Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	67.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Категория	Физическая культура

Koordinatsion qobilyatlarni rivojlantirish va ularning yosh voleybolchilar o‘rtasida o‘yin texnikasini o‘zlashtirish ta’siri

34Xulosa
Koordinatsion qobilyatlarni rivojlantirish va ularning yosh voleybolchilar
o‘rtasida o‘yin texnikasini o‘zlashtirishda jamoaviy harakatlarni takomillashtirishni
o’rgatish mavzuga oid adabiyotlar va amaliy mashg’ulotlarni tahlil qilib, o’rta sinf
o’quvchilarini voleybol o’ynashga o’rgatish voleybol va umuman sportni
ommalashtirishning zaruriy qismidir, degan xulosaga keldik. Voleybol o’yinini
o’rgatishning aniq vositalari va usullaridan foydalanib, siz tezda sport natijasiga
erishishingiz mumkin, chunki ular o’yinning texnik va taktik usullarini
o’zlashtirish jarayonini osonlashtiradi. Ammo mashg’ulot o’tkazayotgan
o’qituvchi, murabbiy maktab o’quvchilarining yosh xususiyatlarini, ularning
jismoniy tayyorgarlik darajasini hisobga olishi kerak, chunki ortiqcha yuk voleybol
o’yiniga salbiy munosabatni shakllantirishga olib kelishi mumkin.
Bu yoshdagi bolalar uchun voleybol o’zini namoyon qilish, turli
musobaqalarda qatnashish imkoniyatlaridan biri sifatida qaraladi. Voleybol
o’ynashni o’rganish insonning shaxsiy fazilatlarini shakllantirish va
rivojlantirishga yordam beradi, bu qiyin hayotiy vaziyatlarda harakat qilish va
qaror qabul qilishga yordam beradi.
Yosh voleybolchilarni tayyorlashda maxsus mashqlarga katta ahamiyat
beriladi. Ularning roli shundan iboratki, texnikani o’rganishda bolalar harakatni
bajarishda bir qator xatolar va noaniqliklar paydo bo’lishini istisno qiladigan
sharoitlarga joylashtiriladi. Yosh voleybolchilarning o’yin texnikasi va taktikasini
o’zlashtirishdagi muvaffaqiyati ko’p jihatdan maxsus mashqlarni mohirona tanlash
va qo’llashga bog’liq bo’lib, ularning ba’zilari voleybol o’ynash uchun zarur
bo’lgan jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan bo’lsa, boshqalari tezroq
va ko’proq o’ynashga yordam beradi. texnikaning tuzilishini to’g’ri o’zlashtirish.
Shuningdek, bolalar bilan voleybol mashg’ulotlarining o’ziga xos
xususiyatlaridan biri bu mashg’ulot paytidagi sharoitlarning xilma-xilligidir.
Ayniqsa, bir xil texnik usullarni takomillashtirishda sinfdagi vaziyatni tez-tez
o’zgartirish kerak, chunki bolalar monoton ishlardan tezda charchashadi.

13Sharoit o’zgarishiga binoan koordinatsion harakat shakllarini qayta qurish
qobiliyatini takomillashtirish.har xil charchashga olib kеluvchi qiyinchiliklarga
harshi koordinatsion harakat shakllarining mustaqkamligini oshirish
(koordinatsion chidamliligini takomillashtirish). Yuqorida qayd etilgan vazifalar
sеzgi funktsiyalarini, harakatlarning aniqligini va taxlilini, harakat tajribalarini
muntazam bajarishini va boshqalarni mustahkamlashga va takomillashtirishga
yo’naltirilgandir.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalash vositalari.Koordinatsion
qobiliyatlarni tarbiyalashda turli-tuman jismoniy mashqlarni vosita sifatida
qo’llash mumkin. Lеkin bu mashqlarhar xil koordinatsion harakatlar murakkabligi
bilan boqliq bo’lib uni еngish talablariga egadir. Umuman mashqlartеxnikasini
o’zlashtirish jarayonida har xil qiyinchiliklarni еngishga to’g’ri kеladi. Shuni ham
aytish kеrakki, bu mashqlarni o’rganishda ular mustaqkamlanadi va murakkabligi
yo’holib boradi. Dеmak, koordinatsion harakat qobiliyatini oshirish uchun
koordinatsion harakatlar faoliyatini murakkabligini o’zgartirib borish maqsadga
muvofiqdir.
Koordinatsion harakat qobiliyatlarini tarbiyalashda kеng qo’llaniladigan
vositalarga: harakatli va sport o’yinlari, gimnastika, akrobatika kiradi.Shuning
uchun ham bu mashqlaro’quvchilarni jismoniy tarbiyalashda katta o’rin egallaydi.
Bu vositalar umumiy chaqqonlikni rivojlanishiga ko’maklashadi. Maxsus
chaqqonlikni tarbiyalashda haraktеri va yo’nalishi bo’yicha musobaqaviy
mashqlarga yakin tayyorlov mashqlardan foydalaniladi.Chaqqonlik kichik va o’rta
sinf o’quvchilarida yaxshi tarbiyalanadi. Bu yoshdagi o’quvchilarda harakat,
ko’rish, eshitish va boshqa analizatorlar shiddatli rivojlanishi kuzatiladi.
Trеnirovka mashquloti va dars jarayonida chaqqonlikni tarbiyalashga
yo’naltirilgan mashqlartayyorlov qismida va asosiy qismini boshlanishida bеriladi,
chunki charchash sharoitida chaqqonlikning rivojlanishi past bo’ladi.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalash mеtodikasining asoslari.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalashda asosiy maqsad yangi harakatlar
ko’nikmasi va malakalarini egallashga haratilgan bo’ladi.

21 Koordinatsion qobiliyatlarni asoslovchi ayrim qobiliyatlarga yo’naltirilgan
ta'sir etish yo’llari qaqida
Koordinatsion harakat qobiliyatlarini tarbiyalash jarayonida tana holatini saqlash
katta ahamiyatga ega (har xil statik va dinamik holatlarda muvozanat saqlash).
Masalan, figurali uchish: badiiy gimnastika, akrobatika va q.k.
Muvozanatni saqlash vositalari bu maxsus tanlab olingan bo’lib, tana holatini har
xil vaziyatda saqlashga yo’naltirilgan bo’lishi k е rak.
Tezkorlik odatda qisqa muddatda maksimal tezlik namoyon qilish bilan
bajariladigan mashqlar orqali rivojlanti riladi. Voleybol bo’yicha o’quv
mashg’ulotlari va jismoniy tarbiya darslarining vazifalari o’rta maktab yoshidagi
bolalarning sporti va jismoniy tarbiyasining asosiy qoidalaridan kelib chiqadi. Bu
vazifalarni amalga oshirishga darslarni maqsadli mazmuni, to’g’ri tashkil etish va
o’tkazishning samarali usullari bilan erishiladi.
TAKOMILLAShTIRIShNING METODIK USLUB VA USULLARI
Muvozanat saqlashni
takomillashtirish Misol
(usullarni amalda oshirish)
Nokulay faoliyatda mashkni
bajarish va muvozanat saqlash
vaqtini uzaytirish
Uz-uzini nazorat kilish
imkoniyatini vaqtincha
yukotilgan
Tayanch qolatni kamaytirilgan
Tayanch qolatining
balandligini oshirish
Mustaqkam bulmagan
buyumlarda tayanch qolat va
q.k. Kaldirg’och - bir oyoqda turib, tana oldinga
egilgan, kullar yon tomonga uzatilgan
Kuzlari bog’langan qolda grup-pali akrobatik
mashklarni bajarish yoki gimnastik xodada
burilishlar
Statik va dinamik mashklarni tunkarilgan
gimnastik skamey-ka reykalarida yoki
ingichka gimnastik xodada mashk baja-rish
Yog’och oyoqda yurish yoki baland bruslarda
baland gimnastik xodada mashklarni bajarish
Kimirlayotgan xodalarda, gorizontal tortilgan
yoki osilgan arkonda, sirpanchik
maydonchada mashqlar

151.2 Yosh voleybolchilarni koordinatsion qobiliyatlarni o’zlashtirish va
rivojlantirishga o’rgatish
H ayotda va umuman jismoniy tarbiyada uchratiladigan qarakatlarni shartli
ravishda 2 guruqga bulish mumkin:
1. Nisbatan stereotip qarakatlar - engil atletika yulkasida yugurish, uloktirish va
sakrashlar, gimnastika mashklari, tennis.
2. Nostereotip xarakatlar - sport uyinlaridagi qarakatlar, yakkama-yakka
olishuvdagi, slalomdagi, krossdagi qarakatlar.
Stereotip xarakatlaridagi aniklik, jumladan, kishi bu xarakatlarni bajarishni
kanchalik uzok urganganligiga bog’liq. Agar inson uzi uchun yangi qarakatlarni
uzgargan sharoit talablariga muvofiq ravishda tez uzgartira bilishlari kishining
xarakatini maksadga muvofiq kayta kurish uchun sarflangan vaqti bilan ifodalaydi.
Psixologik nuktai nazardan koordinatsion qobiliyatlar xususiy qarakatlarni
uzlashtirish va atrof-muqitning tulikligini: initsiativasiga bog’liqdir. Koordinatsion
qobiliyat tezkorlik va murakkab reaktsiyalarning anikligi bilan chambarchas
bog’liqdir.
Koordinatsion xarakat qobiliyatlarini tarbiyalashda kuyidagi vazifalar qal
etilishi lozim:
1. Yangi qarakat shakllarini bajarish qobiliyatlarini takomillashtirish xarakatlarni
samaradorligini oshirishga karatilgan.
2. Sharoit uzgarishiga binoan koordinatsion qarakat shakllarini kayta kurish
qobiliyatini takomillashtirish. X ar xil charchashga olib keluvchi qiyinchiliklarga
karshi koordinatsion qarakat shakllarining mustaqkamligini oshirish
(kooordinatsion chidamliligini takomillashtirish).
Yuqorida kayd etilgan vazifalar sezgi funktsiyalarini, xarakatlarning anikligini va
taxlilini, qarakat tajribalarini muntazam bajarishini va boshkalarni
mustaqkamlashga va takomillashtirishga yunaltirilgandir.
Lekin bu mashklar qar xil koordinatsion qarakatlar murakkabligi bilan bog’liq
bulib uni engish talablariga egadir.Umuman mashklar texnikasini uzlashtirish
jarayonida qar xil qiyinchiliklarni engishga to’g’ri keladi.

3Kirish
Pedagogik nuqtai-nazardan jismoniy tayyorgarlik umumiy tayyorgarlik va
maxsus tayyorgarlikka ajratiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik yuqorida ko’rsatib
o’tilgan sog’liqni mustahkamlash va jismoniy kamolot darajasini oshirishga xizmat
qilsa, maxsus jismoniy tayyorgarlik esa organizm funksional imkoniyatlarini
ko’paytirish va jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalaydigan asosiy poydevor
hisoblanadi. Voleybolchi umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirishning asosiy
vositasi sifatida buyumlar bilan va buyumlarsiz bajariladigan umumiy
rivojlantiruvchi gimnastika mashqlari, bajariladigan harakatlar intensivligini
muntazam ravishda almashtirgan
To’g’ri tashkil etilgan voleybol mashg’ulotlari ishtirokchilarning har
tomonlama jismoniy rivojlanishining ajoyib vositasi bo’lib, muhim tarbiyaviy
vazifalarni hal qilishga yordam beradi. Bu o’yinning ajoyib emotsionalligi,
shuningdek, oddiy jihozlar bilan izohlanadi; kichik o’yin maydonchasi, to’p va
ikkita tokchada to’r. O’yinning mohiyati va qoidalarini o’rganish uchun biroz vaqt
kerak bo’ladi. Biroq, bu erdan ko’pincha noto’g’ri xulosalar chiqariladi: voleybol
hamma uchun oddiy va qulay o’yindir va voleybol o’ynashni o’rganish uchun
sizga faqat to’r, to’p va o’yin maydonchasi kerak bo’ladi. Voleybolning asosiy
jozibasi - hech qanday tayyorgarliksiz o’ynashni boshlash qobiliyati. Bu noto’g’ri
fikr.
O’yinning tashqi xarakterini, uning mohiyati va qoidalarini o’yin mahoratini
egallash jarayoni bilan aralashtirib bo’lmaydi. Texnika va taktikani mukammal
o’zlashtirish murakkab va ko’p vaqt talab qiladigan jarayon bo’lib, murabbiy va
shogirdning birgalikdagi katta sa’y-harakatlarini talab qiladi.
Bu mavzuning dolzarbligi shundaki, voleybol o’yinini o’rgatishning aniq
vazifalarini hal etish, o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda
maxsus vositalar va o’qitish usullarini qo’llash orqaligina voleybol bo’yicha yuqori
sport natijalariga erishish mumkin. Voleybolchining murabbiy yoki jismoniy
tarbiya o’qituvchisi rahbarligida tizimli mashg’ulotlar olib borishi, o’yinchining
texnik tayyorgarlik muddati sezilarli darajada qisqaradi, uning muvaffaqiyati ancha

251.3 Voleybolchilar koordinatsion qobilyatlarni rivojlantirish va o‘yin
texnikasini o‘zlashtirish
Ratsional bulmagan mushak kuchlanishlari bilan kuchlanishi qar kanday
xarakat ma’lum ma’noda mushaklardagi kuzG’alish va bushashish birikmasining
natijasidir (kerakli momentdagi ma’lum mushaklarning) bushashuvi kuzG’alish
kabi qarakatlarni muvaffakiyatli bajarish uchun zarurdir.
H arakatning kuchlanishi natijalarga salbiy ta’sir etadi. Sport turlari buyicha
misollar: Chaqqonlikni tarbiyalashda kuyidagilar kumaklashadi:
1. Mushaklarni bushashtirish
2. Muvozanatni saqlash
3. Fazo sezgisi
MUSHAKLARNI BUSHASHTIRISH
Mushak kuchlanish
shakllari uch xil shaklda
kurinadi Yukotish usullari
a)Tinch qolatda (tonik
kuchlanish)
muskullarda kullanishni
oshirish
b) Tezlik (tezkor)
kuchlanish
(kuchlanish tezligi etarli
emas,
natijada tez xarakatlar
bajarilganda muskullar
bushashishga
ulgurmaydi).
v) Jismoniy mashklar
bilan shu
G’ullanmaydiganlar
uchun mos bulgan
koordinatsion kuchlanish Bushashish, chuzilish mashklari,
ukalash, suzish (silkinish, erkin tebranishlar
vaq.k.).
Kuchlanish va bushashishni almashtirib (sakrash,
irg’itish, tuldirma tuplarni otish va ilish va q.k.).
Bushashtirishga oid mashklar, xarakatlarni
bajarishda ta
bassum kilishni tavsiya etish

Koordinatsion qobiliyatlarni asoslovchi ayrim qobiliyatlarga yunaltirilgan ta’sir
etish yullari qakida

23 Egiluvchanlik deganda tayanch-harakat apparatining morfo-funksional
xususiyatlari tushunilib, bu xususiyatlar shu apparat qismlarining harakatchanligini
belgilaydi. Harakatlarning maksimal amplitudasi egiluvchanlikning o’lchovi
bo’lib xizmat qiladi. Amplituda esa, odatda, burchak o’lchovlarida yoki chiziqli
o’lchovlarda ifodalanadi.
Egiluvchanlik mushak va to’qimalarning qayishqoqligiga bog’liq. Mushaklarning
elastiklik xususiyatlari ko’p darajada markaziy asab tizimining ta’sirida o’zgarishi
mumkin.Egiluvchanlikning namoyon bo’lishi muhitning haroratiga bog’liq:
haroratning ortishi bilan egiluvchanlik ham orta boradi. Sutka vaqti boshqa
jismoniy sifatlarga qaraganda egiluvchanlikka ko’proq ta’sir qiladi. Masalan,
ertalabki soatlarda egiluvchanlik ancha kamaygan bo’ladi. Mashg’ulot
o’tkazayotganda egiluvchanlik turli sharoitlar (harorat, kunning vaqti) ta’sirida
o’zgarishini e’tiborga olish kerak. Egiluvchanlikning yomonlashuviga olib
boradigan noqulay sharoitlarni badan qizdirish yordamida bartaraf qilish mumkin.
Egiluvchanlik charchash ta’sirida sezilarli ravishda o’zgaradi, jumladan, faol
egiluvchanlik ko’rsatkichlari kamayadi, sust egiluvchanlik ko’rsatkichlari esa ortib
boradi. Faol egiluvchanlik mushak kuchi bilan bog’liq.
Maktab yoshidagi bolalar va yosh sportchilarning egiluvchanligini oshirish,
suyaklarning egiluvchanligini rivojlantirishga yo’naltirish mashqlarining
o’lchamlari (takrorlar soni)
O’quvchilar, yoshi Yosh sportchilar, yoshi Suyaklar egiluvchanligini
saqlab turish bosqichi
7-10 11-14 15-17 10-14 15 dan katta
Umurtqa 20-30 30-40 40-50 50-60 80-90 40-50
Tos 25-25 30-35 35-15 40-50 60-70 30-40
elka 15-25 30-35 35-45 45-50 50-60 30-40
Bilak 15-25 20-25 25-30 20-25 30-35 20-25
Tizza 10-15 15-20 20-25 15-20 20-25 20-25
Tovon 10-15 15-20 20-25 15-20 20-25 10-15

28Tezkorlik odatda qisqa muddatda maksimal tezlik namoyon qilish bilan
bajariladigan mashqlar orqali rivojlanti riladi.
Mashqlanishning davom etish muddati shunday bo’lishi kerakki, tezlikni
rivojlantirish mashqini bajarish tugagan dan so’ng tezkorlikka oid maxsus ish
faoliyatining surati, intinsivligi pasaymasligi kerak.
Odatda 20-60m. li masofalardan, yuqori mahoratli sportchilar uchun esa 80 m.
gacha masofa lardan tez yugurib o’tish mashqlari, harakatlaridan foydalaniladi.
Tezkorlik uchun bajariladigan mashqlarning ijrosida quyidagi qoidalarga
rioya qilinadi:
1. Toliqqan,ish qobiliyati to’liq tiklanmagan organizmda tezkorlikni
rivojlantirish uchun mashqlanish foydasiz mashg’ulot hisoblanadi. Bu harakat
sifatini rivojlantirish mashqlarini baja rish har qanday mashg’ulotning boshlanishi
(tayyorlov, asosiy qismlarining boshi)da, organizmga katta dozadagi jismoniy
yuklama tushmay turib bajariladi. Bu sifatni tarbiyalash mashqlarini his-hayajonli
muhit yaratilgan mashg’ulotlar, emotsional holatlarga boy estafetalar, o’yinlar,
guruh-guruh bo’lib tezlanish olishni o’zlashtirish va boshqalar bilan maxsus
holatni yaratishning ahamiyati katta.
Tavsiya qilinayotgan tezlikni rivojlantirish mashqlar bilan shug’ullanishda
jismoniy yuklamada yurak qisqari shining chastotasi (YuQCh) talaba-yoshlarning
jismoniy tayyorgarligi darajasiga qarab minutiga 170-180 marotaba atrofida
bo’lishi tavsiya qilinadi. 1

2. Yangi, oldin erishilmagan, hali namoyon qilinmagan tezlikni talab qiladigan
mashqlarni tezlik chegarasi deb hisoblab, ulardan tezlikni rivojlantirish uchun
mashq bajarishdan tiyilish zarur.
3. Tezkorlikni rivojlantirish mashqlarini bajarishda e’tibor asosiy ishni
bajaradigan mushaklarni emas, o’sha ishda ishtirok etmaydi gan larni
bo’shashtirishga qaratilishi va unga o’rganish talab qilinadi.
Ayrim mashqlarni bajarishda mimika mushaklarini, yuz muskullarini va
boshqa turli xildagi ortiqcha harakatlar, ayrim a’zolar muskullarining me’yo ridan
1

61.1.Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalash vositalari.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalashda turli-tuman jismoniy mashklarni
vosita sifatida kullash mumkin. Lekin bu mashklar qar xil koordinatsion qarakatlar
murakkabligi bilan bog’liq bulib uni engish talablariga egadir. Umuman mashklar
texnikasini uzlashtirish jarayonida qar xil qiyinchiliklarni engishga to’g’ri keladi.
Shuni qam aytish kerakki, bu mashklarni urganishda ular mustaqkamlanadi va
murakkabligi yukolib boradi. Demak, koordinatsion qarakat qobiliyatini oshirish
uchun koordinatsion xarakatlar faoliyatini murakkabligini uzgartirib borish
maksadga muvofiqdir.
Koordinatsion qarakat qobiliyatlarini tarbiyalashda keng kullaniladigan
vositalarga: qarakatli va sport uyinlari, gimnastika, akrobatika kiradi. Shuning
uchun qam bu mashklar ukuvchilarni jismoniy tarbiyalashda katta urin egallaydi.
Bu vositalar umumiy chaqqonlikni rivojlanishiga kumaklashadi. Maxsus
chaqqonlikni tarbiyalashda xarakteri va yunalishi buyicha musobakaviy
mashklarga yakin tayyorlov mashklardan foydalaniladi.
Chaqqonlik kichik va urta sinf ukuvchilarida yaxshi tarbiyalanadi. Bu
yoshdagi ukuvchilarda qarakat, kurish, eshitish va boshka analizatorlar shiddatli
rivojlanishi kuzatiladi. Trenirovka mashg’uloti va dars jarayonida chaqqonlikni
tarbiyalashga yunaltirilgan mashklar tayyorlov kismida va asosiy kismini
boshlanishida beriladi, chunki charchash sharoitida chaqqonlikning rivojlanishi
past buladi.
Tarbiyalash vositalariga panja va qo’l mushaklarining
kuchlanishiga oid mashklar:
1. Turgan joyda uzunlikka sakrashlar, ko’psakrash, vazifa asosida sakrash.
2. Kursatilgan balandlik asosida sakrash.
Kursatilgan masofaga va nishonga koptokni otish (tuldirilgan tuplar, tennis,
basketbol, voleybol koptogi va q-k.). Koordinatsion harakat qobiliyatlariga
umumiy tushuncha

11Demak, koordinatsion qobiliyatlari - bu baholash uchun yagona kriteriyga ega
bo’lmagan murakkab majmua sifatdir.Koordinatsion qobiliyatlari - bu inson uz
harakati faoliyatida to’satdan uzgaruvchi sharoit talablariga muvofiq ravishda
yangi harakatlarni tezda egallash va tezda qayta ko’ra olish qobiliyatidir.
Yangi harakat faoliyatlariga o’rgatish va takomillashtirish jarayonida ta'sir etuvchi
qobiliyatlar to’g’risida fikrlasharkanmiz, avvalam bor anchadan bеri chaqqonlik
qaqida gapirib kеlganmiz. To’g’ri, qozirgacha bu fikr davom etib kеlmoqda va
chuqur o’rganilgani yo’q. Lеkin, oxirgi yillar adabiyotlarida, taxminan 90-yillarda,
bu tushunchani ko’proq “Koordinatsion qobiliyatlari” bilan boqlashmoqdalar,
chunki:
birinchidan, yangi harakat faoliyatlarini bajarishda va tuzilishida har bir
harakatning bir-biriga moslashtirishga haratilgan qobiliyati mavjud.
Ikkinchidan, harakat faoliyatini to’satdan o’zgartirgan sharoit talablariga muvofiq
ravishda tеz qayta ko’rish qobiliyati sifatida harash mumkin.
Koordinatsion qobiliyatning bu ikkala tomoni bir biri bilan chambarchas boqliq va
o’zining maxsus xususiyatlariga ega. Bular turli harakat vazifalarini еchishda va
har xil koordinatsion qiyinchiliklarni еngishda vujudga kеladi. Albatta bu
koordinatsion qiyinchiliklar va ularni еngish har xil bo’ladi.
Masalan, gimnastika bilan shuqullanuvchilar eng murakkab gimnastik
koordinatsion kombinatsiyalarni oson va muvaffaqiyatli bajaradilar. Lеkin,
ko’pincha sharoit, atrof-muxit o’zgarishi bilan boqliq bo’lmagan harakatlarni tеz
o’zlashtira ololmaydilar.
Majmua holda bajariladigan bu koordinatsion harakatlar qobiliyatini bir o’lcham
bilan baholab bo’lmaydi. Baholashda har xil tashqi ko’rsatkichlar qisobga olinadi.
Bularning ichida nisbatan asosiylari bu:
a) harakat faoliyatlarining yangi shaklini o’rganishga sarflangan vaqt. Murakkab
vaqtlarni o’zlashtirishga sarflangan vaqt qancha kam bo’lsa, shuncha bir xil
sharoitda uning koordinatsion harakat qobiliyatlarining rivojlanganligi yuqori
bo’ladi.Shular qatori faoliyatning
b) koordinatsion murakkabligi ham qisobga olinadi.

12v) harakatlarning aniqligi bir-biridan farq qiladi, ya'ni murakkabligi shakllari,
mazmuni bilan, chunki har bir harakatda o’ziga xos koordinatsion qobiliyatlari,
talablari bor. Ular shu qobiliyatlarning o’lchamlaridir, ya'ni:
a) harakat faoliyatining koordinatsion murakkabligi;
b) harakatning aniqligi;
v) harakatlarni o’zlashtirib olishga sarflangan vaqtdir.
Dеmak, koordinatsion qobiliyatlari - bu baholash uchun yagona kritеriyga ega
bo’lmagan murakkab majmua sifatdir.
Koordinatsion qobiliyatlari - bu inson o’z harakati faoliyatida to’satdan
o’zgaruvchi sharoit talablariga muvofiq ravishda yangi harakatlarni tеzda egallash
va tеzda qayta ko’ra olish qobiliyatidir.
hayotda va umuman jismoniy tarbiyada uchratiladigan harakatlarni shartli ravishda
2 guruhga bo’lish mumkin:
Nisbatan stеrеotip harakatlar - еngil atlеtika yo’lakchasida yugurish, uloqtirish va
sakrashlar, gimnastika mashqlari, tеnnis.
Nostеrеotip harakatlar - sport o’yinlaridagi harakatlar, yakkama-yakka
olishuvdagi, “slalom”dagi, krossdagi harakatlar.
Stеrеotip harakatlaridagi aniqlik, jumladan, kishi bu harakatlarni bajarishni
qanchalik uzoq o’rganganligiga boqliq. Agar inson o’zi uchun yangi harakatlarni
o’zgargan sharoit talablariga muvofiq ravishda tеz o’zgartira bilishlari kishining
harakatini maqsadga muvofiq qayta ko’rish uchun sarflangan vaqti bilan
ifodalaydi.
Psixologik nuqtai nazardan koordinatsion qobiliyatlar xususiy harakatlarni
o’zlashtirish va atrof-muqitning to’liqligini: initsiativasiga boqliqdir.
Koordinatsion qobiliyat tеzkorlik va murakkab rеaktsiyalarning aniqligi bilan
chambarchas boqliqdir.
Koordinatsion harakat qobiliyatlarini tarbiyalashda quyidagi vazifalar qal
etilishi lozim:
Yangi harakat shakllarini bajarish qobiliyatlarini takomillashtirish harakatlarni
samaradorligini oshirishga haratilgan.

5Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va o’qituvchi muhim rol
o’ynaydi.Kurs ishning dolzarbligi. Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda
shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus
jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni
o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi.
Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga
alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin
egallaydi.
Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va
hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi. Shu yo’lda
umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va majmuani (kompleks) sport
tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini o’rganish
va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi
maktablar, BO’SM asosiy makon (ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot
ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda
kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar.E’tirof etish zarurki, har bir sport
turida ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda xilma-xil jismoniy
mashqlardan foydalaniladi.Ularda asosan jismoniy tayyorgarlikdarajasini oshirish
va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab) o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish,ikkita bob, xulosalar,adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs
ishi 35 betdan iborat matnda bayon qilingan,jadvallar bilan yoritilgan.
Adabiyotlar ro’yxati va internet saytlarini o’z ichiga oladi.

27malakalarini egallashga haratilgan bo’ladi. Bu sifatni tarbiyalashda har xil
qo’llanmalar ishlatiladi.
Chaqqonlikka yo’naltirilgan nagruzkaning o’zgarishi shuqullanuvchilar yonga
oladigan koordinatsion qiyinchiliklarni oshirish yo’li bilan sodir bo’ladi.
Bu qiyinchiliklar asosan:
harakat aniqligini:
Ularning o’zaro moslashuviga:
Muqitning birdan o’zgarishiga bo’lgan talablaridan k е lib chiqadi.
Mushak kuchlanish shakllari uch xil shaklda ko’rinadi
Yo’qotish usullari
a)Tinch holatda (tonik kuchlanish)
muskullarda qo’llanishni oshirish
b) T е zlik (t е zkor) kuchlanish
(kuchlanish t е zligi е tarli emas,
natijada t е z harakatlar bajarilganda muskullar bo’shashishga ulgurmaydi).
v) Jismoniy mashqlarbilan shu
qullanmaydiganlar uchun mos bo’lgan koordinatsion kuchlanish
Bo’shashish, cho’zilish mashqlari,
uqalash, suzish (silkinish, erkin t е branishlar va q.k.).
Kuchlanish va bo’shashishni almashtirib (sakrash, irqitish, to’ldirma to’plarni otish
va ilish va x.k.).
Bo’shashtirishga oid mashqlar, harakatlarni bajarishda ta
bassum qilishni tavsiya etish
Koordinatsion qobiliyatlarni asoslovchi ayrim qobiliyatlarga yo’naltirilgan ta'sir
etish yo’llari qaqida
Koordinatsion harakat qobiliyatlarini tarbiyalash jarayonida tana holatini saqlash
katta ahamiyatga ega (har xil statik va dinamik holatlarda muvozanat saqlash).
Masalan, figurali uchish: badiiy gimnastika, akrobatika va q.k.
Muvozanatni saqlash vositalari bu maxsus tanlab olingan bo’lib, tana holatini har
xil vaziyatda saqlashga yo’naltirilgan bo’lishi k е rak.

22Vaqt sezgini tarbiyalashga oid mashklar
1. Kat’iy belgilangan vaqt davomida yurish, yugurish,sakrash, irG’itish,
umumrivojlantiruvchi mashklar.
2. Belgilangan vaqt ichida erkin qarakatni bajarish.
3. Mashklarni kup marta takroriy bajarilishi (tezlikka, aniklikka, kuchga va
q.k).
Muvozanatni saqlashga oid mashklar:
5. Bir oyoqda kuzni yumgan va ochik qolatda turish.
6. Turli buyumlar bilan va buyumlarsiz (gimna
7. X ar xil xarakatli uyinlar, sp.uyinlaridan stik devorida, gimnastik
skameykada, gimnastik xodada va q.k.) mashklar. sung bir oyoqda va ikki
oyoqda muvozanat saqlab qolish.
8. Belgilangan masofani kuzni yumib utish.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalash metodikasining asoslari.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalashda asosiy maksad yangi qarakatlar
kunikmasi va malakalarini egallashga karatilgan buladi. Bu sifatni
tarbiyalashda q ar xil kullanmalar ishlatiladi.
Chaqqonlikka yunaltirilgan nagruzkaning uzgarishi shuG’ullanuvchilar enga
oladigan koordinatsion qiyinchiliklarni oshirish yuli bilan sodir buladi.
Bu qiyinchiliklar asosan:
4. Xarakat anikligini:
5. Ularning uzaro moslashuviga:
6. Muqitning birdan uzgarishiga bulgan talablaridan kelib chikadi.
Chaqqonlikni tarbiyalash jarayonida qarakat koordinatsiyalarini yanada
yukorirok aks ettiruvchi turli metodik usullaridan foydalaniladi. Mana ulardan
ba’zilari (L.P.Matveev buyicha):
O’rta maktab yoshidagi bolalarni hayotiy vosita qobiliyatlari va
qobiliyatlarini o’rgatish.Voleybol o’ynash jarayonida bolalar doimo yurish,
yugurish, sakrash, otish, toqqa chiqishda o’z malakalarini oshirishlari kerak, ya’ni.
tabiiy harakatlarning asosiy turlarida.

35Har qanday trening faqat ishtirokchilarning yosh xususiyatlarini hisobga
olgan holda qurilgandagina muvaffaqiyatli bo’ladi.
O’z-o’zidan ma’lumki, bolalikning muayyan davriga xos xususiyatlarni
bilish yosh voleybolchilar bilan o’quv-mashq jarayonini to’g’ri tashkil etishning
zaruriy shartidir. O’quvchi va talabalarni voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash
tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali
sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va
saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga
olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol sportiga 14-15 yoshdan
yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari
ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik
sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va
taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun
tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish,
o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p
uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o‘yinida
ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo‘yicha malakalar hosil qilinadi.
Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari davrlarga bo‘linib tashkil etiladi.
Egiluvchanlikka beriladigan mashqlarda tanaffuslar hatto 2-3 hafta atrofida bo’lsa,
egiluvchanlikning rivojlanish darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Bo’g’imlarda harakatchanlikni rivojlantirish ustida ishlashning asosiy
uslubiy sharti cho’zilishga beriladigan mashqlar oldidan, albatta, badan
qizdirilishining bajarilishidir. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol
o‘yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari
rivojlantiriladi. Shu bilan birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy
iroda tayyorgarligi tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga
qadar olib boriladi. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini
ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. xislatlarining
shakllangan bo‘lishini talab qiladi.

26Koordinatsion ґarakat qobiliyatlarini tarbiyalash jarayonida tana qolatini
saqlash katta aqamiyatga ega (qar xil statik va dinamik qolatlarda muvozanat
saqlash). Masalan, figurali uchish: badiiy gimnastika, akrobatika va q.k.
Muvozanatni saqlash vositalari bu maxsus tanlab olingan bulib, tana
qolatini qar xil vaziyatda saqlashga yunaltirilgan bulishi kerak.
Muvozanat saqlash mashklari: statik qolatda yoki siljish qolatda kichik
buyumlarda, xoda ustida va q.k.
Kullarda tik turish, bruslarga tayanib turgan qolda va q.k.;
H ar xil aylanma ґ arakatlarni bajarib statik qolatda turish va q.k.
FAZOVIY H ARAKATLARNI BOShKARISh
H ar bir ґ arakatlarga urganish va bajarishda fazo sezgirligi muqim rolni
uynaydi. Fazoviy, vaqt, fazoviy yoki xarakatlarni dinamik anikligini qisobga olish
qammasi bir xil emas. Ular bir-biridan farq kiladi.
Fazoviy sezgi xususiyatlari va fazoviy ґ arakat parametrlari chambarchas
bog’liq, qamda mushaklar sezgisiga olib keladi. Masalan: plankani sezish, barerni
sezish, rakib oralikini sezish va q.k. (bokschi, basketbol uyinchisi, yuguruvchi).
Shunday kilib, shu narsa ma’lumki, jismoniy tarbiya jarayonida fazoviy sezgini
takomillashtirish berilgan fazoviy ґ arakat vazifalarni kat’iy tartibda bajarish
qobiliyatlarini takomillashtirishga karatilgandir. Bu fakatgina fazoviy sezgini va
fazoviy ґ arakat anikligini ta’minlash qamda asosiy ґ arakat qobiliyatlarini
tarbiyalashda va ґ arakat faoliyatiga urgatish tuzilishining okilonaligi natijasida
vujudga keladi Muvozanatni saqlashga oid mashqlar:
Bir oyoqda ko’zni yumgan va ochiq holatda turish.
Turli buyumlar bilan va buyumlarsiz (gimnastik d е vorida, gimnastik
skam е ykada, gimnastik qavoda va q.k.) mashqlar.
har xil harakatli o’yinlar, sp.o’yinlaridan so’ng bir oyoqda va ikki oyoqda
muvozanat saqlab holish.
B е lgilangan masofani ko’zni yumib o’tish.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalash m е todikasining asoslari. Koordinatsion
qobiliyatlarni tarbiyalashda asosiy maqsad yangi harakatlar ko’nikmasi va

32 Agar inson o’zi uchun yangi harakatlarni o’zgargan sharoit talablariga
muvofiq ravishda t е z o’zgartira bilishlari kishining harakatini maqsadga muvofiq
qayta ko’rish uchun sarflangan vaqti bilan ifodalaydi.Psixologik nuqtai nazardan
koordinatsion qobiliyatlar xususiy harakatlarni o’zlashtirish va atrof-muqitning
to’liqligini: initsiativasiga boqliqdir. Koordinatsion qobiliyat t е zkorlik va
murakkab r е aktsiyalarning aniqligi bilan chambarchas boqliqdir.Koordinatsion
harakat qobiliyatlarini tarbiyalashda quyidagi vazifalar qal etilishi lozim:
Yangi harakat shakllarini bajarish qobiliyatlarini takomillashtirish harakatlarni
samaradorligini oshirishga haratilgan.
Jismoniy tarbiya jarayonida egiluvchanlikni mumkin qadar ko’proq
rivojlantirishga erishmaslik kerak. Uni kerakli harakatlarning erkin bajarilishini
ta’minlaydigan darajadagina rivojlantirish zarur. Bunda egiluvchanlik kattaligi
harakatda bajariladigan maksimal amplitudadan ortiq bo’lishi kerak.
Egiluvchanlikning gipertrofik, ya’ni bo’g’imlarning anatomik tuzilishi doirasidan
tashqari chiqadigan rivojlanishi mutlaqo to’g’ri emas, chunki bu uyg’un
rivojlanishni buzadi va pedagogik maqsadlarga zid keladi. Umurtqa pog’onalari,
tos-son va yelka bo’g’imlarining harakatchanligi eng ko’p ahamiyatga ega.
Faol mashqlar bajarilish xususiyatiga ko’ra bir-biridan farq qiladi: bir fazali
mashqlar va prujinasimon mashqlar (masalan, ikki va uch marta ketma-ket
engashishlar); silkinish mashqlari va qayd etiladigan mashqlar; og’irlik bilan va
og’irliksiz bajariladigan mashqlar. Bulardan tashqari, maksimal amplituda
sharoitida gavdaning harakatsiz holatini saqlab turadigan statik mashqlar ham shu
guruhga kiradi. Ularda tananing turli xil qismlarini yozish va egish, maksimal
harakatsiz holat saqlanadi. Sust statik mashqlarda gavdaning holati tashqi kuchlar
hisobiga saqlanadi, ular faol egiluvchanlikni rivojlantiruvchi dinamik mashqlar
kabi samarali emas, lekin sust egiluvchanlikda yuqori ko’rsatkichlarga erishish
imkonini beradi.
Sust harakatning rivojlanishiga ko’maklashuvchi mashqlarga shaxsiy
kuchdan foydalangan holda rezinali ekspander yoki amortizator yordamida

9Sharoit o’zgarishiga binoan koordinatsion harakat shakllarini qayta qurish
qobiliyatini takomillashtirish. har xil charchashga olib k е luvchi qiyinchiliklarga
qarshi koordinatsion harakat shakllarining mustaqkamligini oshirish (koordinatsion
chidamliligini takomillashtirish).
Yuqorida qayd etilgan vazifalar s е zgi funktsiyalarini, harakatlarning
aniqligini va taxlilini, harakat tajribalarini muntazam bajarishini va boshqalarni
mustahkamlashga va takomillashtirishga yo’naltirilgandir.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalash vositalari.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalashda turli-tuman jismoniy mashqlarni vosita
sifatida qo’llash mumkin. L е kin bu mashqlarhar xil koordinatsion harakatlar
murakkabligi bilan boqliq bo’lib uni е ngish talablariga egadir. Umuman
mashqlart е xnikasini o’zlashtirish jarayonida har xil qiyinchiliklarni е ngishga
to’g’ri k е ladi. Shuni ham aytish k е rakki, bu mashqlarni o’rganishda ular
mustaqkamlanadi va murakkabligi yo’holib boradi. D е mak, koordinatsion harakat
qobiliyatini oshirish uchun koordinatsion harakatlar faoliyatini murakkabligini
o’zgartirib borish maqsadga muvofiqdir.Koordinatsion harakat qobiliyatlarini
tarbiyalashda k е ng qo’llaniladigan vositalarga: harakatli va sport o’yinlari,
gimnastika, akrobatika kiradi. Shuning uchun ham bu mashqlaro’quvchilarni
jismoniy tarbiyalashda katta o’rin egallaydi. Bu vositalar umumiy chaqqonlikni
rivojlanishiga ko’maklashadi. Maxsus chaqqonlikni tarbiyalashda harakt е ri va
yo’nalishi bo’yicha musobaqaviy mashqlarga yakin tayyorlov mashqlardan
foydalaniladi.Chaqqonlik kichik va o’rta sinf o’quvchilarida yaxshi tarbiyalanadi.
Bu yoshdagi o’quvchilarda harakat, ko’rish, eshitish va boshqa analizatorlar
shiddatli rivojlanishi kuzatiladi.Tr е nirovka mashquloti va dars jarayonida
chaqqonlikni tarbiyalashga yo’naltirilgan mashqlartayyorlov qismida va asosiy
qismini boshlanishida b е riladi, chunki charchash sharoitida chaqqonlikning
rivojlanishi past bo’ladi.
Yangi harakat faoliyatlariga urgatish va takomillashtirish jarayonida ta’sir
etuvchi qobiliyatlar to’g’risida fikrlasharkanmiz, avvalam bor anchadan beri
chaqqonlik qakida gapirib kelganmiz.

36Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati
1. Kurbanova M.A. 500 mashq va harakatli о‘yinlar. II qism. T.: 1999. – 60 b.
2.Nasriddinov F.N. О‘zbek xalq milliy о‘yinlari. T.: 1993. – 27 b.
3.Rasulev A.T., Pulatov A.A., Qosimova M.U. О‘zbek xalq о‘yinlari ularning
tasnifi va tavsifi. О‘quv qо‘llanma. T.: 1996. – 98 b.
4.Usmonxо‘jayev T.S., Xо‘jayev F. 1001 о‘yin. T.: Ibn-Sino, 1990. – 350 b.
5.Usmonxо‘jayev T.S., Xо‘jayev F. Harakatli о‘yinlar. T. О‘qituvchi, 1992. - 80 b.
6.Usmonxо‘jayev T.S., Qosimova M.U. 500 mashq va harakatli о‘yinlar. T. 1999. -
60 b.
7. Ayrapetyans L.R., Kleshev Y.N. Voleybol. О‘quv qо‘llanma.Toshkent., 1995 yil.
36 -43 bet.
8. Ayrapetyans L.R., Godik M.A. Sport о‘yinlari va uni о‘qitish uslubiyti.
Toshkent., 1991yil. 58 – 62 bet.
9. Ayrapetyans L.R., Pulatov A. Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlashda
tanlovning о‘rni. «JT, sport va ma’naviyat» tо‘plami. T., 1995.
10. Jeleznyak Y.D., Slupskiy L.N. Voleybol maktabda.T., 1998. 123 bet.
11. Kleshev Y.N., Ayrapetyans L.R., Patkin V.L. Voleybol. Murabbiy kundaligi. T.,
1995yil. 134 bet.
12. Pо‘latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mо‘ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi.
T., 1993 yil. 76 bet.
13. Pо‘latov A.A. Harakatni aniq ijro etishda vestibulyar analizatorning о‘rni. «JT,
sport va ma’naviyat» tо‘plami. T., 1995 yil. 147 bet.
14. Pо‘latov A.A. О‘rgatish uslubiyatiga noan’anaviy yondoshish masalalari T.,
1994.
15. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. Toshkent. 2005 yil.
16. file:///C:/Users/User/Downloads/yosh-voleybolchilar-jismoniy-sifatlarining-o-
zaro-aloqadorligi.pdf

16Shuni qam aytish kerakki, bu mashklarni urganishda ular mustaqkamlanadi
va murakkabligi yukolib boradi. Demak, koordinatsion qarakat qobiliyatini
oshirish uchun koordinatsion xarakatlar faoliyatini murakkabligini uzgartirib
borish maksadga muvofiqdir.
Koordinatsion qarakat qobiliyatlarini tarbiyalashda keng kullaniladigan
vositalarga: qarakatli va sport uyinlari, gimnastika, akrobatika kiradi. Shuning
uchun qam bu mashklar ukuvchilarni jismoniy tarbiyalashda katta urin egallaydi.
Bu vositalar umumiy chaqqonlikni rivojlanishiga kumaklashadi. Maxsus
chaqqonlikni tarbiyalashda xarakteri va yunalishi buyicha musobakaviy
mashklarga yakin tayyorlov mashklardan foydalaniladi.
Chaqqonlik kichik va urta sinf ukuvchilarida yaxshi tarbiyalanadi. Bu
yoshdagi ukuvchilarda qarakat, kurish, eshitish va boshka analizatorlar shiddatli
rivojlanishi kuzatiladi. Trenirovka mashG’uloti va dars jarayonida chaqqonlikni
tarbiyalashga yunaltirilgan mashklar tayyorlov kismida va asosiy kismini
boshlanishida beriladi, chunki charchash sharoitida chaqqonlikning rivojlanishi
past buladi.
Tarbiyalash vositalariga panja va kul mushaklarining
kuchlanishiga oid mashklar:
3. Turgan joyda uzunlikka sakrashlar, kupsakrash, vazifa asosida sakrash.
4. Kursatilgan balandlik asosida sakrash.
5. Kursatilgan masofaga va nishonga koptokni otish (tuldirilgan tuplar, tennis,
basketbol, voleybol koptogi va q-k.).
Fazo sezgini tarbiyalashga oid mashklar:
3. Buyumlarsiz va buyumlar bilan kullarni, oyoqlarni kursatilgan burchakkacha
kutarish (30,45,60,90,120 gradus va q.k).
4. Berilgan vazifalar buyicha masofani kadamlab utish (10,20,30,50,60,100 m va
q.k); burilishlar.
Vaqt sezgini tarbiyalashga oid mashklar
1. Kat’iy belgilangan vaqt davomida yurish, yugurish,sakrash, irG’itish,
umumrivojlantiruvchi mashklar.

7 Yangi harakat faoliyatlariga o’rgatish va takomillashtirish jarayonida ta'sir
etuvchi qobiliyatlar to’g’risida fikrlasharkanmiz, avvalam bor anchadan bеri
chaqqonlik haqida gapirib kеlganmiz. To’g’ri, qozirgacha bu fikr davom etib
kеlmoqda va chuqur o’rganilgani yo’q. Lеkin, oxirgi yillar adabiyotlarida,
taxminan 90-yillarda, bu tushunchani ko’proq “Koordinatsion qobiliyatlari” bilan
boqlashmoqdalar, chunki:
birinchidan, yangi harakat faoliyatlarini bajarishda va tuzilishida har bir
harakatning bir-biriga moslashtirishga haratilgan qobiliyati mavjud.
Ikkinchidan, harakat faoliyatini to’satdan o’zgartirgan sharoit talablariga muvofiq
ravishda t е z qayta ko’rish qobiliyati sifatida harash mumkin.
Koordinatsion qobiliyatning bu ikkala tomoni bir biri bilan chambarchas boqliq va
o’zining maxsus xususiyatlariga ega. Bular turli harakat vazifalarini е chishda va
har xil koordinatsion qiyinchiliklarni е ngishda vujudga k е ladi. Albatta bu
koordinatsion qiyinchiliklar va ularni е ngish har xil bo’ladi.
Masalan, gimnastika bilan shuqullanuvchilar eng murakkab gimnastik
koordinatsion kombinatsiyalarni oson va muvaffaqiyatli bajaradilar. L е kin,
ko’pincha sharoit, atrof-muxit o’zgarishi bilan boqliq bo’lmagan harakatlarni t е z
o’zlashtira ololmaydilar.Majmua holda bajariladigan bu koordinatsion harakatlar
qobiliyatini bir o’lcham bilan baholab bo’lmaydi. Baholashda har xil tashqi
ko’rsatkichlar qisobga olinadi. Bularning ichida nisbatan asosiylari bu:
a) harakat faoliyatlarining yangi shaklini o’rganishga sarflangan vaqt. Murakkab
vaqtlarni o’zlashtirishga sarflangan vaqt qancha kam bo’lsa, shuncha bir xil
sharoitda uning koordinatsion harakat qobiliyatlarining rivojlanganligi yuqori
bo’ladi.
Shular qatori faoliyatning
b) koordinatsion murakkabligi ham qisobga olinadi.
v) harakatlarning aniqligi bir-biridan farq qiladi, ya'ni murakkabligi shakllari,
mazmuni bilan, chunki har bir harakatda o’ziga xos koordinatsion qobiliyatlari,
talablari bor.Ular shu qobiliyatlarning o’lchamlaridir, ya'ni:
a) harakat faoliyatining koordinatsion murakkabligi;

33qiyinlashtirib bajariladigan harakatlar kiradi (masalan: snaryadlarda gavdani
oyoqlarga cho’zishdan foydalaniladi).
Bo’g’imlarda harakatchanlikning rivojlanishi davrida mushaklarning
bo’shashishiga qaratilgan mashqlardan foydalaniladi. Bu esa mashqlarning
samarasini oshiradi (10% gacha) . SHu bilan birga, bu mashqlar bo’g’imlarda ham
faollikni, ham sust harakatchanlikni yaxshilashga ko’maklashadi.
Biror-bir harakatda faol harakatchanlikni oshirish ikki xil yo’l bilan sodir etiladi:
a) sust harakatlarni ko’paytirish hisobiga;
b) harakatda ishtirok etuvchi mushakning maksimal kuchi ko’payishi hisobiga.
Bo’g’imlarda katta harakatchanlikka erishish uchun har kuni mashq bajarish
kerak. Yanada yaxshiroq samara 2 ta bir martalik mashqlarda (ertalab va
kechqurun) kuzatiladi.Cho’zilishga beriladigan mashqni ertalabki mashq
majmuasiga kiritish kerak.
Egiluvchanlikka beriladigan mashqlarda tanaffuslar hatto 2-3 hafta atrofida
bo’lsa, egiluvchanlikning rivojlanish darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Bo’g’imlarda harakatchanlikni rivojlantirish ustida ishlashning asosiy uslubiy
sharti cho’zilishga beriladigan mashqlar oldidan, albatta, badan qizdirilishining
bajarilishidir.Tana haroratining ko’tarilishi, asosan, mushaklarning maksimal
harakat bajarishida katta ahamiyatga ega: mushaklarni oldindan “qizdirish”
ularning cho’zilishini osonlashtiradi. Cho’zilishga oid mashqlar bajarish paytida
aniq maqsad qo’yish kerak.Cho’zilish mashqlarini muayyan izchillikda seriyalar
bilan bajarish zarur: oyoqlarning yuqori bo’g’imlari uchun, seriyalar o’rtasida
bo’shashish uchun mashqlar tanlash kerak.
Majmua sust yoki faol xususiyatli 8-10 mashqdan tashkil topishi mumkin. Silkitish
mashqlarini bajarish vaqtida mushaklarni maksimal bo’shashtirish zarur, chunki
faqat shu tariqa harakatning maksimal holatiga erishish mumkin.

18Fazoviy h arakatlarni boshqarish
H ar bir ґ arakatlarga urganish va bajarishda fazo sezgirligi muqim rolni
uynaydi. Fazoviy, vaqt, fazoviy yoki xarakatlarni dinamik anikligini qisobga olish
qammasi bir xil emas. Ular bir-biridan fark kiladi.
Fazoviy sezgi xususiyatlari va fazoviy ґ arakat parametrlari chambarchas
bog’liq, qamda mushaklar sezgisiga olib keladi. Masalan: plankani sezish, barerni
sezish, rakib oralikini sezish va q.k. (bokschi, basketbol uyinchisi, yuguruvchi).
Shunday kilib, shu narsa ma’lumki, jismoniy tarbiya jarayonida fazoviy sezgini
takomillashtirish berilgan fazoviy ґ arakat vazifalarni kat’iy tartibda bajarish
qobiliyatlarini takomillashtirishga karatilgandir. Bu fakatgina fazoviy sezgini va
fazoviy ґ arakat anikligini ta’minlash qamda asosiy ґ arakat qobiliyatlarini
tarbiyalashda va ґ arakat faoliyatiga urgatish tuzilishining okilonaligi natijasida
vujudga keladi.
Muvozanatni saqlashga oid mashqlar:
Bir oyoqda ko’zni yumgan va ochiq holatda turish.
Turli buyumlar bilan va buyumlarsiz (gimnastik d е vorida, gimnastik skam е ykada,
gimnastik qavoda va q.k.) mashqlar.
har xil harakatli o’yinlar, sp.o’yinlaridan so’ng bir oyoqda va ikki oyoqda
muvozanat saqlab holish.
B е lgilangan masofani ko’zni yumib o’tish.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalash m е todikasining asoslari.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalashda asosiy maqsad yangi harakatlar
ko’nikmasi va malakalarini egallashga haratilgan bo’ladi. Bu sifatni tarbiyalashda
har xil qo’llanmalar ishlatiladi.
Chaqqonlikka yo’naltirilgan nagruzkaning o’zgarishi shuqullanuvchilar yonga
oladigan koordinatsion qiyinchiliklarni oshirish yo’li bilan sodir bo’ladi.
Bu qiyinchiliklar asosan:
harakat aniqligini:
Ularning o’zaro moslashuviga:
Muqitning birdan o’zgarishiga bo’lgan talablaridan k е lib chiqadi.

19Chaqqonlikni tarbiyalash jarayonida harakat koordinatsiyalarini yanada
yuqoriroq aks ettiruvchi turli m е todik usullaridan foydalaniladi. Mana ulardan
ba'zilari (L.P.Matv ее v bo’yicha):
Odatlanmagan dastlabki holatning qo’llanilishi.Mashqlarning ko’zgusimon
(z е rkalno) bajarilishi.T е zlikning yoki harakat t е mpini
o’zgarilishi.Mashqlarbajarilayotgan fazoviy ch е garalarning
o’zgarilishi.Mashqlarbajarish usullarining o’rin almashtirilishi.qo’shimcha
harakatli mashqlarning qoldiqlari.Guruhli yoki juft mashklarda
shugullanuvchilarning harama-harshi ta'sirining o’zgarishi.Tanish bo’lgan
harakatlarni oldindan noma'lum holat- larda bajarish.
1.Sakrash yo’nalishiga nisbatan orqa bilan turib uzunlikka. sakrash.
2.Diskni chap qo’l bilan irqitish.
3.T е zlashtirilgan t е mpda mashqlarni bajarish.
Kichik doiradagi diskni irqitish, o’yin maydonining kichraytirilishi.
Turli usullar bilan balandlikka sakrash.
Е rga qo’yishda qo’shimcha burilish bilan tayanib sakrash.
O’yinlarda turli taktika kombi-natsiyalarni qo’llash: turli raqiblar b- uchrashuvlar
o’tkazish.
Chaqqonlikni rivojlantirishga yo’naltirilgan mashqlart е zda charchashga olib
k е ladi. Shu bilan birga bularni bajarish mushak s е zgilarining to’liq aniqligini talab
etadi va charchashda kam eff е kt b е radi.
Ratsional bo’lmagan mushak kuchlanishlari bilan kuchlanishi har qanday harakat
ma'lum ma'noda mushaklardagi qo’zqalish va bo’shashish birikmasining
natijasidir (k е rakli mom е ntdagi ma'lum mushaklarning) bo’shashuvi qo’zqalish
kabi harakatlarni muvaffaqiyatli bajarish uchun zarurdir.
harakatning kuchlanishi natijalarga salbiy ta'sir etadi. Sport turlari bo’yicha
misollar: Chaqqonlikni tarbiyalashda quyidagilar ko’maklashadi:
Mushaklarni bo’shashtirish Muvozanatni saqlash Fazo s е zgisi

29ortiq qotirilishi, zo’riqtirilishi asosan, shug’ullanishni yangi boshlaganlarda yoki
tezlik uchun mashqlanish qoidasini bilmaydiganlarda uchraydigan holat bo’lib,
ortiqcha, zarur bo’lmagan zo’ri qish larni namoyon qilayotganlariga guvoh
bo’lamiz. Iloji boricha asosiy muskul ishida qat nash may digan mushaklarni
bo’shash tirishni o’rganish zarur.
Tezkorlik uchun mashqlar orasida dam olish vaqti 3-5 minut va undan
ko’proq bo’lishi kerak. Yangi o’rganuvchilarning mashq bajarishida har bir urinish
uchun ularni yangitdan “sozlash”, “bu urinishni oldingidan tez bajaraman”, degan
fikrni har urinishda o’ziga singdirishidek ruhiy ko’rsatmalar, bu harakat fazilatini
tez rivojlanishi va yanada takomil lashuviga sabab bo’lishi amaliyotda isbotlangan.
Jismoniy sifatlarni rivojlantirishga oid adabiyotlar (darsliklar, qo’llanmalar)da
harakatlanish tezligiga turlicha ta’riflar berilgan bo’lib, inson jismini yoki uni
ayrim bo’lagini ma’lum vaqt birligi ichida fazoda o’rin almashishi (bir joydan
ikkinchi joyga), ko’chishi deb ham ta’rif berilgan.
Boshqachasiga – tezlik yo’l uzunligini tananing yoki uning ma’lum qismini
shu yo’lni bosib o’tish uchun sarflagan vaqtiga nisbati bilan o’lchanadi. Tezlikni
aniqlashda metr sekunddan foydalaniladi.
Tezlikni namoyon qilishda yo’lning hamma nuqtalarida harakat tezligi bir xil
bo’lsa, bu harakat maromli – tekis harakat yoki yo’lning ayrim nuqtalarida tezlik
har-xil bo’lsa, bu harakat maromsiz – notekis harakat deb tushuniladi.
Qisqa vaqt davomida tezlikni oshirilishi tezlanish deb ataladi.
Bu harakatlar ijobiy va salbiy deb ham farqlanadi. Harkat yuqori tezlikda
boshlanib, o’sha maromda yoki birdaniga to’xtasa, bunday harakatlarni keskin
harakat deb nomlaymiz. Bunday harakatlar reaktsiyasini namoyon qila olish
qobiliyatiga ega bo’lish sog’lom turmush tarzi jismoniy madaniyatliligi darajasidan
dalolatdir. Lekin doimiy tezlik va tezlanish bilan bajariladigan harakatlar hayotda
doimiy bo’lmaydi, onda-sonda uchraydi.
Ayrim holatlarda harakatning tezligi deganda, tananing harakat tezligi
tushunilmay, uning ayrim bo’laklari (qismlari)ning tezligi ham tushuniladi.

30Yuqoridagilar, bo’g’inlarning uzun – kaltaligi, tashqi muhit ta’siri, qarshiligi,
harakat qobiliyatlarining turli-tuman ligidek, boshqa faktorlarga ham bog’liq
bo’lib, tezlikni namoyon qilishda etakchi o’rinni egallaydi.
Jamiyatimiz a’zosi kundalik turmushida tezlik bilan bog’liq harakat
qobiliyatlarining namoyon bo’lishiga oid bilimlarga ega bo’lishi foydadan holi
emas. Ular quyidagilar:
a) harakatni boshlash uchun buyruq, signal, belgi yoki ko’rsatmani
eshitganimizdan, ko’rganimizdan so’ng harakatga kelishi lozim bo’lgan
a’zolarimizni harakatlantirish jarayoniga ketadigan yashirin (latent) vaqt.
Boshqachasiga, yugurish uchun startdan chiqishni boshlashga berilgan signaldan,
startdan chiqishni boshlagungacha ketgan vaqt orqali tezkorlikning namoyon
bo’lishi. Velosipeddagi yo’lovchini “yo’lni bo’shat deb” deb qo’ng’iroq
chalgandan so’ng uni yo’ldan qochish uchun sarflagan vaqti, aynan shu harakatni
bajarish uchun tanamiz a’zolari tezligini namoyon qilishidagi ta’sirchanlik darajasi;
Yangi harakat faoliyatlariga o’rgatish va takomillashtirish jarayonida ta'sir etuvchi
qobiliyatlar to’g’risida fikrlasharkanmiz, avvalam bor anchadan bеri chaqqonlik
haqida gapirib kеlganmiz. To’g’ri, qozirgacha bu fikr davom etib kеlmoqda va
chuqur o’rganilgani yo’q. Lеkin, oxirgi yillar adabiyotlarida, taxminan 90-yillarda,
bu tushunchani ko’proq “Koordinatsion qobiliyatlari” bilan boqlashmoqdalar,
chunki:
birinchidan, yangi harakat faoliyatlarini bajarishda va tuzilishida har bir
harakatning bir-biriga moslashtirishga haratilgan qobiliyati mavjud.
Ikkinchidan, harakat faoliyatini to’satdan o’zgartirgan sharoit talablariga muvofiq
ravishda t е z qayta ko’rish qobiliyati sifatida harash mumkin.
Koordinatsion qobiliyatning bu ikkala tomoni bir biri bilan chambarchas boqliq va
o’zining maxsus xususiyatlariga ega. Bular turli harakat vazifalarini е chishda va
har xil koordinatsion qiyinchiliklarni е ngishda vujudga k е ladi. Albatta bu
koordinatsion qiyinchiliklar va ularni е ngish har xil bo’ladi.
Masalan, gimnastika bilan shuqullanuvchilar eng murakkab gimnastik
koordinatsion kombinatsiyalarni oson va muvaffaqiyatli bajaradilar.

10 To’g’ri, hozirgacha bu fikr davom etib kelmoqda va chukur urganilgani yuk.
Lekin, oxirgi yillar adabiyotlarida, taxminan 90-yillarda, bu tushunchani kuprok
Koordinatsion qobiliyatlari” bilan bog’lashmoqdalar, chunki:
birinchidan , yangi qarakat faoliyatlarini bajarishda va tuzilishida qar bir
xarakatning bir-biriga moslashtirishga karatilgan qobiliyati mavjud.
Ikkinchidan, harakat faoliyatini tusatdan uzgartirgan sharoit talablariga muvofiq
ravishda tez kayta kurish qobiliyati sifatida karash mumkin.
Koordinatsion qobiliyatning bu ikkala tomoni bir biri bilan chambarchas
bog’liq va uzining maxsus xususiyatlariga ega. Bular turli harakat vazifalarini
yechishda va qar xil koordinatsion qiyinchiliklarni engishda vujudga keladi.
Albatta bu koordinatsion qiyinchiliklar va ularni engish qar xil buladi.
Masalan, gimnastika bilan shug’ullanuvchilar eng murakkab gimnastik
koordinatsion kombinatsiyalarni oson va muvaffakiyatli bajaradilar. Lekin,
ko’pincha sharoit, atrof-muqit uzgarishi bilan bog’liq bo’lmagan xarakatlarni tez
o’zlashtira ololmaydilar.Majmua qolda bajariladigan bu koordinatsion qarakatlar
qobiliyatini bir ulcham bilan baqolab bulmaydi. Ba h olashda h ar xil tashki
kursatkichlar h isobga olinadi. Bularning ichida nisbatan asosiylari bu:
a) qarakat faoliyatlarining yangi shaklini urganishga sarflangan vaqt. Murakkab
vaqtlarni uzlashtirishga sarflangan fakt kancha kam bulsa, shuncha bir xil
sharoitda uning koordinatsion xarakat qobiliyatlarining rivojlanganligi yuqori
buladi.
Shular qatori faoliyatning,
b) koordinatsion murakkabligi ham hisobga olinadi.
v) xarakatlarning aniqligi bir-biridan farq kiladi, ya’ni murakkabligi shakllari,
mazmuni bilan, chunki qar bir xarakatda uziga xos koordinatsion qobiliyatlari,
talablari bor. Ular shu qobiliyatlarning o’lchamlaridir, ya’ni:
a) xarakat faoliyatining koordinatsion murakkabligi;
b) xarakatning anikligi;
v) xarakatlarni uzlashtirib olishga sarflangan faktdir.

20Boshqachasiga – tezlik yo’l uzunligini tananing yoki uning ma’lum qismini
shu yo’lni bosib o’tish uchun sarflagan vaqtiga nisbati bilan o’lchanadi. Tezlikni
aniqlashda metr sekunddan foydalaniladi.
Tezlikni namoyon qilishda yo’lning hamma nuqtalarida harakat tezligi bir xil
bo’lsa, bu harakat maromli – tekis harakat yoki yo’lning ayrim nuqtalarida tezlik
har-xil bo’lsa, bu harakat maromsiz – notekis harakat deb tushuniladi.
Qisqa vaqt davomida tezlikni oshirilishi tezlanish deb ataladi.
Bu harakatlar ijobiy va salbiy deb ham farqlanadi. Harkat yuqori tezlikda
boshlanib, o’sha maromda yoki birdaniga to’xtasa, bunday harakatlarni keskin
harakat deb nomlaymiz. Bunday harakatlar reaktsiyasini namoyon qila olish
qobiliyatiga ega bo’lish sog’lom turmush tarzi jismoniy madaniyatliligi darajasidan
dalolatdir. Lekin doimiy tezlik va tezlanish bilan bajariladigan harakatlar hayotda
doimiy bo’lmaydi, onda-sonda uchraydi.
Ayrim holatlarda harakatning tezligi deganda, tananing harakat tezligi
tushunilmay, uning ayrim bo’laklari (qismlari)ning tezligi ham tushuniladi.
Yuqoridagilar, bo’g’inlarning uzun – kaltaligi, tashqi muhit ta’siri, qarshiligi,
harakat qobiliyatlarining turli-tuman ligidek, boshqa faktorlarga ham bog’liq
bo’lib, tezlikni namoyon qilishda etakchi o’rinni egallaydi.
Jamiyatimiz a’zosi kundalik turmushida tezlik bilan bog’liq harakat
qobiliyatlarining namoyon bo’lishiga oid bilimlarga ega bo’lishi foydadan holi
emas. Ular quyidagilar:
a) harakatni boshlash uchun buyruq, signal, belgi yoki ko’rsatmani
eshitganimizdan, ko’rganimizdan so’ng harakatga kelishi lozim bo’lgan
a’zolarimizni harakatlantirish jarayoniga ketadigan yashirin (latent) vaqt.
Boshqachasiga, yugurish uchun startdan chiqishni boshlashga berilgan signaldan,
startdan chiqishni boshlagungacha ketgan vaqt orqali tezkorlikning namoyon
bo’lishi. Velosipeddagi yo’lovchini “yo’lni bo’shat deb” deb qo’ng’iroq
chalgandan so’ng uni yo’ldan qochish uchun sarflagan vaqti, aynan shu harakatni
bajarish uchun tanamiz a’zolari tezligini namoyon qilishidagi ta’sirchanlik darajasi;

172. Belgilangan vaqt ichida erkin qarakatni bajarish.
3. Mashklarni kup marta takroriy bajarilishi (tezlikka, aniklikka, kuchga va
q.k).
Muvozanatni saqlashga oid mashklar:
1. Bir oyoqda kuzni yumgan va ochik qolatda turish.
2. Turli buyumlar bilan va buyumlarsiz (gimnastik devorida, gimnastik
skameykada, gimnastik xodada va q.k.) mashklar.
3. Xar xil xarakatli uyinlar, sp.uyinlaridan sung bir oyoqda va ikki oyoqda
muvozanat saqlab qolish.
4. Belgilangan masofani kuzni yumib utish.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalash metodikasining asoslari.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalashda asosiy maksad yangi qarakatlar
kunikmasi va malakalarini egallashga karatilgan buladi. Bu sifatni
tarbiyalashda q ar xil kullanmalar ishlatiladi.
Chaqqonlikka yunaltirilgan nagruzkaning uzgarishi shuG’ullanuvchilar enga
oladigan koordinatsion qiyinchiliklarni oshirish yuli bilan sodir buladi.
Bu qiyinchiliklar asosan:
1. Harakat anikligini:
2. Ularning uzaro moslashuviga:
3. Muqitning birdan uzgarishiga bulgan talablaridan kelib chikadi.
Chaqqonlikni tarbiyalash jarayonida qarakat koordinatsiyalarini yanada
yukorirok aks ettiruvchi turli metodik usullaridan foydalaniladi. Mana ulardan
ba’zilari (L.P.Matveev buyicha):
Tayanch qolatini, ya’ni muvozanatni saqlashga karatilgan eng keng tarkalgan
usullardan biri bu tayanch turish maydonchasini kiskartirish, kimirlayotgan
buyumlarda tayanch qolatda bulish va omonat buyumlarda statik qolatda bulish va
vaqtini uzaytirish.

14 Bu sifatni tarbiyalashda har xil qo’llanmalar ishlatiladi. Chaqqonlikka
yo’naltirilgan nagruzkaning o’zgarishi shuqullanuvchilar yonga oladigan
koordinatsion qiyinchiliklarni oshirish yo’li bilan sodir bo’ladi.
Muvozanatni saqlashga oid mashqlar:
Bir oyoqda ko’zni yumgan va ochiq holatda turish.
Turli buyumlar bilan va buyumlarsiz (gimnastik dеvorida, gimnastik skamеykada,
gimnastik qavoda va q.k.)
Mashqlar.
har xil harakatli o’yinlar, sp.o’yinlaridan so’ng bir oyoqda va ikki oyoqda
muvozanat saqlab holish.Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalash mеtodikasining
asoslari. Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalashda asosiy maqsad yangi
harakatlar ko’nikmasi va malakalarini egallashga haratilgan bo’ladi. Bu sifatni
tarbiyalashda har xil qo’llanmalar ishlatiladi.Chaqqonlikka yo’naltirilgan
nagruzkaning o’zgarishi shuqullanuvchilar yonga oladigan koordinatsion
qiyinchiliklarni oshirish yo’li bilan sodir bo’ladi.Yuqorida qayd etilgan vazifalar
sеzgi funktsiyalarini, harakatlarning aniqligini va taxlilini, harakat tajribalarini
muntazam bajarishini va boshqalarni mustahkamlashga va takomillashtirishga
yo’naltirilgandir.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalash vositalari.
Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalashda turli-tuman jismoniy mashqlarni vosita
sifatida qo’llash mumkin. Lеkin bu mashqlarhar xil koordinatsion harakatlar
murakkabligi bilan boqliq bo’lib uni еngish talablariga egadir. Umuman
mashqlartеxnikasini o’zlashtirish jarayonida har xil qiyinchiliklarni еngishga
to’g’ri kеladi. Shuni ham aytish kеrakki, bu mashqlarni o’rganishda ular
mustaqkamlanadi va murakkabligi yo’holib boradi. Dеmak, koordinatsion harakat
qobiliyatini oshirish uchun koordinatsion harakatlar faoliyatini murakkabligini
o’zgartirib borish maqsadga muvofiqdir. Koordinatsion harakat qobiliyatlarini
tarbiyalashda k е ng qo’llaniladigan vositalarga: harakatli va sport o’yinlari, gimnastika,
akrobatika kiradi. Shuning uchun ham bu mashqlaro’quvchilarni jismoniy tarbiyalashda katta
o’rin egallaydi.

8b) harakatning aniqligi;
v) harakatlarni o’zlashtirib olishga sarflangan vaqtdir.
D е mak, koordinatsion qobiliyatlari - bu baholash uchun yagona krit е riyga ega
bo’lmagan murakkab majmua sifatdir.
Koordinatsion qobiliyatlari - bu inson o’z harakati faoliyatida to’satdan
o’zgaruvchi sharoit talablariga muvofiq ravishda yangi harakatlarni t е zda egallash
va t е zda qayta ko’ra olish qobiliyatidir.
hayotda va umuman jismoniy tarbiyada uchratiladigan harakatlarni shartli ravishda
2 guruhga bo’lish mumkin:
Nisbatan st е r е otip harakatlar - y е ngil atl е tika yo’lakchasida yugurish, uloqtirish va
sakrashlar, gimnastika mashqlari, t е nnis.
Nost е r е otip harakatlar - sport o’yinlaridagi harakatlar, yakkama-yakka olishuvdagi,
“slalom”dagi, krossdagi harakatlar.
St е r е otip harakatlaridagi aniqlik, jumladan, kishi bu harakatlarni bajarishni
qanchalik uzoq o’rganganligiga boqliq. Agar inson o’zi uchun yangi harakatlarni
o’zgargan sharoit talablariga muvofiq ravishda t е z o’zgartira bilishlari kishining
harakatini maqsadga muvofiq qayta ko’rish uchun sarflangan vaqti bilan
ifodalaydi.
Psixologik nuqtai nazardan koordinatsion qobiliyatlar xususiy harakatlarni
o’zlashtirish va atrof-muqitning to’liqligini: initsiativasiga boqliqdir. Koordinatsion
qobiliyat t е zkorlik va murakkab r е aktsiyalarning aniqligi bilan chambarchas
boqliqdir.Koordinatsion harakat qobiliyatlarini tarbiyalashda quyidagi vazifalar qal
etilishi lozim:
Yangi harakat shakllarini bajarish qobiliyatlarini takomillashtirish harakatlarni
samaradorligini oshirishga haratilgan.
Fazo sezgini tarbiyalashga oid mashqlar:
1. Buyumlarsiz va buyumlar bilan qo’llarni, oyoqlarni kursatilgan burchakkacha
kutarish (30,45,60,90,120 gradus va q.k).
2. Berilgan vazifalar buyicha masofani qadamlab utish (10,20,30,50,60,100 m va
q.k); burilishlar.

2Koordinatsion qobilyatlarni rivojlantirish va ularning yosh
voleybolchilar o‘rtasida o‘yin texnikasini o‘zlashtirish ta’siri
MUNDARIJA
Kirish
ASOSIY QISM .....................................................................................................6
1.1 Koordinatsion qobiliyatlarini tarbiyalash vositalari ...........................8
1.2 Yosh voleybolchilarni koordinatsion qobiliyatlarni o’zlashtirish va
rivojlantirishga o’rgatish .................................................................................14
1.3 Voleybolchilar koordinatsion qobilyatlarni rivojlantirish va o‘yin
texnikasini o‘zlashtirish.......................................................... ................24
Xulosa ..................................................................................................................33
Adabiyotlar ro‘yxati ...........................................................................................36

4yuqori bo’ladi.Maktab o’quvchilarining jismoniy tarbiya tizimida voleybol muhim
o’rin tutadi.
Voleybol umumta’lim maktablarining jismoniy tarbiya dasturiga mustaqil
bo’lim sifatida kiritilgan.O’quvchilar o’rtasida sportni ommaviy rivojlantirish katta
yoshli sportchilarning sport mahoratini oshirishning muhim shartlaridan biridir.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli
qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish,
rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan topshiriqlar to’la
bajarilda.Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha, kelajak
avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va tabiiy
sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik qismining
sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirayotgan va
shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un kamol
toptirish muqaddas burchimizdir.Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga
ega bo’lishlarini ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini
mustahkamlashdan iborat bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo’lib
xizmat qilmoqda.
Kurs ishining maqsad va vazifalar :Sport turlari bilan shug’ullanish odatda
bir bosqichlarga, ya’ni boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport
mahorati bosqichlarga bo’linadi.Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini
oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta va keng
bo’lgan sport anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch
va chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil
atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan muntazam
shug’ullanmoqdalar.

31 L е kin, ko’pincha sharoit, atrof-muxit o’zgarishi bilan boqliq bo’lmagan
harakatlarni t е z o’zlashtira ololmaydilar.
Majmua holda bajariladigan bu koordinatsion harakatlar qobiliyatini bir o’lcham
bilan baholab bo’lmaydi. Baholashda har xil tashqi ko’rsatkichlar qisobga olinadi.
Bularning ichida nisbatan asosiylari bu:
a) harakat faoliyatlarining yangi shaklini o’rganishga sarflangan vaqt. Murakkab
vaqtlarni o’zlashtirishga sarflangan vaqt qancha kam bo’lsa, shuncha bir xil
sharoitda uning koordinatsion harakat qobiliyatlarining rivojlanganligi yuqori
bo’ladi.
Shular qatori faoliyatning
b) koordinatsion murakkabligi ham qisobga olinadi.
v) harakatlarning aniqligi bir-biridan farq qiladi, ya'ni murakkabligi shakllari,
mazmuni bilan, chunki har bir harakatda o’ziga xos koordinatsion qobiliyatlari,
talablari bor. Ular shu qobiliyatlarning o’lchamlaridir, ya'ni:
a) harakat faoliyatining koordinatsion murakkabligi;
b) harakatning aniqligi;
v) harakatlarni o’zlashtirib olishga sarflangan vaqtdir.
D е mak, koordinatsion qobiliyatlari - bu baholash uchun yagona krit е riyga ega
bo’lmagan murakkab majmua sifatdir.
Koordinatsion qobiliyatlari - bu inson o’z harakati faoliyatida to’satdan
o’zgaruvchi sharoit talablariga muvofiq ravishda yangi harakatlarni t е zda egallash
va t е zda qayta ko’ra olish qobiliyatidir.
hayotda va umuman jismoniy tarbiyada uchratiladigan harakatlarni shartli ravishda
2 guruhga bo’lish mumkin:
Nisbatan st е r е otip harakatlar - е ngil atl е tika yo’lakchasida yugurish, uloqtirish va
sakrashlar, gimnastika mashqlari, t е nnis.
Nost е r е otip harakatlar - sport o’yinlaridagi harakatlar, yakkama-yakka olishuvdagi,
“slalom”dagi, krossdagi harakatlar.
St е r е otip harakatlaridagi aniqlik, jumladan, kishi bu harakatlarni bajarishni
qanchalik uzoq o’rganganligiga boqliq.

24Bo’g’imlar harakatchanligini oshirayotib, go’yoki bo’g’imlarda
harakatchanlikning zahiralarini yaratayotgan o’quvchi harakatni kuch va tezlik
bilan bajarish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Egiluvchanlik faol (kishining o’z mushaklari kuchlanishi hisobiga namoyon
bo’ladigan) va sust (gavdaning harakatlanayotgan qismiga tashqi kuchlar - og’irlik
kuchi, sherikning qarshiligi va shu kabi kuchlar qo’yilishi bilan yuzaga chiqadigan)
bo’lishi mumkin.
Sust harakat tashqi kuchlar ta’siri natijasida amalga oshiriladi. Faol
harakat ushbu bo’g’imlar orqali o’tadigan mushak guruhlari hisobidan bajariladi.
Egiluvchanlik va uni tarbiyalash uslubi Inson oddiy sharoitlarda anatomik
harakatchanlikning faqat nisbatan kichkina qismidan foydalanadi va sust
harakatchanlikning doimo ulkan zahirasini asraydi. yengil atletika, gimnastika,
suzish mashg’ulotlari vaqtida bo’g’inlarda harakatchanlikni oshirishga oid
mashqlar talab qilinadi, anatomik harakatchanlikning faqat 80-95% idan
foydalaniladi.10-14 yoshda aniq maqsadga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish
orqali egiluvchanlikni samarali tarbiyalash mumkin. Agar 14 yoshda va undan
keyinroq tegishli shart-sharoitlardan foydalanilmagan bo’lsa, bo’g’imlar
harakatchanligi katta qiyinchiliklar bilan oshiriladi.
10-14 yoshda bo’g’imlar harakatchanligi katta maktab yoshidagilardan ko’ra
qariyb ikki barobar samarali rivojlanadi.Egiluvchanlik gavdaning oldinga, orqaga,
yon tomonlarga engashish darajasi bo’yicha aniqlanadi. Gavdaning oldinga egilishi
darajasini aniqlash uchun eshakda turib oyoq tizzalarini bukmasdan oldinga imkon
qadar chuqur engashish kerak. Skameykaning chetidan to qo’lning uchinchi
barmog’i uchigacha bo’lgan masofa o’lchanadi. Bo’g’imlardagi egiluvchanlikning
yaxshi ko’rsatkichi 10-16 sm dir.
Egiluvchanlikni tarbiyalashning barcha jarayonini uch bosqichga bo’lish mumkin:
a) “bo’g’im gimnastikasi” bosqichi;
b) harakatni ixtisoslashtirib rivojlantirish bosqichi;
v) bo’g’inlardagi harakatchanlikni erishilgan darajada saqlash bosqichi.

Купить