Kontakt tarmogini hisoblash - Arxitektura - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	1.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Arxitektura

Sotuvchi

Aliberdiyev

Ro'yxatga olish sanasi 19 May 2025

1 Sotish

Kontakt tarmogini hisoblash

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish............................................................................................. 4
I-BOB. Asosiy qism ……………………………………………………. 7
1.1. Tortish elektr ta’minoti tizimlarini ? hisoblash usullari…………. 7
1. 2 . Tortuvchi nimstansiya quvvatini hisoblash ? va tortuvchi
transformator quvvatini tanlash ? ………………………………… 12
1. 3 . Qisqa tutashuv toklarini hisoblash ? ……………………………… 17
1. 4 . O‘zgaruvchan tok tortish yuklamalari ishlashi ? vaqtida tortish
tarmog‘ida elektr energiyasi isrof bo‘lishiga turli xil ? omillarning
ta'siri……………………………………………………………. 29
1. 5 . Tortish elektr ta’minoti tizimini hisoblash ? …………………….. 35
1.6. Harakat xavfsizligi ? ........................................................................ 51
II-BOB. Iqtisodiy qism…………………………………………….……. 5 6
2.1. Tortish tarmog‘ida elektr energiya ? isrofini reaktiv quvvatni
kompensatsiyalash asosida kamaytirish ? ........................................ 5 6
III-BOB. Mehnatni muhofazasi…………………………….……………. 59
3.1. Avtodrezina yoki avtomotritsalarning ? izolyatsiyalangan va
yerlangan ishchi maydonchasida ? turib ishlash.............................. 5 9
Xulosa va takliflar........................................................................ 66
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati............................................ 68
Ilovalar…………………………………………………………. 70
4

Kirish
Elektr stansiyasidan tortish tarmog’igacha bo’lgan qurilmalar yig’indisi
elektrlashgan temir yo’llarning elektr taminoti tizimini ? tashkil etadi. Bu
sistemadan nafaqat tortuvchi elektr istemolchilari balki notortuvchi elektr
istemolchilari ham taminlanadi [3] .
Pasaytiruvchi transformatorni tanlash ? va TN ning quvvatini aniqlash.
Transformatorlarning soni va quvvati texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar va zaxira
uchun me'yoriy talablar asosida tanlanishi kerak, unga ? ko'ra TN lar ikkita asosiy
pasaytiruvchi transformatorlar bilan ta'minlanishi kerak. Odatda TN ning butun
yuklamasini ta'minlash uchun har bir transformatorning quvvatini qabul qilish
iqtisodiy jihatdan foydali emas. Qoidaga ko'ra, ikkala transformator ham
nimstansiyalarda bir vaqtda yoqiladi. Ulardan biri o'chirilganda, elektr ta'minoti ish
faoliyatida qolgan transformator tomonidan ta'minlanadi, ularning quvvatini
shunga muvofiq tanlash tavsiya etiladi.
Kuch transformatorlar quvvatini tanlash transformator quvvati ularning
iqtisodiy afzal ish tartibini va 1 ta transformator o‘chib qolganda o‘zaro rezervlash
imkoniyatini hisobga olgan holda ? tanlanadi. Bunda transformatorning normal ish
tartibidagi qizish natijasida uning ishlash muddatini ? qisqartirmasligi kerak [4].
Nimsansiyada 2 ta transformator o‘rnatish energiya ta’minot tizimining
ishonchligini avariyadan keyingi tartiblarda ? to‘la yoki biroz cheklashlar bilan
ta’minlaydi. Kerakli quvvat transformatorning nominal quvvatidan va yo‘l
qo‘yiladigan o‘ta yuklamalardan foydalanib ? ta’minlanadi. Transformatorning
nominal quvvati deb normal muhit sharoitida butun xizmat davrida (o‘rtacha 20
yil) yuklash mumkin bo‘lgan quvvatga aytiladi [4] .
Elektr ta’minoti tizimlari poezdlarning belgilangan yuk, tezlik ? va intervalga
harakat qilishini taminlashi kerak. Bu esa quyidagi shartlarda ? bajarilishi mumkin:
– Elektr taminoti tizimi elektrlarining quvvati barcha ? lokomotivlarga yetarli
quvvati uning o’ziga xech qanday havfsiz holatda temir ? yo’l mashinasining turli
xil ish harakatlarida ta`minlab berilishi;
5

– Xar qanday nuqtada lokomativ belgilangan harakat ? grafigini bajarish
uchun quvvatni hosil qila olishini taminlashi, elektr taminoti tizimining
belgilangan darajasida ishlay olishi va elektr energiyasi sifatini ? (birinchi navbatda
kuchlanish) taminlash parametrlari tog’ri ? taminlanganligiga bog’liq.
Elektr taminoti tizimlari parametrlarini ishlashda ularning ? to’htovsiz
ishlashi va kam harakat bo’lishini hisobga olish kerak.
Bazan alohida ekspluatatsiya sharoitlarida ? yuklamalarni keskin bo’lishi
(poezdlarning ketma ket yurishi)ham kuzatilishi mumkin, bu esa elektr taminoti
tizimiga anchagina yuqori talablar ? qo’yadi. Agar quvvatni oshirish yo’lidan borsak
xarajatlar keskin oshib ketadi, bunday holatlar elektr taminoti tizimi parametrlari
ishlashda hisobga olinmaydi. Poezdlarni boshqarish ? dispetcher tomonidan elektr
tarmoq imkoniyatlarini hisobga olgan holda bajariladi. Elektr ta’minotida
kuchlanish darajasini taminlash asosiy vazifa ? xisoblanadi. Malumki elektr
energiyasini tarmoqlar orqali uzatishda ? kuchlanish pasayadi va uskunalar ishiga
salbiy tasir ko’rsatadi.
Elektrlashgan temir yo’llarning to’htovsiz va samarali ishlashi rezerflash
tizimiga ham ? bog’liq bo’ladi. Ammo elektrlashtirilgan temir yo’llarda ta`minlash
kontakt tarmog`i orqali amalga oshirilishi va kontakt tarmog`ini rezeflash
imkoniyati mavjud bo`lmagani sababli ishlab chiqarishda avariyalar sodir
bo`lganda poyezdlar harakat grafiklari ? buzilishini kuzatish mumkin.
Elektrlashgan temir yo’llar qo’shni inshootlarga ? ham salbiy tasir ko’rsatadi.
Taminlovchi uch fazali sistemada tok va kuchlanish ? simmetriyasi buziladi, bu esa
generatorlar quvvatining pasayishiga, hizmat muddatining ? kamayishiga olib
keladi.
6

I-BOB. Asosiy qism
1.1. Tortish elektr ta’minoti tizimlarini hisoblash usullari
Tortish elektr ta’minoti tizimini poyezdlar harakatining ? o‘rtacha o‘lchamlari
bo‘yicha hisoblash usullari o‘zgarmas ? va o‘zgaruvchan tok tortish tarmoqlarini
hisoblashda qo‘llaniladi. Bu usullar yordamida quyidagi hisobiy kattaliklar
o‘rtacha qiymatlarini hisoblab topish ? mumkin: nimstansiya yoki ta’minlovchi
liniya yuklama toklari; poyezdni uchastka bo‘ylab ? harakati vaqtidagi ungacha
bo‘lgan kuchlanish yo‘qolishi; ikki tomonlama ta’minlanayotgan uchastka tok
bo‘linish nuqtasigacha yoki bir tomonlama ? ta’minlanayotgan uchastka oxirgi
nuqtasigacha bo‘lgan kuchlanish yo‘qolishi; poyezdni alohida peregon bo‘ylab
yurish vaqtidagi yoki shu peregonda tok iste’mol ? qilayotgan paytda ungacha
bo‘lgan kuchlanish yo‘qolishlari; tortish va kontakt tarmog‘idagi aktiv quvvat
isrofi va nimstansiya hamda ta’minlovchi liniya yuklama tokining effektiv qiymati.
Bundan tashqari, o‘zgaruvchan tok elektr tortishda ? tortish tarmog‘idagi reaktiv
quvvat isrofi va tortuvchi nimstansiya shinalaridagi quvvat koeffitsiyenti [3].
Poyezdlar harakatining o‘rtacha o‘lchamlari ? bo‘yicha hisoblash usullari
orasida birinchilardan bo‘lib tekis taqsimlangan yuklama usuli ? taklif etilgan.
Tekis taqsimlangan yuklama ? usuli. Usulning mohiyati: qiymati
o‘zgaruvchan va harakatlanuvchi yuklama tekis taqsimlangan ? yuklama bilan
almashtiriladi. Uchastka uzunligi bo‘yicha tekis taqsimlangan yuklamaning
qiymati uchastka bo‘yicha energiya sarfi o‘zgarmasligidan ? kelib chiqadi. Bunda
poyezd toki uning o‘rtacha qiymatiga teng qilib olinganligi ? sababli
hisoblanayotgan kattaliklarning qisqa vaqtli maksimum ? va minimumlarini
aniqlash imkoni bo‘lmaydi, hisoblash natijalari ? esa har doim pasaygan holda
chiqadi. Shuning bilan birga bu usul tezkor ? hisoblash talab qilingan holatlarda
ancha samarali hisoblanadi.
Harakatlanuvchi yuklama usuli. Usulning mohiyati: yuklamalar
harakatlanadi va tarqoq emas, balki yig‘iq holda, barcha poyezdlar ? parallel grafik
bo‘yicha harakatlanadi, ya’ni bir xil tezlikda ? va poyezdlararo oraliqda, poyezdlar
7

toklari ularning ? o‘rtacha qiymatlariga teng hamda poyezdlar bir xil rusumli deb
qabul qilinadi. Poyezdlar toklarining o‘zgarishi ? va ular orasidagi masofalar
turlicha bo‘lishi hisobga olinmasligi sababli kattaliklarni ? hisoblash natijalari
ularning haqiqiy qiymatlaridan ancha kam ? bo‘lib chiqadi. Bu kamchilikni bartaraf
etish maqsadida hisoblash formulalariga tuzatuvchi ? koeffitsiyent kiritilsa-da,
hisoblash formulalari murakkabligi bois ushbu ? usul ham kam qo‘llaniladi [4].
Rozenfeld usuli. Usulning mohiyati: Rozenfeld o‘zining usulida
birinchilardan bo‘lib poyezdlar toklari ? va ular orasidagi masofa o‘zgarishini
hisobga oladi. Fider zonadagi poyezdlar soni o‘zgarmaydi ? va ularning o‘rtacha
soniga teng. Poyezdlarning bir – biriga nisbatan ? joylashishi istalgancha qabul
qilinadi. Bu holatda kuchlanish pasayishi va yo‘qolishi ? ancha ortiqcha chiqadi.
Shuning uchun ham bu usulni tortish tarmog‘i rejimlari kattaliklarining ? maksimal
qiymatlarini aniqlashda qo‘llab bo‘lmaydi. Shu bilan birga ta’kidlab ? o‘tish
lozimki, bu usulda birinchi marta ehtimollar nazariyasi ? qo‘llanilgan.
Bu usulning asosiy munosabatlari ? tarkibiga kiruvchi ayrim kattaliklar
poyezdlarni uchastka bo‘ylab o‘zaro joylashishi va ular iste’mol ? qilayotgan toklar
mos ravishda bir-birlariga bog‘liq emas ? va shu mulohaza asosida yuqorida qayd
etib o‘tilgan ayrim kattaliklar o‘zlarining o‘rtacha qiymatlariga ? teng deb qabul
qilinadi.
Imitatsion modellash usuli. Usulning mohiyati: kompyuter texnologiyasi
yordamida poyezdlar harakat grafigini ? modellashtirish mumkin. Bu grafik
tasodifiy jarayon sifatida oniy sxemalar to‘plamidan ? tashkil topadi.
Poyezdlar harakati grafigini shakllantirishda ? poyezdlararo oraliq
belgilangan minimal qiymatdan kam bo‘lmasligi, sutka davomidagi ? poyezdlar
soni esa uning o‘rnatilgan soniga teng bo‘lishi lozim. Ushbu shartlar bajarilganda
turli harakat grafigini modellashtirib, elektr ta’minoti tizimi ? parametrlarini,
nimstansiya quvvatini, kontakt tarmog‘i simlarining umumiy kesimi ? yuzasini
aniqlash mumkin hamda poyezdlarni istalgan variantdagi o‘tkazish qobiliyatida ?
elektr ta’minoti tizimi ishonchliligini tekshirish mumkin bo‘ladi. Shuning uchun
8

ham bunday ? hisoblashlar yangi uchastkalarni ? loyihalash, foydalanilayotgan
uchastkalarni rekonstruksiyalash va kundalik foydalanishda ? qo‘llaniladi.
Imitatsion modellash usuli haqiqiy jarayonni ? taqriban tiklovchi sonli va
mantiqiy amallar ketma-ketligini ishlab chiqishdan ? iborat. Shuning uchun ham
ushbu usul quyidagi o‘ziga xos ? xususiyatlarga ega:
1) istalgan murakkablik darajasidagi masalani ? yechish imkoniyati
mavjudligi;
2) real eksperimentlar o‘rniga kompyuter yordamida ? imitatsion modelda
eksperimentlar o‘tkazish imkoniyati ? mavjudligi;
3) poyezdlar harakati grafigini shakllantirishda ? tasodifiy son va
jarayonlardan foydalanish imkoniyati ? mavjudligi.
Markvardt usuli. Usulning mohiyati: usulning xususiyati shundan ? iboratki,
u fider zonadagi poyezdlar soni o‘zgarishini hisobga ? oladi. Bu usulda dastlabki
ma’lumotlar sifatida quyidagilar ? beriladi: 1) poyezdlar toklari; 2) fider zonadagi
poyezdlar maksimal ? soni. Bunda ta’minlash sxemasi, nimstansiyalar ? orasidagi
masofa va sutkalik poyezdlar soni ? o‘zgarmas bo‘ladi [4] .
Fider zonadagi poyezdlar taqsimlanishining binominal ? qonuniyati:n= t
θ
bu yerda
θ - poyezdlararo oraliq ? vaqti, min.
Poyezdlar harakati grafigidagi ? tolalar soni:
N 0= T
θ
bu yerda T=24 soat – bir sutka ?
miqdori. Hisoblash poyezdlar ?
harakati
grafigiga mos ravishda olib ?
boriladi (1.1- rasm).
Uchastkaning o‘tkazish ?
qobiliyati
N 0 - bu nimstansiyalararo ?
zona orqali
minimal poyezdlararo oraliq ?
θmin bilan o‘tadigan poyezdlarning eng ?
katta soni.
Agar poyezdlarning ?
berilgan soni N=1 bo‘lsa, u holda nimstansiyalararo ?
zonaga
9

chiqayotgan poyezdni grafikning ?
berilgan tolasiga tushish ?
ehtimoli 1
N0 bilan
aniqlanadi. 1.1- rasmdagi uzluksiz ?
liniyalar poyezdlar harakati grafigining
poyezdlar bilan band bo‘lgan tolalari, uzlukli liniyalar ?
esa – bo‘sh tolalar.
Binominal qonuniyatning xususiyati – grafikdagi navbatdagi ?
tolani band
bo‘lish ehtimoli undan oldingi tolaning band bo‘lgan ?
yoki bo‘lmaganligiga bog‘liq
emasligigadir. Unda m ta tolalarning band ?
bo‘lishi ehtimolini topish uchun bitta
liniya bandligi ehtimolligini ko‘paytirish zarur ?
bo‘ladi va bunda ko‘paytuvchilar
soni m ga teng ?
bo‘ladi, ya‘ni:
N
N 0
⋅ N
N 0
⋅...⋅ N
N 0
=
(
N
N 0)
m
= pm
bu yerda pm - poyezdlar harakati grafigi ?
tolalarining bandlik ehtimoli.
1.1- rasm. Poyezdlar harakati grafigi: t – poyezdni nimstansiyalararo ?
zona bo‘yicha yurish vaqti; n –
fider zonadagi poyezdlar sonining maksimal ?
qiymati; m – fider zonadagi poyezdlarning ?
amaldagi soni.
Endi grafik tolasini bo‘shlik ?
(band bo‘lmaslik) ehtimolini aniqlaymiz.
Buning uchun bo‘sh tolalar soni N0 –N ni tolalar umumiy ?
soniga nisbatini ko‘rib
chiqamiz.
10

n− m tolalar bo‘shlik ehtimolini ? aniqlaymiz:
(
N 0− N
N 0 )
n−m
= qn−m,
bu yerda
qn−m−(n− m ) tolalarning bo‘shlik ? ehtimoli.
Endi aynan
m tolalar band va ( n− m ) tolalar bo‘sh ? bo‘lsin. Shu paytgacha
m
tolalar ketma-ket band bo‘lish ehtimolini ? aniqlagan edik. Aslini olganda tolalar
qanday tartibda joylashishi ? hisoblashlarda ahamiyatsiz. Fider zonada poyezdlar
soni
m o‘zgarmas bo‘lganda poyezdlarni ? o‘tkazish variantlari soni Сn
m ga teng.
Uchastka stansiyalararo zonasidagi poyezdlar ? soni
m ga tenglikning natijaviy
ehtimoli quyidagicha ? aniqlanadi:
p(m )= Cn
mpmqn−m
Poyezdlar taqsimlanishining gipergeometrik ? qonuniyati ham mavjud. Bu
qonuniyat aniqroq bo‘lsa-da, hisoblash nuqtai nazaridan ancha ? murakkabroq.
Shuning uchun ham binominal taqsimlanish ? qonuniyatidan kelib chiqqan holda
fider zonadagi poyezdlar o‘rtacha sonini ? topamiz:
m
−
= ∑
m=1
n
mp (m )
Binominal taqsimlanish ? qonuniyatidan:
m
−
= ∑
n=1
m
mC n
mpmqn−m= ∑
n=1
m
m⋅n!
m!(n− m)!
⋅pmqn−m= ∑
n=1
m
m⋅
n(n−1)!
m(m−1)!(n−m )!
x⋅¿¿
xp 1pm−1qn−m= np ∑
n=1
m (n− 1)!
(m−1)!(n−m)!
⋅pm−1qn−m= np ∑
n=1
m
Cn−1
m−1pm−1qn−m.
Summa ostida sonlar birikmasi bo‘lganligi ? sababli yig‘indi chegarasini
n= 1
bo‘lishi ma’noga ega emas, shuning uchun ham yig‘indi ? chegarasi n= 2
dan boshlab ? olinadi, ya’ni:
m
−
= np ∑
n=2
m
C n−1
m−1pm−1qn−m= np ∑
n=2
m
p(m− 1),
11

bu yerda ∑
n=2
m
p(m− 1)= 1 - hodisalarning ? to‘liq guruhi. Unda:
m
−
= np = n N
N 0
.
Shunday qilib, binominal taqsimlanish qonuniyatiga ? ko‘ra fider zonadagi
poyezdlarning o‘rtacha soni fider zonadagi poezlar ? eng katta soniga va poyezdlar
harakati grafigidagi ? poyezdlarning dastlabki ? berilgan soniga bog‘liq bo‘ladi.
1.2. Tortuvchi nimstansiya quvvatini hisoblash ? va tortuvchi
transformator quvvatini tanlash ?
Dastlabki ma'lumotlar:
Kontakt tarmog’ining nominal ? kuchlanishi: U
n = 27,5 kV
;
Elektrlashtirilgan yo'llar ? soni: bitta yo'l;
Rels turi: Р-65;
Kontakt osmasi ? turi: ПБСМ1-95+МФ-100;
Qo'shni podstansiyalargacha ? masofa: 41 km;
Toklarning o'rtacha kunlik ishchi ? qiymatlari: I
y'
= 450 А
, I
y' '
= 540
A;
Bir sutkada poyezdlar ? jufti:
N p=3
Ikki sim rels Р
isr = ¿
850 кВт; к
ta = ¿
0,65; со s φ
1 = ¿
0,92;
Notortuvchi iste’molchilarning ? quvvati:
– vagon ta'mirlash zavodi ? Р
o ' r 1 = ¿
10 000 kVt; к
ta 1 = ¿
0,3; со s φ
1 = ¿
0,9;
– sheben zavodi
Рo'r2=¿ 3500 kVt; кta2=¿ 0,22; со sφ2=¿ 0,95;
– lokomotiv deposi Р
o ' r 3 = 9
00 kVt; к
ta 3 = ¿
0,5;
со sφ3= ¿ 0,93;
– binolarni yoritish va maishiy ? yuklamalar
Рo'r4=¿ 15 000 kVt; кta4=¿ 0,4;
со sφ4=¿
0,9;
Tortish yuklamasi uchun o’zgaruvchan tokli ? TN transformator quvvati.
Agar nimstansiya yuklamasi I
y'
va I
y' '
eng ko'p va eng kam yuklangan ? ta'minot
yelka toklarining effektiv qiymatlari bilan berilgan bo'lsa, tortuvchi iste'molchilarni
12

ta'minlash uchun pasaytiruvchi transformatorlarning ? quvvati quyidagi ifoda bilan
aniqlanadi [5].St=U sh¿
2 I
y'
+ 0,65 I
y' '
¿ к
no к
k к
i . y = ¿
=27,5(2·540+0,65·450)·0,83·1,45·
10 −3 =45,4 МV·А.
bu yerda к
no − ¿
transformator fazalarining notekis yuklanishini hisobga olish
koeffitsienti, 0,9;
кk−¿
reaktiv quvvat kompensatsiyasining ta'sirini hisobga olish koeffitsienti,
o‘rtacha к
k = 0,93 ;
к
i . y − ¿
transformator chulg‘amlarining ? izolyatsiyasi yeyilishiga kunlik
harakatlar notekisligining ta'sirini hisobga ?м olish koeffitsienti, ikki yo‘lli uchastka
uchun –1,45, bitta yo‘lli uchastka uchun –1,25.
Tuman notortuvchi iste'molchilarning ? quvvati. Loyihalanayotgan TN
shinalarida hududiy iste’molchilarni ? ta’minlash uchun zarur bo‘lgan quvvat
quyidagi ketma-ketlikda ? aniqlanadi.
Iste'molchilarning maksimal aktiv ? quvvatini aniqlang, kVt,
Р
max 1 = Р
o ' r 1 к
ta 1 = ¿
10 000·0,3=3000 kVt;
Рmax 2= Рo'r2кta2=¿
3500·0,22=770 kVt;
Рmax 3= Рo'r3кta3= ¿
900·0,5=450 kVt;
Р
max 4 = Р
o ' r 4 к
ta 4 = ¿
15 000·0,4=6000 kVt;
bu yerda
Рo'r−¿ elektr energiyasi iste'molchisining ? o'rnatilgan quvvati, kVt;
кta−¿
ish rejimi, yuklanish va uskunaning ? samaradorligini hisobga olgan
holda talab ? koeffitsienti.
Notortuvchi iste'molchilarning maksimal reaktiv ? quvvati:
Qmax = Рo'rtg φn
Qmax 1= Р1tg φ1=3000 ·0,484 =1455 kVar ;
Qmax 2= Р2tg φ2=770 ·0,328 = 260 kVar ;
Qmax 3= Р3tg φ3= 450 ·0,395 =180 kVar ;
Qmax 4= Р4tg φ4= 6000 ·0,484 =2905 kVar ;
Umumiy yuklamaning maksimal ? aktiv quvvati:
13

(∑1
4
P)max = Рmax 1+Рmax 2+Рmax 3+Рmax 4=10220 kVt .Umumiy yuklamaning maksimal ? reaktiv quvvati:
(
∑
14
Q )
max = Q
max 1 + Q
max 2 + Q
max 3 + Q
max 4 = 4800 kVar .
Oddiy iste'molchi yuklama grafiklariga ?? ko'ra, iste'molchi yuklamalari
kunning har bir soati uchun ? aniqlanadi. Ma'lumki, odatiy grafikning ? 100%
yuklamasi iste'molchining maksimal quvvatiga ? to'g'ri keladi. Iste'molchi Р
max
qiymatini foizga ko’paytirish odatdagi jadvalning kunning ? ma'lum bir soatiga
to'g'ri keladi va 100 ga bo'linib, biz o'sha soat uchun quvvatni kilovattda ? olamiz.
Har bir iste'molchi uchun kunning ? soatlari bo'yicha hisoblangan yuklamalarni
jadvalda umumlashtirish va ularning yig'indisini ? aniqlash kerak. Jadvaldagi
ma'lumotlarga asoslanib, iste'molchilarning umumiy ? yuklamasi grafigi tuziladi [5].
1000 V dan yuqori tarmoqlardagi energiya ? isroflarini va iste'molchilarning
pasaytiruvchi transformatorlarini hisobga olgan holda barcha ? iste'molchilarning
maksimal umumiy quvvati, kVA,
Smax 10=кf.k·(1+ рdoim +рo'z
100 )√(∑1
n
P)max
2
+(∑1
n
Q)max
2
= ¿
¿
( 1 + 2 + 8
100 )√ 10220 2
+ 4800 2
= 12420 kVA ;
bu yerda
рdoim va рo'z−¿ transformator po‘lat ? o‘zagidagi doimiy isroflar va
tarmoqlarda va transformatorlarda o‘zgaruvchan ? isroflarlar, mos ravishda 1- 2%
va 6-10%;
к
f . k = ∑
1n
P
max . his
∑
1n
P
max – nimstansiyaning turli vaqtlarda maksimum yuklamalarining
farq ? koeffisienti;
(
∑
1n
P )
max − ¿ umumiy yuklamaning maksimal ? aktiv quvvati, kVt;
14

(∑1
n
Q)max −¿ umumiy yuklamaning barcha iste'molchilarining ? maksimal
reaktiv quvvatlari yig'indisi kVAR, quyidagi formula bo'yicha ? hisoblanadi.
TN ning xususiy ehtiyoj quvvati ? (XEQ) va xususiy ehtiyoj
transformatorlarini (XET) tanlash. O'zgaruvchan tokning ? XE larini ta'minlash
uchun zarur quvvat barcha iste'molchilarning ulangan ? quvvatini qo’shish orqali
aniqlanadi. Iste'molchilarning o'z ehtiyojlari ? haqida ma'lumot sifatida siz 1.1-
jadvalda keltirilgan ma'lumotlardan ? foydalanishingiz ? mumkin [6].
Oraliq TN larining taxminiy o'zgaruvchan ?? XEQ ni (avtomatik
blokirovkalash moslamalarining yuklamasini, kontakt ? tarmog'ining masofasini va
moy xo’jaligi bazasini hisobga olmasdan) o’zgaruvchan tok nimstansiyalari ? uchun
St quvvatining 0,5-0,7% ga teng bo'lishi mumkin ? va o’zgarmas tok nimstansiyalari
uchun 0,8-1,2%. Agar kerak bo'lsa, hisobga olinmagan ? yuklama 1.1-jadvaldan
olinishi va nimstansiyaning XE lari quvvatining ilgari ? olingan qiymatiga
qo'shilishi kerak.
1.1-jadval.
Iste'molchi nomi O'lchov birligi To’la quvvat,
kVA
Nimstansiyaning ochiq qismidagi shkaf yuklamalari
Uzgichlar moyini isitish:
МКП-110М
ВМУЭ-35Б, ВМУЭ-27,5Б
Uzgich yuritmalarining qizishi:
МКП-110М, ВМУЭ-35Б, ВМУЭ-27,5Б
Nominal quvvati S
n.tr bo'lgan pasaytiruvchi
transformatorlarning havo ? oqimi
10 MVA
16 MVA
25 MVA
40 MVA
Bo’lgich va qisqa tutashtirgich yuritmalarining
qizishi
XE shkaflarining qizishi
Nimstansiya ochiq qismining ? yoritilishi:
Oraliq
Avtoblakirovka transformatorlari »
»
»
»
»
»
»
2 to'plam
Komplekt
Shk.
»
» 15
1,8
0,8
3,0
3,5
4,0
10,0
4,0
6,0
3-5
100
15

Nimstansiyaning binosi qismidagi shkaf yuklamalari
Nimstansiya binosini yoritish:
Akkumlyator xonasining ? ventilyatsiyasi
Batareya zaryadlash ostida:
Telemexanika va boshqaruv ? tokchalari
Chilangar ustaxonasi »
Komplekt
» 4,0
3,5
3,0
Barcha TN larda ikkilamchi kuchlanish ? 380/220 V bo'lgan ikkita xususiy
extiyoj transformatorlari o'rnatilgan bo'lib, ular mustahkam tuproqli ? neytral bilan
ishlaydi. O’zgaruvchan tok TN larida xususiy extiyoj ? transformatorlari 27,5 kV
kuchlanishli taqsimlash qurilmalarining (TQ) shinalariga ? ulangan [6].
Nimstansiya xususiy ehtiyoj quvvati ? va xususiy ehtiyoj transformatorining
quvvatini ? tanlash.
Quydagi formuladan nimstansiya xususiy ehtiyoj quvvati ? va avtomatik
blokirovkalash uchun sarflanadigan taxminiy ? quvvat topiladi:Sxe=0,006 St+Sаb=0,006 ·45400 +100 = 372 kVA ;
Sxet≥Sxe,
bu yerda S
xe − ¿
XE iste’molchilarining maksimal ? quvvati, kVA.
Pasaytiruvchi transformatorlarni tanlash va nimstansiyaning ? quvvatini
aniqlash.
Transformatorlarning tortish chulg‘amlarining ? zarur quvvati quyidagi
formula bo‘yicha ? hisoblanadi:
S
max t = S
t + S
max . isr + S
xet , М V А ;
S
max t = 45,4 + 0,6 + 0,16 = 46,16 М V А ;
bu yerda
S
max . isr = Р
o ' r к
ta
cos φ = 850 · 0,65
0,92 = 600 кВ·А ;
Pasaytiruvchi transformator birlamchi ? chulg‘amlarining ? zarur quvvati
quydagi formuladan topiladi:
S
max 110 =
( S
max . t + S
max . ta ) к
no , М V · А ;
Smax 110 =(46,16 +12,42 )·0,96 = 49,6 М V ·А;
к
no – transformator ikkilamchi chulg‘amida turli ? vaqtlarda maksimal
yuklamalarining farq koeffisienti 0,96.
16

Pasaytiruvchi transformatorni tanlash va TN ning quvvatini ? aniqlash.
Transformatorlarning soni va quvvati texnik-iqtisodiy ? hisob-kitoblar va zaxira
uchun me'yoriy talablar asosida tanlanishi ? kerak, unga ko'ra TN lar ikkita asosiy
pasaytiruvchi transformatorlar bilan ? ta'minlanishi kerak.
Odatda TN ning butun yuklamasini ta'minlash uchun har bir
transformatorning ? quvvatini qabul qilish iqtisodiy jihatdan foydali ? emas. Qoidaga
ko'ra, ikkala transformator ? ham nimstansiyalarda bir vaqtda yoqiladi [6].
Ulardan biri o'chirilganda, elektr ta'minoti ishda qolgan ? transformator
tomonidan ? ta'minlanadi, ularning quvvatini shunga muvofiq tanlash tavsiya ?
etiladi.
Pasaytiruvchi transformatorning ? quvvatini avariya holati ? shartlariga qarab
aniqlash tavsiya ? etiladi:
S
n . tr ≥ S
max 110
к
а b( n − 1 ) ≥ 49,6
1,4 ( 2 − 1 ) = 35,4 М V А ;
bu yerda
Smax −¿ transformatorning birlamchi chulg’amlarining ?? umumiy
maksimal yuklanishi, kVA;
к
yk − ¿
transformatorning favqulodda holatdagi ? nominal quvvatiga nisbatan
ruxsat etilgan sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan yuklanish ?? koefisienti 1,4;
n − ¿
transformatorlar soni.
ТДТНЭ -40000/110 tipidagi pasaytiruvchi transformatorlar ? qabul qilinadi,
ularning nominal quvvati
Sn.tr= 40 М V А, chulg’amlarning ? nominal ? kuchlanishi
U y=115 kV ,U o'= 27,5 kV ,U p=11 kV .
1.3. Qisqa tutashuv toklarini hisoblash
O’zgaruvchan tok TN 110, 27,5 va 10 kV kuchlanishli ? TQ larning xarakterli
nuqtalari uchun qisqa tutashuv toklarini ? aniqlaymiz, ularning ? asosiy elektr
ulanishlari sxemasi 1.2-rasmda ? ko'rsatilgan.
Qisqa tutashuv nuqtalari ? va elektron elementlarning ? zarur texnik
ma'lumotlari ? 1.3-rasm, a) dagi hisoblash sxemasida ko'rsatilgan [16]. Maksimal
17

rejim uchun S
a =100 MVA bazaviy ? quvvatga tushirilgan nisbiy ? qarshiliklarni ?
hisoblash.
Hisoblash sxemasiga (1.3-rasm, a) va ekvivalent sxemaga ?? (1.3-rasm, b)
ko'ra, energotizimning tayanch nimstansiyalarning shinalariga ?? nisbatan nisbiy
qarshiliklarini ? topamiz:
х
¿ b 1 = S
a
S
к 1 = 100
2000 = 0,05 ;
х
¿ b 2 = S
a
S
к 2 = 100
1250 = 0,08 ;
1.2-rasm. Nimstansiyaning asosiy elektr ulanish sxemasi.
Liniyaning nisbiy qarshiligi:
х
¿ b 3 = х
0 l
1 S
a
U
o ' r2 = 0,4 · 220 100
115 2 = 0,665 ;
х
¿ b 4 = х
0 l
2 S
a
U
o ' r2 = 0,4 · 105 100
115 2 = 0,317 ;
18

х
¿ b 5 = х
0 l
3 S
a
U
o ' r2 = 0,4 · 115 100
115 2 = 0,348 ;
Qisqa tutashuv kuchlanishining taxminiy qiymatlari T1 va T2
transformatorlarining chulg’amlari quyidagi ? formula bo'yicha hisoblanadi:
u
k . y = 0,5( u
k . y − o ' + u
k . y − p − u
k . o ' − p ) ;
u
k . o ' = 0,5
( u
k . y − o ' + u
k . o ' − p − u
ky − p ) ;
u
k . p = 0,5
( u
k . y − p + u
k . o ' − p − u
k . y − o ' ) .
19

1.3-rasm. Maksimal tokli rejim uchun hisoblash sxemasi (a) va ekvivalent va almashlash
sxemalari (b-o).uk.y=0,5 (10,5 +17 −6)=10,75 % ;
uk.o'=0,5 (10,5 +6−17 )=0% ;
uk.p= 0,5 (17 +6−10,5 )=6,25 % .
Transformator chulg’amlarining nisbiy ? qarshiliklari:
х
¿ b 6 = u
k . y
100 · S
a
S
n . tr = 10,75
100 · 100
40 = 0,268 ;
х
¿ b 7 = u
k . o '
100 · S
a
S
n . tr = − 0,25
100 · 100
40 = − 0,006 ;
х
¿ b 8 = u
k . p
100 · S
a
S
n . tr = 6,25
100 · 100
40 = 0,156 ;
1.2-rasm, s-o ekvivalent sxemalariga asosan ? hisoblaymiz:
х¿b9= х¿b3х¿b4
х¿b3+х¿b4+х¿b5
= 0,665 ·0,317
0,665 +0,317 +0,348 = 0,158 ;
х
¿ b 10 = х
¿ b 3 х
¿ b 5
х
¿ b 3 + х
¿ b 4 + х
¿ b 5 = 0,625 · 0,348
0,665 + 0,317 + 0,348 = 0,174 ;
х¿b11= х¿b4х¿b5
х¿b3+х¿b4+х¿b5
= 0,317 ·0,348
0,665 +0,317 +0,348 =0,083 ;
х¿b12= х¿b1+х¿b9=0,05 +0,158 =0,208 ;
х¿b13= х¿b2+х¿b10=0,08 +0,174 =0,254 ;
х
¿ b 14 = х
¿ b 12 х
¿ b 13
х
¿ b 12 + х
¿ b 13 = 0,208 · 0,254
0,208 + 0,254 = 0,114 ;
х
¿ b к 1 = х
¿ b 15 = х
¿ b 14 + х
¿ b 11 = 0,114 + 0,083 = 0,197 ;
х
¿ b 16 = х
¿ b 16'
=
х¿b6+х¿b7=0,268 −0,006 =0,262 ;
х
¿ b 17 = х
¿ b 16
2 = 0,262
2 = 0,131 ;
х
¿ b , к 2 = х
¿ b 18 = х
¿ b 15 + х
¿ b 17 = 0,197 + 0,131 = 0,328 ;
х
¿ b 19 = х
¿ b 19'
=
х¿b6+х¿b8= 0,268 +0,156 =0,424 ;
х
¿ b 20 = х
¿ b 19
2 = 0,424
2 = 0,212 ;
х
¿ b , к 3 = х
¿ b 21 = х
¿ b 15 + х
¿ b 20 = 0,197 + 0,212 = 0,409.
21

10 kV kuchlanishli elektr TQ lari uchun tokni kamaytirish ? uchun, bu holda,
ajratgich o'chirilgan holda pasaytiruvchiruvchi ? transformatorlarning alohida
ishlashini ta'minlash mumkin ? edi.х¿b.к3= х¿b15+х¿b19= 0,197 +0,424 = 0,621.
Minimal rejim uchun nisbiy qarshiliklarni ? hisoblash.
1.4-rasm, a hisoblash sxemasining o'xshash qarshiliklarining nisbiy
qarshiliklari 1.3-rasm, a kabi bo'ladi, nisbiy qarshiliklarning ? qiymatlari ekvivalent
sxemada ko'rsatilgan ? (1.4-rasm, b).
1.2-jadval.
QT nuqtasi (1.2 va 1.3-rasmlar) Maksimal qisqa tutashuv toklari uchun
nisbiy qarshilik
К1
К2
К3 0,197
0,328
0,409
1.4-rasm, bu ekvivalent sxemalariga asosan ? hisoblaymiz:
х¿b.22= х¿b1+х¿b3= 0.05 +0.665 =0.715 ;
х¿b23= х¿b22х¿b2
х¿b22+х¿b2
= 0715 ·0,08
0,715 +0,08 =0,072 ;
х¿b,к1= х¿b24= х¿b23+хb5=0,072 +0,348 =0,42 ;
х¿b,к2= х¿b25= х¿b24+х¿b6+х¿b7= 0,42 +0,268 +0,006 =0,682 ;
х¿b,к3= х¿b26= х¿b24+х¿b6+х¿b8=0,42 +0,268 +0,156 =0,844
Ikki yo'lli o’zgaruvchan tok uchastkasining seksiyalash ? postining
shinalarida qisqa tutashuv paytida kontakt tarmog'ining ta'minot liniyasidan
o'tadigan maksimal tokni aniqlaymiz. ПБСМ-95+МФ-100 kontakt ? tarmog'ining
simlari turi, relslar turi P65, seksiyalash postigacha ? masofa 20 km.
Qisqa tutashuvning nisbiy va foydalanish qarshiligini hisoblash ? ikki usulda
amalga oshiriladi.
Qarshilikning nisbiy birliklarida hisoblash. Tortish tarmog'ining nisbiy ?
qarshiligi:
22

Х
¿ b . n = х
21 l S
a
U
o ' r2 = 0,38 · 20 · 100
26,2 2 = 1,107 ;
r
¿ b . n = r
21 l S
a
U
o ' r2 = 0,19 · 20 · 100
26,2 2 = 0,553.
Qisqa tutashuv nuqtasigacha nisbatan qarshilik quyidagi formula ? bo'yicha
hisoblanadi:Z¿Σ=√(х¿¿¿b,к2+0.5 х¿b,n)2+(0,5 r¿b.n)2;¿
Z
¿ Σ =
√( 0,328 + 0,5 · 1,107 ) 2
+ ( 0,5 · 0,553 ) 2
= 0,923.
1.4-rasm. Hisoblash sxemasi (a) va minimal rejim uchun almashtirish va ekvivalent
sxemalari (b-i).
23

Ikki fazali qisqa tutashuvning istalgan maksimal toki quyidagi ? formula
bo'yicha hisoblanadi:Iкmax(2) = Sa
2U o'rZ¿Σ
;
I
к max
(2)
= 100
2 · 26,2 · 0,923 = 2,067 k А .
Nomlangan qarshilik birliklarida ? hisoblash. Elektr tizimi va
transformatorning fazaviy qarshiligi quyidagi formula ? bo'yicha hisoblanadi:
Z
s = U
n2
S
q . t ;
Z
tr = u
k
100 · U
n2
S
n . tr ;
Zs= 27,5 2
507 =1,49 Om ;
Z
tr = 10,5
100 · 27,5 2
40 = 1,98 Om .
Ikki fazali qisqa tutashuv toki quyidagi formula bo'yicha ? hisoblanadi:
Iq.t.max (2) = U n
2Zs+2Ztr/n+z21l;
Iq.t.max (2) = 27,5
2·1,49 +21,98
2 +0,42 ·20
=2,058 kА.
К1 QT nuqtasi.
QT toklari va quvvatlarining maksimal ? qiymatlari.
Asosiy tok, (kA):
Ia= Sa
√3U o'r
;
S
a − ¿
asosiy quvvat, МV·А;
U
o ' r − ¿
TQ nuqtasida o’rtacha ? kuchlanish, kV;
Ia= 100
√3·115 =0,503 kА.
Uch fazali qisqa tutashuvning davriy ? tashkil etuvchisi (kA):
I
q . t = I
b
х
¿ b , к 1 ;
24

I
a − ¿
asosiy tok, (kА);
Х
¿ Σ − ¿
natijaviy qisqa tutashuv nuqtasiga ? nisbatan nisbiy qarshilik;Iq.t= 0,503
0,197 =2,55 kА.
Uch fazali qisqa tutashuv ? quvvati, (МV·А):
Sq.t= Sa
х¿b,к1
;
S
a − ¿
asosiy quvvat, МV·А;
Х
¿ Σ − ¿
natijaviy qisqa tutashuv nuqtasiga nisbatan ? nisbiy qarshilik;
S
q . t = 100
0,197 507 М V · А .
QT zarba toki, (kА):
iz=2,55 Iq.t;
I
q . t − ¿
uch fazali qisqa tutashuv tokining davriy ? tashkil etuvchisi, (kA);
i
z = 2,55 · 2,55 = 6,5 k А ;
Qisqa tutashuvning uzilish ? vaqti (s):
tuz= tx+tk+tyu;
tx−¿
himoyaning xususiy ishlash ? vaqti, 0,1 s;
tk−¿
himoya ishlashining ? kechikish vaqti, s;
tyu−¿
katalogga muvofiq yuritma bilan uzgichning ? uzish vaqti, s.
tuz= 0,1 +0,5 +0,04 = 0,64 s.
Qisqa tutashuv tokining termik impulsi, (k
А2·s ):
Вt.i= Iq.t2 (tuz+Та);
Т
а − ¿
qisqa tutashuv tokining nodavriy ? tashkil etuvchisining doimiy so’nish
vaqti, s.
Вt.i=2,55 2(0,64 +0,03 )=4,35 kА2·s.
К2 QT nuqtasi.
Qisqa tutashuv toklari va quvvatlarining maksimal ? qiymatlari.
Ib= Sa
√3U o'r
= 100
√3·26,2 =2,1 kА;
I
q . t = I
a
х
¿ b , к 2 = 2,1
0,328 = 6,4 k А ;
25

Iq.t(2)= √3Ia
2х¿b,к2
= √3·2,1
2·0,328 =5,54 kА;
Sq.t= Sa
х¿b,к2
= 100
0,328 =305 М V ·А;
iz=2,55 Iq.t=2,55 ·6,4 =16,3 kА;
tuz= tx+tk+tyu= 0,1 +1,2 +0,05 =1,35 s;В
t . i = I
q . t2
(
t
uz + Т
а ) = 6,4 2 (
1,35 + 0,07 ) = 58,2 к А 2
· s ;
К'2 QT nuqtasi.
Qisqa tutashuv toklari va quvvatlarining maksimal ? qiymatlari.
tuz= tx+tk+tyu= 0,1 +0,6 +0,05 = 0,75 s;
В
t . i = I
q . t2
(
t
uz + Т
а ) = 6,4 2 (
0,75 + 0,07 ) = 33,6 k А 2
· s ;
К''2 QT nuqtasi.
tuz= tx+tk+tyu= 0,1 +0,05 =0,15 s;
Вt.i= Iq.t(2)2(tuz+Та)=5,54 2(0,15 +0,07 )=6,74 kА2·s;
К3 QT nuqtasi.
Qisqa tutashuv toklari va quvvatlarining ? maksimal qiymatlari.
I
a = S
a
√
3 U
o ' r = 100 √
3 · 10,5 = 5,5 k А ;
Iq.t= Ia
х¿б,к3
= 5,5
0,409 = 13,45 kА;
S
q . t = S
a
х
¿ b , к 3 = 100
0,409 = 244 М V · А ;
i
z = 2,55 I
q . t = 2,55 · 13,45 = 34,3 k А ;
t
uz = t
x + t
k + t
yu = 0,1 + 1,8 + 0,05 = 1,95 s ;
Вt.i= Iq.t2 (tuz+Та)=13,45 2(1,95 +0,07 )= 365 кk·s;
К'3 QT nuqtasi.
tuz= tx+tk+tyu= 0,1 +0,6 +0,05 = 0,75 s;
В
t . i = I
q . t2
(
t
uz + Т
а ) = 13,45 2 (
0,75 + 0,07 ) = 149 k А 2
· s ;
Transformatorlari avvaldan tanlangan o’zgaruvchan ? tok tortuvchi
nimstansiyasining 0,4 kA o’zgaruvchan tok O’P shinalarida ? qisqa tutashuvdagi
toklarni aniqlaymiz [9].
26

Qisqa tutashuv zanjiri elementlarining qarshiligini aniqlash ? uchun birinchi
navbatda transformator ikkilamchi cho’lg’amining maksimal ishchi ? tokini
hisoblaymiz:
I
i . max = S
n . tr√
3 U
n = 400 √
3 · 0,4 = 578 А .
Transformator
0,4 /0,23 kV shinalari bilan uchta AAG-3×185+1×50-1
kabellari bilan ulangan, uning maksimal ruxsat etilgan ? toki.
I
rux Σ = к
k I
rux n
k ,
bu yerda
кk−¿ parallel ulangan kabellar soni;
Irux− ¿
qabul qilingan kabel uchastkasi uchun uzoq muddatli ? ruxsat etilgan
tok, A;
n
k − ¿
yaqin joyda yotqizilgan kabellar uchun sovutish ? sharoitlarining
yomonlashuvini hisobga olish koeffitsienti.
Natijada, I
rux . Σ = 3 · 260 · 0,85 = 663 А .
Qisqa tutashuv nuqtasiga qadar umumiy qarshilik ? quyidagi formula bo'yicha
hisoblanadi:
Z =
√(
∑
1n
r ) 2
+ (
∑
1n
x ) 2
,
Z=√7,74 2+26,16 2= 27,3 mOm .
Qisqa tutashuv tokining davriy tashkil etuvchisi quyidagi ? formula bo'yicha
hisoblanadi:
I
q . t = 1,05 U
n
√
3 Z ,
I
q . t = 1,05 · 400
√
3 · 27,3 = 8,9 k А .
1.3-jadval.
Sxema elementining
nomi Aktiv qarshilik r, mOm Induktiv qarshilik х,
mOm
Pasaytiruvchi
transformator
rtr=¿ …5,5 хtr =…25,4
27

30 m li kabellar r
k = l
k r
0 / 3 = 30 0,167
3 = ¿¿1,67
х
k = l
k х
0 / 3 = 30 0,0596
3 = 0,596
Avtomatik uzgich
ra+rk=0,25 +0,12 = 0,37 хkа=¿ …0,094
Tok transformatori r
tr = ¿
…0,05 х
tt =…0,07
Rubilnik
rr=¿ . . . 0,15
Σr = ¿
. . . 7,74
Σх =¿ . . . 26,16
Qisqa tutashuv zarba toki quyidagi formula bo'yicha ? hisoblanadi:
i
z = к
u
√ 2 I
q . t ,
iz=¿
1,2 √2·8,9 =¿ 15 kА.
Umumiy qisqa tutashuv tokining effektiv qiymati quyidagi formula ? bo'yicha
hisoblanadi:
Iz=√1+2(кu−1)2Iq.t,
I
z =
√ 1 + 2 ( 1,2 − 1 ) 2
· 8,9 = 9,24 kА .
0,4 / 0,23
kV shinadagi bir fazali qisqa tutashuv toki quyidagi ? formula
bo'yicha hisoblanadi:
I
q . t( 1 )
= U
2 f
1
3 Z
tr
( 1) ,
I
q . t( 1 )
= 230
65 = 3,53 kА .
28

1.5-rasm. Hisoblash sxemasi (a) va ekvivalent (b) va almashlash sxemalari (v va g).
1.4. O‘zgaruvchan tok tortish yuklamalari ishlashi ? vaqtida tortish
tarmog‘ida elektr energiyasi isrof bo‘lishiga turli xil omillarning ? ta'siri
Yoqilg‘i-energetika resurslarini tejash muammosining kuchayishi bilan
bog‘liq ravishda ular narxining doimiy ko‘tarilishi tufayli ? energiya tejash va elektr
energiyasidan samarali foydalanish masalalari alohida ahamiyatga ega. Xususan,
temir yo‘l transportida sohadagi elektr energiyasining eng katta iste'molchilari
bo‘lgan elektrlashtirilgan temir yo‘llarning tortish elektr ta'minoti ? tizimidagi elektr
energiyasining isrofini kamaytirish muammosi asosiy ? muammolardan biri
hisoblanadi.
29

Ma'lumki, o‘zgaruvchan tok tortish tarmog‘ining uchastkalarida elektr
energiyasi isroflarining hisoblangan ? qiymatlari 3 ... 5% ni tashkil qiladi [15].
"Elektr energiyasi isrofi" ko‘rsatkichining shakllanishi tarmoqqa yetkazib
beriladigan poezdlarni tortish uchun elektr energiyasini iste'mol ? qilishni hisobga
olishdan boshlanadi (nimstansiyaning tortish transformatorining asosiy tomonidagi
tortish nimstansiyalarining hisoblagichlari bo‘yicha) va iste'molchilarga ? yetkazib
beriladi (elektr harakatlanuvchi tarkib hisoblagichlari bo‘yicha). Bunday holda,
elektr energiyasini yo‘qotishlarning haqiqiy qiymatlari ? aniqlanadi, ularning
qiymati elektr energiyasini iste'mol qilishni hisobga olishning ? ishonchliligiga
bog‘liq.
Masalan, [15] da Rossiya temir yo‘l tarmog‘idagi 1999 yilgi ish natijalari
bo‘yicha poezdlarni tortish uchun elektr energiyasini iste'mol ? qilish to‘g‘risidagi
ma'lumotlar keltirilgan. Ushbu hisobot ma'lumotlariga muvofiq, tortish
podstansiyalarining hisoblagichlari bo‘yicha poezdlarni tortish uchun ? elektr
energiyasini qabul qilishda va elektr harakatlanuvchi tarkibning hisoblagichlari
bo‘yicha iste'mol qilishda nisbiy nomutanosiblikning ? o‘zgarishi oralig‘i 2,1 ...
27,9% ni tashkil etdi.
Yelektr energiyasini isroflarining haqiqiy va hisoblangan qiymatlari
o‘rtasidagi farq tortish nimstansiyalari va elektr harakatlanuvchi ? tarkibdagi elektr
energiyasini hisobga olish tizimlarining qoniqarsiz texnik ? va tashkiliy holati bilan
bog‘liq.
Shunday qilib, elektr energiyasining haqiqiy isroflarini aniqlash, hatto hisob-
kitoblar va o‘lchovlar aniq bajarilgan bo‘lsa ham, tortish ? tarmog‘idagi elektr
energiyasining isroflarini kamaytirish bo‘yicha tadbirlarni ? ishlab chiqish va tashkil
etish uchun yetarli emas. Ushbu isroflarning tuzilishini bilish va tortish
tarmog‘idagi elektr energiyasini isroflarini keltirib ? chiqaradigan omillarni
ta'kidlash, shuningdek ushbu isroflar hisoblangan qiymatdan oshib ketadigan
tarmoq bo‘limlarini ajratib ko‘rsatish ? kerak.
O‘zgaruvchan tok elektrlashtirilgan temir yo‘l - bu notekis yuklanish bilan
nosimetrik chiziqli bo‘lmagan ? iste'molchi. Bu elektr energiyasining kengaytirilgan
30

qabul qiluvchisi va uning tortish nimstansiyalarini tashqi elektr ta'minoti tizimiga
ulanishning bir nuqtasidan quvvatlantirish mumkin ? emas.
Tortuvchi nimstansiyalar bir yoki bir nechta quvvat tizimlarining turli
tugunlaridan quvvat oladi. Tortuvchi nimstansiyalarning ? quvvat tizimlariga
ulanish nuqtalaridagi kuchlanishlar modul va faza jihatidan farq qiladi, bu esa
tortuvchi yuklama bo‘lmagan taqdirda ham tutash ? podstansiyalar o‘rtasida tortish
elektr ta'minoti tizimida quvvat oqimlarini ? keltirib chiqaradi. Energiya tranziti
uchun tashqi va tortish quvvat manbai tizimlarining aloqasi odatda tortish
tarmog‘idagi tenglashtiruvchi tok bilan ? baholanadi [16].
Tortish tarmog‘idagi elektr energiyasining tranziti elektrni harakatlanuvchi
tarkibga yetkazib berish paytida elektr energiyasining ? qo‘shimcha yo‘qotishlarini
keltirib chiqaradi. Tortish tarmog‘idagi tokni ? muvozanatlashdan yuzaga keluvchi
isroflar quydagi formuladan topiladi [17]:∆W muv = Imuv2 ·R11·L·Tmuv ·10 −3,kVt ·soat
bu yerda L- nimstansiyalar oralig‘ining ? uzunligi, km;
Tmuv- tortish tarmog‘i orqali muvozanatlovchi tokning oqib ? o‘tish vaqti,
soat;
Р
11 - o‘zgaruvchan tok bir yo‘lli uchastkaning 1 km tortish ? tarmog‘ining
aktiv qarshiligi, Om/km.
Toklarni muvozanatlashtirish natijasida ? tortish tarmog‘idagi elektr
energiyasining isrofi ko‘p jihatdan elektr ta'minoti sxemasiga ? va nimstansiya
orasidagi seksiyalashga bog‘liq bo‘lib, shuningdek tortish yuklamasining ? tabiati
bilan belgilanadi, tashqi va tortish quvvat manbai tizimlarining elementlari va ish
rejimlari parametrlari, podstansiya zonasi o‘rtasida ikki tomonlama elektr ta'minoti
zanjirlari uchun tenglashtiruvchi toklarning qiymati natijasida ? kelib chiqadi.
Ish sharoitida ushbu omillar o‘zgaradi va shuning uchun tortish tarmog‘idagi
elektr energiyasining isrofini tez orada stansiyalararo ? zonaning turli xil elektr
ta'minoti sxemalari uchun baholash va energiya isroflarini minimallashtirish ? uchun
elektr ta'minoti sxemasini tanlash juda ? muhimdir [6] .
31

Muvozanatlovchi toklar nimstansiyalararo zonada poezdlar bor yoki
yo‘qligidan qat'i nazar, havo liniyasida elektr energiyasining qo‘shimcha ?
isroflarini keltirib chiqaradi. Yuklama bo‘lmasa, zonada muvozanatlovchi toklar
oqishi mumkin, bu kontakt tarmog‘ida energiya isroflarini keltirib ? chiqaradi, ular
nimstansiya hisoblagichlari tomonidan qayd etiladi, ammo elektrovozlar bilan
o‘lchanmaydi. Binobarin, zonada poezdlar qancha ko‘p bo‘lsa, nimstansiyalar ? va
elektrovozlarning energiya hisoblagichlarining ko‘rsatkichlari ? shunchalik katta
bo‘ladi. Ushbu farqni taxmin qilish uchun, muvozanatlovchi tok qiymatidan
tashqari, poezd harakatining o‘lchamlarini bilish ? kerak.
O‘zgaruvchan tok bilan elektrlashtirilgan temir yo‘llarning tortish quvvat
manbai tizimining ish rejimining kamchiliklari tortuvchi ? nimstansiyalarda va
elektr harakatlanuvchi tarkibda elektr energiyasini ? hisobga olish tizimining
nomukammalligi bilan ? oshadi.
Tortuvchi nimstansiyalarda poezdlarni tortish uchun elektr energiyasini
o‘lchashda sezilarli kamchilik - bu kontakt tarmog‘ining ? fiderlarida elektr
energiyasini hisobga olishning yetishmasligi, bu qabul qilingan va taqsimlangan
elektr energiyasining muvozanatini o‘rganishga xalaqit beradi ? [16]. Poezdlarni
tortish uchun qabul qilingan va taqsimlangan elektr ? energiyasi balansi ustidan
nazoratning yo‘qligi quyidagi sabablarga ko‘ra ? yuzaga keladi:
– havo uzatish moslamalarida o‘lchash moslamalarining ? yo‘qligi yetkazib
berish yelkalari bo‘ylab elektr energiyasining taqsimlanishini ? nazorat qilishga
imkon bermaydi;
– poezdlarni tortish uchun elektr ? energiyasini ko‘p iste'mol qiladigan
zonalari e va T xizmatlari tomonidan ushbu nimstansiyalararo ? zonalarda
poezdlarni tortish uchun elektr energiyasining sarflanishini ? kamaytirish bo‘yicha
qo‘shma qarorlarni ishlab chiqish maqsadida ? aniqlanmagan.
Hozirgi vaqtda o‘zgaruvchan elektr harakatlanuvchi ? tarkibdagi elektr
energiyasini hisobga olish poezdlarni tortish uchun sarflangan ? va rekuperatsiya
tormozlash vaqtida qaytarilgan elektr energiyasi hisoblagichlari bo‘yicha ? amalga
oshirilmoqda. Ular ekspluatatsiya qilinayotgan tovarlarni tashish ? uchun elektr
32

energiyasining o‘ziga xos iste'molini aniqlashga imkon ? beradi. Ulardan
foydalanish elektrovozlarning energiya parametrlarini ? taqqoslash, rekuperativ
tormozlash moslamalari bilan jihozlangan tiristor konvertorlari bilan
elektrovozlarning afzalliklarini ochib berish va lokomotiv ? brigadasi tomonidan
poezdning iqtisodiy jihatdan qanchalik samarali ishlashini aniqlashga ? imkon
beradi.
Hozirgi vaqtda pulli hisob-kitoblar elektrovoz hisoblagichlari ?
ko‘rsatkichlari bo‘yicha amalga oshirilmagani sababli, bugungi kunda ? ham elektr
harakatlanuvchi tarkibdagi elektr energiyasini hisobga olish elektr energiyasining
induksion va elektron hisoblagichlari tomonidan energiyani ? o‘lchash aniqligining
past darajasi bilan amalga ? oshiriladi [7] .
Ishlash shartlari nosimmetrik kuchlanish va nosinusoidal ? toklar bilan
tavsiflanadi. Elektr energiyasini (rekuperatsiya rejimida) kontakt ? tarmog‘idan
tashqi elektr ta'minoti tizimiga qaytarishda elektr energiyasini ? kam baholash
mavjud.
Elektrovozlarda o‘lchash kuchlanish transformatorlari ? yo‘qligi sababli,
barcha hisoblagichlarning kuchlanish davrlari elektrovoz tortish transformatorining
ikkilamchi tomonidagi chulg‘amidan va elektrovoz tortishish ? transformatorining
birlamchi chulg‘amidan quvvat oladi. Shu bilan birga, kontakt ? tarmog‘idagi
kuchlanish o‘zgarishi va transformatorning xususiy zarurat ? chulg‘amidagi
kuchlanish o‘rtasida mutanosib bog‘liqlik mavjud ? emas. Shuning uchun,
o‘zgaruvchan tokning turli xil elektrovozlar uchun poezdlarni tortish ? uchun o‘ziga
xos energiya sarfini baholash uchun o‘rtacha ? transformatsiya koeffitsienti
nisbatlarini olish ? kerak.
Masalan, elektrovozning to‘g‘rilash moslamasining 40 ... 45 ° burilish
burchagida, dvigatellarning katta ? tok yuklamasidan kelib chiqadi va tortish
transformatorining ikkilamchi chulg‘amlarining tarqalish reaktsiyasida ? kuchlanish
yo‘qolishi sababli, kuchlanish pasayishi xususiy zarurat ? chulg‘amida elektrovoz
tok kollektoridagi kuchlanish pasayishidan 10 ... 20% modul va fazada ? 3 ... 4 °
farq qiladi. Natijada, elektr harakatlanuvchi tarkibdagi elektr ? energiyasini hisobga
33

olishda xatolik kamida 10% ni tashkil ? qiladi. Elektr energiyasini hisobga olishdagi
ushbu xatolar tortish quvvat manbai tizimida ma'lum miqdordagi ? shartli
isroflarninglarning paydo bo‘lishiga ? olib keladi [18].
Shunday qilib, bugungi kunda yuqoridagi omillarni hisobga olgan holda
elektr energiyasini avtomatik ravishda o‘lchash ? va boshqarish tizimi (ASKUE)
shaklida ilmiy-texnikaviy va tashkiliy tadbirlarning yaxlit tizimini ishlab chiqish
zarurati paydo bo‘ldi. Bu elektr energiyasining isrofi ? ko‘paygan hududlarni
aniqlashga, ularni kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqishga, tortish
elektr ta'minoti tizimidagi umumiy energiya sarfini kamaytirishga ? va tortish elektr
ta'minoti tizimining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini ? yaxshilashga imkon beradi.
Elektr quvvati tortish tizimining barcha elementlari ? uchun elektr
energiyasini iste'mol qilishning to‘liq tasviri uchun kontakt ? tarmog‘ining fiderlari
orqali va elektr harakatlanuvchi tarkibida elektr ? energiyasini iste'mol qilishni
hisobga olish kerak.
ASKUE-ni tortuvchi elektr ta'minoti tizimiga ? kiritish, elektr energiyasini
doimiy ravishda kuzatib borish va hisobga olishdan ? tashqari, elektr ta'minoti
qurilmalarining holatini baholash, elektr energiyasining isrofi ? va olingan elektr
energiyasining sifat ko‘rsatkichlarini kuzatish, shuningdek ? elektr energiyasining
mantiqsiz sarflanishini aniqlashga imkon ? beradi.
Elektr harakatlanuvchi tarkibida bunday tizimni ? yaratish va joriy etish
quyidagilarga imkon beradi:
– elektr harakatlanuvchi tarkib hisoblagichlaridan ? foydalangan holda elektr
energiyasini hisobga olish va mashinistlarning marshrut varaqalarini ? qayta
ishlagandan so‘ng ma'lumotlarni olishning ishonchliligini nazorat ? qilish;
– elektr harakatlanuvchi tarkibda elektr energiyasini ? hisobga olishni texnik
va tashkiliy jihatdan takomillashtirishni ? ta'minlash;
– yo‘lovchi vagonlarini isitish uchun elektr energiyasining ? miqdori;
– qo‘shni yo‘llardan elektrovozlar tomonidan elektr ? energiyasini iste'mol
qilishni nazorat ? qilish.
ASKUEni elektr harakatlanuvchi tarkibga kiritish ? bo‘yicha asosiy vazifalar:
34

– uni amalga oshirish uchun texnik yechimlarni ishlab chiqish ? va shu asosda
elektrovozlar tomonidan elektr energiyasini iste'mol qilishni joriy nazoratini ?
tashkil etish;
– elektrovozning tortish transformatorining 25 kV tomonida ? o‘lchov
kuchlanish transformatori va zamonaviy elektr energiyasini hisobga olish
moslamalari yordamida amalga oshiriladigan ASKUE texnik ? vositalarining
huquqiy ta'minotiga rioya ? qilish;
– elektr harakatlanuvchi tarkibning energiya sarfini xizmat ko‘rsatiladigan
maydon bilan bog‘lash uchun texnik vositalardan ? foydalanish (elektrovoz
harakatlanuvchi birlik ekanligi va temir yo‘l uchastkasi bo‘ylab ? harakatlanishi
sababli).
1.5. Tortish elektr ta’minoti tizimini hisoblash
Sanoat chastotali bir fazali tok bilan elektrlashtiriluvchi ? katta yo‘lning
bo‘lagi uchun:
1. Bitta tortuvchi nimstansiya quvvatini ? aniqlang, tortuvchi
transformatorlarning quvvatini va sonini ? tanlang;
2. Har ikkala sxema uchun qisqa tutashuv tokining eng kichik ? va ishchi
toklarning eng katta qiymatlarni xisoblang, qisqa tutashuv toklaridan ? himoyalash
sxemasini tanlang, kontakt tarmoqning qismlarga bo‘linishi ? va ta’minlashining
prinsipial sxemasini tuzing.
Hisoblashlar topshiriqda ko‘rsatilganidek ? nimstansiya quvvatini aniqlashdan
boshlanadi [9] .
Nimstansiyaning nominal quvvatini tanlashda poezdlar harakat qatnovining
jadallashgan davriga mos kelgan yuklanish quvvatidan ? kamroq olish mumkin,
chunki poezdlar kichik vaqt oraliqlarida harakat qilganlarida kamroq yuklanish
hosil ? bo‘ladi.
Transformator quvvatini tanlash iqtisodiy masala deb qaralishi ? mumkin.
Agar transformatorning kichik quvvatligini olinsa, u tez ishdan ? chiqib, uni
alishtirish kerak. Natijada, arzon transformator boshqasiga alishtirilganda xarajatlar
35

olinadigan foydadan qimmatga tushadi. Shuningdek, juda katta quvvatli
transformatorni olish ham yaramaydi, chunki bunday transformatorning ? ortiqcha
belgilangan kuvvatiga sarfi ham katta ? bo‘ladi.
14209 — 85 GOSTga binoan transformator shunday kichik quvvatli bo‘lishi
kerakki, bunda uning tashqi qoplamalarining o‘rtacha ? nisbiy yoyilishi tezligi
birdan ortmasligi, chulg‘amlarining eng qizigan nuqtasi va yog‘ining yuqori
qatlami haroratlari ruhsat etilgan qiymatdan oshmasligi ? kerak.
Transformatorni tanlashda yog‘ va chulg’amlarning eng yuqori ? harorati
tekshiriladi, va shunga mos holda hisoblash tarzi va unga ? ko‘ra yuklanish
aniqlanishi kerak.
Tabiyki, nimstansiyaning yuklanishni hisoblashni poezd fider doirasini
o‘tayotganda nimstansiyaning o‘rtacha va ta’sir etuvchi toklarni ? aniqlashdan
boshlash kerak.
Nimstansiya yuklanishi turli yo‘llarning kontakt tarmoqlari orasida
ko‘ndanang bog‘lanishlar mavjud yoki yo‘qligiga bog‘liq ? emas.
Shuning uchun bu yuklanishlarni yo‘llar qanday sxema bo‘yicha ulanishidan
qat’iy nazar ularni aloxida ishlaydi deb faraz qilib hisoblashni ? amalga oshiriladi.
Avvalo poezdlarning qaralayotgan nimstansiya fideriga nisbatan ? olingan
o‘rtacha va ta’sir etuvchi toklarini topish kerak.
Agar ta’minlash bir tomonlama bo‘lsa, poezd toki to‘laligicha bitta ? fiderdan
olinadi. Agar ta’minlash ikki tomonlama bo‘lsa, hisoblanuvchi fiderga poezd
tokining bir qismigina to‘g‘ri keladi. Shuning uchun bunday hollarda ? tortishni
hisoblashda berilgan tok egriligini qo‘shni nimstansiya fiderlari orasida
taqsimlanadi (yoyiladi), va undan so‘ng poezdning o‘rtacha va ta’sir ? etuvchi fider
toklari aniqlanadi. Buning uchun yuklanishlarni taqsimlash usulidan ? foydalanish
mumkin [10] .
Poezd tokining o‘rtacha qiymati va bu tok kvadratining o‘rtacha ? qiymatini
(ta’sir etuvchi tok kvadrati) poezd tokining o‘zgarishi egri chizig‘ini ? 40-60 -dan
ko‘p bo‘lmagan bo‘laklarga bo‘lib, ma’lum formulalar yordamida ? topish mumkin:
36

I= 1
t∑ Ii.o'rt; I2= 1
t∑ Ii.o'r
2 t;
bunda I
i.o’r - qaralayotgan vaqt t oralig‘idagi ? tokning o‘rtacha qiymati;
t — poezdning fider doirasi buyincha yurgan ? vaqti.
Bu hisoblashlar natijasida hisoblanuvchi nimstanstiya ? transformatorning
«a» chiqishiga ulangan tok va juft yo’llar uchun I
l I
2 , I 2
e1 , I 2
e2 va «v» chiqishiga
ulangan yo’llar uchun – I
3 , I
4 , I 2
e3 , I 2
e4 poyezd toklarining o’rtacha ? qiymatlari va
ta’sir etuvchi toklar kvadratlarining qiyimatlari aniqlanadi. Bu toklar fiderlar
nimstanstiyalarning yuklanishlarini hisoblashda dastlabki ? malumotlar bo’ladi.
t1= 47 ,6 min
I1= 1
47 ,6
(160 ⋅7,8 +180 ⋅3,5 +190 ⋅5,4 +220 ⋅2,3 +290 ⋅4,9 +240 ⋅5,4 +
+220 ⋅6,7 +200 ⋅11 ,6)= 208 ,42 A .
Ie1
2= 1
47 ,6
(160 2⋅7,8 +180 2⋅3,5 +190 2⋅5,4 +220 2⋅2,3 +290 2⋅4,9 +240 2⋅5,4 +
+220 2⋅6,7 +200 2⋅11 ,6)= 11763 ,7 A 2.
t2=47 ,5 min
I2= 1
47 ,5
(200 ⋅8,4 +180 ⋅2,7 +190 ⋅9,8 +260 ⋅8,6 +300 ⋅11 ,4+270 ⋅3,3 +
240 ⋅3,3 )= 239 ,3 A .
Ie2
2= 1
47 ,5
(200 2⋅8,4 +180 2⋅2,7 +190 2⋅9,8 +260 2⋅8,6 +300 2⋅11 ,4+270 2⋅3,3 +
240 2⋅3,3 )= 59268 ,8 A 2.
t3=46 ,5 min
I3= 1
46 ,5
(200 ⋅8,2 +180 ⋅7,3 +260 ⋅3+230 ⋅1,5 +200 ⋅5,6 +220 ⋅8+
240 ⋅12 ,9)= 216 ,23 A .
Ie3
2= 1
46 ,5
(200 2⋅8,2 +180 2⋅7,3 +260 2⋅3+230 2⋅1,5 +200 2⋅5,6 +220 2⋅8+
240 2⋅12 ,9)= 47331 ,39 A 2.
t4=44 ,2 min
I4= 1
44 ,2
(240 ⋅4,6 +220 ⋅1,6 +200 ⋅13 ,8+200 ⋅1,5 +220 ⋅4+180 ⋅15 +
210 ⋅3,7 )= 201 ,4 A .
37

Ie4
2= 1
44 ,2 (240 2⋅4,6 +220 2⋅1,6 +200 2⋅13 ,8+200 2⋅1,5 +220 2⋅4+180 2⋅15 +
210 2⋅3,7 )= 40799 ,1 A 2.
I1=208 ,4 A Ie1
2= 44763 ,7 A 2
I2=239 ,3 A
Ie2
2=59268 ,8 A 2
I3=216 ,23 A
Ie3
2=47331 ,39 A 2
I4=201 ,4 A
Ie4
2= 40799 ,1 A 2
Shu bilan birga ikki tomonlama ta’minlangan ? fider doirasi uchun
yoyilmagan poezd tokining o‘rtacha qiymatini hisoblansa, undan keyinchalik
energiya yo‘qotilishini hisoblashda ? foydalaniladi [11] .
Fiderga nisbatan olingan poezd tokining o‘rtacha va ta’sir ? etuvchi
qiymatlarini bilgan holda, barcha yuklanishlaridan hosil bo‘lgan ? o‘rtacha va ta’sir
etuvchi fider toklarini topish uchun keltirilgan formulalardan ? foydalanimiz:
O‘rtacha toklar uchun
If=
nfN
N 0
I
(1.1)
Ta’sir etuvchi toklar uchun ikki tomonlama ta’minlangan ?
bo‘lsa
IFe2= 4
3
nFN
N 0
⋅Ie2+(nF− 4
3)nFN 2
N 02 ⋅I2
(1.2)
bu yerda
nF – fidr doirasidagi pouzdlarning ? eng ko‘p soni
nF= t
T per
(1.3)
t – fider doirasidagi poezd harakat vaqti;
T
per – poezdlararo interval;
N – bir kecha-kunduzdagi juft poezdlar soni;
N
0 – bir kecha-kunduzdagi juft poezdlarni o‘tkazish qobilyati;
γ= N
N 0

N 0= 1440
T per
= 1440
10
= 144
38

γ= N
N 0
= 75
144 = 0,52 γcг= 0,9 γmax = 1
nF1= t
Tper
= 47 ,6
10 =4,76
,
nF2= t
Tper
= 47 ,5
10
=4,75
,
nF3= t
Tper
= 46 ,5
10 =4,65
,
nF4= t
Tper
=44 ,2
10 =4,42
.
1.1 – formuladan
γ= 0,5 uchun:
IF1=nF1γ⋅I1=4,46 ⋅0,5 ⋅208 =495 A
,
IF2= nF2γ⋅I2= 4,75 ⋅0,5 ⋅239 = 567 A
,
IF3= nF3γ⋅I3= 4,65 ⋅0,5 ⋅216 = 502 A
,
IF4= nF4γ⋅I4= 4,42 ⋅0,5 ⋅201 = 444 A
.
γcг= 0,9
uchun:
IF1= nF1γ⋅I1= 4,46 ⋅0,9 ⋅208 = 891 A
,
IF2= nF2γ⋅I2= 4,75 ⋅0,9 ⋅239 = 1021 A
,
IF3= nF3γ⋅I3= 4,65 ⋅0,9 ⋅216 = 904 A
,
IF4= nF4γ⋅I4= 4,42 ⋅0,9 ⋅201 = 799 A
.
γmax =1
uchun:
IF1= nF1γ⋅I1= 4,46 ⋅1⋅208 = 990 A
,
IF2= nF2γ⋅I2= 4,75 ⋅1⋅239 = 1135 A
,
IF3= nF3γ⋅I3= 4,65 ⋅1⋅216 = 1004 A
,
IF4= nF4γ⋅I4= 4,42 ⋅1⋅201 = 888 A
.
39

Ikkinchi formuladan γ= 0,5 uchun:
Ief1
2 = 4
3⋅
nF1N
N 0
Ie1
2 +(nF1− 4
3 )
nF1N 2
N 02 I1
2= 4
3⋅4,76 ⋅0,52 ⋅44763 ,7+
(4,76 − 4
3 )⋅4,76 ⋅0,52 2⋅208 2= 338547 A 2,
Ief2
2 = 4
3⋅nF2N
N 0
Ie2
2 +(nF2− 4
3 )nF2N 2
N 02 I2
2= 4
3⋅4,75 ⋅0,52 ⋅59268 ,8+
(4,75 − 4
3 )⋅4,75 ⋅0,52 2⋅239 2= 445859 A 2,
Ief3
2 = 4
3⋅
nF3N
N 0
Ie3
2+(nF3− 4
3 )
nF3N 2
N 02 I3
2= 4
3⋅4,65 ⋅0,52 ⋅47331 ,39 +
(4,65 − 4
3 )⋅4,65 ⋅0,52 2⋅216 2= 347163 A 2,
Ief4
2 = 4
3⋅
nF4N
N 0
Ie4
2+(nF4− 4
3 )
nF4N 2
N 02 I4
2= 4
3⋅4,42 ⋅0,52 ⋅40799 ,1+
(4,42 − 4
3 )⋅4,42 ⋅0,52 2⋅201 2= 274073 A 2.
γ= 0,9
uchun:
Ief1
2 = 4
3⋅
nF1N
N 0
Ie1
2 +(nF1− 4
3 )
nF1N 2
N 02 I1
2= 4
3⋅4,76 ⋅0,9 ⋅44763 ,7+
(4,76 − 4
3 )⋅4,76 ⋅0,9 2⋅208 2= 827288 A 2,
Ief2
2 = 4
3⋅
nF2N
N 0
Ie2
2 +(nF2− 4
3 )
nF2N 2
N 02 I2
2= 4
3⋅4,75 ⋅0,9 ⋅59268 ,8+
(4,75 − 4
3 )⋅4,75 ⋅0,9 2⋅239 2= 1088723 A 2,
Ief3
2 = 4
3⋅
nF3N
N 0
Ie3
2+(nF3− 4
3 )
nF3N 2
N 02 I3
2= 4
3⋅4,65 ⋅0,9 ⋅47331 ,39 +
(4,65 − 4
3 )⋅4,65 ⋅0,9 2⋅216 2= 846946 A 2,
Ief4
2 = 4
3⋅
nF4N
N 0
Ie4
2+(nF4− 4
3 )
nF4N 2
N 02 I4
2= 4
3⋅4,42 ⋅0,9 ⋅40799 ,1+
(4,42 − 4
3 )⋅4,42 ⋅0,9 2⋅201 2= 662865 A 2,
γ=1
uchun:
40

Ief1
2 = 4
3
⋅
nF1N
N 0
Ie1
2 +(nF1− 4
3
)
nF1N 2
N 0
2 I1
2= 4
3
⋅4,76 ⋅1⋅44763 ,7+
(4,76 − 4
3
)⋅4,76 ⋅12⋅208 2= 989776 ,5 A 2,
Ief2
2 = 4
3⋅
nF2N
N 0
Ie2
2 +(nF2− 4
3 )
nF2N 2
N 02 I2
2= 4
3⋅4,75 ⋅1⋅59268 ,8+
(4,75 − 4
3 )⋅4,75 ⋅12⋅239 2= 1302395 A 2,
Ief3
2 = 4
3⋅
nF3N
N 0
Ie3
2+(nF3− 4
3 )
nF3N 2
N 02 I3
2= 4
3⋅4,65 ⋅1⋅47331 ,39 +
(4,65 − 4
3 )⋅4,65 ⋅12⋅216 2= 1013006 A 2,
Ief4
2 = 4
3⋅
nF4N
N 0
Ie4
2+(nF4− 4
3 )
nF4N 2
N 02 I4
2= 4
3⋅4,42 ⋅1⋅40799 ,1+
(4,42 − 4
3 )⋅4,42 ⋅12⋅201 2= 791636 A 2.Ushbu holda topilgan p ning qiymatini yaxlitlash ? kerak emas.
Formula (1.1) va (1.2) lar yordamida hisoblanuvchi nimstansiya ? barcha
fiderlarining o‘rtacha toklari (
IF1; IF2; IF3; IF4 ) va ta’sir etuvchi toklar ?
kvadratlari (
IFe1
2 ; IFe2
2 ; IFe3
2 ; IFe4
2 ; ) aniqlanadi.
Nimstansiya fiderlarining o‘rtacha yuklanishlari ? aniqlangach, chiziqli
yuklanishlar (elkalar yuklanishi) topilishi mumkin.
Ikki yo‘lli bo‘lak uchun elkalarning o‘rtacha toklari ? quyidagicha:
γ= 0,5
uchun:
Ia= IF1+IF3= 495 +502 = 997 A
,
Ib= IF2+ IF4= 597 +444 = 1011 A
.
γ= 0,9
uchun:
Ia= IF1+IF3= 891 +904 = 1795 A
,
Ib= IF2+IF4= 1021 +799 = 1820 A
.
γ=1
uchun:
41

Ia= IF1+IF3= 990 +1004 = 1994 A,
Ib= IF2+ IF4= 1135 +888 = 2023 A
.
Va yelkalardagi ta’sir etuvchi toklar kvadratlari
Iae
2
= Ia
2
+(IFe1
2
− IF1
2
)+(IFe2
2
− IF2
2
)¿}¿¿¿
(1.5)
γ= 0,5
uchun:
Iae
2
= 997
2
+(338547 − 495
2
)+(445859 − 567
2
)=1211901 A
2
¿}¿¿¿
γ= 0,9
uchun:
Iae
2
=1795
2
+(827288 −891
2
)+(1088723 −1021
2
)= 3301714 A
2
¿}¿¿¿
γ=1
uchun:
Iae
2
=1994
2
+(989776 ,5− 990
2
)+(1302395 −1135
2
)=3999882 ,5 A
2
¿}¿¿¿
(1. 1 ) va (1. 2 ) formulardan ko‘rinib turibdiki, fider toklari o‘tkazish
qobiliyatidan foydalanish koeffitsientiga ? bog‘liq. Shuning uchun «γ»ni har doim
hisoblash tarziga mos xolda olish kerak.
Uch fazali transformator moyning qizishi uch faza ? chulg‘amlaridagi
yo‘qotishlarga ko‘ra aniqanadi, o‘z navbatida bu yo‘qotishlar ? nosimmetrik
yuklanishlar uchun turlicha bo‘ladi [5] .
Buni hisobga olish uchun fazaning ekvivalent ta’sir etuvchi ? tokidan, ya’ni
nosimmetrik yuklanish bo‘lganda simmetrik yuklanishdagi ? yo‘qotishni keltirib
chiqaruvchi tokdan foydalanish mumkin.
Mazkur ekvivalent tokni faqat harakatning odatdagi jadvali shartlari
uchungina emas, balki odatdagi harakatning bo‘lgandagi ? tiklanishi davri uchun
aniqlash kerak. Bundan tashqari, o‘ramlar haroratni ? tekshirish uchun harakat
uzunligi eng katta bo‘lgan holda chulgamdagi ta’sir etuvchi tok topilishi ? kerak.
42

Hisoblash uchun esa qaysi o‘ram toki kattaroq ? qiymatga ega bo‘lsa, ushanisi
olinadi.
Quyida «a» va «s» o‘ramlar toklarni ? (ikkala yelkadagi o‘rta yuklanishlar
faza siljish burchaklari teng deb faraz qilingada) hisoblash formulalari ? keltirilgan:Iaeo
2 = 1
9(4Iae
2+Ibe
2+2IaIb)
Ibeo
2 = 1
9
(4Ibe
2+Iae
2+2IaIb)
(1.6)
γ= 0,5
uchun:
Iaeo
2 = 1
9(4⋅1211901 +1194217 +2⋅997 ⋅1011 )= 895306 A 2
Ibeo
2 = 1
9(4⋅1194217 +1211901 +2⋅997 ⋅1011 )= 889411 ,4 A 2
γ= 0,9
uchun:
Iaeo
2 = 1
9(4⋅3301714 +3366594 +2⋅1795 ⋅1820 )= 2567472 A 2
Ibeo
2 = 1
9(4⋅3366594 +3301714 +2⋅1795 ⋅1820 )= 2589098 A 2
γ=1
uchun:
Iaeo
2 = 1
9(4⋅3999882 ,5+4100611 +2⋅1994 ⋅2023 )= 3129762 ,8 A 2
Ibeo
2 = 1
9(4⋅4100611 +3999882 ,5+2⋅1994 ⋅2023 )= 3163338 ,9 A 2
O‘ramning ta’sir etuvchi toki eng katta qiymati I
emax topish uchun I
ae , I
be ,
I
a ,I
b toklarning kattaligini N=N
0 bo‘lganda hisoblanishi ? kerak. Bun dan I
emax tok
sifatida I
ae va I
be toklardan qaysi biri katta bo‘lsa ? o‘sha olinadi.
Yuqoridagi faraz asosida moyning qizishiga ko‘ra ? o‘ramning ek vivalent
toklari quyidagi formulalar bilan aniqanishi mumkin [8] .
Iekv
2 = 1
9
(2(Iae
2+Ibe
2)+IaIb)
(1.7)
(1.7) formulaga asosan berilgan uzunligida moyning ? qizishi bo‘yicha
ekvivalent o‘ram toki I
eo ni, formulaga aynan shu ? harakat uzunligi uchun
hisoblangan I
ae , I
be , I
a , I
b tok qimatlarini qo‘yib aniqlanadi. Odatdagi harakat
43

jadvalining tiklanish vaqtidagi tok I
esg harakat ? uzunligi 0,9[ N
0 /N ] barobar
uzaygandagi I
ae , I
be , I
a , I
b toklar bilan ? aniqlanadi.γ= 0,5
uchun:
Iekv
2 = 1
9[2(Iae
2+Ibe
2)+IaIb]= 1
9[2(1211901 +1194217 )+997 ⋅1011 ]= 646689 A 2
γ= 0,9
uchun:
Iekv
2 = 1
9[2(Iae
2+Ibe
2)+IaIb]= 1
9[2(3301714 +3366594 )+1795 ⋅1820 ]= 1844835 A 2
γ=1
uchun:
Iekv
2 = 1
9[2(Iae
2+Ibe
2)+IaIb]= 1
9[2(3999882 ,5+410611 )+1994 ⋅2023 ]=2248316 ,5 A 2
Tok I
etax , I
eo va I
esg lar hisoblangach, faqat rayon yuklanishni ? ta’minlovchi
transformator quvvati S
pxis ni aniqlanadi. Bosqich loyihasi shartlar uchun bu quvvat
5 – jadvalda berilgan.
Keyingi hisoblar uchun asos sifatida katalogdan transformatorlar ? quvvati S
n
tanlanadi.
Uni 50 MVA (xar biri 25 MV*Ali ikkita transformatorga) teng deb olish
mumkin. U holda tortish uchun foydalaniluvchi transformator ? quvvati S
t ni
quyidagicha topish mumkin:
Sn= 2Stn= 2⋅25 = 50 MVA
(1.8)
Snt=
Sn
ky
− Sr.his = 50
0,97 − 15 = 36 MVA
bunda
ky= 0,97 - rayon yuklanishining maksimumdagi ulushi
koeffitsienti. Agar (8) formulaga ko‘ra
Snt≥ Sn bo‘lsa, keyingi hisoblashlar uchun
Snt=Sn
olinishi kerak. So‘ngra Snt quvvatga ko‘ra unga mos kelgan ? nominal tok:
Int=
Snt
3U m
= 36
3⋅27 ,5= 0,4 kA
(1.9)
Va boshqa nisbatlar ? topiladi:
Ieo= √Iek
2= √646689 = 804 A
,
44

Isg= √Iek 2
2 = √1844835 = 1358 A,
Iemax = √Iek
2= √2185183 = 1478 A
,
k0=
Ieo
Int
= 804
400 = 2,01
,
ksg=
Isg
Int
= 1358
400
= 3,4
,
kemax =
Iemax
Int
= 1478
400 = 3,7
.
Ma’lumki, transformator quvvatini tanlanayotganda uning o‘rami
chulg‘amlari izolyasiyasining nisbiy eyilishi ? o‘rtacha tezligi, o‘ram eng qizigan
nuqtalaridagi va moyning yukori qatlami maksimal harakatlari buyncha ? tekshirib
ko‘riladi.
DAST 14209 — 85 ga ko‘ra nisbiy yeyilish quyidagicha ? aniqanadi:
F = 2
θint − θint b
6
(1.10)
Bunda
θint — o‘ramning eng qizigan nuqtasidagi ? harorat, °C;
θintb
—nisbiy yeyilish tezligi transformatorning xizmat qilish vaqtiga mos
kelgandagi o‘ram eng qizigan nuqtasi ? harorati.
Yuqoridagi formuladan olti darajali qoida kelib ? chiqadi, ya’ni o‘ram
haroratining 6 °C o‘zgarishi transformator xizmat ? qilish vaqtini ikki barobar
o‘zgarishiga (harorat ortsa xizmat vaqti kamayadi va harorat ? kamaysa xizmat vaqti
uzayadi) olib keladi.
Amalda xuddi shunday natijaga 0,115 °C bo‘lganda quyidagi formula
yordamida erishsa ? buladi:
F = e
α(θint−θintb)
Mikrokalkulyator yoki jadvallardan foydalanilganda 2 darajasini hisoblash
“2-X” hisoblashga ko‘ra engilroq bo‘lgani uchun keyingi ? hisoblashlarda oxirgi
formuladan foydalanish maqsadga ? muvofiqdir.
45

(10) nisbatlar aniqlangach transformator o‘ram izolyasiyasinnng o‘rtacha
yeyilish tezligni bo‘sh vaqt oralig‘i berilgan sutka uchun ? topish lozim:F1= AsgLch.max Lmsg Tvos /24
(1.11)
bunda
Asg= e
−α(θonom −θssg )
(1.12)
θnom =98 °C
, θssg = 98 °C , α= 0,115 1
s .
bunda odatdagi harakat tiklanishi davomidagi atrof muhit ? harorati, qaysi
rayonlariga qarab beriladigan ? kattalik:
Lch.max = γsg eα(ak2+b)
(1.13)
Lmsg = e
α{g[(1−η)ksg2−k02]+h}
(1.14)
η= e
−
Tvos −t0
τ
(1.15)
(1.13), (1.14) va (1.15) formulalarda: a, b, g, h — o‘ram — moy va moy
atrof muhit haroratlari farqini ifodalovchi formulalarga ? kirgan o‘zgarmas
kattaliklar (a=17,7; b=5,3; g= 39,7; h=15,3);
t — o‘zgaruvchan tokda asosiy tipdagi poezdning fider ? doirasida yurgan
o‘rtacha vaqti;
τ
— moyning isish o‘zgarmas vaqti; uni 3,5 soat deb olish mumkin.
t0= t1+t2+t3+t4= 47 ,6+47 ,5+46 ,5+44 ,2= 185 ,8 min
,
Tvos = 1,7 soat = 102 min
,
τ= 3,5 soat = 210 min
,
η= e
−Tvos−t0
τ = e
−102 −185 ,8
210 = e−1,37= 0,25
,
Lch.max = 0,9 e0,115 (17,7⋅3,7 2+5,3 )= 0,9 e28,4
,
Lnsg = e0,115 (39,7(1−0,285 )⋅2,4 2−1,4 2)+15 ,3)= e8,45= 7727
.
46

(12), (13), (14), (15) ni (11) ga qo‘yamiz.
Topilgan yeyilish tezligi F 1 , bo‘yicha nominal ? tok qayta hisoblanadi:I0nom = Int
√
ln F1+ln 365
nsg
+8,9 − 0,115 θoxls
ln 365
nsg
+8,9 − 0,115 θoxls
(1.16)
Bunda
nsg bir yilda mavjud bo‘sh vaqt sutkalari soni, bosqich ? bahorgi-
yozgi davr uchun bo‘sh sutkalar sonini
2
3 deb ? olinadi. nsg= 365 − nbn .
I0nom = 420
√
ln 118 ,69 +ln 365
160 ⋅0,5 +8,9 − 0,115 ⋅30
ln 365
160 ⋅0,5 +8,9 − 0,115 ⋅30
= 701 A
.
Transformator quvvatini tok
I4 bo‘yicha tanlash 8% gacha kamayishiga ?
olib kelgan. Shuning uchun zarur mo‘ljallangan quvvat bunda
Smin = ky(3I0nom U m+Sr.his )= 0,97 (3⋅701 ⋅27 ,5⋅10 3+5⋅10 6)= 57 ,83 A
,
Smin = ky(3⋅1,08 I0nom U m+Sr.his )= 0,97 (3⋅1,08 ⋅701 ⋅27 ,5⋅10 3+5⋅10 6)= 67 ,4 A
.
Agar bu formulaga ko‘ra
Smin <3I0nom U sh yoki Smax <3⋅1,08 I0nom U sh
Smin =3I0nom U sh
bo‘lsa Smax = 3⋅1,08 I0nom U sh deb qabul qilish ? lozim.
Arap S
min va S
max bo‘yicha tanlangan transformatorlar ? quvvati standart
shkala bo‘yicha bir xil bo‘lsa, transformatorni yeyilishi ? bo‘yicha tanlash
nihoyasiga etadi.
Aks holda, ya’ni S
min va S
max lar bo‘yicha tanlangan standart ? quvvat turlicha
chiqsa, hisoblashlarga oydinlik kiritilishi kerak.
Buning uchun odatdagi jadval davrida moyining kizishi ? hisobiga o‘ram
izolyasiyasining yeyilishini hisobga oluvchi L
mo koeffitsientni aniqlash ? kerak.
Lmo = eα(gk2+h)= e−0,115 (39,7⋅1,392+15,3)= e−10,8= 0,00003
(1.17)
Undan so‘ng o‘rtacha yeyilishi F ning aniqroq qiymati topiladi.
47

F=
Lchmax
365 [(nvl− nsg(1− T
24 ))A0Lmo γ+nsg Asg
Tvos − t0
24 γsg Lmsg ] (1.18)
T≈ 21 − Tvos − t0
A0= e−α(θ0nom −θoxls ) .
bunda
nvl — bahor-yoz mavsumidagi kecha - kunduzlar ? soni;
nsg
— bo‘sh vaqt imkoni bo‘lgan ? kecha - kunduzlar soni;
Bunda
θoxlo — bahor - yoz mavsumidagi ekvivalent ? harorat, DAST —
14209 — 85 bo‘yicha olinadi. F ning yangi qiymatiga ko‘ra (16) formula bo‘yicha
nominal tok qaytadan hisoblanadi va I
onom ning yangi qiymati ? topiladi. Katalog
bo‘yicha tanlangan quvvat quyidagi quvvatlarga nisbatan kattaroq bo‘lishi ? kerak.
Shis = ku(3Inom U sh+Sxis )
yoki Shis = 3Inom U sh (1.19)
Izolyasiya yeyilishi bo‘yicha tanlangan transformatorlar ruxsat ? berilishi
mumkin bo‘lgan eng katga tokka va o‘ram hamda moyning ruxsat ? etilgan eng
katta haroratlariga ko‘ra tekshirib qurilishi lozim [7] .
Agar katalogdan izolyasiya yeyilishiga ko‘ra olingan ? transformatorlar
quvvatini belgilasak u holda tortish uchun mavjud quvvatga ? mos kelgan tokni
quyidagicha topamiz:
Int= 1
3U sh(
Snom
ky
− Sr/his )= 1
3⋅27 ,5⋅10 3(
44 ,5
0,97 − 7)= 472 ,2 A
(1.20)
Mobodo (21) formula bo‘yicha hisoblashda ? chiqsa, u holda
Int=
Snom
3U sh
= 44 ,5⋅10 8
3⋅27 ,5⋅10 3= 539 ,4 A
(1.21)
Tanlangan transformator quvvati uchun yuklanish karraligi K2 ni bo‘sh ? vaqt
imkoni bo‘lgan kecha - kunduzlar uchun aniqlanadi va bunda xaqiqiy ? jadval ikki
bosqichli ekvivalent jadval bilan almashtiriladi. Loyiha shartlari uchun
ksg/kmax >0,9
.
DAST 14209 - 85 ga berilgan ilovaga ko‘ra quyidagicha ? tenglikni yozish
mumkin:
48

k2= ksg (1.22)
Agar
k2>1,5 bo‘lsa, shkaladan keyingi yanada ? quvvatliroq
transformatorlarni tanlash kerak.
Moyning eng katta haroratini quyidagicha hisoblash ? mumkin:
vm.max = vssg + g
Int2 (Ieo
2 η+(1− η)Isg
2 )+h
(1.23)
vm.max =30 +39 ,7
400 2(452 ,22 2⋅0,3851 +(1− 0,3851 )1288 ,51 2)+15 ,3= 259 ,4°C
O‘ram harorati
vch.max = vm.max +a
Iemax2
Int2 +b
(1.24)
vch.max =239 ,4+17 ,7⋅1418 ,82
400 2 +5,3 =265
Mabodo,
vmmax >95 °C yoki , vchmax >140 °C bo‘lib qolsa, boshqa ?
quvvatliroq transformator olish lozim bo‘ladi.
(1.23) va (1.24) formulalarga kirgan tok I
0 , I
emax koeffitsient η larning
qiymatlari yuqorida ? topilgan.
O‘zgaruvchan tokli tortuvchi nimstansiyalarda ? odatda ? bir xil quvvatga ega
bo‘lgan ikkita transformator o‘rnatiladi. Shuni hisobga olib, va umumiy
transformator quvvatini bilgan holda, bitta transformatorning ? nominal kuvvati S', -
ni tanlash mumkin. Bunda transformatorning kuyidagi ? nominal quvvatlari: 16; 25;
40; 63 MVA ko‘zda tutilishi mumkin [7] .
Saqlagichlarni tanlash usuli ? (1.2) da keltirilgan.
Qisqa tutashuv tokini quyidagi formulaga ko‘ra ? aniqlaymiz:
Iq.t=
U nk
√[2U nk2
(
10 2
Sq.t
+
uk
Sn
10 3
)10 −2+xl q.t]
2
+(ralq.t)2
(1.25)
bunda U
n k =25 kV — kontakt tarmog‘ning nominal ? kuchlanishi;
l
q.t tortuvchi nimstansiyadan qisqa tutashuv joyigacha bo‘lgan ? masofa, km;
49

x va r
a — tortish tarmogining bir kilometr uzunligiga tutri ? kelgan induktiv
va aktiv qarshiliklar, Om/km .
Bu kattaliklar 6- jadvalda keltirilgan.Iq.t= 25 ⋅10 3
√[2⋅(625 ⋅10 3)2
(
10 5
800 ⋅10 6+11 ,2
32 ⋅10 610 3
)10 −2+0,437 ⋅40 ]
2
+(0,214 ⋅40 )2
=
¿13 ,45 kA .
Fiderning eng katta ishchi tokini ikki xil usul ? bilan topish mumkin.
Birinchi usulga ko‘ra fider tokining vaqtga bog‘lanish egri chizigi quriladi.
Agar tortish hisoblaridan poezdning nimstansiya yonidan ? siljishi ma’lum bo‘lsa, u
holda eng katta fider toki bevosita grafikdan ? aniqlanadi.
Agar nimstansiya yonida siljishi bo‘lmasa, fider tokini ? quyidagicha
aniqlanadi.
IFmax = IFmax
' +(Itr− I0)
(1.26)
Bunda
IFmax' — bog‘lanish egri chizig‘iga ko‘ra fider ? tokining eng katta
qiymati;
Itr
— tortish hisoblari bo‘yicha siljish ? qiymati;
I0
—nimstansiya yonidagi fiderdan poezd iste’mol ? qiluvchi tok.
IFmax = 120 +210 ,45 ⋅7,54 +207 ,23 ⋅7= 3157 ,5 A
,
IFmax = 120 +199 ,98 ⋅7,9 +216 ,82 ⋅6,57 = 3164 A
.
Ikkinchi usulga ko‘ra eng katta tok fider toki bitta poezdning ? siljish toki va
ushbu fiderga nisbatan olingan boshqa poezdlar ? o‘rtacha toklaridan iborat deb
faraz qilib topiladi.
Agar yo‘llar alohida ishlayotgan bo‘lsa, taqribiy ? formulaga ko‘ra:
IFmax = Itr+(nF1− 1)I1
,
IFmax 1= 400 +(7,54 − 1)⋅210 ,45 = 1776 A
,
IFmax 2= 400 +(7− 1)⋅207 ,23 = 1643 A
,
50

IFmax 1= 360 +(7,9 − 1)⋅199 ,98 = 1739 A,
IFmax 1= 360 +(6,54 − 1)⋅216 ,82 = 1567 A
.
Tugun sxema o‘rni esa
IFmax = Itr+(nF1− 1)
I1
2
+
nF2I2
2
(1.27)
IFmax 1= 400 +(7,54 − 1)210 ,45
2
+7
2
⋅207 ,23 = 1813 A
,
IFmax 2= 360 +(7,9 − 1)199 ,98
2
+6,57
2
⋅216 ,82 = 1762 A
.
Bunda
nF1 va nF2 — mos ravishda fider doirasidagi ? kiruvchi birinchi va
ikkinchi yo‘llarda bo‘lishi mumkin bo‘lgan ? poezdlar soni:
I1
va I2 — toq va juft yo‘nalishlar uchun ajratilgan ? poezd toklarining
o‘rtacha qiymatlari.
(1.26) va (1.27) formulalar eng katta tok va saqlagich ? tok yo‘l fideri uchun
aniqlanadi deb faraz qilingan hol uchun yozilgan. Himoya saqlagichni ? taxlash juft
yo‘l fider uchun bo‘lsa (1.27) formuladagi 1 va ikki indekslar o‘rni almashtiriladi.
(1.26) formulada esa 1 ni 2 ga ? almashtiramiz.
nF1
va nF2 kattaliklar fiderlarning o‘rtacha toklarini ? aniqlashda hisoblab
topilgan. Lekin bu qiymatlar eng yaqin katta butun songa teng qilib ? yaxlitlanishi
kerak.
Himoya saqlagichlar quyidagi tengsizliklarga ? ko‘ra tanlanadi:
Iy>
kz
kq
IFmax
(1.28)
Bunda
kz — zahira koeffitsienti;
ks
— sezgirlik koeffitsienti;
kq
— relening qaytarish koeffitsienti.
Bu koeffitsientlar quyidagiga teng:
kz=1,15 −1,25 , ks= 1,5 , kq= 0,85 − 0,9 .
51

1.6. Harakat xavfsizligi
Elektr ta’minoti xo‘jaligida harakat xavfsizligiga ? qo‘yiladigan talablar.
Elektr ta’minoti qurilmalari quyidagilarni elektr bilan ishonchli ? ta’minlashi
kerak:
-talab qilinadigan harakat o‘lchamlarida ? poezdlarning belgilangan og‘irlik
me’yorlari, tezliklar, ular orasidagi intervallar bilan harakatlanishi ? uchun elektr
harakat tarkibini;
-I toifadagi elektr energiyasi iste’molchilari sifatida ? Signallashtirilgan
Markazlashtirish Blokirovka (SSB), aloqa va hisoblash ? texnikasi qurilmalarini;
-AJ ning ruxsati bilan qayta qurish tugallanmasidan bu qurilmalarni II toifa
bo‘yicha elektr bilan ta’minlanishiga ? yo’l qo‘yiladi;
-AJ belgilagan toifaga ko‘ra boshqa barcha temir ? yo‘l transporti
iste’molchilarini.
Avtomatik va yarim avtomatik blokirovkaning elektr ? ta’minot manbasining
akkumulyator zahirasi mavjud bo‘lganida, u doim shay ahvolda ? bo‘lishi va 36
soat ichida ta’minotdan o‘chirilmagan bo‘lsa, SSB va kesib o‘tish yo‘li
qurilmalarining 8 soat ichida to‘xtovsiz ishlashini ta’minlashi ? kerak.
Avtomatik va yarimavtomatik blokirovka elektr ta’minotining asosiy
tizimidan zahiraviy tizimga o‘tishi 1,3 soniyadan oshmasligi ? kerak.
Elektr bilan ta’minlashning ishonchli bo‘lishi uchun elektr ta’minoti inshoat
va qurilmalarining ahvoli davriy nazorat qilinishi, vagon ? laboratoriyalari, tashxis
asboblari bilan ularni o‘lchash ishlari va rejaviy ta’mir ishlari bajarilishi ? kerak.
Elektr harakat tarkibining tok qabul qilgichida kuchlanish ? darajasi
o‘zgaruvchan tokda 21 kV dan kam bo‘lmasligi va o‘zgaruvchan tokda ? 29 kV dan
oshib ketmasligi kerak.
Ayrim uchastkalarda AJ ruxsati bilan o‘zgaruvchan ? tokda 19 kV dan kam
bo‘lmagan kuchlanish darajasiga ruxsat ? beriladi.
SSB qurilmalarida o‘zgaruvchan tokning nominal kuchlanishi ? 220 yoki 380
V bo‘lishi kerak.
52

Nominal kuchlanishning ko‘rsatilgan kattaliklaridan ? chetga chiqishlar
kamayish tomoniga ko‘pi bilan 10%, ko‘payish tomoniga ? ko‘pi bilan 5% ga ruxsat
beriladi.
Elektr ta’minoti qurilmalari qisqa tutashuv, kuchlanishning ? oshib ketishidan
muhofazalanishi ? kerak.
Doimiy tok bilan elektrlashtirilgan tarmoq rayonlarida ? joylashgan metall yer
osti qurilmalari (truboprovodlar, kabellar va boshqalar), shuningdek, metall va
temirbeton ko‘priklar, ko‘prik yo‘llar, kontakt tarmoq ? tayanchlari, svetoforlar,
gidrokolonkalar va boshqalar elektr yemirilishdan ? muhofazalanishi kerak. Doimiy
tokda elektrlashtirilgan tarmoqlarning tortish ? nimstansiyalari, shuningdek, elektr
harakat tarkibi SSB va aloqa qurilmalarining faoliyatini ? buzuvchi toklar kontakt
tarmog‘iga kirib qolishidan muhofazalanishi ? kerak.
Kontakt simi osmasining rels kallagi ustki sathidan balandligi ? oraliq yo’l va
bekatlarda kamida 5750 mm, kesib o‘tish joylarida kamida ? 6000 mm bo‘lishi
kerak.
Alohida holatlarda amaldagi tarmoqlarda ? bu masofa ? harakat tarkibining
turishi ko‘zda tutilmagan bekat yo’llarida joylashgan sun’iy inshoatlar ?
chegarasida, shuningdek, oraliq yo’llarda AJ ning ruxsati bilan o‘zgaruvchan tok
bilan elektrlashtirilgan tarmoqlarda 5675 mm gacha ? va doimiy tokda 5550 mm
gacha kamaytirilishi mum kin.
Kontakt simi osmasining balandligi 6800 mm dan oshib ketmasligi ? kerak.
Sun’iy inshoatlar chegarasida kuchlanish ostidagi kontakt tarmog‘i qismlari
va tok qabul qilgichning tok tashuvchi elementlaridan to harakat ? tarkibining va
inshoatlarning yerga ulangan qismlarigacha bo‘lgan masofa doimiy tokda
elektrlashtirilgan tarmoqlarda kamida ? 200 mm va o‘zgaruvchan tok bilan
elektrlashtirilgan tarmoqlarda kamida 350 mm bo‘lishi ? kerak.
Alohida holatlarda amaldagi sun’iy inshoatlarda belgilangan ? masofalarni
kamaytirishga yo‘l ? qo‘yiladi.
Oraliq yo‘l va bekatlarda chetki yo‘l o‘qidan to kontakt tarmoq ?
tayanchining ichki chetigacha bo‘lgan masofa kamida 3100 mm bo‘lishi ? kerak.
53

O‘yiqlardagi (viemka) tayanchlar kyuvetdan tashqarida ? joylashishi kerak.
O‘ta kuchli qor bosib qoluvchi o‘yiqlarda (qoyali o‘yiklardan tashqari) va
ulardan chiqishda (100 m uzunlikda) chetki yo‘l ? o‘qidan to kontakt tarmoq
tayanchlarining ichki chetigacha bo‘lgan masofa kamida 5700 mm bo‘lishi ? kerak.
Bunday joylarning ro’yxati kompaniya raisi tomonidan ? aniqlanadi.
Amaldagi tarmoqlarda ularni qayta qurishdan ? avval, shuningdek, o‘ta qiyin
sharoitlarda yangidan elektrlashtirilayotgan tarmoqlarda ? yo‘l o‘qidan to
tayanchlarning ichki chetigacha bo‘lgan masofa bekatlarda kamida ? 2450 mm,
oraliq yo’llarda kamida 2750 mm bo‘lishiga yo‘l ? qo‘yiladi.
Barcha ko‘rsatilgan o‘lchamlar to‘g‘ri yo‘llar uchun ? belgilangan.
Egri uchastkalarda bu masofalar kontakt tarmoq tayanchlari uchun
belgilangan gabarit kengayish bo‘yicha kattalashishi ? kerak.
Kontakt tarmoq tayanchlari, havo tarmoqlari va svetoforlar, shuningdek,
signal belgilarining o‘zaro joylashuvi signal va belgilarning ? yaxshi ko‘rinishini
ta’minlashi kerak.
Kontakt tarmoq qismlaridan 5 m dan kam masofada joylashgan ? kuchlanish
ostidagi kontakt tarmoq elementlari mahkamlanadigan barcha ? metall inshoatlar
(ko‘priklar, ko‘prik yo‘llar, tayanchlar), temirbeton tayanchlar, temirbeton va
metall bo‘lmagan sun’iy qurilmalardagi kontakt tarmoqning ? mahkamlanish
moslamalari, shuningdek, alohida turuvchi metall tuzilmalar ? (gidrokolonkalar,
svetoforlar, ko‘prik va ko‘prik yo‘llar elementlari va boshqalar) yerga ? ulangan
bo‘lishi yoki inshoat va tuzilmalarga yuqori kuchlanishning tushib ? qolishidan
muhofazalovchi o‘chirish qurilmalari bilan jihozlanishi ? kerak.
Xavfli kuchlanishlar paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan o‘zgaruvchan tok
kontakt tarmog‘i hududida joylashgan barcha metall inshoatlar ? yerga ulanishi
kerak.
Elektrlashtirilgan yo‘llar ustida joylashgan ko‘prik yo‘llar ? va piyodalar
ko‘prigida kuchlanish ostidagi tarmoq qismlaridan to‘sib qo‘yish uchun muhofaza
shitlari va odamlar o‘tadigan joyda tutashmalar bo‘lishi ? kerak.
54

1000 V dan yuqori bo‘lgan kuchlanishli kontakt tarmog‘i, avtoblokirovka va
bo‘ylama elektr ta’minlash tarmoqlari, havo oraliqlari ? (izolyatsiyalovchi
tutashma), neytral qo‘yilma, seksiya va izolyatorlar, ajratuvchilar yordamida ?
alohida uchastkalar (seksiyalar)ga ajratilishi ? kerak.
Havo oraliqlari chegaralarida o‘rnatilgan kontakt tarmoq ? tayanchlari va
shitlar ajralib turuvchi rangda bo‘lishi kerak. Bu shitlar yoki tayanchlar orasida ? tok
qabul qilgichi ko‘tarilgan elektr harakat tarkibining to‘xtashi man etiladi. Kontakt
tarmog‘i, avtoblokirovka va bo‘ylama elektr ta’minot ? tarmoqlarini ta’minlash va
qismlarga bo‘linish sxemasi kompaniya raisi tomonidan tasdiqlanishi ? kerak.
Sxemalardan nusxalar bekatning texnika-boshqaruv aktlariga qo‘shib qo‘yiladi.
Elektrdepo va ishga shaylash (ekipirovka) qurilmalarining, shuningdek,
elektr harakat tarkibning ustki qurilmalari ko‘rikdan o‘tkaziladigan ? yo‘llarning
kontakt tarmoq ajratkichlarini tutashtirish lokomotiv depo xodimlari tomonidan
bajariladi. Boshqa ajratkichlarni tutashtirish energodispetcher qarori ? bilangina
amalga oshiriladi [16].
Qo‘l bilan boshqariladigan ajratkichlarning uzatmalari ? (privod) qulflangan
bo‘lishi kerak.
Avtoblokirovka va bo‘ylama elektr ta’minoti tarmoqlarining ajratkichlari ? va
o‘chirgichlari, shuningdek, kontakt tarmog‘i ajratkichlarini tutashtirish, elektr
ta’minotning to‘xtovsizligini va ishlab chiqarishniig xavfsizligini ? ta’minlovchi
ajratkichlarning qulflangan uzatmalari kalitlarini saqlash tartibi ? kompaniya bo‘limi
boshlig‘i tomonidan belgilanadi.
1000 V dan yuqori bo‘lgan havo elektr uzatish tarmoqlari simlarining pastki
nuqtasidan to yer sathigacha maksimal proves o‘qida masofa ? quyidagicha bo‘lishi
kerak:
- oraliq yo‘llarda kamida:6,0 m;
- qiyin o‘tish joylarida kamida:5,0 m;
- bekatlarda, aholi punktlarida, avtomobil ? yo‘llari bilan kesishuvida
kamida:7,0 m.
55

Temir yo‘llarining kesishuv joylarida 1000 V dan yuqori ? kuchlanishli elektr
uzatish tarmoqlari havo simlarining pastki nuqtasidan to elektrlashtirilmagan
yo‘llar rels kallaklarining ustki sathigacha bo‘lgan masofa ? kamida 7,5 m bo‘lishi
kerak. Elektrlashtirilgan tarmoqlarda kontakt tarmoq simlarigacha ? bo‘lgan bu
masofa elektr uskuna qurilmalari qoidalari va temir yo‘l texnik ? sharoitlariga
binoan kesishuv tarmoqlarida kuchlanish darajasiga ? ko‘ra belgilanishi kerak.
56

II-BOB. Iqtisodiy qism
2.1. Tortish tarmog‘ida elektr energiya isrofini reaktiv quvvatni
kompensatsiyalash asosida kamaytirish
Agar elektrlashgan temir yo‘lning notortuvchi yuklamalarini ? elektr taminoti
korxonasi uchun talab qilingan reaktiv quvvati Q
k.u <50 kVAR bo‘lsa, ushbu
korxonada kondensator batareyasini PUE asosida kompensatsiyalovchi qurilmani
tanlanmaydi. Q
k.u 50 kVARdan ko‘prok bo‘lgani uchun ККУ-0,4 tanlash kerak.
Yuklamani aniqlashda hisobiy yuklamani aniqlashning ? talab koeffitsenti
hisobiy (1000 V va undan yuqori) aktiv va reaktiv yuklamalari sexlarning hisobiy
yoritish yuklamalari korxona maydonini yoritish yuklamasini hisobga olgan xolda
topiladi. Kuchlanish 1000 V gacha bo‘lgan yuklamali iste’molchilar ? o‘zgaruvchan
grafikli yuklamalardir.1000 V dan yuqori bo‘lgan kuchlanishli yuklamalar
o‘zgarmas grafikli yuklamalar deb kabul qilingan.
Kuchlanishi 1000 V gacha bo‘lgan iste’molchilarning ? umumiy hisobiy
yuklamasi quyidagicha aniqlanadi:
ΣP
p1 =ΣP
p1 + ΣP
p0 ;
ΣQ
p2 =ΣQ
p1 + ΣQ
p0 ;
Q
p0 -gaz razryadli yoruglik manbasi ishlatilganda hisobga ? olinuvchi hisobiy
reaktiv quvvat, kVt;
ΣP
p0 -yoritishga sarf hisobiy aktiv quvvat kVt;
ΣQ
p0 -yoritishga sarf buladigan hisobiy reaktiv quvvat kVAR.
Sex podstansiyasi transformatordagi quvvat yo’qotilishi ? taqriban
quyidagicha hisoblanadi:
1. Reaktiv quvvat qiymatini aniqlaymiz:
Q
р = Р
р × tg j .
2. Kompensatsialovchi qurilmalarning reaktiv quvvatini ? topamiz:
Q
к.к = Р
р (tg j
1 – tg j
2 ),
bu erda tg j 2 = 0,33.
3. Kondensator batareyasini tanlaymiz.
KKU - komplekt kondensator qurilmalari 380V kuchlanishga mo‘ljallangan.
57

4. Korxonaning kompensatsiyalangandan ? keyingi reaktiv quvvatini
hisoblaymiz:
Q
p.k = Q
r - Q
k.u .
5. Kompensatsiyalangandan keyingi to‘la quvvatni aniqlaymiz:Sk.k= √Pr
2+Q p.k
2 .
6. Korxonaning 1 yildagi elektroenergiya sarfini ? hisoblaymiz:
W
yil.kor = W
yil × K
tt × K
tk .
7. Korxonada foydalanilgan elektroenergiya uchun abonent to‘lovini
aniqlaymiz.
Ц
kor.ka × P
max + B × W
yil.kor .
Statistik kondensator batareyalari, sinxron yuritgichlar ? va elektr energiya
sarfini 50% gacha kamaytirish imkonini beradigan sinxron kompensatorlar
ko‘rinishidagi reaktiv quvvatni qo’llash.
Masala. Temir yo‘l elektr taminoti korxonasi reaktiv ? quvvat manbalarini
avtomatlashtirish U=0,38 kV kuchlanishli statik kondensator batareyalarining
reaktiv quvvati kompensatsiyalash asosida energiyani tejash ? aniqlansin. Ma’lumki
istemolchi elektrlashgan temir yo’lning notortuvchi yuklamalarini elektr taminoti
korxonasi ААШВ tipidagi 2 ta kabel bilan ? quvvatlanadi.
Topish kerak:
? ?     Ц W
Berilgan:
1900 3500 10/ 1000 2 10/ 1600 2 150
400 38,0 10 82,0 1300 2200
. . 2
2 1
      
     
Вкл мах пкТР дкТР
Н Н ПК дк
Т Т ТМ S ТМ S мм F
м l кВ U кВ U соs кВА S кВА S j
Yechish:
1. Elektr energiyasining maksimal sarfi vaqti:
соатТ
мах
16,19688760
1000 3500
124,08760
1000124,0 22
×




×






2. Liniyalardagi toklarni aniqlash:
a) Kompensatsiyagacha
А U
S I
Н
дк дк 02, 127 10*3
2200
3 1
   ;
58

b) Kompensatsiyadan keyin А U
S I
Н
ПК ПК 05, 75 10*3
1300
3 1
   .
3. Liniyaning aktiv qarshiligi:
Ом l F l r R 12. 84 400 150 7. 31
1000 1000
0  ×   ×  
4. Kompensatsiyagacha liniyadagi elektr energiya isrofi:
соат кВт R I W дк ×   × × × ×  × ×     74, 8013 75, 8013741 16, 1968 10 12, 84 02, 127 3 10 3 3 2 3 2 1 
5. Kompensatsiyadan keyingi liniyadagi elektr energiya isrofi:
соат кВт R I W ПК ×   × × × ×  × ×     64, 2797 64, 2797644 16, 1968 10 12, 84 05, 75 3 10 3 3 2 3 2 2 
6. Transformatorlar kattaliklari:
кВт Р кВт Р ТМ
кВт Р кВт Р ТМ
зк хх
зк хх
11 45,2 10/ 1000
5, 16 3,3 10/ 1600
.
.
    
    
7. Kompensatsiyagacha transformatordagi elektr energiya isrofi:
соат кВт S
S P n T P n W
H
P кз Вкл xx ТР ×  
 
  × ×  




   × ×   67, 59814 16, 1968 3200
2200 5, 162
1 7900 3,3 2 1 2 2
1 
8. Kompensatsiyadan keyin transformatordagi elektr energiya isrofi:
соат кВт S
S P n T P n W
H
P кз Вкл xx ТР ×  
 
  × ×  




   × ×   511. 43283 16. 1968 2000
1300 112
1 7900 45.2 2 1 2 2
2 
9. Liniya va transformatordagi umumiy elektr energiya isrofi:
a) Kompensatsiyagacha
соат кВт W W W
ТРдк ×       41. 67828 67. 59814 74. 8013 11
b) Kompensatsiyadan keyin
соат кВт W W W ТР ПК ×       15, 46081 51, 43283 64, 2797 2 2
10. Kompensatsiya hisobiga tejalgan elektr energiya:
соат кВт W W W ПК дк Э ×       26, 21747 15, 46081 41, 67828
11. Tejalgan 1 kVt soat energiya narxi:
β=131,4 сўм
12. Tejalgan elektr energiya narxi:
∆ Ц = β · ∆ W
э = 131,4 · 21747,26 ≈ 2857590 сўм
Xulosa
59

Temir yo‘l korxonasining kompensatsiyalovchi qurilmani qo‘llash natijasida
tejalgan elektr energiyasi 21747,26 kVt soatni tashkil etdi. Bu o‘z navbatida
2857590 so‘m tejash imkonini berdi va bu qurilmadan ? temir yo‘l korxonalarida
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Hozirgi paytda kompensatsiyalovchi qurilmaning ? tannarxi 930000 so‘m
(1kVar reaktiv quvvat uchun) ekanligini hisobga olsak,qurilma tannarxini ? qoplash
muddati (har oyda o‘rtacha tejalgan energiya 238132,5 so‘m):
T = 930000 : 238132,5 = 4 oy da unga ketgan harajat qoplanadi.
60

III. Mehnat muhofazasi
3.1. Avtodrezina yoki avtomotritsalarning izolyatsiyalangan va
yerlangan ishchi maydonchasida turib ishlash
Avtodrezina yoki avtomotritsalarning izolyatsiyalangan ishchi
maydonchasida turib belgilangan vaziyatga bog‘liq turli toifadagi ishlarni bajarish
mumkin.
Avtomotritsalarning yerlangan ishchi maydonchasida turib kuchlanish ostida
ishlashdan tashqari barcha toifadagi ishlarni bajarishga ruxsat ? etiladi.
Avtomotritsaning izolyatsiya qilinmagan ishchi maydonchasi
avtomotritsaning yerlangan ishchi maydonchasi hisoblanadi.
Ishchi maydonchada 3 tagacha elektromontyor bo’lishiga ruxsat beriladi.
Ishchi maydonchalarni ko’tarish va burish ijrochilar bilan kelishilgan holda faqat
ish boshqaruvchining kursatmasi bo’yicha bajarishga ruxsat ? beriladi.
Izolyatsiyalangan ishchi maydonchasiga kirish va undan chiqish faqat
izolyatsiyalangan neytral maydoncha orqali va simlardan shuntlovchi shtanga olib
tashlangandan so’ng quyidagi tartibda amalga ? oshiriladi.
Birishchi bo’lib ishchi maydonchaga ijrochi ko’tarilishi kerak, u
ko’tarilgandan so’ng ishchi maydonchaning to’siq panjaralarini ? maxkamlash va
uning izolyatsiyasini tekshirib ko’rishi zarur, undan keyin shuntlovchi shtanga
osmasdan, o’zi kuchlanish ostidagi qismlardan iloji boricha ? uzoqlashgan holda,
birinchi yordamchiga agarda zarurat bo’lsa ikkinchisiga ham ko’tarilishga
ko’rsatma beradi.
Yordamchilar ishchi maydonchaga ko’tarilgandan ? so’ng, ijrochi elektr
xavfsizligining asosiy qoidasi talabini bajarishga kirishadi.
Kontakt simiga 2 ta shunlovchi shtanga osiladi.
O’zgarmas tokli uchastkalarida bir dona shuntlovchi shtanga ? osishga ruxsat
beriladi, ammo har xil potensialli elementlar (izolyatsiyali tutashma, seksion
izolyator va sh.o’.) o’rnatilgan joylar bundan ? mustasno.
Ish paytida biron yordamchining pastga tushish yoki yuqoriga chiqish
zaruriyati tug’ilib qolsa ijrochi ishning to’xtatilishi to’g’risida ? ko’rsatma beradi va
61

shuntlovchi shtanganing olinishi to’g’risida ogoxlantiradi. Xechkim kuchlanish
ostidagi qismlarga tegmayotganligiga ishonch hosil qilgandan so’ng, u shuntlovchi
shtangani olib tashlaydi va undan keyin chiqishga yoki tushishga ruxsat beradi.
Izolyatsiyalangan ishchi maydonchaga ko’tarilish ? va undan tushish paytida
elektromontyorlar navbatchilik qoidasiga qa’tiyan rioya qilishlari shart.
Har bir keyingi maydonchaga ko’tariluvchi yoki undan ? tushuvchi, undan
oldingi elektromontyor neytral maydonchani tark etmasdan unga kirishga ruxsat
etilmaydi (3.1-rasmda ko’rsatilgandek).
3.1-rasm.
Shuntlovchi shtangalar olib tashlanganligiga, izolyatsiyalangan ishchi
maydonchalar qismi simlar yoki qurilmalar bilan metall orqali ?
bog’lanmaganligiga, ishchi maydonchada turganlarning kontakt tarmog’iga
tegmayotganligiga ishonch hosil qilib, elektromontyor ularni ogohlantiradi:
«Tegmanglar, ko’tarilmoqdaman» yoki «Tegmanglar, tushmoqdaman».
Ishchi maydonchani burishda uni shunday o’rnatish kerakki, ishchi qo’lini
cho’zganda, qo’lining uchidan yerlangan qismgacha 0,8 metrdan ? kam bo’lmagan
masofa bo’lishi shart.
Ish boshqaruvchi ishchi maydonchaning qarama-qarshi tomonidan yerlangan
qismiga hechkim yaqinlashmayotganligini nazorat qilib turishi kerak.
62

Ishchi maydonchasida elektromantyorlar bo’lgan avtodrezina yoki
avtomotritsalar ish jarayonida faqat ijrochi ko’rsatmasi bo’yicha tezligi 10 km/soat
dan oshmagan holda siljishi (xarakatlanishi) mumkin.
Avtodrezina yoki avtomotritsaning ishchi maydonchasida turib kuchlanish
ostida ishlash taqiqlanadi:
- Shuntlovchi shtanga osilgan paytda ishchi maydonchadan neytral
maydonchaga o’tish yoki aksincha, va tushish panjaralaridan yoki bo’lmasa ishchi
maydonchadan Biron narsa kontakt tarmog’iga tegib tursa taqiqlanadi (3.1-rasmda
ko’rsatilgandek);
- Ish paytida neytral maydonchada turish yoki unga tegib turish (uni ushlab
turish).
Avtomotritsaning tok qabul qilgichi yordamida kuchlanish ostida kontakt
osmasining tafsifini olish hollarida, elektromontyorlarining avtomotritsaning
doimiy yerlangan maydonchasiga ko’tarilishi va unda bo’lishi taqiqlanadi.
Kuchlanishni o‘chirib va yerlab ish bajarish. Avtodrezina yoki
avtomotritsalarning yerlangan ishchi maydonchasidan turib ishlash.
Agarda ish avtomotritsa, avtodrezina siljitilmasdan bir joyda bajariladigan
bo’lsa, unda kontakt tarmog’ini yyerlash uchun ko’chma yyerlash shtangasi 1
machta oralig’idan kam bo’lmagan joyga o’rnatiladi.
Ikkinchi yerlash shtangasi sifatida mashina ramasiga ? ulangan yerlash
shtangasidan foydalanish mumkin. Bunday paytda u shunday o’rnatilishi kerakki,
bu shtangani ishchi maydonchasidan olib tashlashning iloji bo’lmasin. Avtodrezina
va avtomotritsaning yerlash shtangasini ish ijrochisi osadi, undan ? keyin u ishchi
maydonchaga ko’tarilib, yordamchilarning ko’tarilishiga ko’rsatma beradi va
shuntlovchi shtangani osib qo’yadi.
Shtangalarni olib tashlash teskari ketma-ketlikda bajariladi. Ijrochi
shuntlovchi shtangani olib tashlaydi, yordamchilariga ish maydonchasidan chiqib
ketishga ko’rsatma beradi va o’zi pastga tushadi. Ijrochi yordamchisi nazoratida
avtodrezina va avtomotritsalarning yerlovchi shtangasini ? yechib oladi.
63

Agarda ish hududi doirasida drezina, avtomotritsa bilan bir ish joyidan
boshqa joyga siljib ish bajariladigan bo’lsa, unday paytda kontakt tarmog’i
yuqorida ko’rsatilgan tartibda yerlanadi, bir ustun ? oralig’idan kam bo’lmagan
masofaga ish joyining ikki tomoniga ikkinchi ko’chma yerlash shtangasi
o’rnatiladi.
Bir joyda ish tugatilgandan keyin brigada kontakt tarmog’i simiga tegmagan
holda ish maydonchasida qolishi mumkin. Ish boshqaruvchi ijrochilar bilan
kelishib shuntlovchi shtangani, bitta yerlovchi shtangani (mashinaga o’rnatilgan
yoki mashinaning xarakat yo’nalishi oldida o’rnatilganini) olib tashlashga
ko’rsatma beradi va undan keyin mashinani keyingi ish joyiga ? siljitish mumkin.
Olib tashlangan shtangani yangi ish joyiga o’rnatib, agarda zarur bo’lsa
ikkinchi yerlash shtangasini ko’chirib, shuntlovchi shtanga osilib bo’lgandan so’ng
ish boshqaruvchi brigadaning ishga tushishiga ijozat beradi.
Drezinalar yoki avtomotritsalarni bir ish joyidan boshqa ish joyiga
ko’chirishda olib tashlangan yerlash shtangasini ish yoki holis maydoncha
to’sig’iga osish taqiqlanadi.
Ish maydonchasini aylantirishga zarurat tug’ilsa, uning kuchlanish ostidagi
qismlariga tegib ketmasligiga va ish maydonchasidagi elementlarning xavfli
oraliqqa yaqinlashmasligiga oldinlan ishonch hosil qilish lozim.
Avtomotritsaning yerlangan ish maydonchasidan turib (va yerlovchi tok
qabul qilgich bilan) ishlash. 3.2-rasmda ko’rsatilgan ko’chma yerlash shtangasi
o’rnatilgandan so’ng ish bajaruvchi qisqa tutashtirgichning ulangan holatini
ko’zdan kechiradi va shaxslarning yuqoriga ko’tarilishi ? uchun ishchi
maydonchaning eshigini ochadi. Shu paytda tok qabul qilgich yuqoriga ko’tariladi
va ish joyidagi kontakt osmasi ko’shimcha yerlanadi. Ish boshqaruvchining
buyrug’i bo’yicha ish ijrochisi avtomotritsaning yerlangan ishchi maydonchasiga
ko’tariladi, yordamchilarning ko’tarilishiga ko’rsatma ? beradi va qisqa
tutashtiruvchi shtangani osadi undan keyingina elektromontyorlar ishga
kirishishadi.
64

Ish tugagandan so’ng shuntlovchi shtangani olib tashlash va qabul qilgichni
pastga tushirish teskari ketma-ketlikda bajariladi.
Ish ijrosi, shuntlovchi shtangani osmasdan ? turib yordamchiga ish
maydonchasini tashlab ketishni buyuradi va shuntlovchi shtangani olib tashlab o’zi
ham pastga tushadi.
Ish boshqaruvchi ish maydonchasi zinapoyasining eshigini yopadi. Shundan
keyin tok qabul qilgich pastga tushiriladi. Ish boshqaruvchining ko’rsatmasi
(buyrug’i) bo’yicha, uning nazorati ostida III guruhdan kam ? bo’lmagan malakaga
ega bo’lgan elektromontyor ko’chma yerlash shtangasini olib tashlaydi.
Bir joyda ish tugatilgandan so’ng brigada kontakt tarmog’i simiga tegmagan
holda avtomotritsaning ish maydonchasida qolishi mumkin. Ish boshqaruvchi
ijrochilar bilan kelishib, shuntlovchi shtangani olib tashlashga buyruq beradi va
undan keyin avtomotritsa keyingi ish joyiga siljitiladi. Bunday paytda tok qabul
qilgich ko’tarilgan holatda qolishi shart. Avtomotritsa ? yangi ish joyiga
siljitilgandan so’ng 3.2-rasmda ko’rsatilgandek ko’chma yerlash shtangasi
o’rnatiladi, undan keyin ijrochi ish maydonchasiga shuntlovchi shtangani osadi va
ishni yana davom ettirishi mumkin bo’ladi.
3.2-rasm.
Har qanday avtodrezina yoki avtomotritsalar ishchi maydonchasini
burishdan avval ish boshqaruvchi uning kuchlanish ostidagi qismlariga tegib
ketmasligiga va ishlovchi shaxslarning 0,8 metrdan kam bo’lmagan xavfli
masofaga yaqinlashib qolmasligiga oldindan ishonch hosil qilishi shart. Burish
paytida ishchi maydonchaning qirrasini shunday holatda joylashtirish kerakki,
65

qo’lini cho’zganda kuchlanish ostidagi qismgacha eng kamida 0,8 metr masofa
bo’lsin. Ish boshqaruvchi ishchi maydonchaning qarama-qarshi tomonidagi tok
o’tkazuvchi qismlarga hech kimning yaqinlashmasligini nazorat qilishi shart.
Avtomotritsaning yerlangan ishchi maydonchasida turib kontakt tarmog’ida
dastakli elektr asboblar bilan ish bajarishdagi xavfsizlik choralari.
Avtomotritsada uning 220 V li generatori kuchlanishidan ishlaydigan
ikkinchi darajali dastakli elektr asboblar (qo’sh izolyatsiyali, qobig’i yerlashga
moslashmagan) dan foydalanish lozim. Bunday elektr asboblardan foydalanuvchi
shaxslar avval o’rganib va instruktajdan o’tib ishlashi mumkin. Ishni elektr toki
o’tkazmaydigan qo’lqopda bajarish lozim. Ishchi maydonchada ishlash paytida
shuningdek elektr toki o’tkazmaydigan gilamchadan foydalanish tavsiya etiladi.
Elektr asboblarda ish boshlashdan oldin kabelning qobig’ida o’rnatilgan
izolyatsiyali qismlarning ishga yaroqliligini ko’zdan kechirish; o‘chirgichlarning
aniq ishlashini, salt yurishini tekshiruvdan o’tkazish. Ta’minlovchi kebellarda
ulangan joyi bulmasligi, kuruk yuzaga yotkizilgan bulishi shart. Uni moy tekkan
yuzaga yotqizishga ruxsat berilmaydi.
Kuchlanish o’chganda yoki ishdagi tanaffus paytlarida elektr asboblarni
tarmoqdan uzib qo’yish lozim.
Ta’minlovchi kabellarni yalang’och qo’l bilan ushlash taqiqlanadi.
Elektr asboblar bilan ishlash quyidagi hollarda taqiqlanadi:
- davriy tekshiruv muddati o’tib ketgan bo’lsa (6 oyda 1 marotaba);
- tirkalgan narvonda;
- qor va yomg’ir yog’ayotgan paytlarda;
- o‘chirgichlar aniq ishlamasa;
- reduktordan yoki shamollatgich kanallaridan moy oqsa;
- izolyatsiya kuyganligiga oid tutun yoki xid chiqsa;
- yuqori tebranish, taqillash, shovqin chiqsa;
- qobig’ida, darz ketgan joyi bo’lsa;
- asbobning ishchi qismida nosozlik bo’lsa.
66

Xulosa va takliflar
14209 — 85 GOSTga binoan transformator shunday kichik quvvatli bo‘lishi
kerakki, bunda uning tashqi qoplamalarining o‘rtacha nisbiy yoyilishi tezligi
birdan ortmasligi, chulg‘amlarining eng qizigan nuqtasi va yog‘ining yuqori
qatlami haroratlari ruhsat etilgan qiymatdan oshmasligi kerak.
Transformatorni tanlashda yog‘ va chulg’amlarning eng yuqori harorati
tekshiriladi, va shunga mos holda hisoblash tarzi va unga ko‘ra yuklanish
aniqlanishi kerak.
Tabiyki, nimstansiyaning yuklanishni hisoblashni poezd fider doirasini
o‘tayotganda nimstansiyaning o‘rtacha va ta’sir etuvchi toklarni aniqlashdan
boshlash kerak. Nimstansiya yuklanishi turli yo‘llarning kontakt tarmoqlari orasida
ko‘ndanang bog‘lanishlar mavjud yoki yo‘qligiga bog‘liq emas. Shuning uchun bu
yuklanishlarni yo‘llar qanday sxema bo‘yicha ulanishidan qat’iy nazar ularni
aloxida ishlaydi deb faraz qilib hisoblash amalga oshirildi.
Avvalo poezdlarning qaralayotgan nimstansiya fideriga nisbatan olingan
o‘rtacha va ta’sir etuvchi toklari topildi. Agar ta’minlash bir tomonlama bo‘lsa,
poezd toki to‘laligicha bitta fiderdan olinadi. Agar ta’minlash ikki tomonlama
bo‘lsa, hisoblanuvchi fiderga poezd tokining bir qismigina to‘g‘ri keladi. Shuning
uchun bunday hollarda tortishni hisoblashda berilgan tok egriligini qo‘shni
nimstansiya fiderlari orasida taqsimlanadi (yoyiladi), va undan so‘ng poezdning
o‘rtacha va ta’sir etuvchi fider toklari aniqlanadi. Buning uchun yuklanishlarni
taqsimlash usulidan foydalanish mumkin.
Poezd tokining o‘rtacha qiymati va bu tok kvadratining o‘rtacha qiymatini
(ta’sir etuvchi tok kvadrati) poezd tokining o‘zgarishi egri chizig‘ini 40-60 -dan
ko‘p bo‘lmagan bo‘laklarga bo‘lib, ma’lum formulalar yordamida topish mumkin:
Elektrlashgan temir yo’llar elektr ta’minoti tizimini hisoblash va uning
usullari amalga oshirildi. TN tortuvchi va notortuvchi iste’molchilarning maxsimal
quvvatlarini shuningdek, nimstansiya xususiy extiyojini ham inobatga olgan holda
hisoblab tortuvchi transformator quvvati 40 MVA tanlandi. ТДТНЭ -40000/110
tipidagi pasaytiruvchi transformatorlar qabul qilinadi, ularning nominal quvvati
67

S
n . tr = 40 МVА ,
chulg’amlarning nominal kuchlanishi
U
y = 115 kV , U
o ' = 27,5 kV , U
p = 11 kV .
ASKUE ni elektr harakatlanuvchi tarkibga kiritish bo‘yicha asosiy vazifalar:
– uni amalga oshirish uchun texnik yechimlarni ishlab chiqish va shu asosda
elektrovozlar tomonidan elektr energiyasini iste'mol qilishni joriy nazoratini tashkil
etish;
– elektrovozning tortish transformatorining 25 kV tomonida o‘lchov
kuchlanish transformatori va zamonaviy elektr energiyasini hisobga olish
moslamalari yordamida amalga oshiriladigan ASKUE texnik vositalarining
huquqiy ta'minotiga rioya qilish;
– elektr harakatlanuvchi tarkibning energiya sarfini xizmat ko‘rsatiladigan
maydon bilan bog‘lash uchun texnik vositalardan foydalanish (elektrovoz
harakatlanuvchi birlik ekanligi va temir yo‘l uchastkasi bo‘ylab harakatlanishi
sababli).
68

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Мирзиёев Ш.М. ? Буюк келажагимизни мард ва олий ? халқимиз билан
бирга қурамиз. Тошкент: “Ўзбекистон”-2017.
2. Каримов И.А. ? Эришган марралар билан чегараланмасдан, бошлаган
ислоҳатларимизни янги босқичга кўтариш-бугунги кундаги ? энг долзарб
вазифамиздир. Тошкент: “Ўзбекистон”-2015.
3. Амиров С.Ф. ? Электрлашган темир йўллар электр ? таъминоти: Олий
темир йўл ўқув юртлари талабалари ? учун дарслик. – Тошкент: «BadyKate»
МЧЖ, 2016. – 490 б.
4. Почаевец В.С. ? Электрические ? подстанции: учебник. – М.: ФГБОУ
«Учебно-методический центр по образованию на железнодорожном
транспорте», 2012. – 491 с.
5. Требования ЕСКД к текстовым ? документам. ? Методические
указания по выполнению контрольных работ и курсовых проектов для
студентов всех специальностей. Ч. 1. М.: ВЗИИТ, 1977. 24 с.
6. Марквардт К.Г. Электроснабжение ? ? электрифицированных
железных дорог: Учебник для вузов ж. д. транспорта. ? М.: Транспорт, 1982.
528 с.
7. Фигурнов Е.П. Релейная защита ? устройств электроснабжения
железных дорог. Учебник для вузов ж.д. ? транспорта. М.: Транспорт, 1981.
216 с.
8. Справочник по электроснабжению железных ? дорог. Т. 2 / Под. Ред.
К. Г. Марквардта. М.: Транспорт, 1981. 392 с.
9. Давыдова И.К., Попов Б.И., Эрлих В. М. Справочник ? по
эксплуатации тяговых подстанций и постов ? ? секционирования. М.:
Транспорт, 7978. 416 с.
10. Какуевицкий Л.М., Смирнова Т.В. ? Справочник реле защиты ? и
автоматики. М.: Энергия, 1972.344 с.
11. Прохорский А.А. Тяговые ? трансформаторные ? подстанции. М.:
Транспорт 1978. 536 с.: 1983. 496 с.
69

12. Бородулин Б.М., Герман Л.А., Николаев Г.А. Конденсаторные
установки электрифицированных ? железных дорог. М.: Транспорт, 1983. 136
с.
13. Герман Л.А. Вакуумные ? выключатели ? в устройствах
электроснабжения железных дорог / ЦНИИТЭИ МПС. Серия
«Электрификация и энергетическое хозяйство». Экспресс-информация. Вып.
1. М.: 1979. 32 с.
14. Бей Ю. М., Мамошин Р. Р., Пупышин В. Н., Шалимов М. Г.
Тяговые подстанции. М.: Транспорт, 1986. 320 с.
15. Герман Л.А. Электроснабжение ? ? электрических железных дорог.
Поперечная и продольная емкостная компенсация: Методические ? указания.
М.: ВЗИИТ, 1983. 60 с.
16. Темир йўл атамаларининг русча – ўзбекча ўқув луғати/А.Э.
Одилхўжаев умумий таҳрири остида. – Т: “Фан” нашриёти, 2008. – 227 б.
17. Баянов И.Н. Контакт тармоғи: ? олий ўқув ? юртлари талабалари учун
ўқув қўлланма. – Тошкент: “Фан ва технологиялар” нашриёти, 2010. – 151 б.
18. Safarov A.M., G’oyibov T.Sh., Sulliyev A.X. Elektr tarmoqlari tizimlari.
–Toshkent: Tafakkur bo’stoni, 2013. – 244 b.
19. Hamidov N.A., ? Turdibekov K.X., Raximov A.A., Siddikov I.X.
Tortuvchi nimstantsiyalar: oliy o’quv yurtlari talabalari uchun ? o’quv qo’llanma.-
Toshkent: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2014. – 211 b.
20. John R. Fanchi with Christoper J. Fanchi. ? Energy in the 21st Century.
2nd Edition. World Scientific Publishing ? Co. New Jersey, 2011.
70

Ilovalar
Tortuvchi nimstansiyalarning uchastkada joylashuvi (joylashuv joyi km l arda
berilgan)
2 – ilova.
Diagramma
raqam i Nimstanstiya
raqami Shifrining oxiridan oldingi raqami
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 0 4 10 18 20 22 18 0 4 0
0 2 40 44 44 55 64 56 62 40 46 44
3 80 82 80 84 – – – 84 80 80
1 0 4 18 19 20 0 20 0 4 8
1 2 40 44 62 60 62 39 65 36 40 44
3 84 84 – – – 80 – 80 80 78
1 0 4 20 22 26 24 22 0 4 8
2 2 40 44 62 60 64 58 62 36 40 44
3 82 80 – – 100 – 100 80 80 78
1 16 20 18 18 2 3 0 0 2 2
3 2 63 64 66 60 43 40 46 41 42 44
3 – – – – 83 82 83 83 82 78
1 0 20 0 4 22 24 18 18 22 0
4 2 46 62 44 44 64 64 62 66 68 36
3 80 – 80 80 – 100 – 100 – 78
1 0 16 14 12 4 2 0 4 0 6
5 2 46 54 52 48 50 48 50 55 42 46
3 10 10 10 98 10 96 10 10 98 96
1 4 0 0 0 4 4 14 16 12 16
6 2 38 40 36 44 40 44 60 62 44 60
3 80 80 80 80 80 80 – – 80 –
1 0 20 0 4 0 0 22 2 18 24
7 2 40 62 33 44 44 36 66 38 64 62
3 84 – 82 84 82 82 – 80 – –
1 0 22 22 4 0 0 0 20 0 4
8 2 40 58 60 44 36 44 44 60 38 38
3 80 – – 80 80 80 76 – 80 78
1 4 14 0 4 0 4 4 2 4 0
9 2 40 60 44 44 36 40 38 48 40 40
3 80 – 82 80 82 82 82 80 80 80
– Yo’l tipi – magistral yo’l.
– Yo’llar soni – 2.
– Relslar tipi – R65.
71

H arakat uzunligi.
2 – ilova.
Shifr n ing
so’ngi raqam i Bir kecha–kunduzgi
poyezd juftlari soni Poyezdlararo interval,
min. Т
вос ,
s oat
0 70 10 1.2
1 75 10 1.7
2 80 10 2.4
3 85 9 2.0
4 90 8 1.6
5 95 8 2.0
6 100 8 2.5
7 105 8 3.0
8 110 7 2.0
9 115 7 2.5
Eslatma. Jadvalda bir kecha–kunduzgi harakatning eng katta uzunligi
ko’rsatilgan poyezd juftlari sonini harakat notekisligi koeffis iy enti K=1.15 ga bo’lib
topiladi. Harakatning shu o’lchami bo’yicha energiya yo’qotilishi kontakt tarmoq
simlarining iqtisodiy kesimi tanlanadi.
–Tortish hisoblashlarida juft yo’nalish strelka bilan k o’ rsatilgan.
–Tortuvchi nimstansiya shinalaridagi nominal kuchlanish U
sh =27,5 kV
–Rayon istemolchilari uchun transformator quvvati 3 – ilovadan olinadi.
3 – ilova.
Shifrning
oxirisidan oldingi
raqami 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Rayon
iste’molchilar
uchun
transformator
Kuvvati, M V* A 10 15 5 7 12 20 18 10 15 17
Nimstanstiya
kirishidagi qisqa
tutashuv quvvati
MV*A 500 600 700 800 900 1000 600 700 800 900
72

4 – ilova.
Shifrda yuzlik sonini
ko’rsatuvchi raqam 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
n
вл 220 230 240 250 260 250 240 230 220 240
и
охлс 25 25 30 30 35 35 30 30 30 25
и
о х л о 15 15 20 25 25 25 20 15 20 15
Transformator uchun qisqa tutashuv kuchlanishi (%) da.
5– ilova.
Transformator q uvvati MV*A
16 25 40 63
U
q .t 11,2 10,7 10,5 10,5
Kontakt sim (MF – 100) li va R65 turidagi relsli ikki yo’lli uchastkaning bitta
yo’li tortuvchi tarmo g ’i qarshiligi, Om/km.
6 – ilova.
Tortuvchi tros turi ПБСМ 70 ПБСМ 95 М–95 М–120
r Kuchaytiruvchi
si msiz 0,206 0,19 0,131 0,121
r A183 kuchaytiruvchi
simli 0,128 0,122 0,098 0,094
x Kuchaytirushchi
simsiz 0,425 0,410 0,391 0,389
x A185 kuchaytiruvchi
simli 0,306 0,299 0,288 0,287
73

Sotib olish