Vermikulitli plitalarning fizik–mexanik xossalari va iqtisodiy samaradorlikni aniqlash - Arxitektura - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	4.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Arxitektura

Sotuvchi

Narziqulova Mo'tabar

Ro'yxatga olish sanasi 22 Aprel 2025

0 Sotish

Vermikulitli plitalarning fizik–mexanik xossalari va iqtisodiy samaradorlikni aniqlash

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH 3
I QISM UMUMIY QISM
1.1 . Issiqlik himoyalovchi va yong ʻ inbardosh qurilish materiallari turlari va
qo ʻ llanilishi haqida umumiy ma ’ lumotlar 8
1.2 . Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh materiallarini ishlabʻ
chiqarish texnologiyasi 20
1.3 . Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh materiallarni xom ashyosi,
ʻ
asosiy xossalari va ular asosida qurilish materiallari 32
I QISM bo yicha xulos
ʻ a 41
II QISM. ASOSIY QISM
2 . 1. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh vermikulit plita olish uchun
ʻ
xom ashyolar tarkibi 43
2 .2. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh vermikulit plitalarning
ʻ
optimal tarkibi 54
2 .3. Vermikulitli plitalarning fizik–mexanik xossalari va iqtisodiy
samaradorlikni aniqlash 54
2.4 Tadqiqot usullari tavsifi 69
II QISM bo yicha xulosalar
ʻ 71
II I QISM. EKOLOGIYA VA MEHNAT MUHOFAZASI QISMI
3.1 Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh vermikulit plitalar ishlab
ʻ
chiqarishda ekologik talablar va yong in xavfsizligi qoidalari
ʻ 74
UMUMIY XULOSALA R 76
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
ILOVALAR
1

KIRISH
Diplom loyihasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Yer
yuzida energiya resurslarining kamayib borishi binolar qurilishida energiya
samaradorlikni keskin oshirishni taqozo etadi. O zbekistonda ishlab chiqarilganʻ
energiyaning deyarli 50 foizi yoki yiliga 17 million tonna neft ekvivalenti aynan
binolarning energiya iste’moliga to g ri keladi. Shunga mutanosib ravishda
ʻ ʻ
issiqxona gazlarining 40 foizi binolarga xos jarayonlardir. Bu soha O zR
ʻ
“O zsanoatqurilishmateriallari” uyushmasi, Birlashgan millatlar tashkilotining
ʻ
rivojlantirish Dasturi va Global ekologik fond bilan hamkorlikda binolar
energiya samaradorligi muammolari sohasida ustivor Dasturlarni bajarmoqda.
Jumladan, turar–joy, jamoat (maktablar, bog chalar, shifoxonalar va sh.k.)
ʻ
binolarni energiya samaradorligi dasturlaridir. Ushbu dasturlarni bajarish uchun
arxitektura qurilish sohasidagi oliy ta’lim muassasalari, loyiha ilmiytadqiqot
institutlari va qurilish tashkilotlari jalb etilgan.
Bugungi kunga kelib, binolarning ko pi foydalanish muddati jihatidan
ʻ
eskirgan va shu bois kapital ta’mirlash yoki qayta qurilishga muxtoj. Aholining
o sib borishi turar–joy va ijtimoiy binolar qurilish ko lamini oshirishni taqozo
ʻ ʻ
etadi. Ayni paytda, binolar eskirgan qurilish me’yorlari va qoidalariga muvofiq
qurilmoqda, binolar loyihasini tuzish va qurilishda energiyani tejash masalalari
e’tibordan chetda qolmoqda, bu esa energiyaning xaddan ziyod sarflanishiga va
butun mamlakat bo ylab havoga chiqarilayotgan issiqxona gazlari (IG) (zaharli
ʻ
gazlar)ning hajmiga ta’sir ko rsatmoqda.
ʻ
Mazkur demografik va ijtimoiy muammolarni bartaraf etish maqsadida,
O zbekiston hukumati tomonidan maktablar, kollejlar, bolalar bog chalari,
ʻ ʻ
kasalxonalar, sport majmualari kabi ijtimoiy binolarni qurish va qayta ta’mirlash
bo yicha bir qator yirik dasturlar amalga oshirilmoqda. 2015 yilga kelib ushbu
ʻ
dasturlar 10,8 million m 2
ga teng yangi va qayta ta’mirlangan binolarni
loyihalashtirish va qurilish texnologiyalarini takomillashtirish orqali energiyani
tejash uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Qurilish me’yorlari va qoidalarini
yaxshilash, binolarni loyihalashda integratsiyalashgan yondoshuvni namoyish
2

qilish hamda qurilish va binolardan foydalanish sohasi mutaxassislari, mahalliy
arxitektorlarni tayyorlash orqali ijtimoiy ahamiyatdagi, ya’ni maktablar,
kollejlar, qishloq vrachlik punktlari va kasalxona binolarida energiya
samaradorligiga erishish, ular sarflayotgan energiya hajmini kamaytirish bilan
bog liq to siqlarni yengib o tishga qaratilgan.ʻ ʻ ʻ
Bino va konstruksiyalarni issiqlik izolyatsiyasi katta miqdordagi issiqlik
energiyasini tejaydi. Bundan tashqari bino devorlari qalinligi,
konstruksiyalarning xususiy massasi ham mutanosib ravishda kamayadi.
Qurilish tizimida 1 tonna samarali issiqlik izolyatsiya materiallarini ishlatish 200
tonna atrofida shartli yoqilg ini tejashi mumkin. Issiqlik va sovuqlik
ʻ
agregatlarini izolyatsiyalash issiqlik va sovuqlikni yo qotilishini 20–50%
ʻ
kamaytiradi.
Binoning tashqi devorini issiqlik izolyatsiyasi uchun 1 m 2
ga 0,64 m 3
pishiq g isht yoki 0,32 m
ʻ 3
keramzit betoni, 0,14 m 3
fibrolit, 0,1 m 3
mineral paxta
plitalari va 0,04 m 3
poroplastlar talab etiladi. Issiqlik va sovuqdan
izolyatsiyalash, ayniqsa, quruq issiq iqlim sharoitli Markaziy Osiyo, xususan
O zbekiston hududida katta ahamiyatga egadir. Chunki, yozning jazirama
ʻ
kunlarida havo harorati 42–480 atrofida, qishda esa– 20–300 haroratgacha
℃ ℃
sovuq bo lishi bino, konstruksiyalar va agregatlarni samarali va ishonchli
ʻ
issiqlik izolyatsiya materiallari bilan izolyatsiyalashni taqazo etadi [ 1 ].
O zbekiston Respublikasi Prezidentining
ʻ 2020–yil 27–noyabrdagi PF –
6119–sonli
“ O zbekiston Respublikasi qurilish tarmog ini ʻ ʻ modernizatsiya
qilish, jadal va innavatsion
rivojlantirishning 2021–2025 yillarga
mo ʻljallangan strategiyasini tasdiqlash to ʻg risidaʻ
” gi Farmoni, 13.03.2020
yildagi PF –5963–sonli “O zbekiston
ʻ Respublikasining qurilish sohasidagi
islohotlarni chuqurlashtirishga doir qo
ʻ shimcha chora–tadbirlar to ʻg risidaʻ “ gi,
2019 yil 23–maydagi PQ–4335–sonli “Qurilish materiallari sanoatini jadal
rivojlantirishga oid qo shimcha chora–tadbirlar
ʻ to ʻg risidaʻ “gi Qarorlari hamda
mazkur faoliyatga tegishli me yoriy–huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni
ʼ
3

amalga oshirishga ushbu diplom ishi tadqiqoti natijalari muayyan darajada
xizmat qiladi [ 2 ].
Tadqiqotning ob’ekti sifatida Issiqlik himoyalovchi va yong inbardoshʻ
vermikulitli plita.
Tadqiqotning predmeti sifatida Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh
ʻ
vermikulitli plitalarning optimal tarkibi va fizik–mexanik xossalari.
Tadqiqotning maqsadi Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh
ʻ
vermikulitli plitalarning optimal tarkibini tanlash va fizik–mexanik xossalarini
tadqiq qilish.
Tadqiqotning vazifalari:
- Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh materiallar bo yicha adabiyotlar
ʻ ʻ
tahlili;
- Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh
ʻ vermikulitli plita uchun xom
ashyo materiallar tanlash va xossalarini taxlil qilish;
- Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh vermikulitli plitalarning optimal
ʻ
tarkibini tanlash va fizik mexanik xossalarini hamda iqtisodiy samaradorligini
aniqlash .
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
1. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh
ʻ vermikulitli plita uchun
optimal tarkib tanlab olindi.
2. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh
ʻ vermikulitli plita uchun
ko pchitilgan vermikulit va bog lovchi sifatida portlandsement hamda suyuq
ʻ ʻ
shishadan foydalanildi.
3. Vermikulit asosida olingan plitalarning fizik–mexanik xossalari, mineral
bog lovchi va yengil to ldiruvchi kompozitsiya tarkibidagi ulush o zgarishi va
ʻ ʻ ʻ
struktura hosil bo lishiga ta’sir etishi isbotlandi.
ʻ
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati Tadqiqotning
amaliy ahamiyati suyuq shisha va ko pchitilgan vermikulitdan foydalanib,
ʻ
tayyor funksional materiallar ishlab chiqarish hajmini oshirishni, uni tannarxini
arzonlashtirish imkoniyatini beradigan va atrof–muhit muhofazasiga
4

yo naltirilgan energiya va resurstejamkor texnologiyalarni ishlab chiqilishigaʻ
xizmat qiladi.
Ish tuzilmasining tavsifi
Diplom loyihasi mazmunidan kelib chiqqan holda tadqiqotning maqsad va
vazifalarini ifodalovchi kirish qismi, asosiy qismini tashkil etuvchi uchta qism,
foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va ilovalardan tashkil topgan.
ʻ
5

I QISM. UMUMIY QISM
1.1. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh materiallari turlari vaʻ
qo llanilishi haqida umumiy ma’lumotlar.
ʻ
Issiqlik izolyatsiya materiallari asosiy xomashyoning turi, strukturasi,
shakli, bog lovchining mavjudligi, yonuvchanligi, o rtacha zichligi va issiqlik
ʻ ʻ
o tkazuvchanlik koeffitsienti bo yicha klassifikatsiyalanadi.
ʻ ʻ Issiqlik izolatsiya
materiallari deb, yuqori g ovaklikka ega bo lgan va buning oqibatda kam
ʻ ʻ
issiqlik o tkazuvchi qurilish materiallariga aytiladi. Yuqori g ovaklik deyarli
ʻ ʻ
barcha issiqlik izolatsiya materiallarining bosh va umumiy xususiyati bo lib,
ʻ
ularning asosiy texnik xossalarini belgilaydi.
Asosiy xomashyoning turiga nisbatan issiqlik izolyatsiya materiallari
quyidagicha klassifikatsiyalanadi:
– mineral xomashyo (tog jinslari, shlak, kullar, shisha, asbest) asosida
ʻ
olinadigan noorganik materiallar;
–organik xomashyo (yog och chiqindilari, polimerlar va boshq.) asosida
ʻ
olinadigan organik materiallar.
Strukturasi bo yicha issiqlik izolyatsiya materiallari
ʻ tolali (mineral tolali,
yog och tolali),
ʻ donador (perlit, vermikulit, shisha va plastmassa), g ovak ʻ
(ko pikplast, ko pikshisha, yacheykali betonlar) materiallarga bo linadi.
ʻ ʻ ʻ
Shakli va tashqi ko rinishiga nisbatan issiqlik izolyatsiya materiallari
ʻ
donali qattiq (plita, qobiq, segment, g isht, silindr) va
ʻ egiluvchan (mato, shnur,
eshilgan bog liqlar, polimer tolalar),
ʻ yumshoq ( paxta, paxta, qamish momig i, ʻ
nitron tolali paxta) va sochiluvchan (perlit, vermikulit) materiallarga bo linadi.
ʻ
O rtacha zichligi bo yicha issiqlik izolyatsiya materiallari (kg
ʻ ʻ  m 3
): D 15,
D25, D35, D50, D100, D125, D150, D175, D200, D250, D300, D400, D500,
D600 markalarga bo linadi.
ʻ
Bikrligiga nisbatan issiqlik izolyatsiya materiallari yumshoq (M) (mineral
va shisha paxta, bazalt tolali paxta), yarim bikr (P) (shisha tolali plitalar, polimer
shtapellar), bikr (J) (mineral paxta plitalari), yuqori bikr (PJ), qattiq (T)
materiallar bo ladi.
ʻ
7

Issiqlik o tkazuvchanlik bo yicha issiqlik izolyatsiya materiallariʻ ʻ
quyidagicha klassifikatsiyalanadi:
A–issiqlik o tkazuvchanligi past–0,06 Vt
ʻ  (m ∙ ℃ ) gacha,
B issiqlik o tkazuvchanligi o rtacha–0,06–0,115 Vt/(m∙ ) gacha.
ʻ ʻ ℃
Qurilish materiallarini hisoblash uchun issiqlik o tkazuvchanligi “Qurilish
ʻ
issiqlik texnikasi” qurilish me’yorlari va qoidalar (QMQ) ilovasi asosida yoki
tajribalar natijasiga ko ra turli asboblar yordamida o lchab aniqlanadi.
ʻ ʻ
Materialning qalinligi (d) va issiq o tkazuvchanlik koeffitsienti (
ʻ  ) ma’lum
bo lsa, to suvchi buyum va konstruksiyalarning termik qarshiligini (R) aniqlash
ʻ ʻ
mumkin.
Issiqlik izolyatsiya materiallari tayyorlashda quyidagi usullarda g ovaklik
ʻ
hosil qiladi: gaz ajratib va ko pirtirilib; ko p miqdorda suv kiritilib va bug latib;
ʻ ʻ ʻ
yonishi natijasida g ovak hosil qiluvchi qo shimchalar kiritib; tolasimon karkas
ʻ ʻ
hosil qilish va boshqalar. Material strukturasini tashkil etuvchi devorlar
qanchalik yupqa va g ovaklar mayda bo lsa, issiqlik o tkazuvchanlik
ʻ ʻ ʻ
koeffitsienti shunchalik kam bo ladi. Material strukturasida yopiq g ovaklarning
ʻ ʻ
ko p bo lishi, ochiq g ovaklar va kanallarning kam bo lishi issiqlik
ʻ ʻ ʻ ʻ
izolyatsiyalash xususiyatini yaxshilaydi. Yonuvchanligi bo yicha (GOST
ʻ
30244): yonuvchan (G); yonmaydigan (NF) [2].
Bino va inshootlarning tavsiya etilgan xizmat muddati:
Vaqtinchalik binolar va inshootlar (qurilish ishchilari va smena xodimlari
kabinalari, vaqtinchalik omborlar, yozgi pavilyonlar va boshqalar) yuqori
agressiv muhitda–10 yil;
Ishlaydigan inshootlar (kemalar va tanklar, neftni qayta ishlash, gaz va
kimyo sanoati korxonalari quvurlari, dengiz muhitidagi inshootlar
va ,boshqalar)–25–yildan kam emas;
Oddiy foydalanish sharoitida ommaviy qurilish binolari va inshootlari
(uy–joy, fuqarolik va sanoat qurilishi binolari)– 50 yildan kam emas;
Noyob binolar va inshootlar (yirik muzeylar binolari, milliy va madaniy
qadriyatlar omborlari, monumental san'at asarlari, stadionlar, teatrlar, balandligi
8

75 m dan ortiq binolar, keng oraliqli inshootlar va boshqalar)– 100 yil va undan
ko p. ʻ
Devor izolatsiyasi tashqi va ichki bo lishi mumkin: tashqi izolyatsiyaga ega
ʻ
variant afzalroq va samaraliroq. Ammo devorlarni tashqi tomondan izolyatsiya
qilishning imkoni bo lmagan holatlar mavjud. Materiallar va devor namlik bilan
ʻ
singdiriladi, buning natijasida izolyatsiya ta’siri nolga kamayadi va binoning
devorlari turli xil zamburug va kislota ishqorlar infeksiyasidan asta–sekin qulab
ʻ
tusha boshlaydi [3].
1.1–rasm: Binolar uchun izolyatsiya materiallarni qo llanilishi.
ʻ
Masalan, bino me’moriy yodgorlik bo lib, tashqi ko rinishini o zgartirish
ʻ ʻ ʻ
tavsiya etilmaydi. Yoki devor orqasida isitilmaydigan ish xonasi topilganda,
unda devorlarni izolyatsiya qilish mumkin emas. Bunday hollarda, har xil
turdagi izolyatsiya bilan devorlarning ichki izolyatsiyasi ideal chiqish yo li
ʻ
bo ladi. Devorlarni mineral paxta, shisha tola bilan tashqi tomondan izolyatsiya
ʻ
qilish xonaning ichki yuzasini ular bilan izolyatsiya qilishdan ko ra ancha
ʻ
samaralidir. Isitgichni tanlash masalasiga katta mas’uliyat bilan yondashish, har
bir turning xususiyatlarini o rganish va ularni uyingizning devorlari qurilgan
ʻ
qurilish materiallarini hisobga olgan holda tanlash kerak. Noto g ri tanlangan
ʻ ʻ
material istalgan maqsadga erishishga yordam bermaydi va vaziyatni yanada
yomonlashtirishi mumkin.
9

Shunday qilib, masalan, izolyatsiyani noto g ri o rnatishdan so ng, devorʻ ʻ ʻ ʻ
nafaqat issiqlikni saqlamaydi, balki qishda u avvalgidan ham ko proq muzlaydi.
ʻ
Ko pgina hollarda, agar devor to g ri yopilmagan bo lsa, ma’lum vaqtdan keyin
ʻ ʻ ʻ ʻ
kondensatsiya izolyatsiya materiali va devorning o zi uchun xavfli bo ladi.
ʻ ʻ
Materiallar va devor namlik bilan singdiriladi, buning natijasida izolyatsiya
ta’siri nolga kamayadi va binoning devorlari qo ziqorin infeksiyasidan asta–
ʻ
sekin qulab tusha boshlaydi. Strukturaning noto g ri o rnatilishi va noto g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
muhrlanishi xonadagi issiqlikni yo qotish va sirtning qo ziqorin bilan
ʻ ʻ
ifloslanishining asosiy nuqtalaridan biri bo ladi.
ʻ
Ta’mirlash va sirt izolyatsiyasidan keyin ko p yillar davomida ushbu
ʻ
muammolarga duch kelmaslik uchun siz o rnatish bo yicha texnik tavsiyalarga
ʻ ʻ
qat’iy rioya qilishingiz kerak. Uyning ichki devorlarining tikuvlarini, uni
mahkamlashda izolyatsiyalash plitalari va devor yuzasi orasidagi bo g inlarni
ʻ ʻ
to g ri yopishtirish bir xil darajada muhimdir. Uyning ichki devorlarini
ʻ ʻ
izolyatsiya qilish uchun ishlatilishi mumkin bo lgan ko plab izolyatsiya turlari
ʻ ʻ
orasida biz sizga eng mashhur va eng ko p talab qilinadigan variantlar haqida
ʻ
gapirib beramiz. Ular orasida tolali taxta, shisha paxta, ko pik, bazalt plitalari va
ʻ
boshqalar mavjud.
Hozirgi kunda qurilishda quyidagi izolyatsiya materiallari keng
tarqalmoqda.
Ko pchitilgan vermikulit
ʻ vermikulit mineralini maydalash va pishirish
yo li bilan olingan kumush–jez rangli tangacha zarrali (donalar) ko rinishdagi
ʻ ʻ
sochiluvchan issiqlik izolatsiya materialidir. Tabiiy vermikulit–kimyoviy
tarkibining o zgaruvchanligi bilan ajralib turuvchi murakkab yuqori
ʻ
gidratlashgan alumosilikat magniydir. Vermikulit tarkibiy qismlari tartibi
quyidagi chegaralarda foizlarda tebranishi mumkin: SiO
2 – 37–42%, MgO – 14–
28%, Fe
2 O
3 – 5–17%, FeO – 1–3%, A1
2 O
3 – 10–13%, H
2 O – 8 – 20%. Bundan
tashqari, vermikulitda kam miqdorda (1–2% gacha) K
2 O+Na
2 O bo lishi
ʻ
mumkin. Vermikulitning eng ajoyib xususiyati bu – uning tez qizitishdagi
10

qisman o zaro birlashgan alohida slyudali plastinkalarga bo linish xususiyatidir.ʻ ʻ
Bunday bo linish natijasida vermikulit donalari kuchli ko pchiydi.
ʻ ʻ
Tabiiy vermikulitda suvning quyidagi turlari mavjud:
a) mineralning molekular strukturasiga aniq stexiometrik miqdorda
kiruvchi konstitutsion (gidrat);
b) qattiq qorishma ko rinishidagi seolit, bunda suv eruvchan modda,
ʻ
mineral kristallari esa aksincha erituvchidir;
d) slyudalar yuzalari orasidagi paketlararo holda, bunda u slyudalarning
birlashuv yuzalarida mustahkam adsorbirlashgan;
e) mineral donalari yuzasida mexanik ushlanib turuvchi gigroskopik.
Vermikulitning isitilgandagi degidratatsiyasi jarayonini 3 bosqichga bo lish
ʻ
mumkin:
1–bosqich – 200° С gacha – gigroskopik namlik yo qoladi, ya’ni mohiyati
ʻ
bo yicha quriydi;
ʻ
2–bosqich – 200° С dan 275° С gacha chegaralarda paketlararo suvning
yo qolishi bilan xarakterlanadi, bu kuchli ko pchish bilan bog liq;
ʻ ʻ ʻ
3–bosqich – 700° С dan 1100° С gacha chegaralarda tarkibida suv
yo qoladi, bu vermikulit donalari hajmining keyinchalik kattalashishiga olib
ʻ
keladi.
Ko pchitilgan vermikulitning dastlabki sifat ko rsatkichlari bu – donalar
ʻ ʻ
o lchami va hajmiy og irligidir. Ko pchitilgan vermikulit donalari olchamiga
ʻ ʻ ʻ
ko ra 2 fraksiyaga bo linadi: mayda – 0,15–0,25 dan 3 mm gacha va yirik – 3
ʻ ʻ
dan
10–15 mm gacha. Hajmiy og irligi bo yicha ko pchitilgan vermikulit 100, 150,
ʻ ʻ ʻ
200, 250 va 300 markalarga to g ri kelishi lozim. Ko pchitilgan vermikulit
ʻ ʻ ʻ
hajmiy og irligi donalar o lchami bilan bog liq: donalar o lchami kamayishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan hajmiy og irligi oshadi. Ko pchitilgan vermikulitning issiqlik
ʻ ʻ
o tkazuvchanlik koeffitsiyenti uning hajmiy og irligiga hamda donalar
ʻ ʻ
o lchamiga bog liq.
ʻ ʻ
11

Vermikulitning qayd etilgan markalari uchun issiqlik o tkazuvchanlikʻ
koeffitsiyenti 0,065–0,085 kkal/m • soat • grad (25° С da) oraliqda bo lishi
ʻ
kerak. Katta hajmiy oqirlikka ega mayda donali vermikulit yirik donali
vermikulitga nisbatan 20° С haroratda juda yuqori issiqlik o tkazuvchanlik
ʻ
koeffitsiyentiga ega, ammo harorat oshishi bilan mayda donali vermikulitning
issiqlik o tkazuvchanlik koeffitsiyentining o sishi yirik donaligiga qaraganda
ʻ ʻ
sekinroq bo ladi. Masalan, haroratning 300°
ʻ С gacha oshishida yirik donali
vermikulit issiqlik o tkazuvchanlik koeffitsiyenti taxminan 2 marta oshadi.
ʻ
Vermikulitning issiqlik o tkazuvchanlik koeffitsiyentiga ma’lum darajada
ʻ
uning donalari yaltiroq yuzalarining akslanuvchi xususiyati ta ’sir ko rsatadi, bu
ʻ
donalarning akslanuvchi koeffitsiyenti 0,6 kkal/m 2
• soat • grad ga teng, bu
xususiyat uni 1000–1100° С gacha yuqori haroratli issiqlik izolatsiyasi uchun
alohida samarali materialbo lishiga xizmat qiladi.
ʻ
Ko pchitilgan verlikulit donasi katta defomatsiyalikka ega: ular yengil
ʻ
siqiladi, natijada vermikulit zichlashadi. Shunga ko ra, qoida bo yicha,
ʻ ʻ
ko pchitilgan vermikulit tinch holatda issiqlik izolatsion qurilish
ʻ
konstruksiyalarida cho kmaydi. Vermikulitning hajm og irligi va donalar
ʻ ʻ
mustahkamligi uning pishirish va sovitish sharoitiga bog liq: vermikulitni 700–
ʻ
800° С gacha qizdirilganda donalari mustahkamligi kamayadi. Ko pchitilgan
ʻ
vermikulit – o zining yuqori g ovakligi, yengilligi va ma’lum darajada haroratga
ʻ ʻ
chidamliligi bilan ajralib turuvchi ajoyib issiqlik izolatsiya materialidir.
XX arning 50–yillarida keng ohb borilgan geologorazvedka ishlariga
ko ra, ko p rayonlarda turli hajmdagi (quwatli) vermikulit xomashyo konlari
ʻ ʻ
ochildi. 1957–yilda Kol yarimorolida (Kovdor va Afrikanda) vermikulitning
katta hajmli cho kmalari topildi. Vermikulitning eng katta koni Chelyabinsk
ʻ
viloyatidagi Potaninkoni hisoblanadi. Ammo ularning hammasi ham xalq
xo jaligi uchun bir xilahamiyat kasb etavermaydi. Alohida konlaming
ʻ
ahamiyatini aniqlovchi bosh omillar quyidagilardir:
1) kon quvvati – vermikulit xomashyosining geologik zaxirasi kattaligi;
12

2) tog jinslarida vermikulit – mineralning tarkibi va uni boyitishʻ
zaruriyati;
3) cho kish sharoiti va qazilmani olishning yengilligi.
ʻ
Vermikulit minerali turli tog jinslari tarkibida turli miqdorda bo ladi. U
ʻ ʻ
pegmatit, piroksen, serpentin, talk, appatit va boshqa jinslar tarkibida uchraydi.
Tarkibida vermikulit bo lgan jinslarni sanoatda qo llash uchun rudadagi
ʻ ʻ
vermikulit tarkibi (konsentratsiyasi)ni oshirish uchun ular boyitiladi. Shu usul
bilan vermikulitli konsentratlar olinadi. Shu bilan birga, ko pchitish uchun faqat
ʻ
vermikulit mineralli konsentratlarnigina emas, balki unga o xshash kuchli
ʻ
gidratlashgan slyuda turlari konsentratlari ham ishlatiladi, masalan, gidrobiotit
va gidroflogopit. Umuman, sanoatda vermikulit deb, ko pincha, tez qizdirishda
ʻ
yaxshi ko pchuvchi gidratli slyuda hisoblanadi.
ʻ
Boyitish darajasiga ko ra ikki tur vermikulit xomashyosi farqlanadi:
ʻ
a) toza konsentrat, 85–96% vermikulit miqdoriga ega;
b) dag al konsentrat, 50–60% vermikulit miqdoriga ega.
ʻ
Boyitish fabrikalarida olinuvchi toza konsentrat – uni pechlarda pishirish
va qo shimcha boyitishsiz kelgusida ishlatish uchun mo ljallangan. Dag al
ʻ ʻ ʻ
konsentrat qimmatbaho boyitish uskunalarisiz oddiy texnologiya bo yicha
ʻ
olinadi, ko pchitilgandan so ng qo shimcha boyitiladi. Hozirgi kunda issiqlik
ʻ ʻ ʻ
izolatsiya materiallari ishlab chiqarishnirivojlantirish va vermikulitning boshqa
iste’molchilari talablariniqondirish uchun kuchli xomashyo bazasi mavjud [4].
Bugungi kunda dunyoda vermikulit asosida ko plab turdagi issiqlik
ʻ
himoyalovchi materiallarni ishlab chiqarilishi qurilish sanoatida yangi turdagi
o tga chidamli, yengil va mustahkam vermikulit mahsulotlarini ishlab
ʻ
chiqarilishini keng tarqalishiga olib keldi. Yuqori g ovaklik, past zichlik va
ʻ
kichik issiqlik o tkazuvchanlik, yetarli mexanik mustahkamlik uni turli xil
ʻ
bog lovchilar bilan birgalikda issiqlik himoyalovchi materiallar ishlab
ʻ
chiqarishda yetakchi o ringa olib chiqadi. Undan quruq qurilish aralashmalari,
ʻ
o tga chidamli plitalar va bo yoqlar ishlab chiqarishda, metallurgik pechlarning
ʻ ʻ
issiq–ligini, binolarni shovqindan himoyalovchi sifatida ishlatilmoqda.
13

Rivojlangan davlatlar sanoatida vermikulit asosida yuzdan ortiq mahsulotlar
ishlab chiqarilmoqda.
O zbekiston respublikasida vermikulit va u asosida materiallar ishlabʻ
chiqarish endigina rivojlana boshladi. Sababi yaqin vaqtgacha xomashyo bazasi
yetarlicha o rganilmagan. So nggi yillardagi tadqiqotlar shuni ko rsatdiki,
ʻ ʻ ʻ
O zbekistonda ushbu foydali qazilmaning katta zahiralari
ʻ bor va ular Nukus
shahri yaqinidagi Karauzyak rayonida Tebinbuloq konida, Qoratov qishlog idan
ʻ
16 km shimoli–g arbda joylashgan. Tebinbuloq konining vermikulit
ʻ
zahiralarining umumiy miqdori 1332620 tonnani tashkil etadi. O zbekistonda
ʻ
birinchi vermikulit konining o zlashtirilishi sanoatni rivojlantirishning yangi
ʻ
istiqbollari va ular–dan turli sanoat tarmoqlarida foydalanish imkoniyatlarini
ochib beradi. Vermikulit rudalarining granulometrik tarkibi o zgaruvchan bo lib,
ʻ ʻ
umuman olganda, 5 mm dan past bo lgan fraksiya ustunlik qiladi. Uning
ʻ
miqdori 55 dan 98% gacha, o rtacha 83% ni tashkil qiladi.
ʻ
Vermikulit rudalarining mineral tarkibi nurash vaqtidagi dastlabki paydo
bo lgan jinslarning tarkibiga va ularning gipergen o zgarishi mahsulotlariga
ʻ ʻ
bog liq. Ruda jismlarining asosiy qismini vermikulit – piroksen rudalari tashkil
ʻ
qiladi. Ulardagi piroksen miqdori 60 dan 90% gacha bo ladi.
ʻ
Vermikulit tarkibida rentgen difraktometrik tahlil ma'lumotlariga ko ra,
ʻ
gidro biotit va vermikulitning o zgaruvchan qatlamlari bilan aralash qatlamli
ʻ
shakllanishlar bilan ifodalangan gidratatsiyaning oraliq bosqichidagi slyuda
asosiy rolni o ynaydi. Vermikulitning o zi ba’zan faqat
ʻ ʻ slyudaning mayda
bo laklaridan iborat bo ladi. Almashtiriladigan kationlarning tabiati bo yicha
ʻ ʻ ʻ
magniy, magniy – kalsiyli vermikulit va natriyli vermikulit va gidro–biotitlar
qayd etilgan. Vermikulitning katta slyudali bo laklarda ularning natriyli navlari,
ʻ
kichik magniyda – kalsiyli navlari miqdori ustunlik qiladi [10].
Ko pchitilgan perlit
ʻ mayda g ovaksimon donah oq rangdagi sochiluvchan ʻ
issiqlik izolatsiya materialdir. Ko pchitilgan perlitni vulqon shishasi deb
ʻ
nomlanuvchi magmatik tog jinsini maydalash, saralash va pishirish yo li bilan
ʻ ʻ
olinadi. Bunday jinslarga perlit, obsidian, vitrofir (shishavand porfir), vitrobazalt
14

va boshqalar kiradi. Ularning asosiy turi perlit hisoblanadi. Perlitning
petrografik xususiyati uning shishavand tuzilishi va sharsimon bo laklargaʻ
bo linishidir. Sharsimon bo laklar yuzasi marvaridni eslatadi, shuning uchun bu
ʻ ʻ
tog jinsiga perlit deb nom berilgan (pearls
ʻ – inglizcha marvarid deganidir).
Ko pchitilgan perlitni issiqlik izolatsion maqsadlarda sochiluvchan ko rinishda
ʻ ʻ
ham, turli mahsulotlar shaklida ham ishlatish mumkin. Perlitdan sochiluvchi
materiallar – perlit qumi va perlit shag ali tayyorlanadi.
ʻ
Perlit qumi, vazifasiga ko ra, turli dona tarkibiga ega bo lishi mumkin:
ʻ ʻ
issiqlik izolyatsion betonlar va suvoq qorishmalar uchun qum mahsulot
qoliplashtirish uchun ishlatiluvchi qumdan yirikroq va og irroq bo ladi. Bevosita
ʻ ʻ
to kma issiqlik izolatsiya sifatida ishlatiluvchi qum mayda va yengil bo lishi
ʻ ʻ
kerak. Ko pchitilgan perlit qumi 75–250 bo lgan markalarga mos kelishi va
ʻ ʻ
0,035–0,6 kkal/m • soat • grad chegaralarda issiqlik o tkazuvchanlik
ʻ
koeffitsiyentiga ega bo lishi lozim. Perlit qumi tovushni yaxshi yutadi. Uning
ʻ
tovush yutish koeffitsiyenti 100–1110 Hz gacha intervaldagi tovush
chastotasida, chastota oshishiga mos ravishda oshgan holda, 0,1–0,95
chegaralarda tebranadi. Perlit qumini, asosan, undan mahsulotlar tayyorlash
uchun yarimfabrikat sifatida qabul qilish kerak. Yengil betonlar uchun
to ldiruvchi sifatida qum donalar o lchami bo yicha mayda –1,2 mm gacha va
ʻ ʻ ʻ
yirik – 1,2–5 mm gacha turlarga bo linadi.
ʻ
Ko pchitilgan perlit qumidan tayyorlangan issiqlik izolatsion mahsulotlari
ʻ
ikki guruhga bo linadi: turli bog lovchi moddalarni qo llash bilan
ʻ ʻ ʻ
pishirilmaydigan mahsulotlar va pishiriladigan, ya’ni keramik, mahsulotlar.
Qoliplangan perlit mahsulotlarini tayyorlash uchun bog lovchi moddalar sifatida
ʻ
quyidagilar xizmat qiladi: eruvchan shisha, plastic (betonit) tuproq, sintetik
smola, neft bitumi, kraxmal va boshqa moddalar. Keng tarqalgan bog lovchi bu
ʻ
– portlandsementdir. Bog lovchi modda turini mahsulotning hajmiy og irligi,
ʻ ʻ
ishlatish harorati va boshqa xususiyatlari belgilaydi. Ko pchitilgan perlitdan
ʻ
g isht, tosh, plita, qobiq va segmentlar tayyorlash mumkin. Perlit qumi issiqlik
ʻ
izolatsiya qorishmalari va betonlarda to ldiruvchi bo lib xizmat qiladi. Perlit
ʻ ʻ
15

qorishmalari ishlatilishi bo yicha issiqlik izolatsiya, yong indan himoyalovchiʻ ʻ
va tovush yutuvchilarga bo linadi.
ʻ
Perlit shag alining
ʻ o zi issiqlik izolatsiya materiali emas. Uni yengil va ʻ
issiqlik izolatsiya betonlarda g ovak to ldiruvchi sifatida ishlatiladi. Shag al
ʻ ʻ ʻ
qumdan o zining bo laklari kattaligi bilan farq qiladi: mayda fraksiya 5–10 mm,
ʻ ʻ
o rtachasi – 10–20 mm, yirigi – 20–40 mm o lchamga ega. Ko pchitilgan
ʻ ʻ ʻ
perlitdan perlit kukuni va perlit pudrasi ham olish mumkin. To kma
ʻ
ko pchitilgan perlit kukunining hajmiy ogirligi 80 kg/m
ʻ 3
dan oshmasligi kerak.
Uni uzoq muddatli sovitish uskunalari izolatsiyasi uchun ishlatiladi.
Ko pchitilgan perlitdan ohngan mahsulotlaming eng yengil turi perlital deb
ʻ
ataladi. Bu mahsulotning donalari 0,01 mm yiriklikdagi perlit kukuni va
aluminatli bog lovchi moddadan tayyorlanadi.
ʻ
Xomashyo materiallari. Ko pchitilgan perlit olish uchun xomashyo
ʻ
sifatida shishavand tuzilishga ega bo lgan va erigan suv deb nomlanuvchi
ʻ
ko pgina yerostidan otilib chiqqan tog jinslari xizmat qiladi. Turli kon perlitlari
ʻ ʻ
qizitilganda bir xil bo lmagan ko pchitish imkoniyatiga ega.
ʻ ʻ
Perlit ko pchishining asosiy omili – qizitilganda perlit yumshab,
ʻ
tarkibidagi suvning bug ga aylanishidir. Shuning uchun, perlit va boshqa vulqon
ʻ
shishalari tarkibidagi suvning miqdori, uning material bilan aloqasi shakllari va
qizdirilgandagi holati ko pchitilgan perlit ishlab chiqarish uchun katta amaliy
ʻ
ahamiyatga egadir. Shishavand tog jinslarida namlik hosil qilish manbalari – bu
ʻ
vulqon lavalari va yuza gidrotatsiya suvlaridir. Otilib chiqqan lavaning tez
sovushi sharoitida unda kristallizatsiya jarayoni va minerallar hosil bo lishi yuz
ʻ
berib ulgurmagan bo ladi.
ʻ
Bunday sharoitlarda sovigan lava u yoki bu darajada shaffof bir jinsli
massa – vulqon shishasiga aylanadi. Tez sovish natijasida vulqon lavasi
tarkibidagi bug ko rinishidagi namlik alohida erigan holatdagi suvga aylanadi.
ʻ ʻ
Namlikning ayrim qismi minerallar lavasida qisman hosil bo 1gan kristallashgan
ʻ
suvga aylanadi. Va nihoyat, keyinchalik bunday jinslar yuza gidrotatsiyasida
gigroskopik namlikka ega bo lganlar. Ko pchitilgan perlitda g ovaklik hosil
ʻ ʻ ʻ
16

bo lish jarayonida asosiy rol erigan suvga tegishli. Perlitlarda g ovaklar hosilʻ ʻ
bo lishi suvning qizdirilganda o zini qanday tutishiga bog liq. Perlitlarning
ʻ ʻ ʻ
asosiy texnologik xususiyati bu – uning yuqori haroratlarda ko pchishi bo lib, u
ʻ ʻ
quyidagicha tushuntiriladi: jins bunda yumshaydi, uning tarkibidagi erigan
holatdagi suv esa bug ga aylanib, materialning yumshoq massasini ko pchitadi.
ʻ ʻ
Perlitlarda suvning umumiy tarkibi 2–9% chegaralarda tebranadi. Perlitlar
kimyoviy jihatdan qumtupqorli (kremnezemli) tog jinsi bo lib, tarkibida 2–10%
ʻ ʻ
ishqor bo ladi.
ʻ
a)
b)
1.2–rasm . a va b rasmlar perlit toshining ko rinishi.
ʻ
Ko pikli shisha
ʻ sinterlovchi shisha kukuni va puflovchi vositalar
yordamida ishlab chiqariladi. Ko pikli oynaning g ovakliligi yuqori –
ʻ ʻ
95%gacha. 50x50x (8 14) sm o lchamdagi bloklar yoki plitalar shaklida ishlab
ʻ
chiqariladi. Sovutgichlar inshootlarida, shuningdek, isitish moslamalari va
tarmoqlarini izolyatsiyalashda devorlar, shiftlar, pollar va tomlar uchun isitgich
sifatida ishlatiladi.
Uning asosiy afzalliklari: suvga chidamliligi, mustahkamligi va ishlov
berish qulayligi; sovuqqa chidamliligi va
yonmasligi; uzoq xizmat muddati;
kimyoviy neytrallik va biologik qarshilik.
Ko pikli oynaning kamchiliklari ham bor: u
ʻ
yuqori narxga ega va shuning uchun asosan
sanoat korxonalarida ishlatiladi; havo
o tishiga yo l qo ymaydi. Rangli shisha
ʻ ʻ ʻ
17

eritmasidan foydalanganda dekorativ va issiqlik izolyatsion 1.3–rasm.
Ko pik shishaʻ
oynalar olinadi. Ushbu materialni qayta ishlash oson. Ishlab chiqarishda
ishchi kuchi, elektr energiyasi va yoqilg ining birligi xarajatlari boshqa issiqlik
ʻ
izolyatsion materiallarni ishlab chiqarishga qaraganda yuqori. Ko pikli oynani
ʻ
arralash va mandrelingda tayyor mahsulotlarning rentabelligi sezilarli darajada
kamayadi.
Mipora karbamid– formaldegid polimeri asosida tayyorlangan g ovakli
ʻ
oq issiqlik izolyatsiyalovchi materialdir. Mipora kamida 0,005 m hajmli va 0,03
Vt/(m∙ ) issiqlik o tkazuvchanlik koeffitsienti bo lgan bloklar yoki qalinligi 10
℃ ʻ ʻ
va 20 mm bo lgan plitkalar shaklida ishlab chiqariladi. Mipora yonuvchan
ʻ
material emas. 200°C haroratda u faqat yonib ketdi, lekin yonmadi. Biroq, u past
bosim kuchiga ega va gigroskopik materialdir. Mipora namlikka chidamlilik
talablari bo lmagan ramka tuzilmalari yoki bo shliqlar uchun yengil plomba
ʻ ʻ
shaklida qo llaniladi.
ʻ
Penoizol yangi yuqori samarali issiqlik izolyatsiyalovchi materiallarga
tegishli bo lib, yopiq teshiklari bo lgan qotib qolgan ko pikdir. Tarkibidagi
ʻ ʻ ʻ
qo shimchalarga qarab, u qattiq va elastik bo lishi mumkin. To ldiruvchi sifatida
ʻ ʻ ʻ
ishlatilsa, mayda maydalangan kengaytirilgan loy qum, penoizol yonmaydigan
issiqlik izolyatsiyalovchi materialga aylanadi. 350°C haroratgacha, u olovga
chidamli, 500°C gacha bo lgan haroratda karbonat angidriddan tashqari zaharli
ʻ
moddalarni chiqarmaydi. Penoizol g isht, beton va metall yuzalarga yaxshi
ʻ
yopishadi. U qishloq uylari, kottejlar, garajlar, angarlar, hovuz qoplamalarini
izolyatsiyalash uchun ishlatiladi.
Mineral paxta – metallurgiya va yoqilg i shlaklari, dolomitlar, mergellar,
ʻ
bazaltlar kabi jinslardan zaryadning suyuq eritmalarini purkash natijasida
olingan eng yaxshi shishasimon tolalardan tashkil topgan issiqlik
izolyatsiyalovchi material. Tolalilarning uzunligi 2–60 mm. Mineral paxtaning
Issiqlik himoya qilish xususiyatlari tolalar orasida joylashgan havo teshiklari
bilan bog liq. Havo teshiklari mineral paxtaning umumiy skeletining 95% ni
ʻ
18

tashkil qiladi. Mineral paxta ishlab chiqarish qulayligi, cheksiz xomashyo, past
gigroskopiklik va arzonligi tufayli noorganik issiqlik izolyatsiyalash materiallari
orasida yetakchi o rinni egallaydi. Issiqlik izolyatsiyasi uchun mineral paxtaningʻ
kamchiliklari shundaki, saqlash vaqtida u zichroq bo ladi, g ijimlanadi,
ʻ ʻ
tolalarning bir qismi parchalanadi va changga aylanadi. Tuzilmalarda
yotqizilgan juda past kuchga ega bo lgan mineral paxta mexanik xossa jihatdan
ʻ
himoyalangan bo lishi kerak [4].
ʻ
1.2. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh materiallarini ishlab
ʻ
chiqarish texnologiyasi.
Issiqlik izolyatsiyalovchi materiallardan foydalanish energiyani tejashning
eng muhim usullaridan biridir, shuningdek, strukturaviy elementlarning
qalinligini kamaytirishga imkon beradigan muhim texnologik ahamiyatga ega.
Issiqlik izolyatsiyalash materiallari past issiqlik o tkazuvchanligi bilan ajralib
ʻ
turadi va qurilish inshootlari, sanoat uskunalari va quvurlarni issiqlik izolatsiyasi
uchun ishlatiladi. Hozirgi vaqtda ishlatiladigan izolyatsion materiallarning
assortimenti juda keng – ko pikli plastmassalardan tortib polimer va noorganik
ʻ
biriktirgichlarga asoslangan mineral paxta kompozitsiyalarigacha.
Bino va inshootlarning jabhasini pardozlashning zamonaviy
texnologiyalari rivojlanishi bilan, komponentlaridan biri polivinilatsetat
parchalanishi bo lgan kompozit polimer va noorganik biriktirgichlar asosidagi
ʻ
tolali issiqlik izolyatsiyalovchi materiallardan yasalgan Rossiya izolyatsiyasi
bozori ayniqsa tez sur’atlar bilan o sib bormoqda. Qattiq faza va barcha tolali
ʻ
issiqlik izolyatsiyalovchi materiallarning asosiy komponenti–har xil tog ‘jinslari
va boshqa silikatli materiallarning eritmalaridan, shuningdek, yuqori o choqli va
ʻ
martenli pechdan va metallurgiya ishlab chiqarishining boshqa chiqindilaridan
olinadigan tolali paxta. Tolali paxta silikat eritmasining qotishi natijasida hosil
19

bo lgan oynali tolalar va tolali bo lmagan qo shimchalardan iborat. Tolalilar,ʻ ʻ ʻ
o rtacha, diametri 1 – 10 mikron va uzunligi 2 – 3 dan 20 – 30 sm.
ʻ
Mineral paxta eriydigan past jinslar, silikatli sanoat chiqindilari, yuqori
o choqli pechlar va ularning aralashmalaridan olinadi. Mineral paxta issiqlik
ʻ
o tkazmaydigan, ovoz o tkazmaydigan va ovoz o tkazmaydigan mahsulotlarni
ʻ ʻ ʻ
ishlab chiqarishga mo ljallangan, shuningdek qurilish va sanoatda issiqlik
ʻ
o tkazmaydigan material sifatida maksimal ish harorati 600–700°C gacha.
ʻ
Yuqori haroratlarda mineral paxta tolalarining sinterlanishi kuzatiladi.
Bazalt tolasi va tosh tola bazalt jinslarining (bazaltlar, gabbroslar,
diabazalar va shunga o xshash metamorfik jinslar) eriganidan taxminan 1500°C
ʻ
haroratda olinadi. Asosan eriydigan jinslarning sanoat mineral chiqindilari bilan
aralashmasidan ishlab chiqariladigan mineral paxtadan farqli o laroq, basalt
ʻ
tolasidan yasalgan issiqlik izolyatsion materiallarning xizmat qilish muddati
uzoq, tebranishga chidamliligi, issiqlik va suvga chidamliligi oshadi.
Bazalt issiqlik izolatsiyasi butun ishlash muddati davomida dastlabki
xususiyatlarini o zgartirmaydi, atrof muhitga zararli moddalar chiqarmaydi va
ʻ
boshqa materiallar bilan zaharli birikmalar hosil qilmaydi. Fiberglas va shisha
tola ishlab chiqarish uchun asosiy komponentlar qum, soda, dolomit, ohaktosh
boshqa komponentlardir. Tolalalanish jarayoni taxminan 1400°C haroratda
erigan shisha massasidan sodir bo ladi.
ʻ
Hozirgi vaqtda tolali issiqlik izolyatsion materiallarni ishlab chiqarishda
uchta asosiy tola hosil qilish texnologiyasi qo llaniladi: markazdan qochiruvchi,
ʻ
ko p silindrli va o ralgan–vertikal–puflovchi.
ʻ ʻ
-Eng keng tarqalgan – markazdan qochma puflash usuli. Bu usul bilan
ishlab chiqarilgan paxta past sifatli, ko p miqdorda (25%gacha) tolali bo lmagan
ʻ ʻ
qo shimchalar va tola hosil qiluvchi chiqindilar.
ʻ
-Burilish–vertikal–puflash usuli eritmani chiqindisiz qayta ishlashni
ta’minlaydi, lekin texnologik jarayonda ishlatiladigan platina–rodyum
qotishmalarining oz quvvatli va qimmatligi tufayli asosan past mahsuldorlikdagi
liniyalarda ishlatiladi.
20

- O ʻ ralgan –rulonli usul (markazdan qochma–ko p rulonli) chet elʻ
amaliyotida eng keng tarqalgan bo lib, eritmani tez aylanadigan rulonlarga
ʻ
berishga asoslangan. Bu texnologiya Rossiyaning qator yirik korxonalarida ham
joriy qilingan.
Tolalili issiqlik izolyatsion materiallardan tayyorlangan mahsulotlarning
sifati ko p parametrlar bilan belgilanadi. Eng muhimlari orasida qattiq fazaning
ʻ
kimyoviy tarkibi, tolali bo lmagan qo shimchalarning tarkibi, tolalarning
ʻ ʻ
kosmosdagi geometriyasi va yo nalishi va yuqori sifatli, ekologik toza
ʻ
biriktiruvchi bor. Qattiq fazaning kimyoviy tarkibi birinchi navbatda issiqlik
izolyatsion materiallarning mustahkamligi, issiqlikka chidamliligi, kimyoviy
qarshilik kabi xususiyatlarini aniqlaydi. Issiqlik izolyatsiyalovchi
materiallarning mustahkamligi, shuningdek, mahsulotning g ovak tuzilishi
ʻ
parametrlari va tolaning kuchlanish yo nalishi bo yicha aniqlanadi.
ʻ ʻ
Teshiklarning hajm bo yicha bir xil taqsimlanishi va ularning o rtacha
ʻ ʻ
diametrining pasayishi issiqlik izolyatsion materiallarning mustahkamligini
oshiradi. Bosim kuchi vertikal yo naltirilgan tolalar sonining ko payishi bilan
ʻ ʻ
ortadi. Agregatlarga nisbatan yaxshilangan yopishqoqlik xususiyatiga ega
bo lgan bog lovchini tanlash ham mustahkamlikka ijobiy ta’sir ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
Tolali tuzilishi, shuningdek, tolali issiqlik izolyatsiyalovchi
materiallarning yana bir muhim xususiyatini beradi – past issiqlik
o tkazuvchanligi, shuningdek, mahsulotning geometrik o lchovlarini butun
ʻ ʻ
ekspluatatsiya davrida ahamiyatsiz darajada qisqarishi va saqlanishi. Har xil
turdagi mineral paxtalarning normal o tkazuvchanlikdagi issiqlik
ʻ
o tkazuvchanligi 0,034 – 0,045 Vt/(m∙ ) ) va ko p jihatdan tolalarning
ʻ ʻ ℃
kosmosdagi geometriyasiga va yo nalishiga bog liq. Eng samarali issiqlik
ʻ ʻ
izolyatorlari tasodifiy yo naltirilgan tolali mahsulotlardir. Tolali tolali issiqlik
ʻ
izolyatsiya materiallaridan tayyorlangan mahsulotlarning ko pchiligi yuqori
ʻ
haroratga chidamliligiga ega, olov tarqalishining oldini oladi va yong inga
ʻ
qarshi va yong inga qarshi himoya sifatida ishlatiladi. Ko proq kislotali
ʻ ʻ
formulalar asosiylarga qaraganda ancha barqaror. Bazalt guruhining jinslaridan
21

tolali mahsulotlarni juda yuqori haroratda ishlatish mumkin. Bazalt tolasi
materiallari 1000°C va undan yuqori haroratlarga bardosh bera oladi, va hatto
bog lovchi komponenti vayron bo lganidan keyin ham, ularning tolalariʻ ʻ
mustahkam bo lib, bir –biriga bog lanib qoladi va o z kuchini saqlab qoladi va
ʻ ʻ ʻ
yong indan himoya qiladi.
ʻ
Zamonaviy ko p komponentli bog lovchilar tolali issiqlik izolyatsion
ʻ ʻ
materiallarning muhim tarkibiy qismi bo lib, ular tolali issiqlik izolyatsion
ʻ
materiallarning operatsion va termofizik xususiyatlariga katta ta’sir ko rsatadi.
ʻ
Tolalili issiqlik izolyatsiyalovchi materiallar suvning yuqori singishi bilan
ajralib
turadi, suvga botirilganda 600% gacha etadi. Va bilganingizdek, issiqlik
izolyatsion materialning namligi oshishi uning issiqlik izolyatsion
xususiyatlarini
sezilarli darajada yomonlashtiradi. Bog lovchi tarkibidagi hidrofobizatsiya
ʻ
emdirishidan foydalanish suvning emishini 1,5–2% gacha kamaytirishi mumkin.
Issiqlik izolyatsiya plitalarini ishlab chiqarish uchun bog lovchi tanlash bo yicha
ʻ ʻ
olib borilgan tadqiqotlar ushbu maqsadlar uchun organik va noorganik kelib
chiqishi komponentlaridan kompozitsiyalarni qo llash samaradorligini ko rsatdi.
ʻ ʻ
Hozirgi vaqtda tarkibida polivinilatsetat dispersiyasi, sintetik qatronlar, natriyli
suv oynasi, sirt faol moddalar, suv o tkazmaydigan, changni tozalash va boshqa
ʻ
qo shimchalarni o z ichiga olgan biriktiruvchi birikmalar hosil bo ladigan
ʻ ʻ ʻ
mahsulotlarning yuqori operatsion xususiyatlarini ta’minlab, issiqlik va suvga
chidamlilik ko rsatkichlarini oshiradi. Yopishtiruvchi xususiyatlar, strukturaning
ʻ
o zgarmasligi, geometrik o lchamlarning butun xizmat davomida barqarorligi
ʻ ʻ
oshadi.
Poliuretan ko pikidan issiqlik izolyatsiya qiluvchi materiallarni ishlab
ʻ
chiqarish texnologiyasi–bu har xil ishlab chiqarish usullari va qo llaniladigan
ʻ
issiqlik izolatsiyasi uchun materiallar ishlab chiqarishning alohida holati.
Issiqlik
22

izolyatsiyalovchi materiallardan foydalanish energiyani tejashning eng muhim
usullaridan biridir, shuningdek, strukturaviy elementlarning qalinligini
kamaytirishga imkon beradigan muhim texnologik ahamiyatga ega. Issiqlik
izolyatsiyalash materiallari past issiqlik o tkazuvchanligi bilan ajralib turadi vaʻ
qurilish inshootlari, sanoat uskunalari va quvurlarni issiqlik izolatsiyasi uchun
ishlatiladi.
Ko pikli plastmassa ishlab chiqarishning rivojlanishining o ziga xos
ʻ ʻ
xususiyatlarini tushunish uchun qadimda gaz bilan to ldirilgan plastmassalarni
ʻ
ishlab chiqarish tendensiyasini kuzatish zarur. Qadimda 1970 yildan boshlab
ko pikli plastmassa ishlab chiqarish yiliga qariyb 17,5% ga oshdi. O n yil ichida
ʻ ʻ
ularning ishlab chiqarilishi 5 barobar oshgan bo lsa–da, talab yanada oshdi va
ʻ
shuning uchun issiqlik izolyatsiyalovchi ko piklarga bo lgan talab etishmasligi
ʻ ʻ
kamaymadi, aksincha oshdi. Shunday qilib, ko pikli materiallar ishlab
ʻ
chiqarishda asosiy ulushni quyidagilar egalladi: poliuretan ko piklari – 31%;
ʻ
kengaytirilgan polistirol – 31%; fenolik ko piklar – 32%. Shunday qilib, agar
ʻ
1980–yillarning o rtalariga kelib rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda savdo
ʻ
bozorlarining ko pikli plastmassa bilan to yinganligi kuzatila boshlagan bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
qadimdada ko pikli materiallar ishlab chiqarish ularning ehtiyojlaridan ortda
ʻ
qolib ketgan.
Rossiyada sanoat ishlab chiqarishining keskin pasayishidan so ng, aslida
ʻ
issiqlik izolyatsion materiallar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalarni
qayta yaratish zarur edi. Maishiy qurilishda issiqlik izolyatsiya materiallari
tanqisligi dastlab kengaytirilgan polistirolli taxtalar, shuningdek mineral paxta
va shisha shtapel tolasidan tayyorlangan mahsulotlar importi hisobidan
qoplandi. “BASFAG” nemis kimyoviy konsernining ekstrudirovka qilingan
polistiroli (yashil plitalar) o zini yaxshi ko rsatdi; Amerikaning “Dow Chemical
ʻ ʻ
Company”
kompaniyasining polistirol mahsulotlari (ko k plitalar), shuningdek
ʻ
“PFLEIDERER” konsernining URSA shisha tola paspaslari, Germaniya, Isover,
Finlyandiya va Rockwool mineral paxta mahsulotlari, Daniya.
23

Biroq, Rossiyaning miqyosini hisobga oladigan bo lsak, issiqlikʻ
izolyatsiyalovchi materiallarni uzoq masofalarga tashish ularning narxini
raqobatbardoshlik chegarasidan yuqori ko tarishi mumkin, chunki issiqlik
ʻ
o tkazmaydigan materiallarning kichik hajmli massasi tufayli asosan havo
ʻ
tashiladi. Shuning uchun, dunyoning etakchi kompaniyalari – issiqlik
izolyatsiyasi ishlab chiqaruvchilari – iste’molchi mamlakatlarda
texnologiyalarni sotishga yoki ishlab chiqarishni tashkil qilishga va iloji bo lsa,
ʻ
o z xom markali yarim tayyor mahsulotlaridan foydalanishga harakat
ʻ
qilmoqdalar. Shunday qilib, Sankt–Peterburg yaqinida “Flyderer–Chudovo”
OAJ Germaniya texnologiyasi bo yicha URSA umumiy savdo nomi ostida
ʻ
shisha tolali matlar va plastinkalar ishlab chiqarishni yo lga qo ydi va Moskva
ʻ ʻ
yaqinidagi Jeleznodorojniy shahrida 1999 yildan boshlab ular ishlab chiqarila
boshlandi. Daniya texnologiyasi bo yicha mineral paxtadan yuqori sifatli
ʻ
Rockwool mahsulotlarining turlari [2].
Turli issiqlik izolatsiya materiallari ishlab chiqarishda ularda yuqori
g ovakli tuzilish olish uchun quyidagi usullar qo llaniladi.
ʻ ʻ
Gaz hosil qilish usuli – u asosiy xomashyoga maxsus gaz
hosilcqiluvchilami qo shish yo li bilan g ovak materialdan gaz ajralib chiqishiga
ʻ ʻ ʻ
asoslangan. Gaz hosil qilish usulining mohiyati shundaki, kimyoviy reaksiyalar
natijasida gazlar ajralib chiqadi, ular plastik massadan chiqishga harakat qilib,
g ovaklar hosil qiladi. Gaz hosil bo lishi uchun bunday massaga alohida modda
ʻ ʻ
– gaz hosil qiluvchi modda qo shiladi. Gaz hosil qilish usuli yordamida g ovak–
ʻ ʻ
beton (gaz–beton va gazli silikat), g ovak shisha, gazlangan plastmassalar
ʻ
olinadi.
Yuqori haroratlarda g ovaklikka erishish uchun qo llaniluvchi gaz hosil
ʻ ʻ
qiluvchilarda maksimal gaz hosil bo lish ko pchitiladigan massalar optimal
ʻ ʻ
qovushoqlik harorat chegaralarida yuzaga kelishi zarur, masalan, g ovak shisha
ʻ
ishlab chiqarishda – 700–900° С haroratda, gazlangan plastmassalarni
tayyorlashda esa taxminan 140–160° С da.
24

Ko pik hosil qilish usuli ʻ – g ovaklashtiriluvchi materialga ko pik hosil ʻ ʻ
qiluvchi – sirt faol moddalarni qo shish bilan suyuqlik, odatda suv, sirt
ʻ
tortishishini pasaytirishga asoslangan. Yuqori g ovak materiallarni olish uchun
ʻ
ko pchitish hosil qilish usuli maxsus tayyorlangan ko pchitish bilan bog lovchi
ʻ ʻ ʻ
modda yoki keramik shliker eritmasini aralashtirishga asoslangan, buning
natijasida uning qotishi bilan mustahkamlangan massaning g ovak tuzilmasi
ʻ
hosil bo ladi. Ko pik olish uchun ko pik hosil qiluvchi deb nomlanuvchi alohida
ʻ ʻ ʻ
sirt–faol moddalar qo llaniladi, u suyuqlikka, masalan, suvga ko pikka aylanish
ʻ ʻ
qobiliyatini beradi.
Mexanik dispergatsiya usuli sochiluvchan issiqlik izolatsiya
materiallarini tayyorlashda ishlatiladi, masalan, diatomitni maydalash va
asbestni titishda. Odatda, bu boshqa usullarda yordamchi usul bo lib xizmat
ʻ
qiladi. Qattiq materiallami maydalash va tuyish natijasida katta g ovaklikdagi
ʻ
sochiluvchan kukunsimon yoki tolasimon materiallar olinadi, ular issiqlik
izolatsiyasi uchun qo llaniladi. Maydalangandan so ng, alohida zarralar, qoida
ʻ ʻ
bo yicha, turli geometrik shakl va o lchamlarga ega bo lib, material hajmida
ʻ ʻ ʻ
tartibsiz joylashadi. Bir–biri bilan alohida nuqtalari va tomonlari bilan tutashib,
ular o zaro havo bo shliqlari va g ovaklar ko rinishida oraliqlar hosil qiladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Material xususiyati va maydalash usuliga ko ra, turli darajadagi bo shliqli
ʻ ʻ
mahsulot olish mumkin. Ishlab chiqarish sharoitida, berilgan zichlik yoki
g ovaklikka ega maydalangan mahsulot olishga imkon beruvchi texnologik
ʻ
usullar qo llaniladi. Maydalangan materialning bo shliqlari va g ovaklar
ʻ ʻ ʻ
darajasi, uning granulometrik yoki donadorlik tarkibiga bog liq.
ʻ
Tolasimon o zak (karkas)ni yaratish usuli
ʻ – mineral va shisha paxta
hamda fibrolitda yuqori g ovak tuzilmani yaratish uchun asosiy usul
ʻ
hisoblanadi. U boshqa materiallarda, masalan, o ‘z tarkibida asbest yoki yog och
ʻ
tolaga ega bo lgan materiallarda g ovaklik hosil qilishda sezilarli ahamiyatga
ʻ ʻ
ega. Bu usul toza ko rinishda issiqlik izolatsiya materiallari ishlab chiqarishda
ʻ
juda kam uchraydi. Ammo uni ko pincha boshqa g ovak hosil qiluvchi turlar
ʻ ʻ
(masalan, yuqori miqdordagi suv bilan qorishtirish usuli) bilan birgalikda,
25

tolasimon tuzilmali ko pgina issiqlik izolatsiya materiallarida g ovaklik hosilʻ ʻ
qilish uchun
qollaniladi. Bunday materiallarga, masalan, mineral va shishapaxtali
mahsulotlar, fibrolitlar kiradi. Bu materiallaming g ovak tuzilishi, asosan,
ʻ
material asosini tashkil qiluvchi tolalaming o zaro to qilishi hisobiga hosil
ʻ ʻ
boladi. O z elastikligi hisobiga tolaning material massasida tartibsiz
ʻ
joylashishida, materialning elastik–bikr tolasimon o ‘zagi hosil b o ladi.
ʻ
Bunday materiallardagi havo g ovaklari, shakli va olchamlari bo yicha bir
ʻ ʻ
jinsli emas, nisbatan yirik va, qoida bo yicha, birlashgan boladi. Uzun,
ʻ
mustahkam va elastik tolalar yuqori g ovaklikni qisqa va chidamsiz tolalarga
ʻ
nisbatan yaxshi ta’minlaydi. Ishlab chiqarish sharoitida yuqori g ovak tuzilmaga
ʻ
ega, elastik– bikr tolasimon o zakli materiallarni olish jarayoni, odatda, uchta
ʻ
asosiy texnologik jarayondan tashkil topgan: a) tola olish; b) mahsulotni
qoliplash; d) qoliplangan mahsulotlar xususiyatlarini stabilizatsiyalash. Tola
hosil bolishi o ziga xos dispergatsiya jarayonidir, lekin u yuqorida ko rilgan
ʻ ʻ
qattiq moddalarni oddiy maydalashda sochiluvchan donasimon materiallarda
g ovaklik (bo shliqlar) hosil qilish jarayonidan murakkabroq boladi.
ʻ ʻ
Tolalar turlicha usullar bilan olinadi, bir tomondan, bu uning kelib
chiqishi, turi, fizik holati va xususiyatiga bogliq bolsa, boshqa tomondan, tolaga
qo yilayotgan talablarga ham bogliq. Tolaga aylanayotgan material organik yoki
ʻ
noorganik bolishi mumkin. Tolasimon tuzilishli issiqlik izolatsiya materiallarini
tayyorlash uchun organik moddalaming asosiy turi bolib yog och hisoblanadi.
ʻ
Undan fibrolit tayyorlashda ishlatiladigan yog och shersti va yog och tolali
ʻ ʻ
plitalarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan yog och tola olinadi. Bu
ʻ
holatlarda yog ochni dispergatsiyalash usullari turlicha boladi. Yog och sherstini
ʻ ʻ
yog och shersti stanogi deb nomlanuvchi uskunada yog ochni mexanik qayta
ʻ ʻ
ishlash yo li bilan, yog och tolani esa maydalash jarayonida yog ochga mexanik
ʻ ʻ ʻ
va fizik–kimyoviy omillar bilan murakkab ta’sir ko rsatish yo li bilan olinadi.
ʻ ʻ
Tola olish uchun dispergatsiyaning barcha usullari qo llaniladi: mexanik, termik,
ʻ
fizik–kimyoviy, gidravlik, aerodinamik. Ayniqsa, dispergatsiyalanadigan
26

materialga bir qator texnologik omillar bilan aralash (kombinatsiyali) ta’sir ko pʻ
hollarda ancha samaralidir. Masalan, yog ochni tolaga defibratorli maydalashda
ʻ
mexanik kuchlar va buglash; asbestni ho l titishda esa mexanik va gidravlik
ʻ
omillar ta’sir ko rsatadi. G ‘ovakligi faqat elastik–bikr tolasimon o zak bilan ta
ʻ ʻ
’minlanuvchi issiqlik izolatsiya mahsulotlari kam miqdorda bo ladi.
ʻ
Yuqori sifatli mineral paxta markazdan qochma puflash orqali ishlab
chiqariladi. Uning texnologik xususiyatlari shundan iboratki, pechdan erigan
eritma idishga kiradi, uning tagida
juda ko p mayda teshiklar (qoliplar)
ʻ
bor. Eritma, qoliplardan o tib,
ʻ
diametri 1–2 mm bo lgan ingichka
ʻ
oqimlarga aylanadi, keyin
portlatiladi. Puflangan oqimlarning
kichik qalinligi tolali bo lmagan
ʻ
qo shimchalarning deyarli yo qligini
ʻ ʻ
ta’minlaydi. Tolalini tolaga
aylantirish jarayoni tolaning barcha usullari uchun tola–tolali kameralarda
amalga oshiriladi. Olingan tola kameraning pastki qismiga tushadi, bu tasma va
plastinkali konveyerdir. Havo doimo pastdan yuqoriga qarab yo nalishda
ʻ
so riladi, bu esa tolalarning cho kishiga yordam beradi. Tolali tolasi
ʻ ʻ
kamerasidan chiqishda oldin rulon bilan bosiladi, alohida plitalarga bo linadi
ʻ
yoki qog oz varaqlari bilan rulonga o raladi. Mineral paxta tolalari odatda
ʻ ʻ
uzunligi 2 dan 10 mm gacha, diametri esa 8 mikrondan oshmaydi. Mineral paxta
navi 0,002 MPa qo shimcha to lovi ostida aniqlanadi. Issiqlik o tkazuvchanligi
ʻ ʻ ʻ
0,04 Vt/(m ) dan oshmaydi.
⸱℃
27

1.4–rasm. Mineral paxta ishlab
chiqarish texnologiyasi .
Mineral va organik xomashyoni
qizdirish yo li bilan ko pchitish usuliʻ ʻ
g ovaklardagi havoning kengayishi yoki
ʻ
kimyoviy bog langan
ʻ namlikning
bug lanishida hosil bo lgan suvli bug
ʻ ʻ ʻ
hisobiga material hajmining oshishiga
asoslangan. Bunday usul bilan ko pchitilgan
ʻ vermikulit va perlit olinadi, hamda
natural probkani kislorodsiz muhitda qizdirish yo l bilan ham issiqlik izolatsiya
ʻ
mahsulotlari olinadi. Ayrim tog jinslari va alohida minerallar ko pchish, ya’ni
ʻ ʻ
ularni yuqori haroratlargacha tez qizdirilganda hajmda kattalashish xususiyatiga
egadir. Buning oqibatida, bunday materiallarda yuqori g ovaklik tuzilish hosil
ʻ
bo ladi. Bu materiallarga mineral vermikulit, perlitli tog jinslari, tuproqning
ʻ ʻ
ko pgina turlari kiradi.
ʻ
Mineral xomashyoning turli ko rinishlarida bu xususiyat bir xil darajada
ʻ
emas. Ko pchish darajasi xarakteristikasi uchun, odatda, materialning ko pchish
ʻ ʻ
koeffitsiyenti K
k , ya’ni ko pchish materialining qizitilgandan keyingi hajmi
ʻ V
2
ning qizitilgungacha hajmi V
l ga nisbati qollaniladi. Bunday materiallaming
hajmiy oglrligi qizdirish natijasida kamayishi sababli, material hajmining
qizitilgungacha va qizitilgandan keyingi nisbati o miga, qizitilgungacha absolut
ʻ
quruq holatdagi y
hl va qizitilgandan keyingi y
h2 hajmiy og irliklar nisbatini, faqat
ʻ
teskari bog liqlikda qo llash mumkin.
ʻ ʻ
Shunday qilib:
Ko pchish koeffitsiyenti faqat xomashyoning tabiiy xususiyatlarigagina
ʻ
bog liq bo lib qolmasdan, balki uni qizdirish sharoitlariga (maksimal harorat va
ʻ ʻ
uni ko tarish tezligiga) ham bog liq. Shuning uchun, bir xil turdagi mineral
ʻ ʻ
xomashyo uchun ko pchish koeffitsiyenti katta chegarada tebranishi mumkin.
ʻ
28

Vermikulitda ko pchish koeffitsiyenti kattaligi 1000°ʻ С yaqin haroratda tez
qizdirishda (3–5 sek) 20–25 ga yetadi, ayrim hollarda esa bundan ham katta
bo ladi. Amalda qizdirish bir necha muddatga cho zilib, ko pchish koeffitsiyenti
ʻ ʻ ʻ
10–12 ga teng bo ladi. Ko pchish koeffitsiyenti xomashyo zarralari kattaligiga
ʻ ʻ
ham bog liq. Masalan, ishlab chiqarish sharoitida zarralari kattaligi 1,5 mm dan
ʻ
katta bo lmagan perlit (qumli perlit)ni qizdirilganda ko pchish koeffitsiyenti 6
ʻ ʻ
dan kam bo lmasligi, xuddi shu xomashyoning qismchalari kattaligi 3 dan 10
ʻ
mm gacha (perlitli shag al) bo lganda 4 dan kam bo lmasligi kerak.
ʻ ʻ ʻ
Keramzit ishlab chiqarish uchun ishlatiluvchi qizil g isht tuproqlarida
ʻ
ko pchish koeffitsiyenti 2 dan 5 gacha tebranadi. Ayrim turdagi mineral
ʻ
xomashyolarda ko pchish va g ovaklik hosil bo lishining sababi bo lib, ulardan
ʻ ʻ ʻ ʻ
yuqori haroratlarda suvli bug yoki gazning ajralib chiqishi xizmat qiladi.
ʻ
Bunday xomashyoning bir turi qizdirilganda yumshaydi, bu esa ularda g ovaklar
ʻ
hosil bo lishiga yordam beradi. Boshqa tur xomashyolar esa o z fizik holatini
ʻ ʻ
o zgartirmaydi, lekin darzlanib, qizdirishdan avvalgi qismlardan ham maydaroq
ʻ
qismchalarga bo linadi, bu esa yuqori g ovakli struktura hosil bo lishiga olib
ʻ ʻ ʻ
keladi. Birinchi turdagi xomashyoga perlit va obsidian kiradi, ular vulqon
jinslari bo lib, qizdirilganda ulardagi suv bug lari ta’sirida ko pchiydi.
ʻ ʻ ʻ
Ikkinchi turdagi xomashyoga vermikulit kiradi, u yuqori gidratli slyuda
turi bo lib, qizdirilganda o ‘ziga xos plastinkasimon g ovaklar donalari hosil
ʻ ʻ
bo lishi bilan hajmi oshadi. Tuproqlami ko pchitish va ularda g ovaklar hosil
ʻ ʻ ʻ
qilish jarayoni hali yaxshi o rganilmagan. G ovaklar kattaligi va ularning
ʻ ʻ
materialda bir tekisligini boshqarish qiyin. Shuning uchun, tuproqli xomashyoda
yuqori g ovaklik hosil qilish usuli issiqlik izolatsiya materiallari ishlab chiqarish
ʻ
uchun amaliy ahamiyatga ega emas [4].
Ko pchitilgan perlit texnologiyasi asoslari:
ʻ Perlitli issiqlik izolatsion
materiallar ishlab chiqarishda asosiy texnologik jarayon bu – tabiiy perlitni
pishirishdir, bunda u ko pchiydi. Tog jinslari va minerallami ko pchitish
ʻ ʻ ʻ
jarayonining samaradorligi ko pchitishning koeffitsiyenti bilan xarakterlanadi.
ʻ
Ushbu holda bu ko rsatkich kattaligi quyidagilarga bog liq:
ʻ ʻ
29

a) xomashyoning kimyoviy tarkibi va, xususan, uning tarkibidagi ishqorli
oksidlarga;
b) xomashyodagi suvning umumiy miqdori;
d) xomashyoning tabiiy g ovakligiga;ʻ
e) xomashyo bo lakchalari o lchamiga;
ʻ ʻ
f) haroratni ko tarilish tezligi va eng yuqori haroratni material ko tara
ʻ ʻ
olish davomiyligiga.
Ko pchitilgan perlitga bog lovchi moddalarni qo shib, ikki ko rinishdagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
issiqhk izolatsion mahsulotlar tayyorlash mumkin:
a) pishirilmaydigan – asbest–perlitli, qo llash harorati 600°
ʻ С gacha;
b) pishiriladigan – keramik–perlitli, qo llash harorati 900°
ʻ С gacha.
Ko pchitilgan perlit bunday mahsulotlarda yuqori g ovaklik to ldiruvchisi
ʻ ʻ ʻ
rolini bajaradi. U xomashyo aralashmalarining asosiy komponenti bo lib,
ʻ
ulardan mahsulotlar qoliplanadi; mahsulotlaming xususiyatlari bu
aralashmalardagi ko pchitilgan perlit miqdori, uning granulometrik tarkibi va
ʻ
donalarning saqlanishiga bog liqdir.
ʻ
Asbest va bog lovchi moddalar (sement, eruvchan shisha, bitum va h.k.)
ʻ
qo shilgan ko pchitilgan perlitdan plitalar, qobiqlar va segmentlar tayyorlanadi.
ʻ ʻ
Plitalar quyidagi o lchamlarga ega bo ladi, mm da: uzunligi 500, eni 500,
ʻ ʻ
qalinligi 30, 40, 50 va 60. Pishirilmaydigan perlit materiallaming alohida turi bu
– olovbardosh issiqlik izolatsion perlit–betondir.
Perlit–betonning 500–800 kg/m 3
hajmiy og irligida, uning issiqlik
ʻ
o tkazuvchanlik koeffitsiyenti 0,09–0,22 kkal/m • soat • grad ni tashkil qiladi;
ʻ
harorat oshishi bilan issiqlik o tkazuvchanlik koeffitsiyenti sezilarli–sezilmas
ʻ
oshadi. Perlit–betonning siqilishdagi mustahkamligi 25–50 kg/sm 2
oraliqda
bo ladi. Olovbardosh issiqlik izolatsion perlit–betonni qo llash harorati 500°
ʻ ʻ С
ga yetadi. Bundan yuqori haroratlarda cho kish ro y beradi, yoriqlar hosil
ʻ ʻ
bo ladi va mustahkamlik kamayadi. Ko pchitilgan perlitli issiqlik izolatsion
ʻ ʻ
keramik bog lovchili mahsulotlami (yong inga chidamli plastik tuproq yoki
ʻ ʻ
diatomit) plita, g isht, qobiq yoki segmentlar ko rinishida chiqarish mumkin.
ʻ ʻ
30

Ko pchitilgan perlit qumining hajmiy og irligi 200 kg/mʻ ʻ 3
dan oshmasligi kerak.
Bog lovchi sifatida ishlatiluvchi quruq diatomit kukunining to kma hajmiy
ʻ ʻ
og irligi 500 kg/m
ʻ 3
dan oshmasligi kerak.
Ko pchitilgan vermikulitli mahsulotlar texnologiyasi:
ʻ Ko pchitilgan ʻ
vermikulitdan, bog lovchi moddalar qo shib, ikki turdagi issiqlik izolatsiya
ʻ ʻ
mahsulotlari tayyorlash mumkin:
a) pishirilmaydigan – qo llash harorati 600°
ʻ С gacha bo lgan asbest– ʻ
vermikulitli va vermikulit–betonlar;
b) pishiriladigan – qo llash harorati 1100°
ʻ С gacha bo lgan keramik– ʻ
vermikulit.
Bunday mahsulotlaming ikkala turini ishlab chiqarishda ishlatilgan
vermikulit donalarining qimmat sifatlaridan: o ziga xos g ovaklik, past hajmiy
ʻ ʻ
og irlik, elastiklik, yuqori haroratga chidamlilik va boshqa sifatlaridan to liqroq
ʻ ʻ
foydalanish lozim. Bunday mahsulotlarda ko pchitilgan vermikulit yuqori
ʻ
g ovak
ʻ
to ldiruvchi vazifasini bajaradi. U mahsulotni shakllantiruvchi xomashyo
ʻ
qorishmalarining asosiy komponenti hisoblanadi: bu qorishmalardagi
ko pchitilgan vermikulitning mavjudligi va uning donalarining saqlanishi
ʻ
mahsulot xususiyatlariga katta ta’sir ko rsatadi.
ʻ
1.3. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh materiallarni xom
ʻ
ashyosi, asosiy xossalari va ular asosida qurilish materiallari
Pishirilmaydigan asbest vermikulit mahsulotlar: Asbest va bog lovchi
ʻ
moddalar qo shilgan ko pchitilgan vermikulitdan
ʻ ʻ plita, qobiq va segmentlar
shakllanadi. Plitalar uzunligi 500 va 100 mm, eni 500 mm, qalinligi 30, 40 va 50
mm bo ladi. Bu mahsulotlar quyidagi ko rsatkichlar bilan
ʻ ʻ xarakterlanadi: hajmiy
og irligi 250 dan 350 kg/m
ʻ 3
gacha, egilishdagi mustahkamlik chegarasi 2 dan
2,5 kg/sm 2
gacha, issiqlik o tkazuvchanlik
ʻ koeffitsiyenti 25° С da 0,08–0,09
kkal/m • soat • grad dan ko p emas.
ʻ Uzunligi 500 mm bo lgan qobiq va ʻ
31

segmentlar diametri 45 dan 375 mm gacha bo lgan quvurlar izolatsiyasi uchunʻ
mo ljallangan.
ʻ
Ko pchitilgan vermikulitning granulometrik tarkibi mayda va yirik
ʻ
donalaming aniq munosabatiga ega bo lishi kerak. Mayda donalar (1–2 mm
ʻ
gacha) yirik donalar orasini to ldiradi, bunga ko ra mahsulotlarning ochiq
ʻ ʻ
g ovakligi pasayadi, ularning zichligi va mustahkamligi esa oshadi, bu issiqlik
ʻ
o tkazuvchanlikni birmuncha oshiradi. Ammo bunday mahsulotlar, faqat yirik
ʻ
donalarga ega bo lgan mahsulotlarga qaraganda, harorat oshishida issiqlik
ʻ
o tkazuvchanlik koeffitsiyentining kam oshishi bilan xarakterlanadi.
ʻ
Mahsulotlar ishlab chiqarish uchun ishlatiluvchi ko pchitilgan vermikulitning
ʻ
hajmiy og irligi 100–120 kg/m
ʻ 3
dan oshmasligi kerak. Vermikulitga
qo shimchalar sifatida asbest va turli boglovchi moddalar (sement, gips,
ʻ
diatomit, plastik tuproq, eruvchan shisha, bitum, kraxmal, sintetik smola) xizmat
qiladi.
Bog lovchi modda turini tanlash mahsulotni qo llash sharoitlari, ularning
ʻ ʻ
xususiyatlari hamda ularni ishlab chiqarish usuli bilan aniqlanadi. Shunga ko ra,
ʻ
noorganik moddalar yuqori harorat chidamliligiga va katta hajmiy og irlikka ega
ʻ
mahsulotlar tayyorlash uchun xizmat qiladi; ular odatda, suspenziyalar
ko rinishida qo shiladi. Organik bog lovchilar yengilroq, ammo harorat
ʻ ʻ ʻ
chidamliligi kamroq mahsulotlar olish imkoniyatini yaratadi; ular emulsiyalar
ko rinishida qo shiladi. Mahsulot sifati aralash, ya’ni mineral–organik
ʻ ʻ
bog lovchilami qo llashda yaxshilanadi, masalan, bitum–betonitli yoki bitum–
ʻ ʻ
diatomitli pastalar. Organik moddalar (bitum va sintetik smolalar) suvga
chidamlikni oshiradi va mahsulotlaming suv shimishini pasaytiradi. Noorganik
moddalar mahsulot mustahkamligini oshiradi. Ma’lumki, asbest tolalari katta
mustahkamligi bilan farqlanib, ko pchitilgan vermikulitning alohida donalarini
ʻ
mustahkamlaydi va mahsulotdagi mexanik kuchlanishlarning bir qismini o ziga
ʻ
qabul qiladi. Asbest tolalari qanchalik uzun bolsa, uning armaturalash vazifasi
shunchalik kuchliroq namoyon bo ladi va mahsulot mustahkamligi ortadi.
ʻ
32

Issiqlik izolyatsiya vermikulit betonlari: Ko pchitilgan vermikulit vaʻ
sementdan hajm og irligi 300 dan
ʻ 900 kg/m 3
gacha, siqilishdagi mustahkamlik
chegarasi 3 dan 25 kg/m 2
gacha yengil betonlar olish mumkin. Vermikulit va
sementning (600 marka) 1:1 og irlik nisbatida
ʻ hajmiy og irligi 500 kg/m ʻ 3
,
siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 5 kg/sm 2
va issiqlik koeffitsiyenti 0,09
kkal/m • soat • grad bo lgan
ʻ beton olinadi. Sement sarfining oshishida
vermikulit beton mustahkamligi ortadi, ammo bunday betonning
mustahkamligining ortishi uni tayyorlashga ketgan sement sarfi oshishiga mos
kelmaydi. Shunga ko ra, sement sarfini 1,5 baravar oshirishda, mustahkamlik
ʻ
20% ga, 2,5 baravarda – 40% ga, faqatgina sement sarfini 4 marta
oshirgandagina, beton mustahkamligi 2,4 marta oshadi va 12 kg/sm 2
ga yetadi.
Bundan ko rinadiki, sement sarfini oshirish
ʻ vermikulit beton mustahkamligini
oshirish omili bo lib xizmat
ʻ qila olmaydi. Bunga ko pchitilgan vermikulitning ʻ
o ziga xos g ovaklik xususiyati sabab bo lib, u vermikulit donalarini sement
ʻ ʻ ʻ
bilan qattiq yopishishiga yo l qo ymaydi.
ʻ ʻ
Vermikulit–keramik mahsulotlar: Keramik bog lovchili (yong inga
ʻ ʻ
chidamli plastik tuproq, trepellar) ko pchitilgan vermikulitdan issiqlik izolatsiya
ʻ
mahsulotlarini g isht, g ilof va segmentlar ko rinishida chiqarish mumkin.
ʻ ʻ ʻ
Ko pchitligan vermikulit va bunday tuproqli mahsulotlar hajmiy og irligi 350–
ʻ ʻ
450 kg/m 3
, issiqlik o tkazuvchanlik koeffitsiyenti 50°
ʻ С da 0,07–0,08 kkal/m •
soat • grad, mustahkamlik chegarasi: siqilishda 4–15 kg/sm 2
va egilishda 2–3 kg
sm 2
ga tengdir. Olovbardoshligi 1350° С dan kam emas. Shixta 100 va 150
markali ko pchitilgan vermikulitdan va maydalangan olovbardosh tuproqdan,
ʻ
3:1 yoki 4:1 (og irlik bo yicha) nisbatda tashkil topgan. Shixtaning bunday
ʻ ʻ
tarkibi tajriba yo li bilan topilgan bo lib, optimaldir, chunki plastik tuproqning
ʻ ʻ
kamligida mahsulot mustahkamligi pasayadi, uni ko proq qo shganda esa
ʻ ʻ
mahsulot hajmiy og irligi ortib ketadi.
ʻ
Ko pchitilgan vermikulit va uning mahsulotlarini qo llash
ʻ ʻ
Vermikulitni xalq xo jaligida qo llash sohasi keng va turli–tumandir.
ʻ ʻ Hozirgi
vaqtda vermikulitning bosh iste’molchilari bu – qurilish va sanoat issiqlik
33

izolatsiyasidir. Ko pchitilgan vermikulit boshqa sochiluvchan issiqlik izolatsiyaʻ
materiallariga qaraganda, yuqori haroratga chidamliligi bilan farqlanadi. Bu
sifatlariga ko ra, u kimyoviy apparaturalar va boshqa
ʻ yuqori haroratli
obyektlaming issiqlik izolatsiyasi uchun qo llaniladi.
ʻ
Ko pchitilgan vermikulit akustik suvoq qorishmalar va issiqlik izolatsion
ʻ
betonlarda yuqori samarali to ldiruvchi sifatida ishlatiladi. Vermikulit
ʻ
mahsulotlari issiqlik izolatsiya, akustik va dekorativ xususiyatlariga ko ra,
ʻ
sanoat va fuqaro qurilishida qo llaniladi. Vermikulit plitalar sanoat binolarining
ʻ
cherdaksiz yopilmali uskunalari uchun, turar–uylaming yerto lalarida devorlar
ʻ
va to siqlami isitish uchun xizmat qiladi. Ular yig ma temir–beton plitali
ʻ ʻ
uylaming qavatlararo orayopmalarida tovush izolatsiyasi uchun ham xizmat
qiladi. Bunday plitalar yong inga qarshi to siqlar va teatrlarning yong inga
ʻ ʻ ʻ
qarshi to siqlari uskunalarida ishlatiladi. Vermikulit plitalar Moskvadagi
ʻ
Markaziy stadion (Lujniki) va Varshavadagi Madaniyat Saroyi
konsturksiyalarida qo llanilgan quvurlar izolatsiyasi uchun xizmat qiladi.
ʻ
Organik bog lovchili mahsulotlar (vermikulit–bitum plitalar) manfiy
ʻ
haroratlarda, masalan, muzlatkich inshootlarida yong indan himoya belbog lari
ʻ ʻ
uchun ishlatiladi.
Noorganik bog lovchi vermikulit mahsulotlari issiq agregatlaming qaynoq
ʻ
yuzalarini izolatsiyalaydi. Zavod pechlarini qurishda vermikulit plitalar boshqa
issiqlik izolatsion materiallariga, masalan, diatomit keramik va shamotli yengil
g ishtlarga nisbatan samaraliroqdir. Vermikulitli suvoq qorishma bilan
ʻ
binolarning metall konstruksiyalarini yong inlarda yuqori haroratlardan
ʻ
himoyalash uchun qoplanadi. Yog och tolali va yog och qirindili plitalarni
ʻ ʻ
ishlab chiqarishda ko pchitilgan vermikulitni qo shish, ularning dekorativ va
ʻ ʻ
yong inga qarshi sifatlarini yaxshilaydi: ularga chiroyli tashqi ko rinish beradi
ʻ ʻ
va qiyin yonuvchi qurilish materialiga aylantiradi. Bundan tashqari, bunday
plitalarga ko pchitilgan vermikulitni qo shish ularning issiqlik va tovush
ʻ ʻ
izolatsion xususiyatlarini oshiradi.
34

Issiqlik–fizik xossalar : Qurilish materiallarining issiqlik
o tkazuvchanligi material skeleti, g ovakligiga to lgan havo va namlikningʻ ʻ ʻ
issiqlik o tkazuvchanligi funksiyasidir. Material skeleti amorf moddadan iborat
ʻ
bo lsa, kristall tuzilishdagi materialga nisbatan issiqlik oqimini kam o tkazadi.
ʻ ʻ
Material g ovakligida namlik yuqori bo lsa, issiqlik oqimi tezlashadi. Shuning
ʻ ʻ
uchun material g ovakligining quruq havoga to lishi maqsadga muvofiqdir. Bu
ʻ ʻ
holatda quruq havoning issiqlik o tkazuvchanlik koeffitsienti minimal bo lib,
ʻ ʻ
0,023 Vt/(m
⸱ o
C) tashkil etadi. Material g ovakligi suvga to la bo lsa, issiqlik ʻ ʻ ʻ
o tkazuvchanlik havo bilan to lganga nisbatan 25 marta yuqori bo ladi (Vt/(m
ʻ ʻ ʻ ⸱
o
C). Qurilish materiali g ovakligida suvning muzlashi issiqlik o tkazuvchanlikni
ʻ ʻ
keskin oshirada, chunki, muzning issiqlik o tkazuvchanligi 2,32 Vt/(m
ʻ ⸱ o
C)
tashkil etadi. Shu sababli qurilish tizimida issiqlik izolyatsiya materiallarini
namlanishdan va muzlashdan saqlash zarur Ba’zi qurilish materiallaridan
(magnezial bog lovchili olovga bardoshli buyumlar, metallar) tashqari,
ʻ
ko pchilik materiallarda harorat ta’sirida issiqlik oqimi tezlashadi. Ushbu holat
ʻ
issiqlik agregatlari va teplotrassalarni izolyatsiyalashda hisobga olinadi va
“Qurilish issiqlik texnikasi” QMQ ga asoslanib me’yorlashtiriladi.
Issiqlik uzаtilishigа qаrshilik – K= Vt/(m
⸱ o
C) koeffitsienti bilаn
tаvsiflаnаdi. Bu koeffitsient to siqning bir kvаdrаt metri orqаli uning ichki vа
ʻ
tаshqi sirtlаri o rtаsidаgi hаrorаtning fаrqi bir grаdusgа teng bo lgаndаgi issiqlik
ʻ ʻ
oqimining energiyаsini аniqlаb berаdi [5].
Fizik–mexanik xossalari : Issiqlik izolyatsiya materiallarning siqilishdagi
mustahkamligi materialning yuklama (zo riqish) ta’sirida 10%
ʻ
deformatsiyalanishi bilan aniqlanadi. Bunda buyumning qalinligi 10%
o zgaradi. Materialning siqiluvchanligi muayyan yuklama ta’sirida qalinligini
ʻ
o zgartirish qobiliyatiga aytiladi. Siqiluvchanligi jihatidan materiallar
ʻ
quyidagicha tavsiflanadi: yumshoq M–deformatsiyalanish 30% yuqori;
yarimbikr PJ. Issiqlik deformatsiyalanish 6–30%; bikr J–deformatsiyalanish
ko pi bilan 6%. Siqiluvchanlik 0,002 MPa solishtirma yuklama ta’sirida
ʻ
siqilishdan hosil bo lgan deformatsiya bilan izohlanadi.
ʻ
35

Issiqlik izolyatsiya materiallarining siqilishdagi mustahkamlik chegarasi
0,2– 2,5 MPa atrofida bo ladi. Tolali materiallar (plitalar) mustahkamligi asosanʻ
egilishdagi mustahkamlik chegarasi bilan belgilanadi. Noorganik
materiallarning egilishdagi mustahkamligi 0,15–0,5 MPa, yog och tolali
ʻ
pressmateriallarniki esa 0,4–2 MPa bo ladi. Mineral tolali paxta, shisha tolali
ʻ
paxta, asbest karton kabi egiluvchan issiqlik izolyatsiya materiallari
cho zilishdagi mustahkamlik chegarasi bilan xarakterlanadi. Issiqlik izolyatsiya
ʻ
materiallarining mustahkamligi bog lovchining turiga, tayyorlash
ʻ
texnologiyasiga bevosita bog liq bo ladi. Ularning mustahkamligi tashish,
ʻ ʻ
saqlash, montaj qilish va ishlatilish davrida butunligini kafolatlashi kerak.
Issiqlik izolyatsiya materiallarining suv shimuvchanligi juda katta oraliqda
o zgaradi.
ʻ
Masalan, o ta yengil penoplastlarning massa bo yicha suv shimuvchanligi
ʻ ʻ
xususiy massasiga nisbatan 20–40 marta katta bo lishi mumkin. Material
ʻ
g ovaklari yopiq bo lsa, suv shimuvchanligi kam bo ladi. Materiallarning suv
ʻ ʻ ʻ
shimishi issiqlik izolyatsiyasi xususiyatlarini keskin kamaytiradi va shu bilan
birga mustahkamligini pasaytiradi. Ularning suv shimuvchanligini kamaytirish
maqsadida tarkibiga gidrofobizatsiyalovchi qo shimchalar qo shish, yuzasini
ʻ ʻ
gidroizolyatsion materiallar bilan qoplash va zichlashtiruvchi moddalarni yuzaki
(5–10mm) shimdirish va boshqa usullarni qo llash mumkin. Binolar qurilishida
ʻ
issiqlik izolyatsiya materiallarining ishlatilishi xonalarni devorlar orqali tabiiy
shamollashiga qarshilik qilmaydi.
Turar–joy binolarida devorlar va to suvchi konstruksiyalar gaz va havo
ʻ
o tkazuvchan bo lishi maqsadga muvofiqdir. Namlik yuqori bo lishi ehtimoli
ʻ ʻ ʻ
mavjud bo lgan sanoat binolari issiqlik izolyatsiya materiallari bilan
ʻ
qoplanganda xonaning ichki tomonidan kafolatli gidroizolyatsiya vositalari bilan
himoyalanishi kerak. Issiqlik izolyatsiya materiallari yonuvchanligi 800–8500 o
C
haroratda 20 daqiqa davomida ushlab turish natijasida aniqlanadi. Har bir
material uchun ishlatish ruxsat etilgan harorat belgilangan bo lib, ushbu
ʻ
chegaradan yuqori haroratda buyumlarning fizik–mexanik xossalari o zgarishi
ʻ
36

mumkin. Yonadigan materiallar ishlatilganda ularni yonishdan saqlash chora–
tadbirlarini ko rish maqsadga muvofiqdir.ʻ
Issiqlik izolyatsiya materiallari bevosita kimyoviy va biologik agressiv
muhitlarda ishlatilmasa ham, agressiv gazlar, bug lar ularni vaqt davomida
ʻ
buzilishiga sabab bo ladi. Korroziya jarayoni issiqlik izolyatsiya materiallariga
ʻ
konstruktiv xususiyatlar ham berilganda yuz berishi ehtimoli yuqori bo ladi.
ʻ
Mineral bog lovchilar asosidagi issiqlik izolyatsiya materiallari odatda kuchsiz
ʻ
kislotalar, ishqorlar, tuz eritmalari va biologik muhitlarga chidamli bo ladi.
ʻ
Material kuchli kislota va ishqorlar ta’sirida bo lishi ehtimoliga qarab polimer
ʻ
bog lovchilarning turi tanlanishi mumkin. Masalan, rangli metallurgiya
ʻ
sexlarida furan, epoksid, fenol–formaldegid polimerlari asosidagi issiqlik
izolyatsiya materiallari ishlatiladi. Organik bog lovchilar (yelimlar, kraxmal,
ʻ
karboksilmetilsellyuloza) va to ldirgichlar (yog och, kanop) asosidagi issiqlik
ʻ ʻ
izolyatsiya materiallari biologik muhitlar ta’siriga, ya’ni mikroorganizmlar,
zamburug lar, chumoli va termitlarga chidamli bo lishi kerak. Biologik
ʻ ʻ
muhitlarga chidamliligini oshirish uchun issiqlik izolyatsiyasi muteriallari
tarkibiga antiseptik moddalar kiritish va namlanishdan himoyalash maqsadga
muvofiqdir.
Issiqlik izolyatsiyalovchi materiallarning asosiy xususiyati–material
hajmida bo shliqlarning ko pligi. Teshiklarni to ldiruvchi gazlar, qattiq
ʻ ʻ ʻ
moddalarga qaraganda issiqlik o tkazuvchanligi juda past (bu gaz
ʻ
molekulalarining bir–biridan uzoqligi bilan izohlanadi, bu esa ularni issiqlik
energiyasini uzatishni qiyinlashtiradi). Shunday qilib, havoning issiqlik
o tkazuvchanligi
ʻ λ = 0,023 Vt/(m ⸱ o
C) . Bu ko rsatkich tinch holatda havo orqali ʻ
issiqlik uzatilishi uchun amal qiladi. Havo harakati (xususan, konveksiya) ancha
kuchli issiqlik almashinuviga yordam beradi. Shuning uchun issiqlik izolyatsion
material asosan havodan iborat bo lishi kerak.
ʻ
Issiqlik o tkazuvchanligi va material strukturasining bir xilligiga sezilarli
ʻ
ta’sir ko rsatadi. Materialning o rtacha zichligi asosan uning g ovakliligiga
ʻ ʻ ʻ
bog liq. Shu bilan birga, g ovaklik – bu materialning issiqlik o tkazuvchanligiga
ʻ ʻ ʻ
37

bog liq bo lgan asosiy omil. Shuning uchun, bilan ma’lum chegaralar ichidaʻ ʻ
Yetarli darajada aniqlik bilan zichlik va issiqlik o tkazuvchanligi o rtasidagi
ʻ ʻ
bog liqlikni chiziqli deb hisoblash mumkin. Materialning o rtacha zichligi
ʻ ʻ
qanchalik past bo lsa, undagi teshiklar shunchalik ko p bo ladi va issiqlik
ʻ ʻ ʻ
o tkazuvchanligi past bo ladi.
ʻ ʻ
Quyidagi issiqlik izolyatsiya materiallari markalari (kg/m 3
) tashkil etilgan:
D15, D25, D35, D50, D75, D100, D125, D150, D200, D250, D300, D350,
D400, D500, D600. Issiqlik izolyatsiyalovchi materiallarning zichligi bo yicha
ʻ
sinfini o rnatish maqsadga muvofiqligi issiqlik o tkazuvchanligini aniqlash bilan
ʻ ʻ
solishtirganda zichlikni hisoblashning soddaligi bilan ko rsatiladi. Namlik
ʻ
materiallarning issiqlik o tkazuvchanligiga sezilarli ta’sir ko rsatadi, chunki
ʻ ʻ
materialning g ovaklerindeki havoni almashtiradigan suv
ʻ λ = 0,58 Vt/(m ⸱ o
C ) ga
ega, bu havodan 25 baravar yuqori. Suv muzlab qolsa, materialning issiqlik
o tkazuvchanligi oshadi, chunki muz uchun
ʻ λ = 2,32 Vt/(m ⸱ o
C) . Shuning uchun
issiqlik izolyatsiya materiallari namlikni minimal darajada o zlashtirishi va ish
ʻ
paytida quruq qolishi maqsadga muvofiqdir.
Bunga erishish yo llari yopiq g ovaklik, materialning gidrofobikligi va
ʻ ʻ
issiqlik izolyatsiyasining quruq holatini ta’minlash uchun konstruktiv
choralardir. Issiqlik izolyatsiyasi uchun gigroskopik materiallar kerak emas.
Materialni gaz va bug o tkazuvchanligi uni yopiq inshootlarda ishlatishda
ʻ ʻ
muhim ahamiyatga ega. Issiqlik izolyatsiyalovchi materialning bug
ʻ
o tkazuvchanligi past bo lganida, u boshqa material bilan aloqa qiladigan joyda
ʻ ʻ
namlik to planishi mumkin, bu esa strukturaning bu joyida vayronagacha salbiy
ʻ
jarayonlarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin.
Issiqlik qarshiligi (issiqlikka chidamlilik) materialdan foydalanishning
chegaralangan harorati bilan baholanadi. Bu materialning kimyoviy tarkibiga
bog liq va organik materiallar uchun 10... 150
ʻ o
C dan oshmaydi. Mineral
izolyatsion materiallar, ularning tarkibiga qarab, 500... 800°C gacha qizdirishga
bardosh bera oladi. Yuqori harorat uchun maxsus yuqori haroratli va refrakter
issiqlik izolyatsiyasi ishlab chiqariladi.
38

Kimyoviy va biologik qarshilik. Issiqlik izolyatsiyalovchi
materiallarning yuqori g ovak tuzilishi va katta sirt maydoni ularni kimyoviyʻ
agressiv moddalarning ta’siridan himoyasiz qiladi. Namlik ko tarilganda tabiiy
ʻ
kelib chiqadigan organik materiallar osongina chiriydi. Kemiruvchilar
tomonidan ko plab izolyatsiya materiallari shikastlangan. Issiqlik
ʻ
izolyatsiyalovchi materiallarning bosim kuchi nisbatan past va 0,2 ... 2,5 MPa ni
tashkil qiladi. Materiallar sifatining barqarorligining ko rsatkichi 10% siqilish
ʻ
deformatsiyasidagi stressdir, chunki materialning siqilishi uning issiqlik
o tkazuvchanligini oshiradi. Quvvat kuchi>2,5 MPa bo lgan materiallarni
ʻ ʻ
mustaqil ravishda (o z–o zini qo llab–quvvatlovchi) konstruksiyalarni yopish
ʻ ʻ ʻ
uchun ishlatish mumkin. Kamroq bardoshli, tashuvchiga, materialga
biriktirilganda yoki undagi bo shliqlarni to ldirish uchun ishlatiladi. Qanday
ʻ ʻ
bo lmasin, issiqlik izolyatsion materialning kuchi tashish, saqlash, o rnatish va
ʻ ʻ
ish sharoitida uning xavfsizligini ta’minlaydigan darajada bo lishi kerak.
ʻ
Hozirgi kunda eng ko p ishlatiladigan issiqlik izolyatsion materiallar:
ʻ
Kengaytirilgan polistirol birinchi ma'lum polimer bo lib, uning birinchi
ʻ
polimerizatsiya jarayoni 1875 yilda Blyche va Hoffmann tomonidan kashf
etilgan. Bu qattiq, inert va engil materialdir. U shariklar shaklida taqdim etiladi,
unga pentan deb ataladigan kengaytiruvchi vosita qo shiladi, keyin bug ' bilan
ʻ
aloqa qilganda shariklar hajmi ularning hajmidan 20/40 baravargacha oshadi.
Ushbu materialning o ziga xos xususiyati shundaki, u yuqori texnik
ʻ
ko rsatkichlarga ega va an'anaviy bozor bilan raqobatbardoshdir; Aslida, bu
ʻ
ekologik toza material, ishlatish uchun qulay va osongina mavjud. Keyingi
o rinlarda esa mineral paxta, chiqindilardan tayyorlangan plitalar (arbolit),
ʻ
ko pikbeton va gazbeton va hokazolar kiradi [8].
ʻ
Ishlab chiqarilayotgan qurilish materiallarining turlarini kengaytirish,
mahalliylashtirish dasturi asosida zamonaviy, sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish
ulushini oshirish, import ulushini kamaytirish, sanoat chiqindilari asosida termik
bardosh devorbop materiallarni olish energosamarador bino inshootlar
qurilishida foydalanish bugungi kunning muxim masalalaridan biridir. Sanoat
39

chiqindilaridan foydalanib qurilish materiallari ishlab chiqarish atrofmuhitning
ifloslanishi muammosini hal etishga ko maklashadi va chiqindilar bilan bandʻ
bo lgan foydali er maydonlarini kengaytirilishga imkoniyat yaratiladi. Bugungi
ʻ
kunga kelib butun jahonda energosamarador uy–joylar qurish, qurilishda
ekologik toza materiallardan foydalanish muxim masalalardan biri bo lib
ʻ
kelmoqda. hozirgi kunda respublikamiz uy–joy qurilishida mahalliy energiya
tejamkor, olovbardosh va issiqlik izolyasiyalovchi qurilish materiallaridan
foydalanish har tomonlama qulay hisoblanib rivojlanib bormoqda.
Qurilish industriyasida sanoat chiqindilaridan foydalanib issiqlik
izolyasiylovchi qurilish materiallaridan samarali foydalanish, kelgusida
favqulotdagi xolatlarda yuzaga kelishi mumkin bo lgan noxush vaziyatlardan
ʻ
mumkin qadar kam talofat ko rishni ta'minlaydi. ilmfan va ilg or
ʻ ʻ
texnologiyalarning rivojlanishi natijasida, xozirgi paytda olovbardosh va issiqlik
izolyasiyalovchi devorbop materiallarning zamonaviy turlari ishlab
chiqarilmoqda. kam qavatli va yakka tartibdagi qurilishni rivojlantirish uy–joy
fondini ko paytirish bo yicha ishlarning asosiy yo nalishlaridan biri sifatida
ʻ ʻ ʻ
yuqori texnik–iqtisodiy ko rsatkichlarni birlashtirgan samarali qurilish
ʻ
materiallarini ishlab chiqarishni rivojlantirish va tashkil etishni talab qiladi [7].
I QISM bo yicha xulosalar
ʻ
40

Adabiyot manbalarini tahlil qilish, i ssiqlik himoyalovchi va
yong inbardosh qurilish materiallarining turlari, xom ashyosi va asosiyʻ
xossalarini tadqiq qilish asosida quyidagi xulosalar chiqarish mumkin :
a) Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh qurilish materiallarining kelib
ʻ
chiqishi va turlari va qo llanilishi bo yicha ma’lumotlar o rganildi;
ʻ ʻ ʻ
b) Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh materiallar ichida keng
ʻ
qo llaniladigan vermikulit va perlitning turlari, xususiyatlari ishlab chiqarish
ʻ
texnologiyasi o rganildi;
ʻ
v) Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh materiallar
ʻ ning asosiy
xossalari ko rib chiqildi.
ʻ
41

ASOSIY QISM
ASOSIY QISM
2.1. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh vermikulit plita olish uchunʻ
xom ashyolar tarkibi
Vermikulit (lot.vermiculis – chuvalchangsimon) – bu gidroslyudalar
guruxiga mansub mineral bo lib, qizdirilganda ko pchiydigan material
ʻ ʻ
hisoblanadi. Vermikulit past haroratli gidrotermal jarayonlar xamda magnezial
va magnezial–temirsimon slyudalar, flogopit va biotitlarning xavoda yemirilishi
42

natijasidagi mahsulot xisoblanadi. Ko pchitilgan vermikulit mineralini yuqoriʻ
haroratda kuydirish orqali olinadi. Vermikulit va u asosidagi buyumlar olish
nazariyasi va amaliyotiga Ya.A.Axtyamov, K.N.Dubenetskiy va A.P.Pojninlar
katta xissa qo shishgan.
ʻ
Ko pchitilgan vermikulit donalari kubsimon shaklga ega bo lsa,
ʻ ʻ
gidroslyuda donalari plastinasimon shaklga ega. O rtacha zichligiga ko ra
ʻ ʻ
ko pchitilgan vermikulit GOST 12865–67da belgilanganidek 100, 150 va 200
ʻ
markalarga bo linadi. Ko pchitilgan vermikulit donalarining o lchamlariga ko ra
ʻ ʻ ʻ ʻ
uch guruhga bo linadi: yirik – 10÷5 mm, o rtacha – 5÷0,6 mm, mayda – 0,6 mm
ʻ ʻ
dan kichik. Ko pchitilgan vermikulit asosida asbestvermikulitli issiqlikdan
ʻ
himoyalovchi plitalar, yarim silindrlaar, segmentlar, bitum vermikulitli
qorishmalar, keramik vermikulitli buyumlar, sement vermikulitli qoplamalar,
issiqlikdan himoyalovchi vermikulitli yengil betonlar, toshlar, bloklar panellar,
ajratuvchi to siqlar, to ldirgichlar va boshqalar ishlab chiqariladi [11].
ʻ ʻ
Ishlatiladigan bog lovchi modda turiga ko ra vermikulit asosidagi
ʻ ʻ
buyumlarni qo llanilish harorati quyidagicha:
ʻ
- 60 o
C – bitum asosidagi;
- 900–1100 o
C –keramika asosidagi;
- 1100 o
C – portlandsement asosidagi.
Sement asosidagi vermikulit plitalarni 2 turi ishlab chiqariladi:
-o rtacha zichligi 300–600 kg/m
ʻ 3
va siqilishga mustahkamligi 0,2÷2,0
MPa bo lgan issiqlikdan ximoyalovchi;
ʻ
-o rtacha zichligi 800–1300 kg/m
ʻ 3
va siqilishga mustahkamligi 3,5÷10,0
MPa bo lgan issiqlikdan ximoyalovchi konstruktiv turlari.
ʻ
Ko pchitilgan vermikulit kumush va oltin rangda bo ladi. Vermikulit
ʻ ʻ
mineralini maydalash va pishirish yo li bilan olingan tangacha zarrali (donalar)
ʻ
ko rinishidagi sochiluvchan issiqlik izolyatsiya materialidir. Vermikulitli
ʻ
issiqlik saqlovchi qurilish materiallarining asosiy xom ashyosi – bu tog
ʻ
jinslaridan olingan vermikulit rudasi hisoblanadi. Vermikulit minerallari vulqon
otilishdan kelib chiqadigan qatlamli toshdir. Uning tarkibida temir, kremniy,
43

magniy, alyuminiy oksidlari va boshqa aralashmalar mavjud. Qurilishdagi
issiqlik saqlovchi plitalarni ishlab chiqarishda asosan ko pchitilgan vermikulitʻ
ishlatiladi, bu vermikulit konsentratini 900–1200°C haroratda termik qayta
ishlash natijasida olinadi. Termik ta sir natijasida vermikulit namunasni uning
ʼ
boshlang ich hajmini keskin ravishda 12–20 martagacha oshirishga olib keladi.
ʻ
Vermikulit xom ashyosidan chuqur qayta ishlashni yo lga qo yish, talab
ʻ ʻ
yuqori bo lgan sifatli mahsulot turlarini kengaytirish, shuningdek, eksport
ʻ
salohiyatini oshirishga doir ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqilib, vermikulit
issiqlik saqlovchi qurilish materiallari ishlab chiqarishni va ushbu qurilish
materiallarni samarali va qurilish sohasida keng qo llash bo yicha keng
ʻ ʻ
qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda.
Zamonaviy innovatsion ishlanmalarni hisobga olgan holda, qurilish
ishlarida yangi turdagi energiya tejamkor va ekologik jihatdan xavfsiz
vermikulit issiqlik saqlovchi plitalarini tezkorlik bilan amaliyotga joriy etilishi
va qo llanilishini ta minlash choralari ko rilmoqda.
ʻ ʼ ʻ
Ma lumki, yildan–yilga issiqlik saqlovchi materiallarga bo lgan talab
ʼ ʻ
ortib bormoqda. Shu bois ushbu yo nalishda yangi quvvatlarni ishga tushirish,
ʻ
investitsiya loyihalarini amalga oshirishga alohida e tibor qaratilgan. Xususan,
ʼ
2020–2021 yillarda umumiy qiymati 160,7 mln dollar bo lgan, quvvati 125
ʻ
ming tonna bazalt va 30 ming tonna shisha momig idan issiqlik saqlovchi
ʻ
materiallar ishlab chiqarishga qaratilgan 5 ta loyiha amalga oshirilmoqda.
Bugungi kunda respublikamizda issiqlik saqlovchi qurilish materiallariga
bo lgan talab 150 ming tonnani tashkil etmoqda. Shu bilan birga 23,5 ming
ʻ
tonna issiqlik saqlovchi materiallar ishlab chiqarish yo lga qo yilgan
ʻ ʻ
Vermikulitdan yong inga chidamli, ekologik toza materiallardir. Ular qatlamli
ʻ
tuzilishga ega va sarg ish barg yoki oltin, sariq hamda jigarrang tusga ega
ʻ
bo ladi. Ko pchitilgan vermikulit sanoat, uy–joy, ijtimoiymaishiy binolar va
ʻ ʻ
qishloq xo jaligi qurilishida, qora va rangli metallurgiyada, o tga chidamli
ʻ ʻ
material sifatida, neftni qayta ishlash sanoatida, atom elektr stansiyalarida
hamda ko plab boshqa sohalarda keng qo llaniladi.
ʻ ʻ
44

2.1–rasm. Qalinligi 5 sm bo lgan vermikulit plita issiqlik yo qotilishini 75% ga,ʻ ʻ
7,5 sm – 85% ga va 10 sm – 92% ga kamaytiradi.
Vermikulit asosida issiqlik saqlovchi plita xonani pechka va kaminlar
qurish jarayonida yuqori sifatli issiqlik saqlovchi qurilish materiali sifatida keng
foydalaniladi. Bu turdagi plitalar elektr kabellari, pol, tom, temir beton, yog och
ʻ
inshootlarni himoya qilishni ta minlaydi. Bundan tashqari ko pchitilgan
ʼ ʻ
vermikulit asosida olingan vermikulit plitasi turli yo nalishlarda, jumladan
ʻ
yong inga chidamliligi sababli jamoat, ishlab chiqarish va turar–joy binolarini
ʻ
barpo etishda qo llaniladi. Vermikulit xom ashyosi asosida qurilish sanoatida
ʻ
yanada keng foydalanish hamda respublikamizda vermikulit konsentrati xom
ashyosini eksport qilish o rniga import o rnini bosuvchi va eksportbop yuqori
ʻ ʻ
qo shilgan qiymatli tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirish
ʻ
maqsadida Qorao zak tumanida “Triumf–Vermiculit” MCHJda 10 mlrd so mlik
ʻ ʻ
investitsiya hisobiga, yillik quvvati 10 ming tonna vermikulit konsentrati ishlab
chiqarish korxonasi tashkil etilgan.
Volokitin G.G. va boshqalar tomonidan [Pat. № 2104252 RF]
issiqlikizolyatsion materiallarni olish uchun kompozitsiya taklif etilgan, mas.%:
shisha tola 70–80; tuproq 5–15; vermikulit 5–10; suyuq shisha 5–10.
Kompozitsiya asosida olingan material va buyumlarning siqilishdagi
mustahkamligi 9,8–12,8 MPa, zichligi 310–325 kg/m 3
va issiqlik
45

o tkazuvchanlik koeffitsiyenti 600 ʻ o
C da 0,17–0,23 Vt/m∙ o
C ni tashkil etadi
[12].
Grachev V.A. va boshqalar tomonidan [Pat. № 2312839 RF] qurilish
materiallarini ishlab chiqarish uchun xom–ashyo aralashmasini tarkibi
keltirilgan, mas.%: sement 8–25, ko pchitilgan vermikulit 5–21, mineral shixta
ʻ
13–42. Ixtironing afzal tarafi materialning suvga chidamliligini yuqoriligi va suv
shimuvchanlik ko rsatkichining past ekanligi aniqlangan .
ʻ
Sankt–Peterburg Davlat arxitektura–qurilish universiteti olimlari
tomonidan [Pat. № 2278095 RF] issiqlik–izolyatsion materiallarni olish uchun
vermikulit 1–1,05, kislotalar kompozitsiyasi 1–1,20, ko pchitilgan perlit 1–1,20
ʻ
% dan iborat tarkib taklif etilgan. Taklif etilgan mazkur kompozitsiya asosida
olingan issiqlik–izolyatsion buyumlar yuqori mustahkamlik ko rsatkichlariga
ʻ
egadir .
V. A. S ы r ы x va boshqalar tomonidan [Pat. № 2476407 RF] issiqlik
izolyatsiyasi uchun xom–ashyo aralashmasini quyidagi tarkibi keltirilgan, mas.
%: portlandsement 46–53, ko pchitilgan vermikulit 21–25, bazalt fibrasi 16–21,
ʻ
mikrokremnezem 8–10, kompleks qo shimcha (modifitsirlangan
ʻ
gidrooksietilsellyuloza) 0,4–0,7 bog lovchining massasidan iborat. Ushbu tarkib
ʻ
issiqlik–izolyatsion materiallarni mustahkamlik ko rsatkichi yuqoriligi
ʻ
ta kidlangan .
ʼ
Sibir Federal universiteti tomonidan [Pat. № 2473517 RF] yengil beton
ishlab chiqarish uchun xom–ashyo aralashmasi taklif etilgan Komponentlarning
o zaro nisbati quyidagicha, mas.%: Krasnoyarsk o lkasining ko pchitilgan
ʻ ʻ ʻ
vermikuliti 53,4–58,8 (2 xil fraksiya aralashmasi), portlandsement 11,8–21,4,
plastifitsirlovchi qo shimcha – poliplast yoki sentrament 0,01–0,15, suv –
ʻ
qolgani. Ushbu yengil beton asosidagi olingan qurilish materiallari va
buyumlarning yuqori mustahkamlik ko rsatkichlariga ega bo lar ekan.
ʻ ʻ
Sankt–Peterburg Davlat arxitektura–qurilish universiteti olimlari
tomonidan [Pat. № 2415896 RF] olovbardosh tarkib taklif etilgan, mas.%:
portlandsement 25–50, kaolin 8–18, redisperganlanuvchi organik polimer 1,5–
46

3,5; sellyuloza efiri 0,1–0,8, qolgani ko pchitilgan vermikulit iborat. Ushbuʻ
tarkib olovga 240 daqiqagacha dosh bera olishi ta kidlangan [13].
ʼ
Vermikulit issiqlik saqlovchi plita materiallari binolarning tomlari va
pollarini qurishda keng qo llaniladi. Binolarning bo linmalari va ichki
ʻ ʻ
devorlarida ushbu materiallar ovoz qaytarishi va ovoz yutishi uchun ham
ishlatiladi. Hozirgi kunda butun dunyoda bino va inshootlar innovatsion, yangi
turdagi qurilish materiallarini qo llash orqali sifatli, har tomonlama qulay,
ʻ
energiya tejamkor tarzda bunyod etilmoqda.
Xususan, rivojlangan davlatlarda so nggi yillarda issiqlik saqlovchi
ʻ
materiallarning ko plab turlaridan foydalanilmoqda. Mamlakatimizda ham bu
ʻ
borada dunyo tajribasi qo llanilmoqda. Bino va inshootlarni barpo etishda
ʻ
issiqlik saqlovchi materiallarini qo llash bo yicha shaharsozlik normalari ishlab
ʻ ʻ
chiqilgan. Ushbu qurilish materialiga bo lgan talab yildan–yilga oshib
ʻ
bormoqda. Raqamlarga e tibor beradigan bo lsak, 2016 yilda mamlakatimizda
ʼ ʻ
12,1 ming tonna issiqlik saqlovchi material ishlab chiqarilgan bo lsa, 2019 yilga
ʻ
kelib bu ko rsatkich 13,5 ming tonnani tashkil etdi.
ʻ
Nafaqat mahalliy, balki jahon bozorini ushbu turdagi mahsulotlar bilan
ta minlash, ushbu yo nalishda yangi sanoat korxonalarini barpo etish maqsadida
ʼ ʻ
viloyat hokimliklari, tijorat banklari, tadbikorlar bilan hamkorlikda ko plab yirik
ʻ
investitsiya loyihalari amalga oshirilmoqda. Zamonaviy dunyo rivojlanishida
qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, energiyaning
barcha turlaridan tejamkorlik bilan foydalanish muammolari tobora muhim
ahamiyat kasb etib bormoqda.
Jumladan, qurilish materiallari ishlab chiqarish tarmog ida katta
ʻ
tonnalarda xom ashyo sifatida sarflanadigan tabiiy resurslarini tejash, binolar va
inshootlarni, sanoat obyektlarining espulatatsiyasi davrida issiqlik muhofazasi
samaradorligini oshirish, qurilish industriyasiga energiyatejamkor texnologiyalar
va materiallarni joriy etish jahon iqtisodiyotini rivojlantirishning ustuvor
yo nalishlari hisoblanadi. Energiyani va issiqlik energiyasini tejash
ʻ
muammolarini hal qilishdagi muhim yo nalish – yuqori samarali vermikulit
ʻ
47

issiqlik saqlovchi plitalaridan foydalanish hisoblanadi. Sanoati rivojlangan
mamlakatlarda vermikulit issiqlik saqlovchi plitalar materiallari ishlab chiqarish
sanoatining jadal rivojlanishi kuzatilmoqda. Rossiyada ishlab chiqarish hajmi
kamaygani bilan vermikulit issiqlik saqlovchi plitalari ishlab chiqarilgan
materiallardan foydalanganligi sababli, yangi tashkil etilgan qurilish korxonalari
import hisobiga ham uning sezilarli o sishi kuzatilmoqda. ʻ
Asosiy to ldiruvchi sifatida foydalanilgan ko pchitilgan vermikulit va
ʻ ʻ
uni olish texnologiyalari : Vermikulit konsentratining – kimyoviy tarkibining
o zgaruvchanligi bilan ajralib turuvchi murakkab yuqori gidratlashgan magniy
ʻ
alyumosilikatidir.
2.2–rasm. Tangacha donalar ko rinishdagi mayda va yirik fraksiyali
ʻ
vermikulit konsentratlari va ularning ko pchitilgan holatdagi namunalari.
ʻ
Bog lovchi suyuqlik sifatida suyuq shisha ishlatilganda ko pchitilgan
ʻ ʻ
vermikulit asosida yuqori haroratlar ta siriga chidamli vermikulit plitalar olish
ʼ
mumkin. Ushbu plitalarlarning optimal o rtacha zichligi 400 – 500 kg/m
ʻ 3
,
siqilishdagi mustahkamligi 0,2–0,53 MPa, 50 o
C haroratdagi issiqlik
o tkazuvchanligi – 0,099 Vt/(m∙
ʻ o
C) ni tashkil etadi. Ko chitilgan vermikulitning ʻ
fraksiyalarga ajratishda kumush rangli yirik fraksiyali – 5,0; 6,0; 7,0 mm
o lchamda, o rtacha fraksiyali – 2,2÷3,0 va 3,0÷4,0 mm o lchamdagi, mayda –
ʻ ʻ ʻ
0,6÷1,6 va 1,6÷2,2 mm o lchamdagi hamda tilla rangli ko pchitilgan
ʻ ʻ
vermikulit 2 ta mayda fraksiyali 0,6÷1,6 va 1,6÷2,2 mm o lchamdagi
ʻ
vermikulitdan foydalanildi.
48

Suyuq shisha. Suyuq shisha natriy silikat (Na
2 O∙nSiO
2 ) suvli kolloid
eritmasi bo lib, sariq yoki jigar rangda bo ladi, 50–70% suvli aralashmasiʻ ʻ
zichligi 1,3–1,5 g/sm 3
. Suyuq shisha maydalangan sof kvars qumi va soda
(Na
2 CO
3 ) yoki potash (K
2 CO
3 ) aralashmasini 1300–1400 0
C haroratda
suyuqlantirib olinadi. Eritma tez sovutilsa va 0,4–0,6 MPa bosimli bug ta sirida
ʻ ʼ
(avtoklavda) qayta ishlansa sarg ish va ko kimtir ranglardagi suyuq shishaning
ʻ ʻ
havoda qotuvchi bog lovchisi hosil bo ladi.
ʻ ʻ
Suyuq shishaning qotishini natriy kremneftorid (Na
2 SiF
6 ) kabi
katalizatorlar qo shib tezlashtirish mumkin. Suyuq shisha kislotaga va yuqori
ʻ
haroratga bardoshli betonlar, silikat bo yoqlar, gruntlarni zichlashtiruvchi
ʻ
kompozitsiyalar tayyorlashda ishlatiladi.
Diplom ishida bog lovchi modda sifatida Navoiy viloyati Karmana
ʻ
tumanida joylashgan “Navoiy steklo lyuks” MCHJda ishlab chiqarilgan suyuq
shishadan foydalanildi.
Suyuq shishaning xususiyatlari:
-antiseptik (bakteriyalarning ko payishini oldini oladi);
ʻ
-qattiqlashturuvchi (tekis bo lmagan sirtlarda teshiklarni to ldirish uchun
ʻ ʻ
ishlatilishi mumkin);
-yong inga chidamli material.
ʻ
Suyuq shishaning asosiy xususiyatlari:
-material eng kichik yoriqlar va teshiklarga osongina kirib, ularni to liq
ʻ
to ldiradi, yengil beton va yog och yuzalarga mukammal darajada qo llaniladi;
ʻ ʻ ʻ
-eritmadan foydalanish ishonchli gidroizolyatsiya qatlamini yaratishga
imkon beradi;
-yuqori namlikka qarshilik.
GOST 13078–81 talablariga muvofiq, natriy suyuq shishasi kulrang yoki
sariq rangli yopishqoq moddadir. Bunda suyuq shisha tarkibida aralashmalar
bo lmasligi kerak. GOST 13078–81
ʻ talablariga asosa suyuq shisha
quyidagi ko rsatkichlarga mos kelishi kerak:
ʻ
- zichligi 1,42 dan 1,43 g / sm 3
gacha;
49

- natriy oksidi konsentratsiyasi 7,9–8,8% oralig ida; ʻ
- kalsiy oksidining miqdori 0,2% gacha bo lishi mumkin;
ʻ
- kremniy dioksidining miqdori 21 dan 24% gacha;
- silikat moduli 2,9–3,0%;
- sulfat angidrid miqdori 0,15% dan ortiq bo lmasligi lozim;
ʻ
- temir oksidi va alyuminiy oksidining ruxsat etilgan miqdori 0,25%
gacha ruhsat etiladi.
Suyuq shishani qo llash jarayonida maxsus ko nikmalarni o zlashtirish,
ʻ ʻ ʻ
mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya etilishini e tiborga
ʼ
olish lozim.
Portlandsement: Tarkibi asosan (70–80%) silikat kalsiydan tashkil
topgan gidravlik bog lovchi moddaga portlandsement
ʻ deb ataladi.
Portlandsement qisman erib tosh holatga aylangan klinkerni gips yoki boshqa
qo shilmalar bilan birgalikda tuyishdan hosil bo lgan gidravlik bog lovchi
ʻ ʻ ʻ
moddadir. Portlandsement xossalarini o zgartirish, shuningdek, uning
ʻ
tannarxini kamaytirish maqsadida klinkerga faol – gidravlik va inert mineral
qo shilmalar qo shiladi. Portland sement rasmiy ravishda 1824–yilda E.
ʻ ʻ
Cheliyev (Rossiya) va Dj. Aspdin (Angliya) tomonidan yaratilganligi tan
olingan .
Hozirgi kunda portlandsementning quyidagi asosiy turlari ishlab
chiqariladi :
– tarkibida 30–70% donador domna toshqoli bo lgan toshqol
ʻ
portlandsement;
– tarkibida 20–45% putssolan qo shilmasi bo lgan putssolan
ʻ ʻ
portlandsement;
– tez qotuvchan portlandsement;
– plastik va gidrofob portlandsement;
– tarkibida ko pi bilan 50% C
ʻ
3 S va 5% C
3 A bo lgan sulfatga chidamli ʻ
portlandsement;
– o rtacha ekzotermiyali portlandsement;
ʻ
50

– oq va rangli portlandsementlar.
GOST 10178–85 da portlandsement va portland shlakli sement va uning
texnik xususiyatlari haqida ma’lumot joy olgan. Portlandsement klinkeri
o lchamlari 10–20 mm dan 50–60 mm gacha mayda va yirik donalarʻ
ko rinishida olinadi. Klinkerning kimyoviy tarkibi katta oraliqda o zgarib turadi.
ʻ ʻ
Portlandsementning klinkerini ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida gil
(30%) va ohaktosh jinslar (65–70%) ishlatiladi [14].
Portlandsemenetning eng muhim xossalaridan biri - bu suv bilan
ta’sirlashib toshsimon holatga o tishi. Qotgan toshsimon jismning mexanik
ʻ
mustaxkamligi qancha baland bo lsa va tez eritilsa, shuncha sementning sifati
ʻ
baland bo ladi. Sement toshlarning mustaxkamligini har-hil usullar bilan
ʻ
baholash mumkin. Masalan siqilishga, egilishga, cho zilishga bo lgan
ʻ ʻ
mustahkamlik bo yicha. Sementni mustaxkamligii 28 sutkadan so ng, nam
ʻ ʻ
muhitda qotgan namunalarida yoki tezlashtirilgan usul yordamida aniqlanadi.
Xozirgi davrda keng tarqalgan usul, bu ultra tovush yordamida mustahkamlikni
aniqlash. Mustahkamlik ko rsatkichlari bo yicha portlandsement 4 ta markaga
ʻ ʻ
bo linadi:400; 500; 550; 600.
ʻ
Sementlarning mustahkamligini mineral tarkibiga va qotish muddatiga
bog liqligi. Sementning mustaxkamligi uning mineral tarkibiga bevostia bog liq
ʻ ʻ
bo ladi. Yuqorida qayd etilgandek sementning mustaxkamligiga va qotish
ʻ
tezligiga C
3 S xal qiluvchi ta’sir ko rsatadi va 7 sutkadan so ng uning
ʻ ʻ
mutsaxkamligi yakuniy mustaxkamligidan 70% ini tashkil qiladi. Sementning
faolligiga omborda saqlash davomiyligi ham katta ta’sir ko rsatadi. Saqlashning
ʻ
hatto qulay sharoitlarida ham sementga CO
2 va havodagi suv bug ari ta’sir
ʻ
qiladi. Bunda sement yuzasida mustahkamlikni pasaytiruvchi gidrat birikmalar
va CaCO
3 hosil bo ladi. Ular 3 oydan so ng 15-20% ga 6 oydan 20-30%ga va
ʻ ʻ
undan ko proq mustahkamlikni pasaytiradi. Faollikni pasayishiga gigroskopik
ʻ
qo shimchalar (trepel, opoka, diatomit) laming mavjudligi sabab bo ladi
ʻ ʻ
bardoshlikni ortishiga esa gidrofob qo shichalar yordam beradi. Faollik hamda
ʻ
51

qotish tezligini oshiruvchi omillarga semetning tuyish maydaligi muhim
omillardan biridir [16].
Shlak: Metallurgiyada eritish jarayonlarida (masalan, po lat eritishda)ʻ
suyuq metall sirtini qoplovchi (soviganda toshsimon yoki shishasimon holatga
o tuvchi) eritma. Shlak pechga maxsus solinadigan flyus, metallurgiya
ʻ
reaksiyalari natijasida ajralib chiqadigan qo shilmalar va yoqilg i kulidan iborat.
ʻ ʻ
Metallurgiya jarayonlarida shlak muhim rol o ynaydi:
ʻ
1) metallni pechdagi muhitning zararli ta siridan muhofaza qiladi, qalqib
ʼ
chiquvchi qo shilmalarni biriktirib oladi va boshqalar fizik-kimyoviy
ʻ
funksiyalarni bajaradi;
2) bug qozonlari o choqlarida qattiq yoqilg i yonganda hosil bo ladigan
ʻ ʻ ʻ ʻ
qoldiqlar;
3) qurilishda — shlakportlandsement, mineral paxta, vermikulit plita va
boshqalar olishda foydalaniladigan xom ashyo.
Shlak-beton to ldirgichlari sifatida, yo l qurilishida ishlatiladi.
ʻ ʻ Zichlik
kamida 2.6 g/sm³, faollik koeffitsienti kamida 1.0 (portlandsement bilan
solishtirma) SO miqdori 2.5% dan oshmasligi kerak. Namlik (quruq holat
₃
uchun) 10% dan oshmasligi kerak.
Vermikulit plitalar eng ko p issiqlik izolyatsiyasi, yong inga chidamli
ʻ ʻ
qoplamalar va qurilishda qo llaniladi. Ularda plita asosini mustahkamlash yoki
ʻ
og irlikni oshirish uchun ba'zida granulatsiyalangan domna shlagi yoki
ʻ
metallurgik shlaklar ishlatiladi. GOST 3476-74 — "Granulatsiyalangan domna
shlagi. Texnik shartlar" va GOST 3344-83 — "Metallurgik shlaklar bo yicha
ʻ
tanlab olindi. Umumiy texnik talablar" bo limida belgilangan. Kimyoviy
ʻ
barqarorlik va zararli qo shimchalarning (masalan, og ir metallar) yo qligi.
ʻ ʻ ʻ
Domna shlak quyidagi maqsadlarda qo shilishi mumkin:
ʻ
-issiqlik sig imini oshirish (plita ko proq haroratni ushlab turadi);
ʻ ʻ
-kuchlanishga chidamlilik (siqilishdagi mustahkamlik);
-yonish chidamliligini oshirish:
52

Suv: GOST 2874–82 asosida tanlanadi Suvning (kimyoviy
formulasi: H
2 O ) – hidli , rangli , ta mli,ʼ shaffof , suyuqlik shaffof
fizik moddadir (normal holatda). Yer sirtining 97 foizini egallaydi (~1.460 ×
10 15
killogram); Yerdagi suv asosan okean , dengiz , ko l
ʻ , daryo (95,6 %) kabi
suv havzalarida, shuningdek muzlar , yer osti suvlari (1.6 %)
va atmosferadagi suv bug lari
ʻ , bulutlarda (0.001 %) yig ilgan. ʻ Bundan tashqari
suv organizmlar tarkibida ham mavjud. Suv kuchli eritgich hisoblanadi.
Tabiatda uning tarkibida odatda eritilgan holdagi moddalar (tuzlar, gazlar)
mavjuddir. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda hayotning paydo bo lishi,
ʻ
fizik va kimyoviy muhit, iqlim va ob–havoning shakllanishida suv muhim
ahamiyatga ega. Hech qanday tirik organizm suvsiz hayot kechira olmaydi. Suv
qishloq xo jaligi va sanoatdagi barcha texnologik jarayonlarning zaruriy
ʻ
qismidir. Suv tabiatda keng tarqalgan. Yer yuzining qariyb 3/4 qismini tashkil
qiladi. Gidrosfera – okeanlar, dengizlar, ko llar, suv havzalari, daryolar, Yer osti
ʻ
suvlari, tuproqlar namini o z ichiga olgan Yerning suvli pusti 1,4– 1,5 mlrd. km³
ʻ
ni tashkil etadi. Atmosferada suv bug , tuman, bulut,
ʻ yomg ir ʻ , qor holatida
bo ʻ ladi . Quruqlikning 10 % ga yaqin qismi muz bilan qoplangan . Litosfera
gidrosferadagiga yaqin miqdorda , ya ʼ ni 1–1,3 mlrd . km ³ suv bor . Yer
mantiyasida ulkan miqdorda (13–15 mlrd . km ³) suv bor .
2.2. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh vermikulit plitalarning
ʻ
optimal tarkibi
Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh vermikulit plita ishlab chiqarish
ʻ
uchun quyidagi materiallar ishlatildi:
– vermikulit plitа ishlаb chiqаrish uchun ko pchitilgаn vermikulit
ʻ GOST
12865–67. Ko pchitilgan vermikulit. Texnik shartlar bo yicha tanlab olindi.
ʻ ʻ
53

–suyuq shisha GOST 13078–81 talablariga muvofiq, natriy suyuq shishasi
kulrang yoki sariq rangli yopishqoq moddadir. Bunda suyuq shisha tarkibida
aralashmalar bo lmasligi kerak. ʻ
–portlandsement GOST 31108–2020 “Sementlar tadqiq etish usullari”
talablari bo yicha aniqlandi.
ʻ
–shlak GOST 3476-74 — "Granulatsiyalangan domna shlagi. Texnik
shartlar" va GOST 3344-83 — "Metallurgik shlaklar bo yicha tanlab olindi.
ʻ
2.3. Vermikulitli plitalarning fizik–mexanik xossalari va iqtisodiy
samaradorlikni aniqlash
Tajriba-sinov ishida ko pchitilgan vermikulitdan tajribaviy plita
ʻ
tayyorlash uchun tajribaviy tarkiblarni ishlab chiqish uchun xom ashyo
komponentlari va qo shimchalar quyidagilar:
ʻ
- ko pchitilgan vermikulit;
ʻ
- suyuq shisha;
- shlak ;
- portlandsement (markasi M500);
2.3-rasm. Vermikulit plita uchun tanlab olingan xom ashyolardan
namunalar:1-ko pchitilgan vermikulit; 2-suyuq shisha; 3-shlak.
ʻ
Laboratoriya tadqiqotlarini bajarish uchun ja mi 4 ta tajribaviy tarkib
ʼ
ishlab chiqildi. Tanlab olingan natijalar 2.1 -jadvalda keltirilgan.
2.1-jadval
Ko pchitilgan vermikulitdan tajribaviy plita tayyorlash uchun xom
ʻ
ashyo materiallarining sarf miqdori
№
Xom ashyo materiallari Qorishma tarkibi, kg
M -1 M -2 M -3 M -4
54

1. Ko pchitilgan vermikulit ʻ 60 55 60 60
2. Shlak 5 10 10 -
3. Suyuq shisha 30 25 30 30
4 . Portlandsement ( M500) 5 10 - 10
Jami: 100 100 100 100
Ishlab chiqilgan tarkiblar bo yicha tajribaviy plita namunalari tayyorlandi.
ʻ
Buning uchun xom ashyo komponentlari elektron tarozida og irligi bo yicha
ʻ ʻ
tortib olindi, so ngra qorishtirgichga xom ashyo komponentlari solinib, yirik va
ʻ
mayda to ldiruvchilar 3 minut davomida mexanik aralashtirgichda aralashtirildi
ʻ
va bog lovchi modda suyuq shisha quruq aralashmaga solinadi, yana 5 minut
ʻ
davomida aralashtiriladi so ngra aralashma qoliplanadi. Laboratoriya sharoitida
ʻ
300x300x20 mmli qolipdan foydalanildi, qolipga aralashma joylandi. So ngra
ʻ
gidravlik press 20 MPa kuch bilan presslab bosiladi. Namuna qolipdan olinib, 2
soat turg un holatda quritiladi. Tajriba namunalar quritish shkafida 10-12 soat
ʻ
mobaynida 110-150 o
C quritiladi.
Vermikulit plitalarning sinov-tajriba namunalarini tayyorlash uchun 4 ta
tarkib tanlab olindi va vermikulit plitalarning 4 ta tajriba tarkiblaridan M-3
tarkib vizual ko rinishi jihatidan eng maqbul deb topildi. Maqbul deb topilgan
ʻ
M-3 tarkib ko pchitilgan vermikulit 60% , shlak 10 % , suyuq shisha 30% dan
ʻ
iborat.
Vermikulitli plitalarni sanoat sharoitida tayyorlashning texnologik
parametrlari 2.2-jadvalda keltirilgan.
2.2-jadval
Ko pchitilgan vermikulitli tajribaviy plitalarni sanoat sharoitida
ʻ
tayyorlashning texnologik parametrlari
№ Texnologik parametrlar O lchov
ʻ
birligi Ko rsatkich
ʻ
55

1. Tajriba plitalarining presslashdagi
o lchamiʻ mm 2400x1200x20
2. Presslash usuli
Yarim quruq, bir
bosqichli sovuq
usulda
3. Presslashdagi bosim (1 bar =1,02 tn) tn 132,5 (130 bar)
4. Presslashda bosim ostida ushlab
turish davomiyligi minut 1
5. Quritish usuli kamerali elektr quritkichi
6. Quritish harorati ℃ 150
7 Quritish davomiyligi soat 10-12

Ko pchitilgan vermikulit plitalarni sinov-tajriba namunalarini tayyorlash
ʻ
uchun 2400x1200x20 mm o lchamdagi plitalarning namunalari yarim quruq
ʻ
usulida presslash usuli bilan (sovuq) presslash orqali tayyorlandi. Presslash 400
tn li gidravlik pressda bir bosqichli presslash rejimda 130 bar (132,5 tn) bosimda
1-5 minut davomida ushlab turish texnologik rejimi bilan bajarildi va kamerali
quritish pechiga 40-150 o
C oralig ida 10-12 soat mobaynida quritildi.
ʻ
2.3-jadval
M-3 maqbul tarkibdan tayyorlangan tajribaviy vermikulitli plitalarini
fizik-mexanik ko rsatkichlari
ʻ
№ Ko rsatkichlar, o lchov
ʻ ʻ
birligi Me yoriy xujjat ʼ Me yoriy
ʼ
xujjat
talablari Tajribaviy
namuna
ko rsatkichlari
ʻ
30 0x 30 0x20 3 00x 3 00x20
1. Zichligi, kg/m 3
GOST 17177-94 700±50 650
2. Yonuvchanlik,
℃ GOST 30244-94 700 750
3. Zarbga kuchiga
chidamliligi GOST 118422021
2400 2560
4. Issiqlik o tkazuvchanlik
ʻ
koeffitsiyenti, Vt/m*
℃ GOST 7076-99 0,12 0,10
5. Tovush
o tkazuvchanlik
ʻ
koeffitsiyenti, 500Gs GOST 234992009
0,4-0,6 0,5
6. Egilishga bo lgan
ʻ
GOST 17177-94 1,5-2,0 1,84
56

mustahkamlik, MPa
7. Siqilishga bo lgan ʻ
mustahkamlik, MPa GOST 17177-94 1,7-2,5 3,82
Vermikulit plitalarning fizik-mexanik ko rsatkichlarini o rganish:
ʻ ʻ
Tajriba-sinov ishlarida namuna tarkiblar bo yicha sinov-tajriba ishlarini
ʻ
bajarish uchun tayyorlangan vermikulit plita namunalarining fizik-mexanik
xossalari o rganildi. Namunalar GOST 17177-94, GOST 7076-99, GOST
ʻ
30244-94 bo yicha ularning fizik-mexanik ko rsatkichlari aniqlandi
ʻ ʻ .
Sinov-tajriba ishlarini bajarish uchun tayyorlangan vermikulit plita
namunlarining egilishga va siqilishga bo lgan mustahkamligini aniqlashda
ʻ
laboratoriya gidravlik pressdan foydalanildi.

a) b)
2.4-rasm. Ko pchitilgan vermikulit asosida olingan plita namunalarining
ʻ
egilishga (a-ram) va siqilishga (b-rasm) bo lgan mustahkamligini aniqlash uchun
ʻ
foydalanilgan laboratoriya gidravlik pressi va sinov namunalari.
Maqbul tarkib asosida tayyorlangan ko pchitilgan vermikulitli plitalarning
ʻ
egilishga va siqilishga bo lgan mustahkamligini aniqlash natjalari quyidagi
ʻ
jadvalda keltrilgan (2.4-jadval).
2.4-jadval
Ko pchitilgan vermikulit asosida olingan plita namunalarining egilishga va
ʻ
siqilishga bo lgan mustahkamligini aniqlash
ʻ :

Namuna o lamlari,
ʻ Egilishga bo lgan ʻ Siqilishga bo lgan ʻ
57

№ Namuna
raqamlari (mm) mustahkamlik,
MPa mustahkamlik,
MPa
1 №1 300x300x20 1,32 2,58
2 №2 300x300x20 1,12 2,51
3 №3 300x300x20 1,84 3,82
4 №4 300x300x20 0,97 1,12
2.5-jadval
(XND-2-3030C rusumli mashinada) issiqlik o tkazuvchanlik koeffitsiyentiʻ
va issiqlik o tkazuchanlik qarshiligi ko rsatkichlarini aniqlash
ʻ ʻ

№
Namuna
raqamlari Namuna
o lamlari,
ʻ
(mm) Issiqlik
o tkazuchanlik ʻ
koeffitsiyenti
Vt/m*
℃ Issiqlik
o tkazuvchanlik
ʻ
qarshiligi R,
m 2
*K/Vt
1 №1 300x300x20 0,1 02167 0,1 95758
2 №2 300x300x20 0.112975 0.177187
3 №3 300x300x20 0.107070 0,1 86794
4 №4 300x300x20 0,126298 0,197533
Olingan natijalar shuni ko rsatdiki, tajribalar natijasida olingan
ʻ
vermikulitli plitaning issiklik o tkazuvchanlik koeffitsenti 0,10 Vt/m dan 0,12
ʻ ℃
Vt/m gacha oralig ida issiqlik o tkazuchanlik qarshiligi R=0,17 m
℃ ʻ ʻ 2
*K/Vt dan
R=0,19 m 2
*K/Vt gacha oralig ida natija berdi. Tajribaviy namunalar
ʻ
laboratoriya sharoitida ularning fizik-mexanik ko rsatkichlarini amaldagi
ʻ
me yoriy xujjatlarda ko rsatilgan talablarga muvofiq sinovdan o tkazildi.
ʼ ʻ ʻ
58

2.5-rasm . №1 (XND-2-3030C rusumli mashinada) ko pchitilganʻ
vermikulit asosida olingan plitaning issiqlik o tkazuchanlik koeffitsiyenti.
ʻ
2.6-rasm. №2 namuna (XND-2-3030C rusumli mashinada)
ko pchitilgan vermikulit asosida olingan plitaning issiqlik o tkazuvchanlik
ʻ ʻ
koeffitsiyenti.
2.7-rasm . №3 namuna (XND-2-3030C rusumli mashinada) ko pchitilgan
ʻ
vermikulit asosida olingan plitaning issiqlik o tkazuchanlik koeffitsenti.
ʻ
Tadqiqot ishida tajribaviy vermikulit plitlarining olovbardosh va
yonuvchanlik xossalarini aniqlash. Sinov tajriba uskunasi tekshiriladi. GOST
30244-94 “Qurilish materiallari. Yonuvchanlikni tekshirish usullari” da
belgilangan talablariga muvofiq kelishi kerak. Vermikulit plitalari ish harorati
800 bo lgan sharoitlarda ishlash uchun mo ljallangan va 1200 gacha bo lgan
℃ ʻ ʻ ℃ ʻ
haroratga bardosh berishi lozim.
Sinov ishlari GOST 30244 “Qurilish materiallari. Yonuvchanlikni
aniqlash usuli. (I usul)” da ko rsatilgan usulda bajarildi. Sinov paytida ishlov
ʻ
59

berilgan vermikulitli plita namunasiga termik ta sir berish harorati 750 800ʼ ‒ ℃
ga, qizdirish vaqti esa –7-10 daqiqani tashkil qilgan holda, agar qizdirish
davomida himoya qoplamasi o zining sifatlarini saqlab qolsa qizdirish vaqtini
ʻ
uzaytirish imkoniyati e tiborga olingan (2.6-jadval).
ʼ
2.6-jadval.
Tajribaviy vermikulit plitaning yonuvchanligi aniqlash
№ Ta’sir etadigan t emperaturasi,
℃ Yonish
vaqti Namunaning massasi, g Kuyishdagi
yo qotish ʻ
foizda
Boshlan-
g ich
ʻ Max Tugashi Sino
vga
cha Sinovdan
so ng ʻ
1. 750 76 2
75 2 1 64,67 1 60,67 6,19
2 750 759
750 1 64,98 1 61,04 6,06
3 750 763
753 166,91 163,12 5,66
Olingan natijalar shuni ko rsatdiki, ajralib chiqqan gazlarning harorati
ʻ
bo yicha eng katta ko rsatkich himoyalanmagan sinov namunada kuzatildi.
ʻ ʻ
Sinov namunalarida GOST 30244 (metod I) bo yicha yonish darajasining
ʻ
pastligidan dalolat beradi. Tadqiqot ishi doirasida “JizPI QM va K
laboratoriyasi” da M-3 maqbul tarkibdan tayyorlangan tajribaviy vermikulitli
60
7- 10

plitalarni GOST 30244 talablari asosida fizik-texnik ko rsatkichlari bilanʻ
taqqoslandi.
Tadqiqot ishida tovush yutish xossasini aniqlash. Xozirgi kunda shahar va
boshqa aholi yashaydigan joylarda shovqin darajasi ortib bormoqda.
Sershovqinlik inson asab sistemasini xayajonlanishiga va kasallanishiga olib
keladi. Shovqinlarni inson organizmiga zararini kamaytirish asosiy sotsial
masalalardan hisoblanadi.
2.7-jadval
Vermiulit plitaning tovush yutish koeffitsiyenti aniqlash
№ Namuna
nomi Namuna
o lchamlari,
ʻ
mm Chastotalarda tovushni yutish koeffitsenti,
Gs
125 250 500 1000 2000 4000
1. B4 20 0,27 0,45 0,80 0,74 0,84 0,95
2. B4 50 0,45 0,62 0,85 0,84 0,90 0,98
Inson qulog i orqali 16-20000 Gs chastotali tovushlarni qabul qiladi,
ʻ
1500-3000 Gs chastotali tovushlarni esa xayajonlanib sezgirlik bilan eshitadi.
GOST 23499-2009 “Ovoz yutuvchi va ovoz o tkazuvchi qurilish materiallari.
ʻ
Umumiy texnik shartlar” bo yicha tekshirildi .
ʻ
61

2.8-rasm. Vermikulit plita tovush yutish koeffitsiyenti aniqlash grafigi
Tovush yutuvchi materiallar va buyumlar jamoat va sanoat binolarida
shovqinni kamaytirish uchun ishlatiladi. Ular kino-konsert zallari, auditoriyalar,
tele va radiostudiya xonalarida maxsus akustik sharoit yaratish, shovqin hosil
qilib ishlaydigan uskunalar shovqinini kamaytirish maqsadida tovush yutuvchi
konstruksiyalar tayyorlashda qo llaniladi. ʻ
Vermikulit plita ishlab chiqarishning texnologik sxemasi.
62

02,0 4,0 6,0 8,0 1
125 250 500 1000 2000 400027,0 45,0 0 , 8
0 , 74 , 840 , 950
450 , 0 , 62 ,0 85
, 840 0 9, ,0 98
20 mm
50 mm
Vermikulit xom ashyosi
(mayda 0,6-3 mm; yirik 5-7 mm)
Vermikulit konsentratini bunkerga joylash
Ko’pchitish pechi
Ko’pchitilgan vermikulit fraksiyalarini saralash
bunkeri
To’ldiruvchi sifatida vermikulit
fraksiyalariSuyuq shisha

2.9-rasm. Vermikulit plita ishlab chiqarishning texnologik sxemasi.
2.10-rasm . Vermikulitli plitalari ishlab chiqarish texnologik liniyasi.
63 Shlak

Bugungi kunda O zbekistonda vermikulit xom shyo sifatida faqatginaʻ
respublikada yagona hisoblanadigan Tebinbuloq konidan qazib olishga maxsus
litsenziya 5 ta tashkilotga berilgan. Ammo ularning hammasi ham rejadagidek
quvvatda faoliyatni yo lga qo yishga erishmagan.
ʻ ʻ
Ayni vaqtda Tebinbuloq konidan qazib olinayotgan vermikulitni qayta
ishlab olingan vermikulit konsentraning bir qismi xorijga eksport qilinayotgan
bo lsa, qolgan qismi respublikada turli maqsadlarda foydalanish uchun bir necha
ʻ
korxona tomonidan sotib olinib, ularning o zlari tomonidan termik ishlov berish
ʻ
orqali ko pchitilmoqda va shu holatda sanoat korxonalari, issiqxonalar va aholi
ʻ
ehtiyojlari uchun sarflanmoqda.
Vermikulitdan yuqori qiymatga ega bo lgan tayyor mahsulotlar, jumladan
ʻ
yengil, g ovakli issliqlikdan himoyalovchi va shovqinni o tkazmaydigan
ʻ ʻ
olovbardosh vermikulitli plitalar yoki bloklar ishlab chiqarishga bir necha bor
urinishlar kuzatilgan. Xatto, bir nechta tajriba namunalari olingan bo lsa ham,
ʻ
haligacha sanoat miqyosida ishlab chiqarish tashkil etilmagan. Shularning
ichidan Toshkent viloyatidagi “Vermikulit Building Industries” MCHJ da
vermikulitni ko pchitish hamda undan vermikulitli plitalar ishlab chiqarish
ʻ
texnologik liniyasini o rnatgan.
ʻ
Tadqiqot ishida olingan natijalarni ishlab chiqarish sharoitida
aprobatsiyadan o tkazish va ishlanmani sanoatga joriy etishdan kutilayotgan
ʻ
iqtisodiy samaradorlik ushbu korxona misolida o rganildi [17].
ʻ
Elektr energiya, tabiiy gaz, suv kabi energoresurslar, tabiiy mineral xom
ashyolar transport harajatlarining narx qo rsatkichlari, ish haqi va byudjetga
ʻ
to lanadigan soliqlarning amaldagi stavkalari quyidagichadir.
ʻ
2.8-jadval
2400x1200x20 mm o lchamdagi vermikulitli plita tayyorlash uchun xom
ʻ
ashyo materiallarining amaldagi sarf miqdori va tannarxi.
№
Xom ashyo
materiallari O lchov
ʻ
birligi Narxi,
so m
ʻ Sarfi, t Sarf
miqdori
bo yicha ʻ
narxi, so m
ʻ
64

1. Ko pchitilganʻ
vermikulit t 2 8 5 0 000 0,0 60 171 000
2. Shlak t 615 000 0,010 6 150
3. Suyuq shisha t 1 2 5 0 000 0,0 30 37 500
Jami: 0,100 214 650
Bevosita ishlab chiqarish jarayonlrida 4 nafar ishchi ish bilan band
bo ladi. Har bir ishchining oylk ish haqi 2 200 000 so mdan bo lsa u xolda.
ʻ ʻ ʻ
2 . 9 -jadval
Ish haqi harajatlari
№
Ishchi xodimlar Soni Oylik ish
haqi, so m
ʻ Sarfi, tn
1. Ishchi 4 nafar 2 2 00 000 8 8 00 000
2. Operator 2 nafar 2 500 000 5 000 000
3. Muhandis-texnik
xodimlar 2 nafar 3 000 000 6 000 000
4. Ma muriy personal
ʼ 4 nafar 3 000 000 12 000 000
Ja mi:
ʼ 12 10 500 000 31 8 00 000
Bevosita ishlab chiqarish va texnologik jarayonlarda ishlab chiqarish
uskunalarini ishlashi uchun sarf etiladigan elektr energiyasi elevatorlar, lentali
konveyrlar, aralashtirgichlar, gidravlik presslardagi elektrodvigatellarning
ishlashi va kamerali quritgichga o rnatilgan elektroten va ventilyatorlarning
ʻ
ishlashi uchun sarflanadi. Umumiy hisobda bir smena (8 soatda) 22 kVt x 8 =
176 kVt/soat elektr energiyasi sarflanadi. 1 smenada 40 ta vermikulitli plita
ishlab chiqarilsa u holda 1 dona vermikulitli plitaga 176 : 40 = 4,4 kvt/soat
elektr energiya sarflanadi.
O tkazilgan xronometraj bo yicha
ʻ ʻ 1 smenada (8 soatda) o rtacha 40 ʻ
dona 2400x1200x20 mm o lchamdagi vermikulitli plita tayyorlanadi. U holda
ʻ
bir oyda 40x26 = 1040 ta vermikulitli plita ishlab chiqariladi. Agarda bir oyda
10 dona plita ishlab chiqarIlsa va ishchi-xodimlarga ja mi 31 800 000 so m ish
ʼ ʻ
haqi sifatida to lansa
ʻ 31 800 000 : 1040 = 30 577 so mni, ʻ yahlitlanganida esa
har bir vermikulitli plita uchun 31 000 so m ish haqi
ʻ sifatida to lanadi. ʻ
65

Ishlab chiqarishdagi ishchi xodimlar uchun to lanadigan ʻ ijtimoiy to lov ʻ
va soliqlar miqdori amaldagi soliq stavkalari asosida 1 dona 2400x1200x20
mm o lchamdagi vermikulitli plita uchun
ʻ 61 000 so m ʻ miqdorida qabul qilindi.
Ishlab chiqarish va mahsulotni sotish bilan bog liq
ʻ boshqa harajatlar esa ja mi ʼ
ishlab chiqarish harajatlarining 5 % miqdorida belgilansa, u holda 309 650 x
0,05 = 15 500 so mni
ʻ tashkil etadi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish sharoitida 1 dona 2400x1200x20 mm
o lchamdagi vermikulitli plita ishlab chiqarish uchun harajatlar kalkulyatsiyasi
ʻ
quyidagicha shakllantiriladi (2.9-jadval).
2.10-jadval
1 dona 2400x1200x20 mm o lchamdagi vermikulitli plita ishlab
ʻ
chiqarish harajatlarining KALKULYATSIYASI
Harajatlar nomi Amaldagi sarf
Harajat, so m
ʻ
Xom ashyo komponentlari va
qo shimchalar
ʻ So m
ʻ 214 650
Elektr energiyasi So m
ʻ 2 000
Ishchi-xodimlarning ish haqi So m
ʻ 3 1 000
Ijtimoiy to lov va soliqlar, 25%
ʻ So m ʻ 6 2 000
Boshqa harajatlar, 5 % so m
ʻ 15 500
Ja mi:
ʼ 325 150
Yuqorida keltirilgan barcha hisoblashlar ishlab chiqarishdagi asosiy xom
ashyo va yordamchi qo shimchalar, energoresurslarga ketadigan harajatlar,
ʻ
ishchi-xodimlarning ish haqi va ular bilan bog liq ijtimoy to lovlar, byudjetga
ʻ ʻ
to lanadigan soliqlar miqdorining bugungi kun holatidagi ko rsatkichlaridan
ʻ ʻ
kelib chiqib amalga oshirildi.
Xulosa qilish mumkinki, 1 dona 2400x1200x20 mm o lchamdagi
ʻ
vermikulitli plitaning ishlab chiqarish harajatlarining kalkulyatsiyasi 325 150
so mni tashkil etadi. Vermikulitli plitalar bozorida eng talab yuqori bo lgan
ʻ ʻ
standart o lcham 1200x600x20 mm, ya ni 0,72 m
ʻ ʼ 2
o lcham hisoblanadi. U holda ʻ
66

“Vermikulit Building Industries” MCHJ ishlab chiqarish sharoitida
1200x600x20 mm, ya ni 0,72 mʼ 2
o lchamdagi plitaning tannarxi ʻ 325 150 : 2 =
162 575 so mni tashkil etadi.
ʻ
Diplom ishi natijasida ishlab chiqilgan texnologiya asosida respublika
doirasida yangi turdagi hisoblangan vermikulitli plitalar ishlab chiqarishning
iqtisodiy ko rsatkichlari aniqlandi.
ʻ
Jumladan, bizga yaqin bo lgan MDH mamlakatlari, xususan Rossiya
ʻ
Federatsiyasi bozorida bir nechta ishlab chiqaruvchi tomonidan taklif
etilayotgan vermikulitli plitalarning narxi o rganib chiqildi.
ʻ
2.11-jadval
Rossiya bozorida vermikulitli plitalar ishlab chiqaruvchilar tomonidan
taklif etilayotgan mahsulotlarning narhlar bo yicha ma lumot.
ʻ ʼ

№
Ishlab chiqaruvchi
Nar x i,
rublda Ma lumot olingan
ʼ
manba

Yuza
si O zR
ʻ
Markaziy
bank kursi
bo yicha
ʻ
so m
ʻ
hisobidagi
narxi
1. SSP” Tamak uteplitel
izorok”
Vermikulitov ы e plit ы -
1200x600x20 mm
(Rostov oblasti,
Rossiya) 1 667 https://www.sevkavko
mplekt.ru/goods/16280
5605 -
plity_vermikulitovyye_
ognezashchitnyye_pvtn
_1200kh600_t_20mm 0,72 268 387
2. Vermikulitovыe
teploizoliruyuщiye
plitы Skamol V-
1100-00
1000x610x25 mm
(Moskva, Rossiya) 3 010 https://termostatus.ru/ca
talog/fireplace/material
y_dlya_montazha/teploi
zolyatsiya/vermikulitov ye-
teploizoliruyushchieplity-
skamol-v-1100700/ 0,61 484 610
3.
Plita vermikulitovaya
pvtn 1200x600x30 5
432 https://market.yandex.r
u/product -- plita - 0,72 874 552
67

( Moskva, oblast i
Rossiya ) vermikulitovaia - pvtn 1200
4. Plita vermikulit
skamol enclosure gold
1000x610x30
(Daniya) 2 852 https://specteplotorg.ru/
pechi-
kaminy/komplektuyushi e-
dlya-pechey-i- 0,60 459 172
Vermikulitli plitalarning bozordagi o rtacha narxi ʻ
490 153
Izoh: Narhlar 01-05.06.2025 yil oralig ida 1 rubl = 161.82 so m k
ʻ ʻ ursi bo yicha ʻ
hisoblandi.
Qurilish materiallari ishlab chiqarish sanoati va qurilish industriyasi
uchun g oyatda yuqori talabga ega ushbu energotejamkor yangi mahsulotga
ʻ
nafaqat ichki bozorda, balki uni tashqi bozorga ham eksportbop milliy mahsulot
sifatida chiqarish istiqbollarni e tiborga olgan holda uning boshqa ayni shu
ʼ
turdagi mahsulotlarning narhlari bilan qanchalik mutanosibligi bo yicha
ʻ
qisqacha marketing tahlili olib borildi.
Xulosa: Jadvaldagi SSP “Tamak uteplitel izorok” kompaniyasining
(Rostov viloyati, Rossiya) 1200x600x30 mm o lchamdagi vermikulitli
ʻ
plitasining sotish narxi 268 387 so mni tashkil emoqda. O zbekistonning
ʻ ʻ
“Vermikulit Building Industries” MCHJ tomonidan ishlab chiqariladigan va
tannarxi 162 575 so m bo lgan ayni shu o lchamdagi vermikulitli plita bemalol
ʻ ʻ ʻ
raqobat qila olishi aniqlandi .
2.4. Tadqiqot usullari tavsifi
Ma lumki har bir o tkaziladigan natijalari amalda qo llaniladigan yangi
ʼ ʻ ʻ
turdagi qurilish materiallari va konstruksiyalari nazariy hisoblardan
o tkazilgandan so ng sinovdan o tkaziladi va ishonch hosil qilingandan keyin
ʻ ʻ ʻ
uning qurilishi amalga oshiriladi.
Olib boriladigan tadqiqot ishida yuqoridagi maqsadlarni ko zlagan
ʻ
sinov–tadqiqot ishlarini o tkazish sanoat chiqindilaridan foydalanib
ʻ
tayyorlanadigan bog lovchilar, ular asosida tayyorlanadigan qurilish materiallari
ʻ
va konstruksiyalarining tarkibini aniqlash, ularning fizik-mexanik xossalarini
o rganish, tayyorlangan namunalarni sinovdan o tkazish orqali ularga
ʻ ʻ
68

qo yiladigan talablarni aniqlash, tayyorlangan namunalar soni bo yichaʻ ʻ
o tkazilgan tajriba xulosalariga asoslangan holda tuzib chiqildi.
ʻ
Eksperimental tadqiqotlarni o tkazish metodikasi quyidagilarga
ʻ
asoslangan holda tuzildi:
- olib boriladigan tadqiqot ishi uchun zarur bo ladigan bog lovchi,
ʻ ʻ
to ldiruvchi va sanoat chiqindisining turini tanlash;
ʻ
- tanlab olingan bog lovchi, to ldiruvchi va sanoat chiqindisining
ʻ ʻ
fizik–mexanik parametrlarini o rganish hamda aniqlash;
ʻ
- ilmiy–tadqiqot ishlarini olib borish va tajriba ishlarini o tkazish
ʻ
uchun mo ljallangan maxsus laboratoriya jixozlarining turlarini aniqlash va
ʻ
ularning mavjudligi hamda ish holatida ekanligini taxlil qilish;
- o tkaziladigan tajribalarni asoslash hamda ularning to g ri
ʻ ʻ ʻ
o tkazilganligini nazoratdan o tkazish uchun zarur bo lgan me yoriy xujjatlarni
ʻ ʻ ʻ ʼ
topish, ular bilan tanishish va ulardan foydalanishni o rganish;
ʻ
- olingan natijalarni tahlil qilish va bajarilgan tadqiqot natijalarini
solishtirib ko rish uchun avvalgi o tkazilgan tajribalar asosida olingan natijalar
ʻ ʻ
bo yicha ma lumotlarni to plash;
ʻ ʼ ʻ
- tadqiqot ishi natijalarini avvalda shu mavzu bo yicha o tkazilgan
ʻ ʻ
tajribalar natijalari hamda hozirgi kunda dunyoning boshqa davlatlarida olib
borilayotgan tadqiqot ishlari natijasida olingan ma lumotlar bilan solishtirib
ʼ
tahliliy xulosaga kelish va xulosalar tayyorlash.
Eksperimental tadqiqotlarni o tkazishda tegishli GOSTlar bilan
ʻ
me yorlangan standart usullar va yetakchi xorijiy ilmiy–tadqiqot institutlari
ʼ
mutaxassislari tomonidan ishlab chiqilgan nostandart metodikalardan
foydalanildi. GOST 7076–99 “Qurilish materiallari va buyumlari. Statsionar
issiqlik rejimida issiqlik o tkazuvchanligi va issiqlik qarshiligini aniqlash usuli”,
ʻ
GOST 12865–67 “Ko pchitilgan vermikulit”, GOST 17177–94 “Qurilish
ʻ
materiallari va buyumlari issiqlik izolyatsiyai. Sinov usullari”, GOST 30244–94
“Qurilish materiallari. Yonuvchanlikni tekshirish usullari”, GOST 13078–81
“Suyuq shishaning texnik xususiyatlari” va boshqa GOST 11842–2021, GOST
69

1017885, GOST 31424–201 bo yicha ularning fizik–mexanik ko rsatkichlariʻ ʻ
aniqlandi.
Vermikulitli plitalarning fizik–mexanik xossalarini yaxshilash, uning
olovbardoshligini oshirish, dizayn ko rinishini jilolantirish, tabiiy omillar
ʻ
ta siriga qarshiligini oshirish, sifatini yaxshilash maqsadida laboratoriyada
ʼ
tadqiqot ishlarini olib borishda, ilmiy tadqiqot uchun zarur bo lgan asbob–
ʻ
uskunalarda amalga oshirildi.
70

II QISM bo yicha xulosalarʻ
O ʻ tkazilgan tadqiqotlar asosida quyidagi xulosalar chiqarish mumkin:
1. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh
ʻ vermikulit plita olish bo yicha ʻ
adabiyotlar tahlili o tkazildi.
ʻ
1) Vermikulit plitalarning fizik-mexanik ko rsatkichlari olish uchun 4 ta
ʻ
namuna tanlab olindi va ularning fizik-mexanik xossalari organildi;
2 ) Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh
ʻ vermikulit plitalar ishlab
chiqarish uchun texnologik sxema va texnologik liniyalar yaratildi ;
3 ) Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh
ʻ vermikulit plitalarning
iqtisodiy samaradorligi aniqlab chiqildi.
71

EKOLOGIYA VA
MEHNAT MUHOFAZASI
72

III. ЕKОLОGIYА VА MЕXNАT MUXОFАZАSI
3.1. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh vermikulit plitalar ishlabʻ
chiqarishda ekologik talablar va yong in xavfsizligi qoidalari
ʻ
Еkоlоgiyа (grеkchа–yаshаsh jоyi, bоshpаnа, turgаn о’rni, uy, mаskаn,
pаnоx kаbi mа’nоlаrni bildirаdi) tirik оrgаnizmlаr xаmdа ulаr turkumlаrining
bir–birlаri vа аtrоf–muxit bilаn о’zаrо munоsаbаtlаri tо’g risidаgi fаndir. Bu
ʻ
аtаmа 1866 yildа nеmis zооlоgi Еrnеst Gеkеl (1834– 1919) tоmоnidаn tаklif
еtilgаn еdi. Еndilikdа bir pаytlаr biоlоgik siklning tоr dоirаsigа tааlluqli bо’lgаn
fаn bеqiyоs dаrаjаdа gullаb yаshnаmоqdа vа bоrgаn sаri kаttаrоq аxаmiyаt
kаsb еtmоqdа. Zеrо еkоlоgiyа bugungi kundа biоlоgiyа, gеоgrаfiyа vа
tаbiаtshunоslik fаnlаri chаtishgаn jоydа, tаbiаt rеsurslаrini ishlаtа bilish vа
muxоfаzа qilish jаrаyоnidа bоshqаrish tо’g risidаgi fаngа аylаndi. Оlimlаr о’z
ʻ
mоhiyаtigа kо’rа yаngi bо’lgаn bu fаnni glоbаl еkоlоgiyа tаbiаtdаn
fоydаlаnish nаzаriyаsi, gеnsоn еkоlоgiyаsi dеb аtаmоqdаlаr.
Ishlаb chiqаrish sаnоаt kоrxоnаlаridа еkоlоgik аxvоl qоniqаrli dеb
bаxоlаngаn tаqdirdа xаm bu kоrxоnаlаr аtrоfidаgi xаmmа ishlаr jоyidа dеgаn
mа’nоni bildirmаydi. Tutun vа qurum, оltingugurt gаzi, аzоt оksidlаri bu
kоrxоnаlаrning tаshlаmа quvurlаridаn chiqib tоzаlаsh inshоаtlаridаn о’tgаn suv
bilаn qо’shilib kеtаdi. Umumаn biz xаvо, suv vа tuprоqni ishlаb chiqаrish
chiqindilаri bilаn iflоslаnishi qаndаy оqibаtlаrgа оlib kеlishi tо’g risidа judа
ʻ
kаm mа’lumоtlаrni bilаmiz. Bundаy iflоslаnishlаr pаydо bо’lgаnigа vа kо’pаyа
bоshlаgаnigа xаli kо’p vаqt bо’lgаni yо’q. Birоq, аvvаlо оlimlаr, kеyin kо’pginа
mаmlаkаtlаrning jаmоаtchiligi sаlbiy iqlim о’zgаrishlаri, sаyyоrаmiz qаtlаmi
buzilishi, о’rmоnlаr yо’qоtib yubоrilishining ijtimоiy оqibаtlаri tо’g risidа
ʻ
аlоxidа tаshvishlаnаyоtgаnliklаrini bаyоn kilmоqdаlаr.
Sаnоаt ishlаb chiqаrishidаgi qаttiq chiqindilаrning bаrchа turlаri:
mеtаllurgiyа shlаklаri, issiqlik еlеktrоstаnsiyаlаrining quli, kо’mir bоyitish
chiqindilаri, kimyоviy shlаklаr, shаxtа vа kоnlаrni оchаyоtgаndа pаydо
73

bо’lаdigаn tоg jinslаri vа bоshqаlаrning xаmmаsidаn iqtisоdiy vа еkоlоgikʻ
jixаtdаn yuqоri sаmаrа bilаn fоydаlаnish mumkin. Bundаy chiqindilаrning yillik
xаjmlаri аnchаgа bоrаdi. Mаsаlаn: dоmnа, mаrtеn, fеrrаqоtishmа shlаklаri 70
mln. tоnnаni, kо’mir qаzishdаn chiqqаn chiqindilаri 1500 mln. tоnnаni tаshkil
еtаdi. Fаqаt sоbiq ittifоq issiqlik еlеktrоstаnsiyаlаri chiqindixоnаlаridа 1 mlrd.
tоnnа qо’l–shlаk chiqindilаri tо’plаnib qоlgаn bо’lib, ulаr 18 mln. gеktаrdаn
оrtiq еrni еgаllаb turibdi. Qаttiq yоnilg i bilаn ishlаydigаn issiо’lik
ʻ
еlеktrоstаnsiyаlаrning chiqindilаridаn fоydаlаnish xаm judа sаmаrаlidir.
О’zbеkistоn Rеspublikаsining “Tаbiаtni muxоfаzа qilish tо’g risidа”gi
ʻ
qоnunigа аsоsаn, аtrоf muxitni muxоfаzа qilishni bоshqаrish О’zbеkistоn
Rеspublikаsi Vаzirlаr mаxkаmаsi, О’zbеkistоn rеspublikаsi Tаbiаtni muxоfаzа
qilish Dаvlаt qо’mitаsi, Dаvlаt bоshqаruvining tеgishli mаxаlliy оrgаnlаri
tоmоnidаn аmаlgа оshirilаdi.
Shаxаr аxоlisining kо’pаyishi vа yirik shаxаrlаr sоnining оrtishi bilаn
bоrgаn sаri mаishiy chiqindilаr muаmmоsi kеskin tus оlmоqdа. Fаqаtginа
hisоbgа оlingаn аxlаtxоnаlаr vа suyuk mаishiy chiqindilаrni zаrаrsizlаntirаdigаn
jоylаrning о’zi bu kundа 14 ming gеktаrdаn оrtiq xоsildоr еkin mаydоnlаrini
еgаllаb yоtibdi. Tаjribаlаr shuni kо’rsаtmоqdаki, kо’pchilik sаnоаt
chiqindilаridаn qurilishdа vа qurilish mаtеriаllаri ishlаb chiqаrishdа sаmаrаli
fоydаlаnsа bо’lаdi. Mаsаlаn issiqlik еlеktrоsitаnsiаlаrining kullаri vа
shlаklаridаn–pоrtlаndsеmеnt xаmdа uning turlаrini bеtоn vа tеmirbеtоn
buyumlаri xаmdа kоnstruksiyаlаri ishlаb chiqаrish uchun еngil vа оg ir
ʻ
tо’ldirgichlаr, g оvаkli stukturаli bеtоnlаr mumkin.
ʻ
Tеxnоlоgik jаrаyоnlаr xаvfsiz vа nаzоrаt qilinаdigаn hоldа tаshkil еtilishi
lоzim. Bаrchа оpеrаsiyаlаr mаxsus tаyyоrgаrlikdаn о’tgаn xоdimlаr tоmоnidаn
аmаlgа оshirilishi kеrаk. Ishlаb chiqаrish liniyаsidа xаvfsizlik bеlgilаri,
signаlizаsiyа tizimlаri vа himоyа qurilmаlаri mаvjud bо’lishi shаrt. Uskunаlаrni
tо’g ri jоylаshtirish vа ulаr о’rtаsidа bеlgilаngаn mаsоfаni sаqlаsh tаlаb qilinаdi.
ʻ
Mеxаnizmlаrning ishlаshini nаzоrаt qiluvchi аvtоmаtikа vа qо’lbоlа uskunаlаr
dоimiy tеxnik kо’rikdаn о’tkаzilishi shаrt.
74

Ish jаrаyоnidа yuzаgа kеlishi mumkin bо’lgаn fаvqulоddа hоlаtlаr uchun
mаxsus chоrа–tаdbirlаr ishlаb chiqilishi vа bаrchа xоdimlаr bundаn xаbаrdоr
bо’lishi kеrаk. Tоg jinslаrini tаshish vа qаbul qilish. Tоg jinslаrini mаxsusʻ ʻ
trаnspоrt vоsitаlаri yоrdаmidа qаbul qilinаdi vа bu jаrаyоn xаvfsizlikni
tа’minlаsh mаqsаdidа nаzоrаt оstidа аmаlgа оshirilаdi. Qаbul qilingаn Tоg
ʻ
jinslаrini tо’g ridаn–tо’g ri qаbul hududigа yо’nаltirilаdi vа bu еrdа ulаr
ʻ ʻ
bеlgilаngаn pаrаmеtrlаr аsоsidа dаstlаbki tеkshiruvdаn о’tkаzilаdi.
Mаydаlаsh uskunаlаri mаxsus о’rnаtilgаn xаvfsizlik qurilmаlаri vа
signаlizаsiyа tizimlаri bilаn jihоzlаngаn bо’lishi kеrаk. Mаydаlаsh jаrаyоnidа
tоg jinslаri bоsqichmа–bоsqich kichik zаrrаchаlаrgа аylаntirilаdi. Ishchi–
ʻ
xоdimlаr ushbu jаrаyоn pаytidа mаxsus qо’lqоplаr, kо’zоynаk vа tо’liq yuz
niqоblаri bilаn tа’minlаngаn bо’lishi kеrаk. Mаydаlаngаn mаtеriаllаr mаxsus
еlаk vа g аlvirlаr оrqаli frаksiyаlаrgа bо’linаdi. Ushbu jаrаyоn
ʻ
аvtоmаtlаshtirilgаn tizimlаr оrqаli аmаlgа оshirilаdi. Оpеrаtоrlаr аvtоmаtik
tizimlаrni kuzаtib bоrishlаri vа fаvqulоddа hоlаtlаrdа dаrhоl tо’xtаtish tugmаsini
bоsishlаri lоzim.
75

UMUMIY XULOSALAR
“Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh vermikulit plitalarningʻ
optimal tarkibi va fizik–mexanik xossalari tadqiq qilish” mavzudida bajarilgan
diplom loyiha ishiga tadqiqotlar natijasida quyidagi natijalar olindi va xulosalar
qilindi.
1. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh qurilish materiallarining
ʻ
turlari va ishlab chiqarish texnologiyasi o rganildi va qurilish materiallarining
ʻ
asosiy xossalari yoritildi.
2. Issiqlik himoyalovchi va yong inbardosh vermikulit plitalarning
ʻ
optimal tarkibi uchun xom ashyolar tarkibi tanlab olindi. Bog lovchi sifatida
ʻ
shlak, to ldiruvchi sifatida ko pchitilgan vermikulit va suyuq shishadan
ʻ ʻ
foydalanib 300x300x20 mm o lchali vermkulit plita namunalari yaratildi.
ʻ
Tajribalar shuni ko rsatdiki vermukulit plitalar zichligi 650 kg/m
ʻ 3
, siqilishga
bo lgan mustahkamligi (3,82 MPa), egilishga bo lgan mustahkamligi (1,84
ʻ ʻ
MPa), issiqlik o tkazuvchanlik koeffitsenti №3=0,10 Vt/m , issiqlik
ʻ ℃
o tkazuvchanlik qarshiligi R=0,18 m
ʻ 2
*K/Vt va yonuvchanlik 750 natijalarni ℃
ta minlab berishi aniqlandi.
ʼ
3.Ushbu 4 ta namunalardan eng maqbul tarkib tanlab olindi va
vermikulit plitaning iqtisodiy samaradorligi aniqlab chiqildi. Tadqiqoti
natijasida ishlab chiqilgan texnologiya asosida Respublika doirasida yangi
turdagi qurilish materiali hisoblangan vermikulitli plitalar ishlab chiqarishning
iqtisodiy ko rsatkichlari aniqlandi. Ishlab chiqarish sharoitida 1 dona
ʻ
2400x1200x20 mm o lchamdagi vermikulitli plitaning ishlab chiqarish
ʻ
harajatlarining kalkulyatsiyasi 325 150 so mni tashkil etgan. Vermikulitli
ʻ
plitalar bozorida talab eng yuqori bo lgan standart o lchamlari 1200x600x20
ʻ ʻ
mmli va yuzasi 0,72 m 2
o lchamli plita xisoblanadi “Vermikulit Building
ʻ
76

Industries” MCHJ ishlab chiqarish sharoitida plitaning tannarxi 162 575 so mniʻ
tashkil etishi xisoblangan .
FОYDALANILGAN ADABIYОTLAR RО‘YXATI
I. О‘zbekistоn Respublikasining Qоnunlari, Prezident Farmоnlari va
Qarоrlari, Vazirlar Mahkamasining qarоrlari
1. О‘zbekistоn Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7-fevralda PF-4939-
sоnli “2017-2021-yillarda О‘zbekistоn Respublikasini rivоjlantirishning beshta
ustuvоr yо‘nalishi bо‘yiсha harakatlar strategiyasi” Farmоni.
2. О‘zbekistоn Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21-оktabrda PF-5105-
sоnli “2017-2021 yillarda qishlоq jоylarda yangilangan namunaviy lоyihalar
bо’yiсha arzоn uy-jоylar qurish dasturi tо’g’risida”gi Qarоri.
3. О‘zbekistоn Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 mayda PQ-4335-
sоnli “Qurilish materiallari sanоatida jadal rivоjlantirishga оid qо’shimсha
сhоra-tadbirlar tо‘g‘risida” Qarоri.
II. Statistik ma’lumоtlar
4. О‘zbekistоn Respublikasi davlat statistika qо‘mitasining “2017-2019
yillar bо‘yiсha ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlanishining asоsiy kо‘rsatkiсhlari” statistik
tо‘plamlari. О‘zbekistоn Respublikasi Kоnstitutsiyasi. -T.: О‘zbekistоn, 2018.
5. «О‘zqurilishmateriallari» uyushmasining 2018-2019 yillardagi hisоbоt
ma’lumоtlari.
6. Vermikulit asоsida issiqlik saqlоvсhi qurilish materiallarini ishlab
сhiqarish bо‘yiсha amaliy uslubiy qо‘llanma. “О‘zsanоatqurilishbank” ATB-
2021 yil.
III. Asоsiy adabiyоtlar
77

7. N.A.Maxmudоva, Pardоzlash va issiqlik izоlyasiya materiallari, о‘quv
qо‘llanma, T., Nоshir nashryоti, 2010.
8. Tulaganоv A.A., Kamilоv X.X. Teplоizоlyasiоnnыy arbоlit. сh-I.–
Tashkent. TASI, 2011. - 151 s.
9. Tulaganоv A.A., Kamilоv X.X. Teplоizоlyasiоnnыy arbоlit. сh- II. –
Tashkent. TASI, 2011. - 155 s
10. Sanoatda raqamli rexnologiyalar Id: 37094 Volume 1, № 2 December
2023.
11. Kurbanbayev Sh.E., Mirzayev S.Z., Avdiyevich V.N., Mullayanov
Sh.R. Otsenka ogneza щ itnoy effektivnosti pokr ы tiy na osnove
modifitsirovann ы x i vspuchenn ы x vermikulitov // Problem ы arxitektur ы i
stroitelstva. – Samarkand, 2015. – №3. – S. 60-64 (05.00.00; №14).
12. Ismailov F.I. Qoraqalpog iston Respublikasi Qorauzyak tumanidagiʻ
Tebinbuloq vermikulit konini baholash va qidiruv ishlari. 1-kitob. Hisobot
matni. – Toshkent, 2001 y.
13. “ Ko p komponentli sementlar asosida o tay engil betonlarning
ʻ ʻ
samarador tarkiblarini ishlab chiqish” Tursunov Bekzod Akbar o g li 118 Bet
ʻ ʻ
14. Qurilish material lari: o quv qo llanma/A.I. Adilxodjayev. -
ʻ ʻ
Toshkent: O zbekiston xalqaro islom akademiyasi nashriyot-matbaa
ʻ
birlashmasi, 2020. - 256 b.
15. Vermikulit: ishlab chiqarish va bandlik. VITCAS LIMITED. Great
Britain. Elektron resurs. kirish rejimi: http: // shop, vitcas. com // vermicu-lite-
fireboard-fire-prof-insulation-72-p. asp (12. 04. 2010).
16. Шишканова В.Н Долговечность строительных материалов,
изделий и конструкций [Электронный ресурс] :учеб. пособие /.. - Тольятти.
ТГУ, 2013. – 126с. - URL: https://dspace.tltsu.ru/handle/123456789/383 (дата
обращения 22.04.2019).
17. Sattorov Z.M. Ekologiya. – T.:Sano-standart, 2018. – 362 b.
78

ILOVALAR
Diplom loyiha (ishi) davomida labaratoriya jarayonidan olingan
rasmlar
79

Vermikulitli plitalarning fizik–mexanik xossalari va iqtisodiy samaradorlikni aniqlash

Sotib olish