. Oilaviy zolim ko‘pincha tashqi
ko‘rinishi va obro‘sini diqqat bilan kuzatib boradi. Istisno faqat ruhiy kasalligi
bo‘lgan odamlar (shu jumladan alkogolizm qonida paydo bo‘lganlar).
6

Zolimlikning o‘ziga xos xususiyati – nazoratni bosqichma-bosqich oshirish.
Avvaliga jabrlanuvchiga qilingan bosim yetarlicha yumshoq bo‘ladi. Mojarodan
keyin zolim har doim mehribon va muloyim bo‘lib, har tomonlama tuzatishga
harakat qiladi. Biroq, asta-sekin oilaviy zo‘ravonlikka moyillik tobora oshib
bormoqda. Qurbonlikka nisbatan salbiylik tobora ko‘payib bormoqda,
munosabatlarning keskin bosqichlari uzaymoqda va yarashish qisqa. Bunday xatti-
harakatlarning maqsadi jabrlanuvchining o‘ziga bo‘lgan hurmatini past darajada
pasaytirish, so‘zsiz bo‘ysunishga erishish, boshqacha qilib aytganda qo‘rqitishdir 1
.
Xo‘sh oilani saqlab qolsa bo‘ladimi? Oiladagi zo‘ravon erkak bilan til
topishsa bo‘ladimi?
Shuni aytish kerakki, uy zolimini, ya’ni zo‘ravon erkakni qayta tarbiyalash
mumkin emas. Ammo, qulay munosabatlar o‘rnatish imkoniyati mavjud. Buning
uchun tajovuzkor o‘z muammosidan xabardor bo‘lishi va o‘z ustida ishlashni
xohlashi kerak. Afsuski, o‘zingizni «qayta tarbiyalash» mumkin emas. Bu yerda
sizga shaxsiy va oilaviy muammolarga ixtisoslashgan psixolog yordami kerak.
Ayrim bilimi va saviyasi past erkaklar eskirgan urf-odatlarga amal qilib, o‘z
xotinlarini ishlashini, o‘qishini davom ettirishini taqiqlaydi, bunday “aqlsiz
xotinlarining aqli kirib qolish uchun” jismoniy zo‘ravonlik hamda kuch
ishlatadilar. Aytgancha, jabrlanuvchi bilan ishlash shart. Axir, oilaviy yoki oilaviy
zo‘ravonlik ko‘pincha er -xotinning nevrotik bo‘lgan oilalarida ro‘y beradi. Oddiy
odam uzoq vaqt zolim bilan bog‘lana olmaydi.
Qoida tariqasida nevrotik oilalar juda kuchli oilalar hisoblanadi. Aloqalar
yillar davomida, ba’zan esa butun umr davom etadi. Bo‘layotgan narsalarning
mantiqsiz va og‘riqli bo‘lishiga qaramay, er -xotinlar bir-birisiz yashay olmaydilar.
Patologik jozibadorlik bu erda haqiqiy sevgi va ehtiros sifatida qabul qilinadi.
Aslida, barcha azoblarga qaramay, qurbon va zolim bir-birini mukammal
tushunishadi. Ular sherikning xatti-harakatlari va his-tuyg‘ularini oldindan ko‘ra
olishadi, ular kutganidek munosabatda bo‘lishadi. Bu oilada qandaydir birlik va
barqarorlik muhitini yaratadi.
1
Enikolopov S.N. Oilaviy zo‘ravonlik muammolari // Amaliy psixologiya. - 2002. - № 5/6. - S. 7.
7

Ba’zi vaqtlarda erkaklarning qo‘pol harakati chegaradan chiqib ketadi, ya’ni
qonunga xilof darajaga yetadi. Bunday vaqtda erkak bilan kurashish, uning bunday
harakatlarini yo‘qotishga urinish befoyda. Bunday vaziyatda ayol tajovuzkorga
qarshi tura olmasligini anglashi, ya’ni yordam so‘rash vaqti kelganini bilishi kerak.
Jabrlanuvchi ya’ni ayollar, huquqni muhofaza qilish organlariga ariza bilan
murojaat qilishi yoki maxsus inqiroz markazlardan psixologik va huquqiy yordam
olish mumkin 2
.
Statistikaga ko‘ra, oiladagi zo‘ravonlik qurbonlarining hammasi ertami-
kechmi zolim bilan munosabatlarni uzishga qaror qilishadi. Biroq, ko‘pincha
bunday urinishlar yaxshi tugamaydi.
Gap shundaki, jabrlanuvchi ayollar har doim ham jismoniy, ham hissiy
jihatdan turmush o‘rtog‘iga chuqur bog‘liqdir (aynan tajovuzkor buni xohlaydi).
Shuning uchun, bir muncha vaqt o‘tgach, u oilaga qaytadi. Odatda asosiy sabab -
boshqa yashash joyining yo‘qligi, shoshilib qochish (hujjatlarsiz va shaxsiy
narsalarsiz), yangi hayot boshlashdan qo‘rqish, tajovuzkor o‘zini tuzatishiga umid
qilishadi.
Lekin, bunday yo‘l tutish noto‘g‘ri. Bu bizning madaniyatimizga to‘g‘ri
kelmaydi. Qolaversa “Chiqqan qiz – chig‘iriqdan nari” degan ota-bobolarimizdan
qolgan ko‘p ma’noga ega maqol bor. O‘zbek ayollari unga amal qiladilar. Lekin
yuqoridagi chegaradan chiqish holatlarida oilalar ajrashadilar. Buni birdaniga
amalga oshirib bo‘lmaydi. Zolimga u bilan bo‘lishni xohlayotganini bildirish
havfli. Lekin birga yashash ham ko‘p hollarda yomon yakun topadi. Ayollarga
nisbatan zo‘ravonliklarning eng ko‘p uchraydigan shakllariga ularni birga
yashashga, fohishalik qilishiga majburlash, nomusiga tegish, spirtli ichimlik,
giyohvandlik moddalar iste’mol qildirish, muntazam hurlash va ruhiy ta’sir
ko‘rsatish, bu er - xotinlardan birining, hatto undan ham yomoni, bolalarning
o‘ldirilishi yoki nogironligi bilan tugaydi.
2
Perttu S. Zo‘ravonlikka duch kelgan ayollar uchun qo‘llanma /. - Jivaskila: Gummerus, 2010. - S. 6-7.
8

Shuni ta’kidlash joizki, oiladagi zo‘ravonlik har bir bola, kattalar bir -birini
hurmat qiladigan, qadrlaydigan va sevadigan baxtli oilada tarbiyalanganidagina
tugatiladi.
Oiladagi zo‘ravonlikning eng keng tarqalgan turlaridan biri bu erining
xotinini bezoriligi. Oilani kim boshqarishi kerakligi va jamoatchilikning
munosabati, shubhasiz, xotinlarga nisbatan zo‘ravonliklarning ko‘payishiga
yordam beradi. Uzoq vaqt davomida jamiyatda xotinlar erlariga bo‘ysunishi va
juda cheklangan huquqlarga ega bo‘lishi kerak deb hisoblar edi. O‘tgan asrlarda
erlar o‘z xotinlarining xatti -harakatlarini deyarli cheksiz nazorat qilishlari mumkin
edi. Hozirgi vaqtda ayollarga nisbatan zo‘ravonlik asosiy ijtimoiy mexanizmlardan
biri bo‘lib, ular orqali ayollar erkaklarnikiga qaraganda bo‘ysunuvchi pozitsiyani
egallashga majbur. Ayollarga qaratilgan zo‘ravonlik bo‘ysunish va hokimiyat
tuzilishini, jinslar orasidagi farqlarning chuqurligini aks ettiradi 3
.
Atrofimizda kuzatiladigan tajovuzkorlik holatlarining aksariyati qoniqarsiz
holatga bo‘lgan hissiy reaktsiyalardir. Bu yoki boshqa sabablarga ko‘ra o‘zlarini
baxtsiz his qilayotgan odamlarda asabiylashish va tajovuzga moyillik paydo
bo‘lishi mumkin. Berkovetsning ta’kidlashicha, er o‘z xotiniga va bolalariga
nisbatan zo‘ravonlik ishlatgan va yoki xotini unga hujum qilgan ko‘plab (lekin,
albatta, hammasi emas) vaziyatlar er yoki xotinning salbiy his -tuyg‘ularidan kelib
chiqqan hissiy portlashdan boshlanishi mumkin. Biroq, zo‘ravonlikka olib
keladigan salbiy impuls ko‘pincha vaqtni kechiktirish bilan paydo bo‘ladi. Istisno
faqat odamning jiddiy tajovuzkor niyatlari bo‘lgan va uning kuch ishlatishga
bo‘lgan ichki cheklovlari zaif bo‘lgan hollarda kuzatiladi.
Shunisi qiziqki, ayolning bo‘ysunishi va zo‘ravonlik o‘rtasidagi
munosabatlar darajasi uning erkakka bog‘liqligi va zo‘ravonlikning og‘irligiga
qarab o‘zgaradi. Xotinning eriga psixologik qaramligi qanchalik baland bo‘lsa,
uning «mo‘tadil» zo‘ravonlik (zarbalar yoki yengil zarbalar) ob’ektiga aylanish
ehtimoli shuncha yuqori bo‘ladi. Boshqa tomondan, iqtisodiy qaramlik
zo‘ravonlikning yanada jiddiy namoyon bo‘lishi bilan bog‘liq.
3
Asanova M. Oiladagi zo‘ravonlikning oldini olish bo‘yicha ko‘rsatmalar / Ed. N.K..: Vlados, 2007.- S. 218.
9

Ba’zida erkak zo‘ravonligi jismoniy kuch ishlatmasdan sodir bo‘ladi. Er
uyda o‘z qoidalarini o‘rnatadi, xotinining huquqlarini keskin cheklaydi, asossiz
da’volar qiladi. Bunday oilaviy diktatorda, birinchi navbatda, adolat tushunchasi
buzilgan («Men hamma narsani qila olaman»), ikkinchidan, o‘zini past baholaydi,
uchinchidan, bularning barchasi - hokimiyatga intilishdir. Va u bu kuchni faqat
qo‘rquv tufayli psixologik zo‘ravonlik usullari bilan oladi: u buni boshqa yo‘l bilan
qilolmasligi mumkin. Bundan tashqari, ko‘pincha bunday er xotiniga hech kimga
uning azob-uqubatlari va xo‘rliklari haqida gapirishga ruxsat bermaydi:
birinchidan, chunki uning nuqtai nazaridan, xotiniga nisbatan bunday munosabat
mutlaqo adolatli, ikkinchidan, ongsiz ravishda boshqa kuch bo‘lishi
mumkinligidan qo‘rqadi 4
.
Erkaklarning fikricha, oilaga tushgan kelin barcha masalada eriga va uning
oila a’zolariga buysunish kerak deb, ta’kidlashadi.Shuning uchun ko‘pgina
erkaklar zo‘ravonlik o‘tkazadi, ular zo‘ravonlikni odatiy hol deb qabul qiladi.
Ayollarning faol bo‘lmaganligi natijasida hamma muammolar boshqa oila a’zolari,
ya’ni eri va qaynonasi tomonidan hal qilinadi. Ko‘pgina uydagi zo‘ravonlik,
shunchaki uydagi janjal-oilaning ichki ishlari deb qabul qilinadi.O‘zbek ayollari
asosan uydagi zo‘ravonlik to‘g‘risida huquqni himoya qiluvchi idoralarga juda
kam murojaat qiladilar, ular atrofdagi salbiy fikrlari va gap so‘zlaridan
hadiksiraydilar. Ayollarga xos istak oilani, bolalar uchun oilani saqlab qolish
muhimdir. Eridan ajragan ayol yana oila qurib yaxshi hayot kechirishga ko‘zi
etmaydi, bolasini yetim qolishini xohlamaydi. Oilada qiz bolalar itoatli, so‘zsiz
bo‘ysunuvchi, kattalarga hurmat ko‘rsatish ruhida tarbiyalanadilar, o‘g‘il bolalarga
esa alohida maqom beriladi, erkin o‘sadilar va zaif jins vakillariga nisbatan
ustunliklarini his qilib turadilar. Ayollar o‘z huquqlari, uydagi zo‘ravonliklar oldini
olishning huquqiy mexanizmi to‘g‘risida yetarli axborotga ega emaslar.
Aslida, bu holda muammo ayollarga bo‘ysunishda yotadi va uning yechimi
bu hodisaga qarshi kurashda. Buni ko‘plab tadqiqot ma’lumotlari tasdiqlaydi,
4
Zdravomyslova O. Oiladagi zo‘ravonlik va an’anaviy tarbiya tushunchasining inqirozi // Ijtimoiy pedagogika. -
2005. - № 1. - S. 124
10

ularga ko‘ra, zo‘ravonlikka duchor bo‘lgan ayollarning aksariyati o‘z oilasida
shunday ahamiyatsiz rol o‘ynaganki, ular o‘z oilalarida qaror qabul qilishga deyarli
ta’sir ko‘rsatmagan.
Jismoniy zo‘ravonlikka ko‘proq qishloq ayollari, ta’lim darajasi past bo‘lgan
ayollar, oliy ma’lumoti yo‘q ayollar, kam daromadli ayollar duchor bo‘ladilar.
Bunday xavf yoshga qarab ham ortadi 5
.
L.Berkovetsning fikricha, oiladagi tajovuzkorlik va zo‘ravonlikning
namoyon bo‘lishiga ijtimoiy omillarning, ayniqsa, ijtimoiy me’yor va
qadriyatlarning ta’siri katta. Er-xotinning oilada yetakchi o‘rinni egallashi va o‘z
vazifasini to‘g‘ri bajara olishi ham muhim.
Oiladagi jismoniy zo‘ravonlik belgilari quyidagicha namoyon bo‘ladi:
Ayolning qo‘rquvi;
Odamlardan qo‘rquv;
Tanada va yuzda turli shikastlanishlar mavjudligi;
Tashvish va xavotirlanishning namoyon bo‘lishi;
Uyga borishdan qo‘rqish;
O‘z joniga qasd qilishga urinishlar;
Hayvonlarga nisbatan shafqatsizlik;
Jismoniy zo‘ravonlik - oiladagi zo‘ravonlikning eng keng tarqalgan turi.
Uning oqibatlari nafaqat jismoniy shikast, doimiy bosh og‘rig‘i, uyqusizlik, balki
jabrlanuvchida «kaltaklangan ayol sindromi» ning shakllanishi kabilarni yuzaga
keltiradi. Bunday holda, ayol o‘zini zaif, ojiz, nazorat ostida, o‘z hayoti uchun
mas’uliyatni o‘z zimmasiga olmaydi. Ko‘pincha, jabrlanuvchi o‘ziga nisbatan
qilingan zo‘ravonlik uchun o‘zini aybdor his qiladi yoki ko‘pchilik oilalarda
mavjudligiga o‘zini va boshqalarni ishontirib, bunday haqiqatni inkor etadi.
Jismoniy zo‘ravonlik jinsiy zo‘ravonlik bilan chambarchas bog‘liq va jinsiy
zo‘ravonlik qanchalik og‘ir bo‘lsa, bu aloqa shunchalik mustahkam bo‘ladi.
5
Uktamova , U . (2020). Агрессивное поведение на развитие взглядов девушек. Архив Научных Публикаций
JSPI .
11

Jinsiy zo‘ravonlik – o‘zaro roziligisiz, xohishga qarshi, jismoniy kuch
ishlatib, tahdid qilish, qo‘rqitish, majburiy jinsiy aloqada bo‘lish, kaltaklagandan
so‘ng, jinsiy aloqa qilish, kamsitish va haqorat qilish vositasi sifatida namoyon
bo‘ladi. Bu erkakning kuch ishlatishi yoki uning tinimsiz bosimi tufayli jinsiy
aloqani nazarda tutadi; bu ayolning irodasiga qarshi jinsiy xatti -harakatlar,
shuningdek, sherikni jinsiy aloqa qilish usullariga majburlashdir. Bu bemor ayol
yoki nogiron bilan, bosim ostida yoki spirtli ichimliklar yoki giyohvandlik bilan
mast bo‘lish natijasida sodir bo‘lgan muvaffaqiyatsiz jinsiy aloqa.
Jinsiy zavq, tabiatan, erkinlik va ixtiyoriylikni nazarda tutadi. Biroq, deyarli
barcha insoniyat jamiyatlarida har doim jinsiy zo‘ravonlik va tajovuzning turli
shakllari mavjud. Bundan tashqari, bu rasmiy statistik ma’lumotlarga qaraganda
tez -tez sodir bo‘ladi: qurbonlarning ko‘pchiligi huquq-tartibot idoralariga
murojaat qilmaslikni afzal ko‘rishadi, chunki oshkoralik ularning obro‘siga putur
yetkazishi mumkin 6
.
Majburlashning o‘ta og‘ir shakli - bu jinsiy zo‘ravonlik: zo‘rlash, ya’ni
jismoniy zo‘ravonlik bilan yoki jabrlanuvchiga yoki boshqalarga nisbatan tahdid
qilish bilan, yoki jabrlanuvchining ojizligidan foydalanish yoki boshqa zo‘ravonlik
harakatlaridir. Jinsiy tajovuzning ijtimoiy va madaniy sabablari, birinchi navbatda,
jinsiy rollarning qattiq farqlanishidan kelib chiqadi. Tarixiy va etnografik
ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, jinsiy zo‘ravonlik erkak va ayol rollari keskin
ajratilgan va hokimiyat erkaklarga tegishli bo‘lgan jamiyatlarda ko‘proq uchraydi.
Jinsiy munosabatlar teng bo‘lgan joyda zo‘ravonlik kam uchraydi. Afsuski, qat’iy
oilaviy patriarxal tuzilishga ega bo‘lgan erkak, o‘z xotini bilan jinsiy aloqada
bo‘lishning shartsiz huquqiga va agar u rad etsa, jismoniy kuch ishlatish huquqiga
ega. Oilaviy zo‘rlash jinoyatdir, garchi zamonaviy jamiyatda ham bu ko‘pincha
jinoyat deb hisoblanmaydi, bu esa muammoni yanada kuchaytiradi. Jinsiy
zo‘ravonlik qurboni bo‘lgan ayol, ko‘pincha o‘zini zo‘rlanganini to‘liq
6
Uktamova, U. (2020). Оилавий зўравонликнинг келиб чикиш сабаблари. Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании.
12

anglamaydi, garchi uning jismoniy va psixologik holati buni yaqqol ko‘rsatib
turgan bo‘lsada.
Ayollarga nisbatan jismoniy zo‘ravonlikdan tashqari, ko‘pincha oilalarda
kuzatiladigan psixologik zo‘ravonlikdir. Psixologik zo‘ravonlik - bu ayolning
ehtiyojlarini e’tiborsiz qoldirish va erkakning o‘z xotini va bolasiga bo‘lgan
mehrini, sevgisini va g‘amxo‘rligini ifoda eta olmasligi, xotini va bolasining
xavfsiz muhitda, hissiy bog‘lanish, qo‘llab-quvvatlash ehtiyojlarini e’tiborsiz
qoldirishdir. Psixologik zo‘ravonlik nevropsikiyatrik kasalliklarga olib keladi,
ayollarning aqliy va jismoniy rivojlanishidan mahrum bo‘ladi, hissiy sohaning
rivojlanishiga ayniqsa qattiq ta’sir ko‘rsatadi. Kuchli asab tizimiga ega bo‘lgan
ayolda hissiy karlik, hamdardlik tuyg‘usining to‘liq yetishmasligi, tengdoshlariga,
bolalarga, shuningdek hayvonlarga nisbatan shafqatsizlik va tajovuzkorlik paydo
bo‘lishi mumkin. Zaif asab tizimiga ega bo‘lgan ayollar uchun ruhiy
zo‘ravonlikning natijasi - bu nevropsixik kasalliklardir (enurez, o‘z joniga qasd
qilishga urinish va boshqalar).
Zo‘ravonlik qurbonlari holatlarini tavsiflash uchun amerikalik psixolog
G.Sallivan dissotsiatsiya (bo‘linish) atamasini ishlatgan, ya’ni, omon qolishga
qaratilgan xatti-harakatlar, fikrlar, munosabat yoki his-tuyg‘ularning
uyg‘unlashgan majmuidir.
1.2. Oilaviy maishiy zo‘ravonlikning oqibatlari
Oilaviy zo‘ravonlik va uning oqibatlar Jahonda har uch ayoldan biri
jismoniy yoki jinsiy zo‘ravonlikka duchor bo‘ladi va aksariyat hollarda zo‘ravonlik
ayolning umr yo‘ldoshi tomonidan sodir etiladi. Ayollarga nisbatan zo‘ravonlik
O‘zbekistonda ham xavotirli ijtimoiy muammo hisoblanadi, shu munosabat bilan
2023 yilda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks va Jinoyat kodeksiga
“Oilaviy (maishiy) zo‘ravonlik” moddalari kiritildi 7
.
Jahonda har uch ayoldan biri jismoniy yoki jinsiy zo‘ravonlikka duchor
bo‘ladi va aksariyat hollarda zo‘ravonlik ayolning umr yo‘ldoshi tomonidan sodir
etiladi.
7
https :// gov . uz / oz / zomin / news / view /37767
13

Ayollarga nisbatan zo‘ravonlik O‘zbekistonda ham xavotirli ijtimoiy
muammo hisoblanadi, shu munosabat bilan 2023 yilda Ma’muriy javobgarlik
to‘g‘risidagi kodeks va Jinoyat kodeksiga “Oilaviy (maishiy) zo‘ravonlik”
moddalari kiritildi.
Sud statistikasiga ko‘ra, 2023 yilda O‘zbekistonda ayollarga nisbatan
zo‘ravonlik va tazyiq bilan bog‘liq 2638 ta jinoyat ishi hamda 10 091 ta ma’muriy
huquqbuzarlik ishi ko‘rib chiqilgan. Oliy sud axborotiga ko‘ra, MJtKning 59−2-
moddasi (oilaviy (maishiy) zo‘ravonlik) bilan 4343 nafar shaxs ma’muriy
javobgarlikka tortilib, ularning 2344 nafariga jarima, 1999 nafariga esa ma’muriy
qamoq jazosi qo‘llanilgan, jinoyat kodeksining 126-1-moddasi (oilaviy (maishiy)
zo‘ravonlik) bilan 134 nafar shaxs sudlanib, ularning 51 nafariga ozodlikdan
mahrum qilish jazosi, 83 nafariga esa ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq
bo‘lmagan jazolar tayinlangan.
Toshkent davlat yuridik universiteti (TDYuU) tadqiqotchilari O‘tkirbek
Xolmirzaev va Zayniddin Shamsidinov tomonidan tayyorlangan O‘zbekistonda
ayollarga nisbatan maishiy zo‘ravonlik huquqbuzarliklarining sud amaliyotiga doir
tadqiqot ayrim jihatlari bilan e’tiborga molik.Unda 2023 yil aprel-dekabr
oylaridagi oilaviy zo‘ravonlikka oid sud amaliyoti (10 091 ta ma’muriy va 371 ta
jinoyat ishi — jami 10 462 ta huquqbuzarlik va jinoyat ishlari) qamrab olingan.
Tadqiqot boshqa jamiyatlardan o‘rganilgan huquqiy (va boshqa) institut va
mexanizmlar O‘zbekistonda tatbiq etilganida butunlay boshqacha mazmun kasb
etishi mumkinligini oilaviy zo‘ravonlik huquqbuzarligi misolida tushuntirishga
urinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 126¹-moddasiga ko‘ra,
xotiniga (eriga), sobiq xotiniga (sobiq eriga), bir ro‘zg‘or asosida birgalikda
yashayotgan shaxsga yoki umumiy farzandga ega bo‘lgan shaxsga nisbatan sodir
etilgan mulk, ta’lim olish, sog‘liqni saqlash va (yoki) mehnatga oid huquqini
amalga oshirishga to‘sqinlik qilish, mol-mulkiga va shaxsiy ashyolariga qasddan
shikast yetkazish, xuddi shuningdek ushbu shaxslar sog‘lig‘ining yomonlashuviga
olib kelgan tarzda ularning sha’ni va qadr-qimmatini tahqirlash, ularni qo‘rqitish,
14

yaqin qarindoshlaridan ajratib qo‘yish, shunday harakatlar uchun ma’muriy jazo
qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, shuningdek basharti boshqa jinoyat
alomatlari mavjud bo‘lmasa, bazaviy hisoblash miqdorining yigirma baravaridan
o‘ttiz baravarigacha miqdorda jarima yoki bir yuz oltmish soatdan uch yuz
soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan
jazolanadi.
Xotinini (erini), sobiq xotinini (sobiq erini), bir ro‘zg‘or asosida birgalikda
yashayotgan shaxsni yoki bolani, shuningdek umumiy farzandga ega bo‘lgan
shaxsni do‘pposlash, ushbu shaxslarga sog‘liqning qisqa muddat yomonlashuviga
yoki mehnat qobiliyatining uncha uzoq bo‘lmagan muddatga yo‘qolishiga olib
kelmagan qasddan badanga yengil shikast yetkazish, o‘sha harakatlar uchun
ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, bazaviy hisoblash
miqdorining yigirma baravaridan o‘ttiz baravarigacha miqdorda jarima yoki bir
yuz oltmish soatdan uch yuz soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud ikki yilgacha
axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi.
Xotiniga (eriga), sobiq xotiniga (sobiq eriga), bir ro‘zg‘or asosida birgalikda
yashayotgan shaxsga yoki bolaga, shuningdek umumiy farzandga ega bo‘lgan
shaxsga sog‘liqning qisqa vaqt, ya’ni olti kundan ortiq, ammo yigirma bir kundan
ko‘p bo‘lmagan muddatga yomonlashuviga yoki umumiy mehnat qobiliyatining
uncha uzoq bo‘lmagan muddatga yo‘qolishiga sabab bo‘lgan qasddan badanga
yengil shikast yetkazish, — bazaviy hisoblash miqdorining o‘ttiz baravaridan
yetmish baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yuz soatdan uch yuz oltmish
soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud bir yildan ikki yilgacha axloq tuzatish
ishlari yoki bir yildan ikki yilgacha ozodlikni cheklash yoki bir yildan ikki
yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi 8
.
Xotiniga (eriga), sobiq xotiniga (sobiq eriga), bir ro‘zg‘or asosida birgalikda
yashayotgan shaxsga yoki bolaga, shuningdek umumiy farzandga ega bo‘lgan
shaxsga sodir etilayotgan paytda hayot uchun xavfli bo‘lmagan va ushbu
moddaning oltinchi qismida nazarda tutilgan oqibatlarga olib kelmagan, lekin
8
Usmonaliev M. Jinoyat huquqi Umumiy qism. Darslik. – Toshkent: Yangi avlod, 2006. –B. 228
15

sog‘liqning uzoq vaqt, ya’ni kamida yigirma bir kun, ammo to‘rt oydan ko‘p
bo‘lmagan davrda yomonlashuviga yoki umumiy mehnat qobiliyatining o‘n
foizidan o‘ttiz uch foizigacha yo‘qolishiga sabab bo‘lgan qasddan badanga
o‘rtacha og‘ir shikast yetkazish, uch yuz oltmish soatdan to‘rt yuz sakson
soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish
ishlari yoxud ikki yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoki ikki yildan uch
yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Ushbu moddaning to‘rtinchi qismida nazarda tutilgan harakatlar:
a) ikki yoki undan ortiq shaxsga nisbatan;
b) homiladorligi aybdorga ayon bo‘lgan ayolga nisbatan;
d) o‘ta shafqatsizlik bilan;
e) g‘arazli niyatlarda;
f) diniy taassublar zamirida;
g) bir guruh shaxslar tomonidan;
h) takroran, xavfli residivist tomonidan yoki ilgari ushbu Kodeksning 97,
104 va (yoki) 105-moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir etgan shaxs
tomonidan;
i) o‘ta xavfli residivist tomonidan;
j) qurolni yoki sovuq qurol sifatida foydalanilishi mumkin bo‘lgan
ashyolarni ishlatib sodir etilgan bo‘lsa, — uch yildan besh yilgacha ozodlikni
cheklash yoxud uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan
jazolanadi.
Xotiniga (eriga), sobiq xotiniga (sobiq eriga), bir ro‘zg‘or asosida birgalikda
yashayotgan shaxsga yoki umumiy farzandga ega bo‘lgan shaxsga sodir
etilayotgan paytda hayot uchun xavfli bo‘lgan qasddan badanga og‘ir shikast
yetkazish natijasida ko‘rish, so‘zlash, eshitish qobiliyatini yo‘qotishga yoxud biron
a’zoning ishdan chiqishiga yoki uning funksiyalari tamoman yo‘qolishiga, ruhiy
holatning buzilishiga yoki sog‘liqning boshqacha tarzda yomonlashuviga, umumiy
mehnat qobiliyatining o‘ttiz uch foizidan kam bo‘lmagan qismining yo‘qolishiga
yoki homilaning tushishiga yoxud badanning tuzalmaydigan darajada
16

xunuklashishiga sabab bo‘lsa, — besh yildan yetti yilgacha ozodlikdan mahrum
qilish bilan jazolanadi 9
.
Ushbu moddaning oltinchi qismida nazarda tutilgan harakatlar:
a) homiladorligi aybdorga ayon bo‘lgan ayolga nisbatan;
b) voyaga yetmagan shaxsga nisbatan;
v) o‘ta shafqatsizlik bilan;
g) g‘arazli niyatlarda;
d) diniy taassublar zamirida;
ye) bir guruh shaxslar tomonidan;
j) qurolni yoki sovuq qurol sifatida foydalanilishi mumkin bo‘lgan
ashyolarni ishlatib sodir etilgan bo‘lsa, — yetti yildan o‘n yilgacha ozodlikdan
mahrum qilish bilan jazolanadi.
Ushbu moddaning oltinchi qismida nazarda tutilgan harakatlar:
a) ikki yoki undan ortiq shaxsga nisbatan;
b) takroran, xavfli residivist tomonidan yoki ilgari ushbu Kodeksning 97 va
(yoki) 104-moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir etgan shaxs tomonidan;
v) o‘ta xavfli residivist tomonidan sodir etilgan bo‘lsa;
g) jabrlanuvchining o‘limiga sabab bo‘lsa, — o‘n yildan o‘n ikki yilgacha
ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi 59-2-
moddasiga ko‘ra, xotiniga (eriga), sobiq xotiniga (sobiq eriga), bir ro‘zg‘or asosida
birgalikda yashayotgan shaxsga yoki umumiy farzandga ega bo‘lgan shaxsga
nisbatan sodir etilgan mulk, ta’lim olish, sog‘liqni saqlash va (yoki) mehnatga oid
huquqni amalga oshirishga to‘sqinlik qilish, mol-mulkiga va shaxsiy ashyolariga
qasddan shikast yetkazish, xuddi shuningdek ushbu shaxslar sog‘lig‘ining
yomonlashuviga olib kelgan tarzda ularning sha’ni va qadr-qimmatini tahqirlash,
ularni qo‘rqitish, yaqin qarindoshlaridan ajratib qo‘yish, basharti jinoyat
alomatlari, shuningdek ushbu Kodeksda nazarda tutilgan boshqa huquqbuzarliklar
9
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi (2021 yil 1 aprelgacha o‘zgartish va qo‘shimchalarbilan) – T.:
“Yuridik adabiyotlar publish”, 2021. – B. 19.
17

alomatlari mavjud bo‘lmasa, bazaviy hisoblash miqdorining o‘n baravaridan
yigirma baravarigacha miqdorda jarima solishga yoki o‘n sutkagacha muddatga
ma’muriy qamoqqa olishga sabab bo‘ladi 10
.
Xotinini (erini), sobiq xotinini (sobiq erini), bir ro‘zg‘or asosida birgalikda
yashayotgan shaxsni yoki bolani, shuningdek umumiy farzandga ega bo‘lgan
shaxsni do‘pposlash, ushbu shaxslarga sog‘liqning qisqa muddatga
yomonlashuviga yoki mehnat qobiliyatining uncha uzoq bo‘lmagan muddatga
yo‘qolishiga olib kelmagan qasddan badanga yengil shikast yetkazish, — bazaviy
hisoblash miqdorining o‘n baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda jarima
solishga yoki o‘n besh sutkagacha muddatga ma’muriy qamoqqa olishga sabab
bo‘ladi.
10
Usmonaliev M. Jinoyat huquqi Umumiy qism. Darslik. – Toshkent: Yangi avlod, 2006. –B. 235.
18

II BOB. OILAVIY MAISHIY ZO‘RAVONLIK JINOYATINING JINOIY
HUQUQIY TAVSIFI VA UNGA QARSHI KURASHISHNING SAMARALI
CHORALARI
2.1. Oilaviy zo‘ravonlik jinoyatini bir guruh shaxslar tomonidan sodir
etilishi sabablari va ularni oldini olish choralari
Mamlakatimizda oilalardagi huquqiy munosabatlar asosan oila kodeksi,
fuqarolik kodeksi va boshqa qonunlar bilan tartibga solinadi. Ammo, oilalarning
tinch-totuv kunkechirishigaoilaviy (maishiy) zo‘ravonlik kabi salbiy holatlar ham
o‘zining oo‘rin ta’sirini ko‘rsatadi. Bukabi salbiy holatlar uchun ma’muriy
javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksda va jinoyat kodeksida javobgarlik nazarda
tutilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2007 yil 27 iyundagi
“Badangaqasddanshikast yetkazishga oid ishlar bo‘yicha sud amaliyoti
to‘g‘risida”gi 6-sonli qarori, 16-bandida “Xotinini (erini), sobiq xotinini (sobiq
erini), bir ro‘zg‘or asosida birgalikda yashayotgan shaxsni yoki umumiy farzandga
ega bo‘lgan shaxsning badaniga o‘rtacha og‘ir yoki og‘ir shikast yetkazish jinoyati
maxsus sub’ektli jinoyat bo‘lganligi uchun jinoyat sodir etishda ishtirok etgan
boshqa shaxslarning harakatlari Jinoyat kodeksi 28 va 126¹-moddasiningtegishli
qismlari bilan kvalifikatsiya qilinishi lozim” 11
deb belgilangan.
Hozirgi kunda oilaviy (maishiy) zo‘ravonliklarning aksariyat qismi oddiy
ishtirokchilikdasodir etilmoqda. Bu borada olimlaning fikrlari ham turlicha.
Xususan, N.Salaev ta’kidlaganidek, oddiy ishtirokchilikda guruh ishtirokchilari
harakatlarining o‘zaro muvofiqligi nazarda muvofiq ravishda harakat qilayotganini
anglaydi 12
.
D.Yu. Karaketova ta’kidlaganidek, “Oddiy ishtirokchilikda faqatgina ikki
yoki undan ortiq bajaruvchi ishtirok etib, jinoyat ishtirokchilarning boshqa turlari
11
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2007 yil 27 iyundagi “Badanga qasddanshikastyetkazishga oid
ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi 6-sonli qarori, 16-bandi.
12
Salaev N.S. Bir-biriga tobe bo‘lmagan harbiy xizmatchilar o‘rtasidagi o‘zaro ustav munosabatlariga oid ustav
qoidalarini buzish (jinoyat-huquqiy va kriminologikjihatlari).Monografiya. – Toshkent: TDYuI nashriyoti, 2012. –
B. 74-75
19

(tashkilotchi, dalolatchi, yordamchi) mavjud bo‘lmaydi” 13
. M.Usmonaliev
ishtirokchilikning amaliyotda bu kabi baholanishini to‘g‘ri deb hisoblaydi. Uning
yozishicha, agarda ushbu jinoyatlar oldindan til biriktirib ... sodir etilib, o‘sha
moddaning tegishli qismi yoki bandida bu belgilar kvalifikatsiya qilishning zaruriy
belgisi sifatida nazarda tutilmagan bo‘lsa, oddiy ishtirokchilik deb kvalifikatsiya
qilinadi 14
, deb ta’kidlaydi. Ayrim holatlarda oilaviy (maishiy) zo‘ravonlik oldindan
til biriktirib murakkab ishtirokchilikshaklida sodir etilish holatlari ham kamdan-
kam kuzatiladi. Xususan, S.S.Muxammadjonov ta’kidlashicha, “Ishtirokchilikda
jinoyatning mohiyati o‘zgaradi, ya’ni muayyan jinoyat ikkiyoki undan ortiq
shaxslar tomonidan sodir etilganda jinoyatda ishtirok etuvchi shaxslarharakati
o‘zaro birlashadi hamda ular o‘rtasida kelishuv vujudga keladi” 15
.
Qonun chiqaruvchi aynan shu sababli JK 56 moddasi “m” bandida bir guruh
shaxslar tomonidanoldindantilbiriktirgan holda jinoyat sodir etishni jazoni
og‘irlashtiruvchi holat sifatida nazarda tutgan 16
. Farg‘ona viloyatida oilaviy
(maishiy) zo‘ravonlik jinoyatlarini sodir etilishsabablariquyidagilar tufayli sodir
etilgani ma’lum bo‘ldi: 8,2 foiz er-xotin o‘rtasidagi asosiz vaasoslirashk, ular: a)
asosli rashk, ya’ni aybilanuvchi shaxslarning birinchi turmushdan ajrashmasdan
turib, turmush o‘rtog‘ining boshqa shaxs bilan shar’iy nikoh asosida
yashayotganligi (3 nafar); b) asossiz rashk (13 nafar); 21,1 foiz (41 nafar) ishsizlik;
7,2foiz(14 ta) oila-a’zolar o‘rtasida iqtisodiy yetishmovchilik yoki kam
daromadllilik, uy-joy yetishmovchiligi; 4,6 foiz 3-shaxslar (qarindosh
urug‘lar)ning oilaviy shaxsiy masalalarga o‘rinsiz aralashuvi bir guruh oilaviy
zo‘ravonlikka sabab bo‘lishi (9 ta), ular: qayinona-kelino‘rtasida sodir etilgan
nizoli vaziyatlar. 52,6 foiz ayrim oila-a’zolar o‘rtasida ta’lim-tarbiyaniyaxshi
13
D.Yu.Karaketova. Bir guruh shaxslar tomonidan bezorilik sodir etganlik uchun
javobgarlik.file:///C:/Users/User/Downloads/administrator, Jurisprudence. 2020.1-son. – B. 70.
14
Usmonaliev M. Jinoyat huquqi Umumiy qism. Darslik. – Toshkent: Yangi avlod, 2006. –B. 283
15
Muxammadjonov S.S. Jinoiy javobgarlikni individuallashtirishda ishtirokchilik institutiningdolzarb masalalari:
yurid. fan. nom. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati. – Toshkent: TDYuI, 2011. – B. 10-
11.
16
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi (2021 yil 1 aprelgacha o‘zgartish va qo‘shimchalarbilan) – T.:
“Yuridik adabiyotlar publish”, 2021. – B. 35.
20

emasligi, ular: oilada er-xotin o‘rtasidagi ma’naviy-ruhiy muhitning nosog‘lomligi
va ularning o‘zaro murosa qilmaganligi oqibatida (25 ta); alkogolik mastlik
ta’sirida, shuningdek jabrlanuvchi shaxsning viltimligi yuqoriligi, ya’ni spirtli
ichimlik iste’mol qilganerinigao‘chakishib g‘azabini keltirganligi (6 ta); moddiy
yetishmovchilik oqibatida (7ta); aybilanuvchi shaxslarning aksariyatining faqat
o‘rta ma’lumotga ega ekanligi, ijtimoiy-huquqiy ongining yetarli darajada
rivojlanmaganligi (10 ta); jinoyatchi shaxs to‘liqsiz oilada voyaga yetganligi va
boshqalar salbiy muhit ta’siriga tushganligi (3 ta); o‘ch olishzamirida(4ta); oilaviy
(maishiy) zo‘ravonlik uchun tayinlangan ma’muriy jazo chorasidan ko‘zlangan
maqsadiga erishilmaganligi shuningdek ushbu toifadagi shaxslar axloqan
tuzalmaganligi (2ta); jazo muddatini o‘tab chiqqan shaxslarning jamiyatga ijtimoiy
moslasha olmayotganligi(10 ta ); oila a’zolaridan birining sodda-ishonuvchanligi
va beparvoligi (3 ta); holatda sodir etilishi kuzatilgan. oila-azalaridan birining
salbiy xulq-atvori va ularning boshqa oila a’zolariga ta’siri (15 ta); 6,2 foiz (12 ta)
oila-a’zolar o‘rtasida mol-mulkni bo‘lishyoki meros talashishdagi nizolar. Endi
oilaviy (maishiy) zo‘ravonlikning sabablari quyidagilar:
Er-xotin o‘rtasidagi asosiz (yoki asosli) rashk qilish hissining yuqoriligi.
Tahlillarga ko‘raoilaviy(maishiy) zo‘ravonlik jinoyatini sodir etgan shaxslar
orasida o‘z turmush o‘rtog‘ininghiyonatqilishi sababli, asossiz rashk qilish motivi
bilan bog‘liq hissining yuzaga kelishi tufayli ushbujinoyatni sodir etganlar 13 nafar
(13,0 foiz)ni tashkil etadi. Masalan, fuqaro 2023yil 31 oktyabr kuni soat 22:00
larda Qo‘shtepa tumani Qo‘shtepa mahallasida fuqaro Q.T. shar’iynikoh asosidagi
turmush o‘rtog‘i Q.M. qizi bilan o‘zaro rashk tufayli janjallashib, janjaldavomida
Q.M. turmush o‘rtog‘i QT.ni urib unga tan jarohati yetkazgan.O‘rganishlar
davomida, jinoyat sodir etgan Q.M. turmush o‘rtog‘i Q.T.ni urib unga tan jarohati
yetkazishsababi, asossiz rashk qilishi motivida jinoyat sodir etgani ma’lum bo‘ldi.
Ishsizlik va iqtisodiy yetishmovchilik. Tahlillarga ko‘ra oilaviy (maishiy)
zo‘ravonlik jinoyatini sodir etgan shaxslar orasida ishsizlik va iqtisodiy
yetishmovchilik ortidan ushbu jinoyatgaqo‘lurganlar 41 nafar (21,3 foiz)ni tashkil
etadi. Masalan, fuqaro X.A. 2023 yilning 22aprel kunikuni soati 12:30 larda
21

yashash xonadonida ya’ni Quva tumani Tinchlik mahallasi, Omad ko‘chasi 3 uy
issiqxonasida turmush o‘rtog‘i X. S. qizi bilan birga ish qilayotib, X.S. qizinin
goilada iqtisodiy jihatdan qiynalganligi sababli Dubay shahriga ishlash maqsadida
ketish niyati borligi haqida xabardor bo‘lib, o‘zaro janjallashib, janjal davomida
X.S. qizining tanasini turli joylariga qo‘llari bilan urib, oyoqlari bilan tepib, tan
jarohati yetkazgan. O‘rganishlar davomida fuqaro X.A. va X.S. doimiy ish joyiga
ega emasligi, taklif etilgan ish o‘rinlarida ishlamasligi, kunlik ehtiyojlari uchun
moddiy tomondan qiynalganliklari natijasida jinoyatsodir etishgani aniqlangan. 3-
shaxslar (qarindosh urug‘lar)ning oilaviy shaxsiy masalalarga o‘rinsiz aylashuvi
bir guruh shaxslar tomonidan oilaviy maishiy zo‘ravonlikka sabab bo‘lishi.
Odatda, kundalikhayotdaaksariyat oilalarda er va xotinlar bilan birgalikda, ularning
yaqin qarindoshlari (ota-ona, aka-ukalar va boshq.) ham yashaydilar. Qarindoshlar
o‘rtasida ham beqaror va tashqi muhitta’siriga tez beriluvchan, ixtiyorsiz shaxslar
o‘z xis-tuyg‘ulariga berilib, har xil bo‘lar-bo‘lmasfikrlari bilan er-xotin o‘rtasidagi
oilaviy masalalarga aralashib nizo keltirib chiqishi oqibatidajinoyat sodir etilishiga
sabab bo‘ladi. Tahlillarga ko‘ra, oilaviy (maishiy) zo‘ravonlik jinoyatini sodir
etgan shaxslarga 3-shaxslar(qarindosh urug‘lar)ning oilaviy shaxsiy masalalarga
o‘rinsiz aralashuvi ta’siri ortidanushbujinoyatni sodir etganlar 9 nafar (4,6 foiz)ni
tashkil etadi. Masalan, oilaviy(maishiy)zo‘ravonlik sodir etgan fuqaro I.R. 2023 yil
16 avgust kuni soat 21-30larda Dang‘ara tumani Arziqtepa MFY. Guzarboshi
ko‘chasi raqamsiz uyda turgan turmush o‘rtog‘i X.R. bilanbo‘lganoilaviy
janjalidan xabar topib, yashash xonadoniga opasini olib ketish uchun kelgan
qayinog‘asi E.A. o‘g‘li bilan pochchasi I.R. o‘zaro janjallashib, unga tan jarohati
yetkazgan. O‘rganishlar davomida, jinoyat sodir etgan fuqaro E.A. opasi va
pochchasining oilaviyshaxsiymasalalariga asossiz aralashganligi natijasida oilaviy
(maishiy) zo‘ravonlik jinoyati sodiretgani ma’lum bo‘ldi. Ayrim oila-a’zolar
o‘rtasida ta’lim-tarbiyani yaxshi emasligi. Tahlillarga ko‘ra,
oilaviy(maishiy)zo‘ravonlik sodir etgan shaxslar orasida voyaga yetmaganlarga
nisbatan ota-onasi yokiyaqinlari tomonidan ta’lim va tarbiyaviy ishlar yetarli
darajada olib borilmaganligi yoxudoilada ta’lim beradigan yoshi kattalarning
22

yo‘qligi tufayli ushbu jinoyatni sodir etganlar102nafar (52,6 foiz)ni tashkil etadi.
Masalan, fuqaro A.M. tarbiyasining yetishmasligi natijasida, turmush o‘rtog‘ini
asossiz rashk qilib 2023 yil 20 may kuni soat 13:30 larda Rishton tumani,
Pandigon MFY, Shifokorlar ko‘chasi 10-uyda turmush o‘rtog‘i A.D. qizini
yollanma ish qilish uchun dala maydoniga ketganligi yuzasidan o‘zaro asossiz
rashk qilib, bo‘lar-bo‘lmasvajlarbilan janjallashib, janjal davomida qo‘llari bilan
A.D. qizining quloq sohasiga bir marotaba tan jarohati yetkazgan. O‘rganishlar
davomida, fuqaro A.M. oilada turmush o‘rtog‘i bilan ko‘p marotaba muntazam
ravishda turmush o‘rtog‘i A.D. qizini o‘rinsiz gaplarini gapirib, asabiga tegishi,
arimagan holatlarga tanqid ostiga olishi, o‘rinsiz shaxsiy adovati zamirida jinoyat
sodir etgani aniqlandi. Yana bir misol, oilaviy (maishiy) zo‘ravonlik jinoyatini
sodir etgan shaxslar orasida spirtli ichimliklar yoki shaxsning aql-idrokiga kuchli
ta’sir etuvchi moddalarga qaramlik tufayli ushbu jinoyatni sodir etganlar 6 nafar
(3,0 foiz)ni tashkil etadi. Masalan, fuqaro 2023 yil 20 iyun kuni soat 05:00larda
Do‘rmancha m.f.y., Qayrag‘och ko‘chasi, 18-uyda yashovchi 21.02.1992 yilda
tug‘ilgan fuqaro J.X. o‘g‘li mast holatda o‘z yashashxonadonida turmush o‘rtog‘i
14.04.1993 yilda tug‘ilgan fuqaro O‘.Z. qizi bilan oilaviy kelishmovchilik tufayli
o‘zaro janjallashib, oshxona pichog‘ini olib, turmush o‘rtog‘i O‘.Z. qizining o‘ng
yelka sohasi orqa tomoniga ikki marotaba urib tan jarohati yetkazib, shuvaqtning
o‘zida o‘z joniga qasd qilish maqsadida o‘sha oshxona pichog‘i bilan
o‘ziningbo‘yinsohasi old tomonini kesib, o‘ziga-o‘zi tan jarohati yetkazgan.
O‘rganishlar davomida, fuqaro J.X. spirtli ichimliklar iste’mol qilishga ruju
qo‘ygani, doimiy janjal natijasida oilaviy (maishiy)zo‘ravonlik jinoyati sodir
etgani aniqlandi. Oila-a’zolar o‘rtasida mol-mulkni bo‘lish yoki meros talashib
nizolashish bir guruhshaxslartomonidan oilaviy maishiy zo‘ravonlikka sabab
bo‘lishi. Tahlillarga ko‘ra, oilaviy(maishiy)zo‘ravonlik jinoyatini sodir etgan
shaxslar orasida mol-mulk va meros talashish ortidan ushbu jinoyatga qo‘l urganlar
12 nafar (6,2 foiz)ni tashkil etadi. Masalan, 2023 yil 15 aprel kuni soat08:30 larda
fuqaro B.A. Qo‘qon shahar Turkiston ko‘chasida joylashgan 1 sonli
notariusbinosida turmush o‘rtog‘i A.K. qizi bilan uy joyni boshqa shaxsga o‘tkazib
23

berish masalasida o‘zaro kelishma olmay janjallashib qolib, uni qo‘llari bilan urib,
oyog‘i bilantepib, tanjarohatlari yetkazgan. O‘rganishlar davomida fuqaro B.A. va
A.K.lar o‘zaro mulktalashishizamirida, o‘z manfaatlarini ustun qo‘yib, xis-
tuyg‘ulariga berilishi natijasida oilaviy (maishiy) zo‘ravonlik jinoyatini sodir
etishgani aniqlangan. Oilaviy (maishiy) zo‘ravonlikning asosiy sabablari er-xotin
o‘rtasidagi o‘zarojanjal va kelishmovchilik, aybilanuvchi shaxslarning aksariyatini
ijtimoiy-huquqiy ongining yetarli darajada rivojlanmaganligi, moddiy
yetishmovchilik bilan izohlash mumkin. Ushbu sabablarni bartaraf etish uchun
muayyan kasbiy ko‘nikmalarni egallamagan, mutaxassisligi bo‘lmagan shaxslarni
kasbga tayyorlash, aholining band bo‘lmagan qatlamlari uchun munosib ish
o‘rinlarini yaratish choralari ko‘rish maqsadga muvofiq. Yuqorida sanab o‘tilgan
oilaviy (mayshiy) zo‘ravonlik jinoyati sabab va shart-sharoitlarini bartaraf etish
uchun quyilagilar tavsiya etiladi:
Er-xotin o‘rtasidagi asosiz (yoki asosli) rashk qilish holatlarini oldini olish
yuzasidantavsiyalar:qonuniy nikohsiz yashovchi ayollar ro‘yxatini shakllan-tirish,
alohida yig‘majildyuritish, nikohsiz yashash sabablarini aniqlash, yakka tartibdagi
ijtimoiy profilaktik chora-tadbirlarnibelgilash; ushbu toifadagi ayollar bilan yakka
tartibda profilaktika suhbati o‘tkazish, nikohni qonuniy asosda rasmiylashtirish
yuzasidan tushuntirish ishlarini olib borish; nikohni rasmiylashtirish uchun
monelik qiluvchi holatlarni aniqlash va uni bartaraf etish choralarini ko‘rish; nizoli
oilalarda (umumiy ro‘zg‘or asosida) yashovchi xotin-qizlar ro‘yxatini
shakllantirish, alohida yig‘majild yuritish hamda yakka tartibdagi ijtimoiy
profilaktika chora-tadbirlarini belgilash; nizolarning kelib chiqish sabablarini
o‘rganish, muammolarning yechimini topishga vakolati doirasida har tomonlama
ko‘maklashish; nizolashayotgan tomonlarning nizo predmeti yuzasidan bo‘lib
o‘tadigan munozaralarida ishtirok etish; ushbu toifadagi oilalarning turmush tarzini
o‘rganish, oila a’zolariga mahallaning obro‘-e’tiborli vakillarini biriktirish; nizoli
oilalarda yashovchi xotin-qizlardan doimiy ravishda xabar olib turish, o‘z joniga
suiqasd qilishining barvaqt oldini olish bo‘yicha psixologik tadbirlar tashkil etish;
ushbu toifadagi xotin-qizlarning voyaga yetmagan farzandlarini ta’lim
24

muassasalariga joylashtirishi hamda ijtimoiy himoya kafolatlaridan foydalanishida
amaliy jihatdan ko‘maklashish; nizoli oilalarda yashovchi xotin-qizlarga zarur
hollarda himoya orderini berishbo‘yicha profilaktika inspektoriga taklif kiritish.
Ishsizlik va iqtisodiy yetishmovchiligi bo‘lgan oilalar bilan ishlash yuzasidan
tavsiyalar: bandligi ta’minlanmagan mehnatga layoqatli, doimiy daromad
manbaiga ega er yoki xotinlar ro‘yxatini shakllantirish, alohida yig‘majild yuritish,
ularning qobiliyati va kasbiy layoqatini o‘rganish, yakka tartibdagi manzilli chora-
tadbirlarni belgilash; ushbutoifadagi eryoki xotinlarni kasb-hunar va tadbirkorlikka
o‘rgatuvchi o‘quv markazlariga yuborish, ishga joylashtirish choralarini ko‘rish;
bandligi ta’minlanmagan mehnatga layoqatli xotin-qizlarningmehnat
yarmarkalarida ishtirok etishini ta’minlash, ularni haq to‘lanadigan jamoat
ishlarigajalb qilish; tadbirkorlik faoliyati bilan mustaqil shug‘ullanish istagini
bildirgan er yoki xotinlarni yetakchi tadbirkor shaxslarga biriktirish choralarini
ko‘rish; bandligita’minlanmagan mehnatga layoqatli er yoki xotinlarga dasturlar
doirasida kreditvasubsidiyalar olishida ko‘maklashish; bandligi ta’minlanmagan
mehnatga layoqatli eryokixotinlarga uy sharoitida dehqonchilik, chorvachilik va
boshqa shu kabi faoliyat turlarini yo‘lga qo‘yishida ko‘maklashish.
3-shaxslar (qarindosh urug‘lar)ning oilaviy shaxsiy masalalarga o‘rinsiz
aralashishholatlarinioldini olish yuzasidan tavsiyalar: oiladagi er-xotin o‘rtasidagi
masalalarga o‘rinsiz aralashmaslik yuzasidan jamiyatda o‘rnatilgan odob-axloq
qoidalari va huquq normalarini o‘rgatish, ularga rioya qilishni targ‘ib etishga
qaratilgan madaniy-ma’rifiy tadbirlar tashkiletish; er-xotin masalalarga oid
Konstitutsiya va boshqa qonunchilik hujjatlarining mazmun mohiyatini
tushuntirish, ularga itoatkorlikni targ‘ib qilish; er-xotin o‘rtasidagi masalalarga
o‘rinsiz aralashish natijasida shaxslar, jamiyat va davlat manfaatlariga yetkazilishi
mumkinbo‘lgan zarar, uning salbiy oqibatlari, ular uchun tayinlanishi mumkin
bo‘lgan javobgarlik va jazo haqida badiiy va hujjatli filmlar namoyish etish hamda
ularning muhokamasini o‘tkazish; er-xotin o‘rtasidagi masalalarga o‘rinsiz
aralashishga oid huquqni muhofaza qiluvchi organlarxodimlarining jinoyatchilikka
qarshi kurash faoliyati aks ettirilgan maqolalar, badiiy adabiyotlarni mutolaa qilish;
25

er-xotinga oila va farzand tarbiyasida mas’uliyatni tushuntirish, agarda ushbu
mas’uliyatni bajarmaslik yuzaga kelganda ma’muriy va jinoiy
javobgarliktayinlanishi mumkinligi haqidagi tushunchalarni ularning ongiga
singdirish; er-xotin o‘rtasidagi masalalarga o‘rinsiz aralashmasligi borasida
qarindoshlarninghuquqiymadaniyatini yuksaltirish borasida huquqni muhofaza
qiluvchi, mudofaa, shuningdek fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari,
boshqa davlat va jamoat tashkilotlari bilanhamkorlikda turli tadbirlar tashkil etish;
qarindoshlarning g‘ayriijtimoiy xatti-harakatlari, jumladan, spirtli ichimlik,
giyohvandlik va psixotrop moddalar iste’mol qilishgaqaramlik, uning yaqin
qarindoshlari oilasiga salbiy ta’siri haqida tushuntirishlar olib borish;
oilaviy(maishiy) zo‘ravonlik jinoyatiga oid sud hukmlaridan aniq misollar
keltirisha sosida jinoyatlarning sodir etilish sabablari va ularga imkon bergan shart-
sharoitlarni bartarafetishni birgalikda muhokama qilib fikrlarini eshitish,
jinoyatchilikka qarshi kurashishvaungamurosasizlik kayfiyatini shakllantirish va
ijobiy ruhiyatga ta’sir ko‘rsatish.
Ayrim oila-a’zolar o‘rtasida ta’lim-tarbiyani yaxshi emasligi holatlarini
bartaraf etish yuzasidan tavsiyalar. O‘rganishlar davomida Farg‘ona viloyatida
2023 yilning 12 oyida oila-a’zolario‘rtasida ta’lim-tarbiyaning yetishmasligi
oqibatida oilaviy (maishiy) zo‘ravonlik jinoyati ko‘psodir etilgani ma’lum bo‘ldi.
Qonunchilik hujjatlariga muvofiq oila-a’zolariningumumiyaxloqiy va huquqiy
savodxonligini oshirish maqsadida quyidagi chora-tadbirlarni amalgaoshirish
lozim: xotin-qizlar o‘rtasidagi huquqbuzarliklarning profilaktikasiga doir hududiy,
mahalliy va boshqa dasturlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish hisoblanadi.
26

2.2. O‘zbekistonda oiladagi zo‘ravonlikka qarshi: holat, muammo va
yechimlar
Qarindoshlik tashkiloti va unga xos bo‘lgan ekzogamiyaning paydo bo‘lishi
bilan ibtidoiy tuzumda nikoh, ya’ni jinslar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solib
turuvchi alohida muassasa vujudga keldi, gender masalalari ayni shu paytda
yuzaga kela boshlagan. Ayni bir vaqtda, ba’zi boshqa nuqtayi nazarlarga
qaraganda, keyinroq Qarindoshlik tashkiloti va unga xos bo‘lgan ekzogamiyaning
paydo bo‘lishi bilan ibtidoiy tuzumda nikoh, ya’ni jinslar o‘rtasidagi
munosabatlarni tartibga solib turuvchi alohida muassasa vujudga keldi, gender
masalalari ayni shu paytda yuzaga kela boshlagan. Ayni bir vaqtda, ba’zi boshqa
nuqtayi nazarlarga qaraganda, keyinroq er-xotin o‘rtasidagi, shuningdek ota-onalar
bilan bolalar o‘rtasidagi gender tengligi munosabatlarni tartibga solib turuvchi oila
instituti barpo etildi. Etnografiya va arxeologiya ma’lumotlari nikohning
boshlang‘ich shakllariga nisbatan ikki xil nuqtayi nazarni ajratishga imkon beradi.
Birinchisi: dastlabki shakli guruhli nikoh bo‘lgan, keyinchalik u yakka nikohning
turli shakllari bilan o‘rin almashgan 17
.
Gender va oila mulk va davlatning kelib chiqishi nashrlarda qondosh oilani
universal emas, deb faraz qilgan va punalua oilasining universalligiga qarshi
keskin fikr bildirilgan. Tez orada ham qondosh, ham punalua oilasining
mavjudligiga qarshi shubhasiz dalillar olindi. Xususiy rekonstruksiyalar bir narsa,
guruhiy nikoh umumiy konsepsiyasi boshqa narsa. Olimlarning bir qismi,
birinchidan, qarindoshlikning eng arxaik tizimlarini, ikkinchidan, saqlanib qolgan
bir qator nikoh-oila tartiblarini tahlil qilish asosida ana shu konsepsiyaga amal
qilib keladi. Guruhli nikohning birlamchiligini yoqlab chiqqan tadqiqotchilar u
dislokal edi, ya’ni er-xotin bir joyda yashab qolmay vaqti-vaqti bilan biror joyda
uchrashib o‘z guruhlarida yashashni davom etgan, deb hisoblaydilar. Boshqa, juft
nikohning birlamchi ekanligi tarafdori bo‘lgan olimlar esa uni unilokal er-xotin
birga yashashiga va oila hosil bo‘lishiga olib keluvchi, deb qaraydilar. Tasvir
etilayotgan davrda poliginiya, jumladan keyinchalik vafot etgan xotinning opasi-
17
Алексеев В.П., Першиц А.И. Указ.соч. 1990
27

singlisi bilan yashashga o‘tgan bir necha opa-singil bilan yashash sororat,
keyinchalik aka yoki ukaning bevasiga uylanishga aylangan u(lar) ning xotini bilan
yashash levirat shaklida amalda edi. Shu bilan bir qatorda yoki o‘rniga poliandriya
amalda bo‘lar edi. Ko‘p hollarda erkak kishi umri davomida bir necha xotinni,
ayollar esa - bir necha erni almashtirardi.
Respublika xotin-qizlar jamoatchilik kengashi tomonidan joriy yilning aprel
oyida oilada zo‘ravonlikning oldini olish va oilaviy zo‘ravonlikdan jabr
ko‘rganlarga amaliy ko‘mak ko‘rsatish yuzasidan «Yo‘l xaritasi» tasdiqlandi.
Raqamlarga e’tibor qaratsak, 2020-yilda 14 ming 774 nafar ayolga himoya orderi
berilgan, 2021-yilning 39 ming 343 nafar ayolga bunday order berilgan bo‘lsa,
2022-yilning 9 oyida esa 37 ming 959 nafar ayol himoya orderidan foydalandi va
o‘z huquqlarini himoya qildi. 2018-yildan boshlab bizning hayotimizga «shelter»
tushunchasi kirib keldi. Bu atama avval boshida Zo‘rlik ishlatishdan jabr ko‘rgan
ayollarni reabilitatsiya qilish va moslashtirish markazlariga nisbatan qo‘llaniladi.
Hozirda ular Ayollarni reabilitatsiya qilish markazlari deb yuritilmoqda.
Prezidentimizning 2021-yil 19-maydagi «Zo‘rlik ishlatishdan jabr ko‘rgan xotin-
qizlarni reabilitatsiya qilishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori
zo‘ravonlikka uchragan ayollarga yordam tizimini yaratish, oilaviy-maishiy
zo‘ravonlikning oldini olish va uning mudhish oqibatlariga barham berishga
qaratilganligi bilan ahamiyatli. Shu o‘rinda statistikaga murojaat qilaylik. 2021-
yilning 10 oyida “Zo‘rlik ishlatishdan jabr ko‘rgan shaxslarni reabilitatsiya qilish
va moslashtirish markazlariga 7226 nafar fuqaro murojaat qilgan. Murojaat etgan
shaxslarning 6515 nafari ayollar, 272 nafari ularning farzandlaridir.
Murojaatchilarning 2784 nafariga markazlar tomonidan huquqiy, 3323 nafariga
psixologik, 75 nafariga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatildi, 165 nafari tibbiyot
muassasalariga yuborildi, 861 nafariga boshqa masalalarda ko‘maklashildi va
amaliy yordam ko‘rsatildi, 172 nafariga himoya orderini olib berishda amaliy
yordam ko‘rsatildi 18
.
18
Лобачева. Сверстники и семья / К вопросу о древней полувозрастной градации общества и народов
Средней Азии и Казахстана. №5, 1989.
28

Jamiyatning yaxlit iqtisodiy yacheykasi sifatidagi alohida oilaning birinchi
shakli murakkab oila deb ataladigan katta gender tengsizlik hukm surgan oila
bo‘lgan. Uning yana bir nomi patriarxal oila. Bunday oilada ikkita asosiy turni
farqlashadi. Bu vertikal (yoki bir chiziqli) katta oila bo‘lib, odatda to‘g‘ri chiziq
bo‘yicha uylangan va uylanmagan qarindoshlarning uch-to‘rt avlodidan iborat,
hamda gorizontal (yoki ko‘p chiziqli) katta oila, bu oila yon chiziqli uylangan va
uylanmagan qarindoshlardan tashkil topadi. Katta oila monogamiyada ham,
poligamiyada ham qurilgan; oilaning barcha a’zolari birga yashashgan, yerga,
chorvaga va ishlab chiqarishning boshqa vositalariga umumiy egalik qilishgan,
birgalikda xo‘jalik yuritishgan va ishlab chiqarilgan mahsulotlarni birgalikda
iste’mol qilishgan va kiyinishgan. Biroq katta oiladagi jamoachilik munosabatlari
xususiy mulkchilik tamoyillari bilan buzila boshlagan. Oila boshlig‘i yagona
tasarruf etuvchi bo‘lishga, amalda oilaviy mulkning egasi bo‘lishga, o‘z
hukmronligini kuchaytirishga harakat qilgan. Bu esa katta oilaning alohida
mustaqil oilada yashashga intilayotgan boshqa a’zolarida qarshilikni keltirib
chiqargan. Tez orada ajralish va bo‘linishlar yuz bergan, katta oilalar boshqa
oilalarga bo‘linishgan, lekin hozircha o‘shanday katta, ammo oila a’zolarining soni
bo‘yicha kichikroq oilalarga bo‘linishgan. Biroq bunday oilalarda ham ichki
ziddiyatlar avj olgan, va ular yana va yana bo‘linib ketgan 19
.
Oilaviy turmushda erkaklar va ayollarning, kattalar va kichiklarning gender
tengsizligi aks etgan patriarxal tartiblar o‘rnatildi. Qiz bola o‘zining katta yoshdagi
qarindoshlariga so‘zsiz bo‘ysinishi kerak bo‘lgan. Erga tekkan ayol o‘zini sotib
olgan oilaga: «kattasiga», «eng kattasiga», o‘z eriga so‘zsiz itoat etishi kerak
bo‘lgan. Ajralish amalda erkaklarning bir tomonlama imtiyozi bo‘lgan, agar ayol
o‘z ota-onasining uyiga qaytib ketishni istasa, uning qarindoshlari qalin pulini
qaytarib berishlari kerak bo‘lgan; buning ustiga ayol kishiga boshqatdan erga
tegishning hamma vaqt ham imkoni bo‘lmagan. Levirat odati shunday tartibni
19
Zdravomyslova O . Oiladagi zo ‘ ravonlik va an ’ anaviy tarbiya tushunchasining inqirozi // Ijtimoiy pedagogika . -
2005. - № 1. - S . 122ю
29

ta’minlaganki, unga ko‘ra, erining vafotidan keyin ham beva ayol uning oilasiga
tegishli bo‘lishni davom ettirgan.
Yevropalik psixolog Mertonning fikricha, oilalar jamiyatning biron-bir
tarzda qo‘llab-quvvatlashiga ehtiyoj sezmaydilar va ularni kelishuvchilik yo‘li
bilan ish tutishga majbur qilishga qaratilgan salbiy jazo choralariga ahamiyat ham
bermaydilar. Deviatsiyaning turlaridan birida «qarshilik ko‘rsatish» - ijtimoiy
jihatdan ma’qullanadigan maqsadlar ham, ularga erishish vositalari ham rad etiladi,
bunday turdagi odamlar jamiyatga yangi maqsadlar va ularga erishish vositalarini
olib kirishni va vujudga kelgan me’yorlarni o‘zgartirishni istaydilar. Erkaklar ham,
ayollar ham (masalan, 60-yillardagi «qarshi madaniyat» harakati tarafdorlari)
moddiy qadriyatlarni rad etgan holda, ularni ma’naviy va aqliy rivojlanish bilan
almashtiradilar. Funksionalizmni, jumladan, T. Parsons va R. Beyls qarashlarini
eng faol tanqid qilish Amerikada feminizmning ikkinchi to‘lqini vujudga kelishi
bilan bog‘liqdir. 1963-yilda B. Fridanning «Latofatlilik siri», kitobi nashr etildi,
muallif unda funksionalizmni ham, klassik psixotahlilni ham. tanqid qiladi.
Ommaviy jurnallarda, kinofilmlarda, teleeshittirishlarda ko‘rsatilgan «haqiqiy»
ayol stereotipini 300 nafar ishlamaydigan tipik ayollarni so‘rov qilish natijalari
bilan solishtirar ekan, u baxtiyor uy bekasi obrazi bu ayollarga tiqishtiriladigan
uydirmadir, degan xulosaga keladi. Aslini olganda, deb isbotlaydi u, o‘rta sinf
orasidagi ayollarning moddiy farovonligi, shuningdek ularning oliy ma’lumotliligi
ularga bekami-ko‘st emasliklarini, salohiyatlaridan to‘liq foydalanilmayotganini,
hayotdan qoniqmayotganliklarini anglashning o‘rnini to‘ldira olmaydi. Shu sababli
ular orasida ko‘pincha ruhiy xastaliklar, alkogolizm, o‘z joniga o‘z qasd qilish,
bolalar bilan shafqatsiz munosabatda bo‘lish hollari uchraydi. Xuddi shu davrda
«asoschi otalar»ning ishlariga tanqidiy qaraydigan sotsiolog ayollarning akademik
ishlari paydo bo‘ldi. To‘g‘ri, oilaning har qanday klassik tadqiqotida ayollar
hamisha obyekt sifatida tasvirlanganlar va buning ustiga «ayollar oilaga
tenglashtirilgan va oila tomonidan konseptual belgilangan». Lekin ayollarning
o‘zlari tadqiqotchilar rolida chiqqanlarida, ular ilgari fanda ma’lum bo‘lmagan
ko‘plab kashfiyotlarni qilishdi.
30

Oila bu bolalar ijtimoiylashadigan asosiy manba ekan, bu o‘rinda, uning
fikricha, birinchi marta o‘g‘il va qiz bolalar patriarxat hokimiyat va jinslar
bo‘yicha mehnat taqsimotiga o‘rgatiladi. Keyin bu stereotiplar tengdoshlar
o‘rtasida, maktablarda, OAV orqali, kelgusi hayotda mustahkamlanib boradi. Ana
shu yo‘nalish vakilalari liberal feminist ayollar singari uy ishlarini qoniqish
keltirmaydigan va tanazzulga ko‘maklashadigan mehnat deb hisoblashgan.
Albatta, ichki oilaviy o‘zaro munosabatlar ma’lumotlilik darajasiga, ijtimoiy kelib
chiqishiga bog‘liq. Ko‘rsatib o‘tilgan parametrlar qanchalik yuqori bo‘lsa, ichki
oilaviy munosabatlarni demokratlashtirish foydasiga jihatlar shunchalik ko‘p
bo‘ladi 20
.
Tarbiyaning gender tamoyillari oiladagi o‘zaro munosabatlarning patriarxal
tamoyillari avloddan avlodga o‘tib doimiy ravishda yangilanib borishining muhim
sababidir. Bola jinsiga qarab tarbiyalanib boradi. O‘g‘il va qiz bolalar tarbiyasi
shunisi bilan farq qiladiki, bolalarga har xil rollar, qadriyatlar, axloqlar singdirilib
boriladi. Qizlarni bo‘lajak ona bo‘lish, erini va uning oilasini hurmat qilish,
bolalariga va oilasiga hayotini bag‘ishlash rollariga tayyorlaydilar. Qizlarning
xulqi o‘g‘il bolalarga qaraganda ko‘proq darajada cheklab qo‘yiladi. Ayollarning
xulq-atvori to‘g‘risidagi bilimlarni qizlar odatda onalaridan oladilar. Oilaning har
qanday a’zosi mavjud qoidalarni o‘zgartirishga harakat qilsa, bu narsa
tushunmovchiliklarga va noxushliklarga, eng yomoni oilaning boshqa a’zolari
tomonidan nizolarga olib kelishi mumkin.
20
Enikolopov S . N . Oilaviy zo ‘ ravonlik muammolari // Amaliy psixologiya . - 2002. - № 5/6. - S . 4ю
31

Xulosa
Yuqoridagi tadqiqotlar va tahlillar asosida shuni ta’kidlash joizki, oilaviy
maishiy zo‘ravonlik nafaqat alohida shaxslarning huquqlarini poymol qiladi, balki
butun jamiyatning barqaror rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Oilaviy maishiy
zo‘ravonlikning asosiy shakllari va belgilari qatorida jismoniy, ruhiy, iqtisodiy va
jinsiy zo‘ravonlik kabi ko‘rinishlar mavjud bo‘lib, ular oila a’zolarining jismoniy
va ruhiy salomatligiga putur yetkazadi, shaxsiy erkinlikni cheklaydi hamda inson
sha’niga tahdid soladi.
Kurs ishida oilaviy zo‘ravonlik tushunchasining huquqiy va ijtimoiy jihatlari
chuqur tahlil qilindi. Jumladan, milliy qonunchilik asoslari, xususan, O‘zbekiston
Respublikasining “Ayollar va erkaklar uchun teng huquq va imkoniyatlar
to‘g‘risida”gi Qonuni, “Oilada zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonuni
va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar oilaviy zo‘ravonlikning oldini olish va unga
qarshi kurashish bo‘yicha muhim asos bo‘lib xizmat qilishi qayd etildi. Shu bilan
birga, xalqaro huquqiy tajribalar va BMT hamda boshqa xalqaro tashkilotlarning
tavsiyalari oilaviy zo‘ravonlikka qarshi kurashishda muhim omil sifatida alohida
o‘rganildi.
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, oilaviy maishiy zo‘ravonlikning ildizlari
ko‘pincha ijtimoiy-iqtisodiy omillar, psixologik yetishmovchiliklar, madaniy
stereotiplar va gender tengsizligi bilan bog‘liq. Aynan shu sababli, oilaviy
zo‘ravonlikka qarshi kurashish faqatgina huquqiy choralar bilan cheklanib
qolmasligi, balki kompleks yondashuvni talab qilishi lozim. Jumladan, aholining
huquqiy va psixologik madaniyatini oshirish, profilaktik tadbirlarni kuchaytirish,
davlat va nodavlat tashkilotlari hamkorligini yo‘lga qo‘yish va zarur hollarda
jabrlanuvchilarga psixologik yordam ko‘rsatish kabi mexanizmlar ham muhim
ahamiyatga ega ekanligi o‘z isbotini topdi.
Shuningdek, tadqiqot davomida oilaviy zo‘ravonlikni aniqlash va
baholashda uning belgilari va shakllarini aniqlab olish juda muhimligi ta’kidlandi.
Zero, aynan shu belgilar orqali davlat organlari va huquqni muhofaza qiluvchi
tuzilmalar tomonidan samarali chora-tadbirlar ko‘riladi. Oilaviy zo‘ravonlikning
32

oldini olishda aholining huquqiy ongini oshirish, tarbiyaviy va ma’naviy-ma’rifiy
ishlarga alohida e’tibor qaratish lozimligi kurs ishining muhim xulosalaridan biri
sifatida qayd etildi.
Xulosa qilib aytganda, oilaviy maishiy zo‘ravonlikka qarshi samarali
kurashish uchun quyidagi yo‘nalishlarda chora-tadbirlarni kuchaytirish zarur:
1. Oilaviy zo‘ravonlikning barcha shakllarini aniq belgilash va aniqlash
tizimini mukammallashtirish;
2. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar, davlat va nodavlat tashkilotlarining
hamkorligini kuchaytirish;
3. Oilada sog‘lom ma’naviy-axloqiy muhitni yaratish va gender tenglikni
ta’minlash;
4. Zo‘ravonlik qurbonlariga psixologik va ijtimoiy yordam ko‘rsatish
tizimini yo‘lga qo‘yish;
5. Aholi o‘rtasida huquqiy ong va madaniyatni oshirish bo‘yicha samarali
targ‘ibot ishlarini olib borish.
Shu asosda ushbu kurs ishi oilaviy maishiy zo‘ravonlikning huquqiy va
ijtimoiy asoslarini o‘rganishga hamda unga qarshi kurashish bo‘yicha amaliy
tavsiyalar ishlab chiqishga o‘z hissasini qo‘shadi, degan umiddamiz.
33

Foydalanilgan manba va adabiyotlar
Rahbariy adabiyotlar ro‘yxati
1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi – T.: “O‘zbekiston”,
2021.
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz – T.: “O‘zbekiston”, 2017.
– Zo‘ravonlikka qarshi davlat siyosatining tamoyillari yoritilgan.
3. Mirziyoyev Sh.M. Xalq davlat organlariga emas, balki davlat organlari
xalqimizga xizmat qilishi kerak – T.: “O‘zbekiston”, 2017.
– Fuqarolik jamiyati va inson huquqlari mavzusida.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni , 2022-yil 6-aprel, PF–
87-son – 2022–2026-yillarda Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida
– Huquqni muhofaza qilish organlari islohoti yoritilgan.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori , 2021-yil 30-aprel, PQ–
5117-son – Xotin-qizlar va bolalarga nisbatan zo‘ravonlikni oldini olish
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar .
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining murojaatnomalari (2017–2024
yillar)
– Ayniqsa 2020 va 2022 yillardagi murojaatnomalarda oiladagi
zo‘ravonlikka qarshi chora-tadbirlar haqida to‘xtalib o‘tilgan.
7. “Oiladagi zo‘ravonlikka qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonun – 2019-
yil 2-sentabr, O‘RQ–561-son.
– Mirziyoyev tashabbusi bilan ishlab chiqilgan qonun asosiy tayanadigan
huquqiy manba.
8. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi (Yangi tahrirda, 2025)
– Zo‘ravonlik jinoyatining jinoiy-huquqiy tavsifi uchun asosiy huquqiy
manba.
34

Qonunchilik hujjatlari
1. O‘zbekiston Respublikasining “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng
huquq hamda imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘RQ-562-son
Qonuni. 2-sentabr 2019-yil. www.lex.uz.
2. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. 8-dekabr 1992-yil //
www.lex.uz.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Xotin-qizlarni tazyiq va
zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida”gi O‘RQ-561-sonQonuni 2-
sentabr 2019-yil //O‘zbekistonRespublikasining “Xotin-qizlar va
erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlari
to‘g‘risida”gi O‘RQ-562-son Qonuni. 2-sentabr. 2019-yil.
Ilmiy adabiyotlar
4. Enikolopov S.N. Oilaviy zo‘ravonlik muammolari // Amaliy
psixologiya. - 2002. - № 5/6. - S. 7.
5. Muxammadjonov S.S. Jinoiy javobgarlikni individuallashtirishda
ishtirokchilik institutiningdolzarb masalalari: yurid. fan. nom. ilmiy
darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati. – Toshkent:
TDYuI, 2011.
6. Usmonaliyev M., Bakunov P. Jinoyat huquqi (Umumiy qism).
Darslik. - T.: Yangi asr avlodi, 2010. - 662 b.
7. Usmonaliyev M. Jinoyat huquqi Umumiy qism. Darslik. – Toshkent:
Yangi avlod, 2006. –B. 283.
8. Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksigaʻ
sharhlar. Umumiy qism. Toshkent: «Yuridik adabiyotlar publish»,
2021. - 784 b.
9. Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi kursi.
ʻ
Umumiy qism. III tom: Jinoyat to‘g‘risida ta’limot. - T.: Ilm ziyo,
2011. – 400 b.
10. Jinoyat huquqi. Umumiy qism. “Adolat”. T. 1998.
11. Rustambayev M.X. Jinoyat kodeksi. Umumiy qism sharh. T. 2016.
35

12. Salaev N.S. Bir-biriga tobe bo‘lmagan harbiy xizmatchilar o‘rtasidagi
o‘zaroustavmunosabatlariga oid ustav qoidalarini buzish (jinoyat-
huquqiy va kriminologikjihatlari). Monografiya. – Toshkent: TDYuI
nashriyoti, 2012. –B. 74-75.
13. Perttu S. Zo‘ravonlikka duch kelgan ayollar uchun qo‘llanma /. -
Jivaskila: Gummerus, 2010. - S. 6-7.
14. D.Yu.Karaketova. Bir guruh shaxslar tomonidan bezorilik sodir
etganlik uchun javobgarlik. file: /// C: / Users / User / Downloads /
administrator, Jurisprudence. 2020.1-son. – B. 70.
15. Uktamova, U. (2020). Оилавий зўравонликнинг келиб чикиш
сабаблари . Журнал Педагогики и психологии в современном
образовании.
16. Uktamova U . (2020). Агрессивное поведение на развитие взглядов
девушек. Архив Научных Публикаций JSPI .
Internet manbalari
1. https://lex.uz
– O‘zbekiston Respublikasining barcha qonun hujjatlari:
“Oilaviy zo‘ravonlikka qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonun, Jinoyat
kodeksi, Oila kodeksi va boshqa tegishli hujjatlar.
2. https://president.uz
– Prezident Sh.M. Mirziyoyevning nutqlari, farmon va qarorlar to‘liq matni
bilan.
Yillik murojaatnomalar, ijtimoiy himoya siyosatining asosiy yo‘nalishlari.
3. https://huquqiyportal.uz
– Oddiy tilda yoritilgan huquqiy tushunchalar, sharhlar va maslahatlar.
Xususan, oilaviy zo‘ravonlikka doir maqolalar mavjud.
4. https://gender.stat.uz
– Gender tenglik va xotin-qizlarga nisbatan zo‘ravonlik statistikasi.
Davlat statistika qo‘mitasining ixtisoslashgan sahifasi.
36

5. https://www.norma.uz
– Huquqiy yangiliklar va tahliliy materiallar.
Oilaviy va jinoyat huquqi sohasida doimiy maqolalar chiqadi.
6. https://uza.uz
– O‘zbekiston Milliy axborot agentligi.
Mavzuga oid yangiliklar, intervyular va hukumat qarorlari sharhlari.
7. https://fvv.uz
– Ichki ishlar vazirligining rasmiy sayti.
Oiladagi zo‘ravonlik holatlari bo‘yicha huquqni muhofaza qilish
mexanizmlari.
8. https://wcu.uz – Xotin-qizlar va gender tengligi bo‘yicha komissiya sayti.
– Gender siyosati, zo‘ravonlik holatlariga qarshi kurashish loyihalari.
9. https://www.unodc.org/centralasia
– BMT Giyohvandlik va jinoyatga qarshi kurashish boshqarmasi (UNODC)
– Markaziy Osiyo.
O‘zbekiston bilan hamkorlikda oilaviy zo‘ravonlikka qarshi loyihalar va
tahliliy hisobotlar.
10. https://yuz.uz
– Mustaqil yangiliklar portali.
– Oilaviy ijtimoiy muammolar va ularning huquqiy yoritilishi bo‘yicha
maqolalar.
37

Oilaviy maishiy zo'ravonlik jinoyatining jinoiy huquqiy tavsifi kurs ishi

Sotib olish