• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 76.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Май 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Sayfiddin Muhammadiyev

Дата регистрации 15 Апрель 2025

1 Продаж

Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda

jarayon Koreyaning bosqichma-bosqich xalqaro siyosat maydoniga kirib borishiga olib keldi. 1882-yil AQSh bilan savdo shartnomasi Koreyaning G‘arb bilan ilk diplomatik aloqasi bo‘ldi. AQSh Koreyaning mustaqilligini tan oldi. Savdo, diplomatik aloqalar va konsullik ochilishi bo‘yicha kelishuvlar tuzildi.1883 – Buyuk Britaniya, 1883-yil – Germaniya, 1884-yil – Rossiya, 1884-yil – Italiya, 1886-yil – Fransiya, 1892-yil – Avstriya-Vengriya, 1892-yil – Belgiya, 1902-yil – Daniya bilan shartnomalar tuzildi 1 . Bu shartnomalar Koreyani rasmiy jihatdan xalqaro munosabatlarning mustaqil ishtirokchisiga aylantirgan bo‘lsa-da, amalda mamlakat ichida Xitoy va Yaponiya o‘rtasidagi raqobat kuchaya bordi. Koreyaning AQSh va boshqa G‘arb davlatlari bilan shartnomalar tuzishi, Xitoyning Yaponiyaga qarshi olib borgan diplomatik siyosatining natijasi edi. Bu orqali Xitoy Koreya ustidagi nazoratini yo‘qotmaslikka urindi. Biroq vaqt o‘tishi bilan bu siyosiy muvozanat zaiflashdi va natijada 1894–1895-yillardagi Xitoy- Yaponiya urushi Koreyani butunlay yangi bosqichga olib chiqdi — ya’ni Yaponiya tobora ustunlik qila boshladi. Koreya zaif iqtisodiyoti va himoyalanmagan bozoriga xorijiy kapital va mahsulotlarning kirib kelishi natural xo`jalikka putur yetkazdi. Natijada, Koreyaning qishloq xo`jaligi mahsulotlari, charm mollari va qimmatbaho metallari chet mamlakatlarga chiqarib yuborildi. Bu holat esa dehqonlar va hunarmandlarning xonavayron bo`lishiga olib keldi. Yuqoridagi holatlar chet elliklarga qarshi kayfiyatni keltirib chiqardi va 1879-yilning 13-aprelida Pusan shahri aholisi yapon harbiy kemalari guruhini shahardan haydab chiqardi, ammo keying kuni yapon harbiylari aholini o`qqa tutgan. 1881-yil Inchxon va Iyju shaharlarida isyonlar ro`y berdi. 1882-yilning iyulida poytaxt garnizoni soldatlari 13 oylik qamalda so`ng oylik maosh o`rniga qumga aralashgan guruch berilishidan norozi bo`lib, namoyish qilishdi. Qo`zg`olonchilar oziq-ovqat ombori vayron qilgach, ofitser maktabiga hujum qilib, yapon ofitserini qatl qildilar. So`ngra, ular yapon vakolatxonasini yoqib yuborib, bu yerdagi bir nechta xodimlarni o`ldirishdi va vanlar qal’asi tomon yo`l olishdi. 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 91 b. 18 I-BOB: XVIII XIX asrlarda Koreya Choson davlat siyosiy boshqaruv va xalqaro maydonda ahvoli. 1.1. Koreya Choson davlatidagi ichki siyosiy boshqaruvi holati haqida Choson Davlati (1392–1897) yoki Choson sulolasi 1392-yilda Li Son Ge tomonidan tashkil etilgan. Davlat tuzumi markazlashgan monarxiya. Qirol mutlaq hokim edi, lekin konfutsiychilik g‘oyalariga asoslangan boshqaruv yuritilgan. Poytaxti Xanan (bugungi Seul). Neokonfutsiychilik, bu ijtimoiy tartib, ta'lim va boshqaruv asosiga aylangan. Choson siyosiy jihatdan o‘zini Xitoy imperiyasiga sodiq deb bilgan. Bu Sinosentrik tizimga mos ravishda amalga oshirilgan, ammo ichki siyosatda mustaqillik saqlangan. XVIII-XIX asrlar Choson tarixida siyosiy intriga, ijtimoiy ziddiyatlar va tashqi tahdidlar kuchaygan davr bo‘ldi. Bu davr, ayniqsa, Sukcho-ne davridan (1674–1720) boshlab, Choson jamiyatida muhim siyosiy, madaniy va ijtimoiy o‘zgarishlar yuz berdi. Qirol Sukcho-ne 1674 yilda taxtga o‘tirdi. U Choson sulolasining 19-qiroli edi. Uning hukmronligi davri o‘ta siyosiy beqarorlik, ichki guruhlar kurashi ya’ni fraksiyalizm bilan ajralib turadi. Fraksiyalar kurashi Choson tarixidagi eng keskin fraksiyalar o‘rtasidagi raqobatning kuchaygan davridir. Asosiy siyosiy guruhlar quyidagilar edi: Namin (Janubiy guruh), Sorin (G arbiy guruh) – keyinchalik Noron (Katta G arbiy) vaʻ ʻ Soron (Kichik G arbiy) guruhlariga bo‘lingan ʻ 1 . Qirol Sukcho-ne bu guruhlar o‘rtasidagi ziddiyatlardan o‘z foydasi uchun mohirona foydalanib, ularni bir-biriga qarshi qo‘yib turdi. Bu siyosat Tanpyeon chek deb atalgan siyosiy muvozanat tamoyiliga asoslanar edi. U doimiy ravishda fraksiyalarni almashtirib turdi, bu esa siyosiy barqarorlikni saqlab qolishning muhim vositasi bo‘ldi, lekin uzoq muddatda ijtimoiy beqarorlikka olib keldi. Qirol Sukcho-ne hukmronligida bir qator islohotlar amalga oshirildi. Soliq tizimi isloh qilindi, ayniqsa, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan yer solig‘iga oid tartiblar takomillashtirildi. Harbiy tizimda islohotlar qilinib, armiyaning tashkiloti va moliyaviy ta’minoti kuchaytirildi. Boshqaruv tizimining markazlashuvi davom ettirildi. Bu davrda Choson davlati tashqi siyosatda nisbatan 1 John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 334. 7 chop etilgan. Islohatchilikning xizmatalriga birinchi ofitserlar maktabini tashkil etish, chet el mashinalarini olib kelish, namunali fermalarga asos solish, yangi yo`llar qurish, zamonaviy pochta tashkil etish kabi vazifalar ham kirgan. Islohatlar uchun harakat namoyondalari Xitoyga ko`r-ko`rona ergashishga qarshi chiqqan. Shunday bo`lsada 1882-yili sodir bo`lgan harbiylar qo`zg`olonidan keyin hokimyatga qolgan Min hukumati Xitoydagi o`zlarining asosoiy hamkori sifatida Sin qo`shinlarini ko`rgan. Kim Ok Kyun poytaxtdan badarg`a qilingan. Uning safdoshlari egallab turgan lavozimlardan bo`shatilgan. Shu bois boshlangan islohat to`xtab qolgan. Kim Ok Kyun o`z maslakdoshlari bilan Yaponiyaning yordamiga umid qilib, 1884-yilning 4-dekabrida davlat tuzumiga oid o`zgarishlarni hal qildi. 7-dekabrda Seulda qolgan Xitoy qo`shinlari garnizonlarni yo`q qildi. Kim Ok Kyun bir qator safdoshlari bilan Yaponiyaga qochib ketdi. Koreyada esa Xitoyning ta`sir doirasi yanada kuchayadi. 1885-yilda Yaponiya va Xitoy Ortasida imzolangan Tyanszin shartnomasiga ko`ra Yaponiyaga ham Koreyada o`z qo`shinlarini saqlashga ruxsat berdi 1 . Koreya bu davrda unchalik rivojlanmasa ham islohat va taraqqiyotni hohlovchi marifatparvarlar yetishib chiqdi. Ular mamlakatni rivojlantirish va ma’naviyatini ko`tarish maqsadida harakat qilishdilar. Bu davr Koreya zamonaviy jarayonlarga qadam qo`ygan davr bo`lib tarixga kirgan. Keying davrlarda Koreya yangi yutuqlarni o`zlashtira boshladi va shuningdek, Xalqaro maydonda o`z o`rni uchun harakat qila boshladi. 2.2. Tevongun davrida Choson davlatida o`tkazilgan islohatlarni siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy ahmiyati. Bu davrda Koreyada siyosiy holat cheklangan bo`lib, mamlakat agrar, asosan, natural xo`jalik va kustar (hunarmandchilik) ishlab chiqarish asoslangan edi. Manufaktura va mashina fabriklar sanoati bo`lmagan. Katta yer egalari soliqlardan ozod etilgan. XIX asr o`rtalarida ular mamlakat yer fondining 47 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 95 b. 28 yillarda Choson Koreyasida hokimiyatni boshqargan 1 . U mamlakatni mustahkamlash va tashqi tahdidlarga qarshi turish maqsadida bir qator konservativ islohotlar o‘tkazdi. Quyida u amalga oshirgan asosiy islohotlar keltirilgan. Davlatdagi qashshoqlikni anglagan Li Xi In bir qator islohatlar o`tkazgan. Aynan uning hukmronligi yillarida hokimyat lavozimlaridan andonlik kimlar chetlatilib, viloyatlar tog`ridan-to`g`ri markaziy hokimyatga bo`sunadigan bo`ldi. Bu turli nomukamanlikni oldini oldi. Endilikni soliqlar ham to`g`ri davlat g`aznasiga tushushi boshlandi. Shuningdek, yanbanlar soliq solindi, oliy tabaqa vakillarining imtiyozlari cheklangan. Tevongun mahalliy zodagonlar (yanbanlar) va oila guruhlarining ta’sirini kamaytirishga harakat qildi. U ularning kuchayib ketgan siyosiy mavqeini zaiflashtirish uchun choralar ko‘rdi. Bundan ko`rilgan maqsad qirol hokimiyatining markazlashuvi va siyosiy barqarorlikni ta'minlash. O`g`rilik bilan qo`lga tushgan amaldorlarni qatl etish tartibi o`rnatilgan. Bu holat korrupsiyani holatlarini kamytirgan. Mamlakat hokimyatiga nisbatan muxolifatda bo`lgan sovonlarning ko`pchiligiga chek qo`yildi. Sovonlar yerlarining aksariyat qismi davlat tasarrufiga o`tkazilib, qolganlaridan soliq undirilgan. Shu bilan muxolifatni davlatga qarshi harkatlarini birmuncha susaytirgan.. Armiya boshqaruvi qaytadan tashkil etilib, qo`shin yangi qurol-yarog`lar bilan ta’minlangan. Portlar barbo etildi. Dengizdan keladigan xavf uchun mudofani mustahkamlandi. Chegaradosh hududlarda harbiy manzilgohlar qurildi. Barcha tabaqalar teng deb aytildi. Davlat markaziy apparatiga ilgari kamsitilgan, shimoliy va janubiy provinsiyalardan yanbanlar surib chiqarildi. Nobilar imtihon topshirish huquSini qo`lga kiritdi. Qirol saroyi Kyonbokkun saroyini qayta qurdirish orqali qirollik obro‘sini ko‘tarishga harakat qildi. Saroy tiklandi, ammo qurilish katta mablag‘ talab qildi va bu xalq orasida norozilik uyg‘otdi. Islohatlarni Koreys jamiyatining turli qatlamlari qo`llab quvvatlagan, ammo tevongunning ba’zi tadbirlari norozilikka sabab bo`ladi. Xususan 1866-yildagi pul 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 88 b. 30 mamlakatlari bilan aloqa deyarli mavjud emas edi. Bu “yopiq eshik siyosati” tufayli Koreya tashqi ta’sirlardan uzoqlasgan holda qolgan. XVIII-XIX asrlarda koreyslar ijtimoiy hayoti va ijtimoiy ongida yangi holatlar ko`zga tashlanadi. Ular mamlakatda XVII – XVIII asrlar davomida ro`y bergan iqtisodiy o`sish bilan bog`liq edi. Feodal munosabatlarning to`sqinligiga qaramasdan, mamlakatda mahalliy bozorlar shakllandi, Tegudagi yarmarka kabi umummilliy ahamiyatga bo`lgan dastlabki savdo markazlari paydo bo`ldi. Xitoy va Yaponiya bilan tashqi savdo aloqalari kengaydi, shaharlarda savdogarlar soni oshdi. Shahardagi savdo-hunarmandchilik bilan shug`ullanuvchi aholining manfaatlarini ko`zlab, konfutsiylik bilan aloqalarni o`zgan yozuvchilar va olimlarning faoliyatlari rivojlandi. “Sirxak” oqimining va uning eng ilg`or qismi – “Pukxak” guruhini tashkil qiluvchi ko`pchilik yozuvchilarning faoliyatlari ham shu davrga taalluqlidir. Yangi badiy adabiyotning asoschisi Pak Chji Von, matematik va astranom Xon De Yon, shuningdek, boshqa bir qator yozuvchilar va olimlar ham ana shu oqimdan chiqqan edilar 1 . Bu guruhga konfutsiylik safsatasiga salbiy munosabat va yangiliklarga intilish xususiyati xos edi. Ular, o`z sivilizatsiyasi bilan g`ururlanadigan koreyslar, o`zlari “yovvoyi” hisblaydigan, biroq yerga ishlov berish uchun mukammalroq ish qurollariga, yo`llarga, ko`priklarga, yuqoriroq bilim darajasiga ega bo`lgan manjurlar Xitoydan ham o`rganishlari zarur deb hisoblashardi. Pukxak tarafdorlarining fikriga ko`ra, Xitoyning yutuqlaridan foydalanish, qishloq xo`jaligini yuksaltirish, savdoni rivojlantirish, Koreyani gullab yashnayotgan mamlakatga aylantirish uchun zaruriy shartlar edi 2 . Turli taqiqlar va chjusiyanlikning ommaviy ravishda qat’iy intizom o`rnatilishiga qarmasdan, unga qarshi muxolifat ham o`sib bordi. Chunonchi, bu davrda Xo Gyunning “Xon Gil Don haqida qissa” nomli asari paydo bo`ldi. unda xuddi Robin Gudni eslatadigan oliyjanob qaroqchi qahramon Yuldo ertaklar orliga tushib qoladi va u yerda o`z podsholigiga asos solidi. Bu davrda hattoki 1 Эргашев Ш . Жаҳон тарихи . янги давр 1800-1918 йиллар . Тошкент . Узбекистон . 2015. 385 б . 2 O`sha asar. 386 б . 22 1.2. Koreya Choson davlatini xalqaro maydonda o rni va ahamiyatiʻ haqida. XVIII-XIX asrda Koreya Choson davlati xalqaro maydonda o`z mavqeyini to`la ma’noda yo`qotadi. XVIII asrda Koreya yarimoroli Choson sulolasi boshqaruvi ostida edi. Bu davrda Koreya tashqi siyosatda ehtiyotkor va izolyatsion siyosat yuritgan davlatlardan biri bo‘lib, o‘zining ichki barqarorligi va madaniy an’analarini saqlab qolishga alohida e’tibor bergan. Shu sababli, Koreya ko‘p hollarda tashqi dunyo bilan bo‘lgan aloqalarni cheklab, xalqaro maydonda uncha faol rol o‘ynamagan. Koreya tashqi siyosatida eng muhim o‘rinlardan birini Xitoy bilan bo‘lgan munosabatlar egallagan. Choson sulolasi Xitoyning Sin imperiyasini katta davlat sifatida tan olib, unga vasallik asosida sodiqlik bildirib turgan. Har yili Xitoyga elchilar yuborilib, diplomatik rishtalar mustahkamlangan. Biroq bu aloqalar asosan rasmiy va narosimiy xususiyatga ega bo‘lgan, Koreya esa ichki ishlarida mustaqilligini saqlab qolgan. Yaponiya bilan aloqalar esa yanada cheklangan ko‘rinishda bo‘lgan. Faqatgina Tsushima oroli orqali savdo va cheklangan diplomatik aloqalar olib borilgan. Choson hukumati Yaponiya bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri siyosiy aloqalarni istamagan va faqatgina zarur holatlarda elchi almashuvi amalga oshirilgan. XVIII asrda G‘arb davlatlari Osiyo bilan bog‘lanishga harakat qila boshlagan bir paytda, Koreya bu kabi tashqi ta’sirlarga nisbatan qat’iy qarshilik ko‘rsatgan. Xususan, xristian missionerlar va G‘arb savdogarlari Koreya sohillarida paydo bo‘lganida, mahalliy hokimiyat ularni tahdid deb baholab, ularni quvib chiqarishga harakat qilgan. Bu Koreyaning "Hermit Kingdom" – ya’ni "Yopiq qirollik" deb atalishiga sabab bo‘lgan 1 . Xalqaro maydonda Koreya XVIII asrda faol siyosiy kuch sifatida namoyon bo‘lmagan. U asosan tinchlik siyosatini yuritib, harbiy ekspansiyalardan yiroqda turgan. Biroq, u o‘zining boy madaniyati, adabiyoti va konfutsiylik an’analarini rivojlantirib, ichki taraqqiyotga katta e’tibor bergan. XVIII asrdagi Koreya tashqi 1 Young Ick Lew. Donald P. Gregg . Brief history of Korea a Bird's-EyeView. New York. 2000. P 31. 13 Kambag‘allik va adolatsizlik tufayli xalq orasida norozilik kuchaydi, bu esa isyonlarga sabab bo‘ldi. Shunday isyonlardan biri Xon Gyon Ne isyoni (1811– 1812). Isyonning sababi avvalo iqtisodiy tanglik. 1811-yilda shimoliy Pyongan viloyatida katta ocharchilik yuz berdi. Aholi og‘ir soliqlar va majburiy mehnat tufayli qiynaldi. Markaziy hukumatning e'tiborsizligi va mahalliy amaldorlarning korrupsiyasi xalq noroziligini kuchaytirdi. Isyonning boshlanishi va rivojida rahbari Xon Gyon Ne, sobiq yanban (zodagon) bo‘lib, isyonni boshqardi. Isyon 1812-yil 31-yanvarda boshlangan. Isyonchilar Chonchen daryosining shimolida joylashgan ko‘plab hududlarni egallab, Jonje shahrini mustahkamladilar. Isyonchilar hukumat omborlarini ochib, xalqga don tarqatdilar, bu esa keng qo‘llab-quvvatlovga sabab bo‘ldi. Bu harakat ham hukumat tomonidan bostirladi. Qirol Sunjo hukumat qo‘shinlarini yuborib, isyonni bostirishga harakat qildi. Jonje qamal qilinadi. 1812-yil 15-fevraldan 29-maygacha Jonje shahri qamal qilindi. Hukumat qo‘shinlari shaharning devorlarini portlatib, ichkariga kirishga muvaffaq bo‘ldilar.Natijada Xon Gyon Ne jangda halok bo‘ldi. Taxminan 3000 isyonchi hibsga olinib, 2000 ga yaqini, jumladan 10 yoshli bolalar ham, qatl etildi . Garchi isyon muvaffaqiyatsiz tugagan bo‘lsada, u Koreyada keyingi xalq isyonlariga, jumladan 1894-yildagi Donxak isyoniga turtki bo‘ldi. Bu isyonlar adolatli jamiyat qurish istagini aks ettiradi 1 . Qirol Sunjo, Chonjo qirolning ma rifatli siyosatini davom ettirmoqchiʼ bo‘lgan. U davlat imtihon tizimi va ma muriy boshqaruvni adolatli qilishga harakat ʼ qildi. 1811-yilda amaldorlar tanlashda adolat mezonlarini tiklash harakatlari boshlangan. Ba’zi merosiy lavozimlar bekor qilingan. Mahalliy hokimlar ustidan nazorat kuchaytirildi, ammo bu real amaliy ta’sir ko‘rsatmadi. Bu islohotlar kam miqdorda, nazariy jihatdan amalga oshirildi va Andon Kim klanining qarshiligi sababli keng qamrovga ega bo‘lmadi 2 . 1 John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 389. 2 Ibid. P 78. 10 islohati o`tazilib, hukumat eski pullarni 1:100 hajmda yangisiga almashtirdi. Bu vaqtida amaldagi kurs 1:15 edi 1 . 1866-yilda Tevongun Choson davlatida yangi mis tangalar – Dango tangasini muomalaga chiqardi. Bu islohotning asosiy maqsadi: -Kyonbokkun saroyini qayta qurish uchun mablag‘ yig‘ish. -Davlat daromadini oshirish. -Pul tizimini isloh qilish orqali iqtisodni qo‘llab-quvvatlash 2 . Natijada qurilish va boshqa xarjatlar uchun mablag‘ to‘plandi. Yangi mis tangalar chiqarilishi orqali Tevongun saroy qurilishini moliyalashtirishga muvaffaq bo‘ldi. Muomalada pul ko‘paydi. Tangalar sonining ortishi bir muddat iqtisodiy faollikni oshirdi. Salbiy oqibatlari: Inflyatsiya kuchaydi; Tangalar haddan tashqari ko‘p bosilib chiqarildi; Bu bozorda pulning qadrsizlanishiga olib keldi; inflyatsiya yuzaga keldi; narxlar keskin oshdi, aholining real daromadi kamaydi. Pul tizimiga ishonch yo‘qoldi. Yangi tangalar sifatsiz edi. Og‘irlik, hajm, tarkibi bir xilda emas edi. Savdogarlar va xalq bu pullarni qabul qilishdan bosh torta boshladi. Eski mis tangalar yangi tangalardan afzal ko‘rila boshlandi. Qishloq xo‘jaligi va mahalliy bozorlarda savdo izdan chiqdi. Aholi orasida norozilik kuchaydi, bu siyosiy beqarorlikni kuchaytirdi. Qora bozor kuchayib, davlat nazorati zaiflashdi. Pul islohati muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlandi. Davlatning iqtisodiy boshqaruvga bo‘lgan salohiyatiga bo‘lgan ishonch pasaydi. 1866-yilgi pul islohati qisqa muddatda davlat xarajatlarini qoplashga yordam bergan bo‘lsa-da, uzoq muddatda iqtisodiy beqarorlik, inflyatsiya va xalq noroziligiga olib keldi. Bu islohot Tevongun siyosatining eng bahsli jihatlaridan biri sifatida tarixda qoldi. Imjin urushida vayron bo`lgan Seuldagi Kyonbokkun qirollik qasrini qayta tiklash harjatlari tufayli oddiy aholi jabr-zulm ko`radi. 3-yildan cho`zilgan qayta tiklash ishlariga turli viloyatlardan minglab odamlar safarbar etildi. Harbiy soliq miqdori oshirilishi va Seulga borish uchun alohida boj to`lovi o`rnatilishi ham norozilikga sabab bo`ldi. Iqtisodiyotning o`ziga xos yo`li sifatida o`ylab topilgan kumush idishlardan foydalanish, ipakdan kiyim-kechak kiyishni taqiqlash 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 89 b. 2 John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 371. 31 tovlaganlarni nasl-nasabidan qat’iy nazar jazolashni talab qilgan. Bundan tashqari, ularning fikricha, “ u dehqon yoki savdogar o`g`li bo`lishidan qat’iy nazar, kimki qobiliyat va bilim sohibi bo`lsa, mamlakatni boshqarish imkoniyatiga ega bo`lmog`i lozim, agar kimningdir iqtidor va fanga qiziqish bo`lmasa, garchi u birinchi vazir o`g`li bo`lsa ham, qora mehnatni bajarishi lozim” 1 . Shu bilan birga, Xon De Yen barcha iqtidorli bolalar uchun bilim olish yaratishni taklif qiladi. Xon De Yen an’anaviy konfutsiylik falsafasining quruq taqlidiga qarshi chiqib, uni hayotiy ehtiyojlar asosida qayta ko‘rib chiqishni taklif etgan. Uning fikricha, jamiyat taraqqiyoti faqat ma’naviy poklik va axloqiy tarbiyani emas, balki iqtisodiy barqarorlik, dehqonchilik va hunarmandchilik rivoji, xalq uchun qulay ijtimoiy tizimlar yaratilishini ham o‘z ichiga olishi kerak edi. Xon De Yen Pukxakchilar orasida yangicha tafakkur va tashqi dunyoga ochiqlik g‘oyasini ilgari surgan ilg‘or mutafakkir sifatida tanilgan. U Sin imperiyasining taraqqiyotini diqqat bilan o‘rganib, undan Koreya uchun foydali bo‘lgan jihatlarni o‘zlashtirish kerakligini ta’kidlagan. Ayniqsa, u savdo-sotiq, hunarmandchilik va boshqaruv tizimidagi samaradorlik masalalariga e’tibor qaratgan. Xon De Yen yozgan asarlarining ko‘pchiligi o‘z zamonasining ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini ochib berishga va ularni yechishga qaratilgan bo‘lib, hozirda ularning ayrimlari tarixiy- falsafiy manba sifatida tadqiq qilinadi. U Koreya ilm-fan tarixida sirxakistik tafakkur ni amaliy harakatlar bilan bog‘lagan ilk olimlardan biri sifatida alohida o‘rin egallaydi. Pak Chi Von an’anaviy konfutsiylikni to‘la rad etmagan bo‘lsa-da, u konservativ yondashuvni tanqid qilgan va konfutsiylikni zamonaviy ehtiyojlarga mos tarzda qayta talSin qilishni taklif etgan. Haqiqiy bilim amaliy hayotda qo‘llanilishi lozim. Xalq farovonligi davlat siyosatining asosiy maqsadi bo‘lishi kerak. Tashqi dunyo — ayniqsa Sin Xitoyidagi taraqqiyotni o‘rganish orqali — Koreya jamiyatida foydali islohotlar joriy etish mumkin. XIX asrda chjusianlik harkati mamlakatda ma’rifatparvarlik kuchayishiga sabab bo`ldi. “Vijon chxoksa” ya’ni “haqiqatni saqlash va bid’atlarga barham berish” nomli harakat paydo bo`ldi. Ushbu harakatning asosiy namoyondalari 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 86 b. 25 MUNDARIJA: KIRISH ....................................................................................................................3 I-BOB: XVIII XIX asrlarda Koreya Choson davlat siyosiy boshqaruv va xalqaro maydonda ahvoli 1.1. Koreya Choson davlati ichki siyosiy boshqaruvi holati haqida...........7 1.2. Koreya Choson davlatini xalqaro maydonda o rni va ahamiyati haqida....13ʻ II-BOB: Koreya Choson davlatida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar va Tevongun davri islohotlari 2.1. Choson davlati iqtisodiy hayoti va ijtimoiy-siyosiy sohalarda mafkuraviy harakatlar haqida.....................................................................................................21 2.2. Tevongun davrida Choson davlatida o`tkazilgan islohatlarni siyosiy ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyati...................................................................................................29 XULOSA ................................................................................................................34 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR ...................................................................35 2 bo‘lgan. 1868-yili ikkita amerika harbiy kemasida desant tevongun otasini qabrini talon-taroj qiladi. Ammo ular mahhalliy aholi tamonidan haydab yuboriladi 1 . 1871-yilda yana 5 ta harbiy kema va flot bilan Koreya qirg`oqlariga keladi. Amerika Qo‘shma Shtatlari Koreyaga qarshi harbiy ekspeditsiya uyushtirdi. Bu voqea tarixda Shinmiyanyo deb nom olgan. Ekspeditsiyaning asosiy sababi 1866- yilda yuz bergan General Sherman kemasi hodisasi edi. Ushbu voqeada Koreya hududiga ruxsatsiz kirgan AQSh kemasi mahalliy aholi tomonidan yoqib yuborilgan va bortdagi barcha amerikaliklar halok bo‘lgan edi. AQSh bu voqea uchun javobgarlik talab qilgan, biroq Koreya hukumati muzokara qilishdan bosh tortgan. Shundan so‘ng, AQSh Koreyaga bosim o‘tkazish maqsadida harbiy ekspeditsiya uyushtirdi. Ekspeditsiya 1871-yilning may oyida Koreya qirg‘oqlariga yetib keldi. Amerikaning ekspeditsiyasi quyidagi 5 ta harbiy kemadan iborat edi: USS Colorado – ekspeditsiya flagmani, USS Alaska, USS Benicia, USS Monocacy, USS Palos. Ekspeditsiyada 650 nafardan ortiq amerikalik dengizchi va dengiz piyodalari ishtirok etgan. AQSh kemalari Koreya qirg‘oqlariga yetib kelgach, Choson hukumatiga General Sherman voqeasi bo‘yicha tushuntirish berishni va diplomatik aloqalar o‘rnatishni taklif qiladi. Biroq Choson hukumati xorijiy aralashuvni qat’iyan rad etadi va mamlakat chegaralarini yopiq saqlash siyosatini davom ettiradi. Koreya rasmiylarining rad javobidan so‘ng AQSh kuchlari Kanxvado oroliga qarab harakat qiladi. Bu orol strategik ahamiyatga ega bo‘lib, Seul shahri yaqinida joylashgan edi. Koreys qo‘shinlari AQSh kemalariga qarata o‘t ochadi va bu voqea jangning boshlanishiga sabab bo‘ladi. 1871-yil 10- iyun kuni, AQSh kuchlari Kanxvado oroliga desant tushiradi va u yerdagi harbiy qal’alarni ishg‘ol qilish uchun harakat qiladi. Qattiq jang natijasida AQSh qal’alarni egallaydi. Koreys tomoni 300 dan ortiq askarini yo‘qotadi. AQSh tomoni 3 askarini yo‘qotadi, yana 10 dan ortig‘i yaralanadi. AQSh harbiy jihatdan g‘alaba qozongani bilan, Choson hukumati o‘z pozitsiyasini o‘zgartirmaydi. Ular xorijiy 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 90 b. 15 ularning ichki tuzumga, xalqning turmush tarziga, davlat boshqaruviga va tashqi aloqalarga ko‘rsatgan ta’siridir. Tadqiqotning predmeti: Choson sulolasi davlati XVIII–XIX asrlaridagi siyosiy boshqaruv, ijtimoiy-iqtisodiy tizim va tashqi siyosiy munosabatlarda yuz bergan muhim tarixiy jarayonlardir. Aynan shu davr Choson davlatining ichki va tashqi siyosatida muhim o‘zgarishlar sodir bo‘lgan, jamiyatda chuqur ijtimoiy ziddiyatlar kuchaygan, iqtisodiy inqiroz belgilari yaqqol sezilgan davr hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi: Koreya Choson davlati XVIII–XIX asrlarda yuz bergan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni tizimli ravishda o‘rganish, ularning yuzaga kelish sabablari, kechishi va oqibatlarini tahlil qilish hamda ushbu tarixiy davrning Koreya taraqqiyoti va modern tarixga o‘tish jarayonidagi o‘rnini aniqlab berishdan iboratdir. Tadqiqotning vazifalari : Koreyaning XVIII-XIX asrlardagi siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy tarixini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o‘rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi: -XVIII–XIX asrlarda Choson sulolasi davlat boshqaruv tizimining tuzilishi va undagi siyosiy kuchlar o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish. -Mazkur davrda Choson davlatining tashqi siyosati, xususan Yaponiya va G‘arb davlatlari bilan munosabatlari, savdo shartnomalari va ularning davlat suverenitetiga ta’sirini o‘rganish. -Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni, xususan feodal yer egaligi, dehqonlar ahvoli va ichki savdo aloqalarini tahlil qilish. -Xalq norozilik harakatlari, jumladan, Xon Gyon Ne boshchiligidagi qo‘zg‘olon va boshqa xalq isyonlarining sabablari, shakllanishi va oqibatlarini o‘rganish. -Tevongun hukmronligi davrida amalga oshirilgan islohotlar, ichki siyosiy kuchlar muvozanati va tashqi tahdidlarga qarshi siyosiy yondashuvlarni tahlil qilish. 4 Uchinchi guruh adabiyotlariga xorijiy manbalar bo`lib bu adabiyotlar ilmiy xolisligi va shu davr bo`yicha aniq konkret ma’lumotlari bilan ajralib turadi. Bularga John B. Duncan va uni “The Origins of the Joseon Dynasty” (“ Choson sulolasining kelib chiqishi”)asarini misol qila olamiz 1 . Duncanning fikricha, Choson davlatining shakllanishi inqilobiy o zgarish emas, balki markazlashganʻ byurokratik boshqaruv tizimini yaratishga qaratilgan ko p asrlik harakatlarning ʻ yakuniy bosqichi bo lgan . Ushbu yondashuv Choson davlatini mavjud ʻ aristokratiya manfaatlarini saqlab qolish va mustahkamlashga xizmat qilgan siyosiy va institutsional islohotlar mahsuli sifatida ko rsatadi. ʻ James Huntley Grayson va u ni “The History of the Late Joseon Dynasty, From The Hideyoshi Wars to the Opening of the Nineteenth Century” ( "Kechikkan Choson sulolasining tarixi, Xideyoshi urushlaridan XIX asrning ochilishigacha") asari ham shu davr tarixi bo`yicha qimmatli manba hisoblanadi 2 . Yun Ik Li va Donald P. Gregg ham o`zilarining “Brief history of Korea” (“Koreyani qisqacha tarixi”)tadqiqot ishida Koreya umumiy davri tarixidan lavhalar keltirib o`tgan. Bunda Koreyani qadimgi davrdan XX asrgacha ma’lumotlarini keltirib o`tilgan 3 . Tadqiqotning usullari : Tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy- xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Kurs ishi tarkibi qismi: Tadqiqot ishi 2 ta bob, 4 ta paragrif, xulosa, foydalangan manbalar va adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, tadqiqot umumiy 35 betni tashkil etadi. 1 John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 408// https://books.google.com/books/about/The_Origins_of_the_Chos%C5%8Fn_Dynasty.html? id=ICKt3JDZkR8C#v=onepage&q&f=false 2 James Huntley Grayson. The History of the Late Joseon Dynasty. Leiden. Brill 1985. P 70. 3 Young Ick Lew. Donald P. Gregg . Brief history of Korea: A Bird's EyeView. New York. 2000. P 43.// https://www.koreasociety.org/images/pdf/KoreanStudies/Monographs_GeneralReading/BRIEF%20HISTORY %20OF%20KOREA.pdf 6 Gegel, Spenser va Nitsshe qarashlari keng yoyildi. G`arbiy Yevropa va rus yozuvchi-shoirlarining ijod namunalaridan xabardor bo`la boshladilar. Mazkur adiblarning ijod namunalari asl holida emas balki xitoy va yapon tarjimalari orqali yetib keldi. XIX asrning 70-80-yillarida bir guruh koreyslar davlat tuzlishi, sanoat ishlab chiqarish, ta’lim va harbiy sohalardagi xorijiy mamlakatlar tajribalari bilan tanishish maqsadida AQSh, Yaponiya va Xitoyga yuborildi. Ma’rifatparvarlik harakatining mashxur namoyondalaridan biri Pak In Sik (1850-1926)dir. Uning qarashlariga ko`ra, ehtiyojlarning o`zgarishi umumjamiyat taraqqiyot qonunlariga, ya’ni, “hamma tug`iladi va o`ladi” degan qoidaga muvofiq keladi. Pak In Sik koreys neokonfutsiyligini haqiqiy ma’nodagi Konfutsiy ta’limotidan ayro deb hisoblab, undagi uchta kamchilikni ko`rsatib o`tgan: 1) konfutsiychilik ruhi xalq tabiatidan ajratilgan holda mutloq hokimyatga olib keladi; 2) yakkalanish tomon yo`l; 3) sxolastik safsatabozlik. Mutafakkir konfutsiylikni isloh qilishni talab qilib, o`z fikrlarini Martin Lyuter va Reformatsiy qarashlari bilan qiyosladi. Islohatlarning asosiy yo`nalishi sifatida fan va ta’limni rivojlantirish masalasini qo`ydi. Jamiyatni harakatlantiruvchi kuch sifatida aynan ilm-fan e’tirof etiladi va unga ega bo`lmaslik millatini zaiflashishiga olib keladi 1 . Sirxakistiklar g`oyalari va xorij yutuqlari bilan tanishuv natijasida OGyon Sok (1831-1879), Pak Kyu Su (1807-1887), Kim Ok Kyun (1851-1894)lardan tashkil topgan “Islohatlar tamon harakat” ya’ni, “kexva undon” nomli harakat paydo bo`ldi. Kim Ok Kyun mamlakatning zaiflashuvini yanbanlarning o`zboshimchaligida deb biladi. Uning fikricha, mamlakatni zamonaviylashtirish uchun Yevropa va AQSh bilan do`stona aloqalar o`rnatish, zodagonlar imtiyozlarini bekor qilish, odamlarni bilim olishga yo`naltirish va raqobatli savdo- sotiq tomon keng yo`l ochish. Kim Ok Kyun va uning safdoshlari asosiy e’tiborlarini konfutsiylik matnlariga emas, balki matematika, tarix va chet tillariga yo`naltirilgan yangi maktan ochishga qaratishgan. Bu maqsadda ilmiy-texnikaviy adabiyotlar tarjima qilingan va keng tatbiq qilingan. Shuningdek, xorijiy mamlakat geografiyasi, tarixi va iqtisodiyotiga oid ma’lumotlar keltirilgan gezatalar ham 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 94 b. 27 “Unyo” kemasining chegarani buzganini ko‘rib, ogohlantiruvchi tarzda o‘t ochadi. Yaponiya bu harakatni hujum sifatida talqin qiladi va javoban Unyo kemasidan desant qo‘shini tushiriladi. Koreys forti egallanadi. Barcha artilleriya batareyalari yo‘q qilinadi. Koreys askarlari oroldan chekinishga majbur bo‘ladi. 1876-yil boshlarida, koreys kuchlari oroldagi yapon kuchlariga qarshi yana harakat boshlaydi. Koreys qo‘shinlari muvaffaqiyatli qarshilik ko‘rsatadi. Yapon flotiliyasi Kanxvado orolidan siqib chiqariladi. Ammo bu harbiy muvaffaqiyat uzoqqa cho‘zilmaydi, chunki Yaponiya siyosiy bosim va harbiy tahdid bilan Koreyani shartnoma tuzishga majbur qiladi. 1876-yil fevral oyida, Yaponiya va Koreya o‘rtasida tarixiy Kangxva shartnomasi (yaponcha: Nichō Shūkō Jōki) imzolanadi. Bu shartnoma quyidagi bandlarni o‘z ichiga olgan: Koreya mustaqil davlat sifatida e’tirof etiladi, aslida bu Xitoy ustuvorligiga qarshi qaratilgan edi; Busan, Inchon va Vonsan portlari yapon savdogarlari uchun ochiladi; Yapon fuqarolariga Koreya hududida ekstraterritorial huquqlar beriladi; Koreya Yaponiyaga qarshi hech qanday boj yoki cheklov qo‘ymaydi. Bu shartnoma Koreya tarixida birinchi tengsiz shartnoma hisoblanadi 1 . Koreyaning tashqi kuchlarga ochilishidagi ilk bosqichlardan biri edi. Yaponiya tomonidan boshlangan imperialistik ekspansiya siyosatining boshlanish nuqtasi bo‘ldi. Shuningdek, Xitoy va Koreya munosabatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, chunki Yaponiya Koreyani Xitoydan siyosiy jihatdan ajratishga harakat qildi. Unyo hodisasi Yaponiya tomonidan ataylab tashkil etilgan bahona bo‘lib, Koreyani harbiy yo‘l bilan tahdid ostida shartnoma imzolashga majbur qilgan. Bu voqea Koreya tarixidagi eng muhim burilishlardan biri hisoblanadi va uning oqibatlari keyinchalik XX-asr boshlaridagi Yaponiyaning Koreyani to‘liq bosib olishiga olib borgan yo‘lni boshlab berdi. Koreyadagi mavjud ta’sirini yo`qotishdan xavsiragan Xitoy yapon ekspansiyasiga qarshilik qilishga harkat qildi. Uning yordami bilan Koreya 1882- yildan boshlab tuzilgan xalqaro shartnomalar. Xitoyning ko‘magida Koreya turli G‘arb davlatlari bilan savdo va diplomatik shartnomalar tuzishni boshladi. Bu 1 John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 369. 17 Chxve Ik Xyon, Li Xan Xo va boshqalar bo`lgan. Harakat rahnamolari qirolga yozgan murojatida: “Faqat Chju Si ta’limotini mamlakat uchun yagona to`g`ri mafkura deb hisoblaydigan, uning axloq normalarini bajaradigan mamlakatgina taraqqiyotga erishish mumkin, qolgan davlatlarda esa yovvoyilar yashaydi hamda hayvonlarcha tartibot va munosabatlar hukmdordir”, deb yozishgan. Chjusianlarga yagona xorijiy namuna timsoli Xitoy bo`lgan. Ular har qanday xorijiy tahdidlarga, hattoki Yevropa mahsulotlariga ham qarshi bo`lishgan 1 . Chjusianlik ta’limotiga alternative tarzda sirxak va pukxak maktablari ma’rifatparvarlik va islohatchilik faoliyatini olib boradi. Pukxak g`oyasini buyuk mutafakkir Chon Yak Den (Dasan, 1762-1836-yillar) yakunladi. U chjusianchilik tanqid qilgan. Uningcha, “chinakam konfutsiy” faqat og`izfa natijasiz bahslar emas, balki mamlakat hayotida bevosita ishtirok etishni anglatadi. Imperatorni samo o`g`li deb hisoblovchi konfutsiylikdan farqli tarzda Chon Yak Yen monarxiya institutini tarixiy jihatdan asoslab berdi. Shunday vaqtlar bo`lganki, hech qanday hukmdor bo`lmagan. Odamlar o`rtasida kelishmovchilik- lar kelib chiqqandan keyingina keksalarga murojat qilishgan. Keksalar orasida dono bo`lgan kishi qishloq oqsoqoli bo`lgan. Aql-idrokli qishloq oqsoqollari orasidan esa uyezd rahbarlari tayinlangan. Uyezd rahbarlari xuddi qirollarni saylagan kabi saylangan. Demak, “hukmdor xalq uchun” ekan, uni xalq saylashi kerak. Agar hukmdor uni saylagan xalq uchun mehnat qilmasa, xalq uni almashtirishi mumkin. Shuning uchun ham ChonYak Yen qirollik taxti meros ekanini tanqid qilib, uni noqonuniy deb hisoblaydi. Chunki bu qadimgi tartiblarga mos kelmaydi 2 . Koreyada “zohidlik”ning tugatilishi Yevropa fan-texnika yutuqlari, xristian va ijtimoiy-siyosiy nazariyalarni paydo bo`lishiga olib keldi. Chet tillardan tarjimonlar tayyorlaydigan maktablar vujudga keldi: ingliz, yapon, nemis, rus va fransuz tillari bo`yicha tashkil qilingan maktablar shular jumlasidandir. Mamlakatga nafaqat xristianlik, balki Charlz Darvin, Russo va Monteske, Smit, 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 92 b. 2 O`sha asar. 93 b. 26 Soliq yig‘ishda shaffoflikni oshirishga qaratilgan ko‘rsatmalar berilgan. Mahalliy hokimlardan chiqim va kirimlar bo‘yicha aniq hisobot talab qilingan. Lekin Real nazorat yo‘qligi sababli bu chora ham samarasiz bo‘lgan. Qirol Sunjo mahalliy amaldorlarni nazorat qilishga harakat qilgan, ba’zi korrupsionerlarni lavozimidan chetlatgan. 1820-yillarda “Yanbanlar orasida intizom” bo‘yicha farmonlar chiqarilgan. Ammo Andon Kim klani a’zolari yuqori lavozimlarni egallab turgani sababli bu urinishlar siyosiy tahdid sifatida qabul qilingan va tezda yo‘qqa chiqarilgan 1 . Katoliklarga qarshi ta qiblar kuchaydi shu davrga kelib. Katolik diniʼ Koreyaga XVIII asr oxirlarida Xitoy orqali kirib keldi. Koreys olimlari Pekin orqali Rim katolik diniy adabiyotlari bilan tanishib, uni ichki falsafiy islohot sifatida qabul qilishgan. Ammo bu din an’anaviy konfutsiylik tizimiga zid edi. Masalan, ajdodlarga sig‘inishni rad etardi. Qirollik hokimiyatining ideologik asoslariga tahdid deb ko‘rildi. 1801-yil — Sinyu ta’qibi to`g`risida qonun chiqardi. Bu katoliklarga qarshi birinchi ommaviy va rasmiy ta qib bo‘lib, Qirol Sunjo ʼ davrida sodir bo‘ldi. Chonjo vafotidan keyin konservativ Konfutsiy olimlari, ayniqsa Kim Jo Sun boshchiligidagi Andon Kim klani, katoliklarga qarshi keskin siyosat yurita boshladi. Oqibatda taxminan 300 dan ortiq katolik bo`lgan zodagonlar, olimlar, oddiy odamlar qatl qilindi yoki surgun qilindi. Katoliklar yashirin tarzda diniy faoliyatni davom ettirdilar. Missionerlar, ayniqsa fransuz ruhoniylari 1830-yillardan boshlab yashirincha Koreyaga kirib kela boshladi. Bu ta’qiblar Koreya tarixida diniy erkinlikka qarshi bosim sifatida esda qolgan. Koreya katolik cherkovi bu voqealarni “shahidlik davri” deb ataydi. 1984-yil Rim Papasi Ioann Pavel II Seulda o‘tkazgan tantanali marosimda 103 koreys shahid katoliklarni muqaddaslar ro‘yxatiga kiritgan. Ulardan 79 nafari Sunjo davridagi shahidlar edi 2 . Sunjo hukmronligidan keyingi Qirol Van Xonjon (1834–1849) va Chxoljon (1849–1863) davrida Koreya Choson davlati siyosiy tanazzul, ijtimoiy norozilik va 1 Grayson James. Korea a Religious History. New York. 2002. P 68 2 Young Ick Lew. Donald P. Gregg . Brief history of Korea. A Bird's EyeView. New York. 2000. P 39. 11 Sirxak va Pukxak kabi harakatlar paydo bo‘lib, amaliy bilimlar va G‘arb tajribasini o‘rganishga, jamiyatni isloh qilishga chaqirdi.Tashqi siyosatda esa Koreya XIX asrda Xitoy, Yaponiya va G‘arb davlatlari bosimiga uchradi. Ayniqsa Yaponiya bosqinchiligi oxir-oqibat 1910-yilda Koreya mustaqilligiga barham berdi. Mavzuni o`rganish orqali tarixchi, tarixiy tajriba orqali siyosiy mustaqillik, ijtimoiy adolat, islohotlarning zarurligi, hamda tashqi xavflarga qarshi mustahkam siyosiy va iqtisodiy asosga ega bo‘lish muhimligini anglashdir. Bundan tashqari, Janubiy va Shimoliy Koreya kabi zamonaviy davlatlarning tarixiy ildizlarini chuqur tushunishga xizmat qiladi. Koreya tarixini o‘rganish nafaqat bu mamlakatning o‘ziga xos madaniyati, ijtimoiy tuzumi va tarixiy taraqqiyot bosqichlarini tushunishga yordam beradi, balki O‘zbekiston va Koreya Respublikasi o‘rtasidagi mavjud do‘stona munosabatlarni yanada mustahkamlashga ham xizmat qiladi. Tarix – bu xalqlarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi ko‘prikdir. Ayniqsa, Koreya xalqi bosib o‘tgan murakkab tarixiy yo‘l, ularning mustaqillik, taraqqiyot va milliy o‘zlikni saqlab qolish yo‘lidagi sa’y-harakatlari O‘zbekiston yoshlari uchun ibrat bo‘lishi mumkin. Bugungi kunda O‘zbekiston va Koreya Respublikasi o‘rtasida iqtisodiy, madaniy, ta’lim va texnologiya sohalarida faol hamkorlik olib borilmoqda. Shu nuqtai nazardan qaraganda, koreys tarixini o‘rganish bu hamkorlikka yanada chuqurroq mazmun baxsh etadi, ikki xalq o‘rtasidagi o‘zaro hurmat va ishonchni oshiradi. FOYDALANGAN MANBA VA ADABIYOTLAR: 1.O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalariga Murojaatnomasi // Xalq sozi gazetasi. 2020 yil 30 dekabr. №276 (7778)-son. 2.Mirziyoyev.Sh.M. Erkin farovon demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent. O`zbekiston. 2017. 3. Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 128 b . 4. Эргашев Ш. Жаҳон тарихи. Янги давр 1800-1918 йиллар. Тошкент: Узбекистон. 2015. 570 б. 34 1 davlatlar bilan muzokaraga kirishishdan bosh tortadi. Natijada, AQSh hech qanday diplomatik yoki savdo shartnomasi tuzmasdan orqaga chekinishga majbur bo‘ladi 1 . Bu voqea Koreyaning "yopiq qirollik" (hermit kingdom) deb atalishiga sabab bo‘lgan muhim hodisalardan biridir. Koreya faqat 1882-yilda AQSh bilan rasmiy diplomatik munosabatlarni yo‘lga qo‘yadi. 1871-yilgi Shinmiyangyo ekspeditsiyasi AQShning Koreyaga nisbatan bosim o‘tkazish urinishlaridan biri bo‘ldi. Bu harbiy harakatlar Koreya tomonidan kuchli qarshilik bilan kutib olindi va AQSh kuchlari diplomatik maqsadlariga erisholmay qaytishga majbur bo‘ldi. Bu voqea, ayni paytda, Koreya tarixida xorijiy bosqinchilarga qarshi milliy qarshilik ramziga aylangan. Mahalliy aholini chet elliklarga qarshi qo`yish maqsadida Tevongun mamlakatning turli hududlariga yodgorlik toshlari o`rnatib, unga “g`arb varvarlarini iliq kutib olish, mamlakatni sotish bilan barobardir”, deb yozib qo`yish haqida buyruq beradi. Shuningdek, u Yaponiya bilan XIX asrning 60-yillarda uzilgan diplomatik munosabatlar qayta tiklashga qarshi chiqadi 2 . 1873-yil Kojon tevongunni mamlakat boshqaruv hokimyatidan chetlatdi va hokimyat uning xotinining qarindoshlaridan bo`lgan qirolicha Min Myon Son qo`liga o`tadi. O`z vaqtida u ham chet mamlakatlar bilan savdo munosabatlari olib boorish va portlarni xorijliklarga ochish ishlaridan chetda turdi. Yangi hukumat Yaponiya bilan munosabatlarni qayta tiklashga tayyor edi, lekin oxiri-oqibatda uni teng aloqalarda qoniqtirmay, ekspansiya siyosatini sihlab chiqdi. 1875-yilgi "Unyo hodisasi" (yaponcha: Unyō Jiken) — bu Yaponiya va Koreya o‘rtasidagi tarixiy burilish nuqtasidir. 1875-yil 20-sentyabr kuni, Yaponiyaning “Unyo” nomli harbiy kemasi Koreya hududi – Kanxva ko‘rfaziga kiradi. Bu harakat Yaponiya tomonidan ataylab amalga oshirilgan edi. Maqsad, Koreyani tashqi dunyoga ochishga majbur qilish va u bilan shartnoma tuzish uchun bahona yaratish edi 3 . Bu Yaponiyaning Meydzi islohotlaridan keyingi imperialistik siyosatining boshlanishi edi. Kanxvado orolida joylashgan koreys garnizoni, 1 Young Ick Lew. Donald P. Gregg . Brief history of Korea a Bird's EyeView. New York. 2000. P 35 2 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 90 b. 3 John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 343. 16 -Turli ijtimoiy-siyosiy yo`nalishlardagi ya’ni chjusianlik, sirxak harakati maktabi, punxak harakati va boshqalarni ilmiy o`ranish hamda tadbiq qilishdir. Tadqiqot mavzusi bo`yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Kurs ishi mavzusining tarixshunoslik masalariga bag`ishlangan tadqiqotlat uch guruhga bo`linadi. 1) sovet davri hukumati davridagi adabiyotlar, 2) Mustaqillik yillarida yaratilgan adabiyotlar, 3) xorijiy mualiflar tamonidan yaratilgan tadqiqotlar ajralib turadi. Birinchi guruh adabiyotlar o`zining sinfiylik mafkurasi kuchli bo`lgan bo`lsa ham muhim tarixiy ma’lumotlar uchraydi. Bularga Yuriy Mihaylovich Butin 1 , Boris Dmitrievich Pak 2 , Nikolay Iosifovich Konrad 3 , Andrey Davidovich Streltsov 4 va boshqalarni misol qila olamiz. Bu adabiyotlarda Koreya Choson sulolasi yoritib o`tilgan. Koreyadagi iqtisodiy holat va ijtimoiy harkatlar hamda Koreyani shu davrdagi tashqi holati haqida ma’lumotlar uchraydi. Ikkinchi guruh adabiyotlari mustaqillik davrida yaratilgan bo`lib. Bu davr Koreya shu davri kamroq tadqiq qilingan bo`lib bularga asosiy mashxur asarlardan biri Valeriy Sergeyevich Xanning “Koreya tarixi” misol qila olamiz 5 . Bu asrada Koreya umumiy qadimdan hozirgi kungacha bo`lgan davri va O`zbekiston Koreya munosabatlari yoritilgan. Kurs ishi mavzusi uchun qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Shuningdek shu davrda Shuhrat Ergashev, R.Farmonov, Abdilatib Sarimsoqov, Narimon Dehqonov va boshqalar o`rganishgan. Bunda Shuhrat Ergashevning “Jahon Tarixi”(II-qism) o`quv qo`llanmasida ham Koreya Choson davlati haqida muhim malumotlar uchraydi 6 . Abdilatib Sarimsoqov, Narimon Dehqonovlarning “Jahon Tarixi” o`quv qo`llanmasida esa Osiyo va Afrika mamlakatlarining tarixini yoritib beradi 7 . Bu qo`llanmada Koreya yer egaligi, tabaqalanish, choson sulolasi qirolligini tashkil topishi kabi ma’lumotlar bor. 1 Бутин Ю.М. Корея: от Чосона к Трём Государствам. – H овосибирск. Наука. 1984. C 255 2 Пак Б.Д. Россия и Корея. Москва. Наука. 1979. C 303. 3 Конрад Н.И. Запад и Восток. Москва. 1966. C 300. 4 Стрелцов Д.В. Внешнеполитический процесс в странакҳ Востока. Москва. Aспеcт Пресс. 2011. C 312. 5 Xan V . S . Koreya tarixi . Toshkent . Baqtria press 2013. 128 b . 6 Эргашев Ш. Жаҳон тарихи Янги давр 1800-1918 йиллар. Тошкент. Узбекистон. 2015. 570 б. 7 Sarimsokov A . A , Dehqonov N . B . Jahon tarixi Osiyo Afrika mamlaktlari o ` rta asrlar tarixi . Toshkent. O`zkitob savdo nashriyot matbaa uyi.2021. 305 b 5 foizidan ko`prog`ini egalik qilganlar. Hatto, bu davrda yerlarning bir qismi davlat ro`yxatiga ham kiritilmagan edi. Soliqlarni to`lash, asosan, o`ta qashshoqlikda yashovchi dehqonlarni zimmasiga tushgan. Dehqonlarni bor yo`g`i 10 foizigina o`zlarining yerlariga egalik qilganlar. Qolganlari yerlarni ijara olib ishlaganlar yoki pomeshikchilarning yeridan qullik sharoitida foydalanganlar. Bu ularga juda og`ir ahvolda tushib qolishiga sabab bo`lgan. Asosiy soliqlarni to`lash va majburiyatlarni bajarish qashshoq dehqonlarning zimmasi tushgan. Shu davrga kelib solilar shu darjada oshib ketdi. XIX asrni birinchi yarmida 40 dan ortiq soliqlar bo`lgan 1 . XIX asrning birinchi yarmida Koreya doimiy qiyinchiliklarni boshidan kechirgan. Ayniqsa buni oddiy aholini o`z tanasida his qilishgan. Suv toshSinlari 1814 yil va 1817-yillarda sodir bo`lgan. Bu ko`pchilikni hosilsiz qilib qo`ygan. Shu bilan birgalikda 1804-yil, 1814-yil, 1815-yil, 1832-yillarda hosilsizlik va ocharchilik xalq turmushiga og`ir botgan. Epidemiya 1815-yil, 1821-1822-yillarda sodir bo`lgan. Natijada aholi soni kamaygan. Ocharchilik va qashshoqlik tufayli dehqonlar ijaraga yerlarini tashlab tog`larga qochib ketishadi. Ular tog`larda changalzorni yoqib, u yerda kichik-kichik yer maydonlari ochishadi. XIX asr o`rtalarida Koreya yer fondining deyarli 1/3 qismi tashlandiq holga kelib qolgandi. Ko`pchilik dehqonlar daydi hayot kechiririb, natijada chegaradosh hududlarga ko`chish ommaviy tus ola boshlaydi 2 . Aynan bunday vaziyatda Xon Gyonne “adolat” o`rnatish uchun Pxonan provinsiyasida yirik dehqonalr qo`zg`olani bo`lafi. Xamgyon, Chejulo oroli va Seulda g`layonlar bo`lib turadi. Ayniqsa Van Chxoljonning hukmronlik yillarida g`alayonlar butun mamlakatni qamrab oldi. Shunday sharoitda Van Chxoljon vafot etdi. U o`Zidan erkak voris qoldirmadi. Shuning uchun taxtga 1864-yilda 11 yoshli van Kojon o`tiradi. Butun hokimyat uni otasiga Li Xi In qo`lida to`planadi. Tevongun bo`lib mamlakatni boshqarishda faol qatnashgan,. Vanni otasi lekin o`zi van bo`lmagan. Tevongun — Van Kojonning otasi va regenti sifatida 1864–1873 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 87 b. 2 O`sha asar. B 88. 29 2.1. Choson davlati iqtisodiy hayoti va ijtimoiy-siyosiy sohalarda mafkuraviy harakatlar haqida. XVIII XIX asrlarda Koreya ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan an’anaviy feodal tuzum asosida shakllangan bo‘lib, bu davrda mamlakat hayoti kuchli tabaqaviy tuzilma, agrar xo‘jalik ustuvorligi va tashqi dunyoga nisbatan yopiq siyosat bilan ajralib turgan. Aholi asosan qishloqlarda yashagan va iqtisodiy faoliyatning asosiy qismini dehqonchilik tashkil qilgan. Koreya jamiyati qat’iy tabaqaviy tizimga asoslangan edi. Yanbanlar – oliy tabaqa, ilmli-amaldorlar va yer egalari. Ular siyosiy hokimiyat va iqtisodiy boylikni o‘z qo‘lida tutgan. Chunin – o‘rta tabaqa vakillari: yozuvchilar, tarjimonlar, tabiblar, xattotlar, huquqshunoslar, rassomlarva kichik amaldorlar. Ular asosan yanbanlarni joriyalaridan tug`ilgan farzandlari bo`lgan. Sanin – oddiy xalq: dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlar. Ular jamiyatning eng ko‘p qismini tashkil qilgan. Xallyan – badavlat dehqonlar bo`lib, ular o`zlarini yanbanlar deb bilishgan. Sinyan yokchxon – kon va davlatga tegishli ustaxona ishchilari, baliqchilar, tuz qazib oluvchilar kirgan. Keying o`rinda qaram dehqon – nobilar va “jirkanch kasb egalari” qassoblar, mo`ynado`zlar, ko`cha artistlari, qomlar va xoninlar – “qabix odamlar” kirgan 1 . Koreya iqtisodiyoti asosan agrar asosda bo‘lib, dehqonchilik asosiy tirikchilik manbai hisoblangan. Aksariyat dehqonlar o‘ziga tegishli bo‘lmagan yerda ishlagan va og‘ir soliq yuklari ostida yashagan. Agrar ishlab chiqarish esa texnologik orqada qolgan, mehnat unumdorligi past bo‘lgan. Hunarmandchilik va savdo nisbatan ikkinchi darajadagi faoliyatlar hisoblangan. Hunarmandlar jamiyatda yuqori maqomga ega bo‘lmagan, biroq ularning mahsulotlari ichki bozorlar va saroy ehtiyojlarini qondirishda muhim rol o‘ynagan. Savdogarlar esa iqtisodiyotda faol ishtirok etgan bo‘lsalar-da, siyosiy va ijtimoiy e’tibordan chetda qolganlar. Tashqi savdo S in imperiyasi va Yaponiya bilan cheklangan bo‘lib, g‘arb 1 Sarimsokov A.A, Dehqonov N.B. Jahon tarixi. Osiyo Afrika mamlaktlari orta asrlar tarixi. Toshkent. O`zkitob savdo nashriyot matbaa uyi. 2021. 230 b. 21 5. Sarimsokov A . A . Dehqonov N . B . Jahon tarixi . Osiyo Afrika mamlaktlari orta asrlar tarixi . Toshkent . O ` zkitob savdo nashriyot matbaa uyi . 2021. 305 b . 6. Бутин Ю.М. Корея от Чосона к Трём Государствам. Hовосибирск. Наука. 1984. C 255. 7. Пак Б.Д. Россия и Корея. Москва. Наука. 1979. C 303. 8. Конрад. Н.И. Запад и Восток. Москва. 1966. C 300. 9. Стрелцов. Д.В. Внешнеполитический процесс в странакҳ Востока. Москва . A спе c т Пресс .2011. C 312. 10. John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 408 // https://books.google.com/books/about/The_Origins_of_the_Chos %C5%8Fn_Dynasty.html?id=ICKt3JDZkR8C#v=onepage&q&f=false 11. James Huntley Grayson. The History of the Late Joseon Dynasty. Leiden. Brill. 1985. P 70. 12. Young Ick Lew. Donald P. Gregg . Brief history of Korea. A Bird's- EyeView. New York. 2000. P 43 // https://www.koreasociety.org/images/pdf/KoreanStudies/Monographs_GeneralRea ding/BRIEF%20HISTORY%20OF%20KOREA.pdf 35 kodekslarni amalga kiritish, chet elda ta’lim olish masalariga bag`ishlangan dastur ishlab chiqildi. Yangi darsliklar chop etilib, chet tillarini o`rgatishga oid kurslar tashkil etildi. Oddiy xalqning huquqi yanbanlar bilan tenglashtirildi. Shunday bo`lsa ham Koreya xalqaro maydonda o`z mavqeyini yo`qota bordi. Koreya Xitoy, Yaponiya, Rossiya va boshqa chet davlatlar manfaati doirasida bo`lgan va bu ichki sioyosiy ijtimoiy-iqtisodiy holatga ham o`z ta’sirini o`tkazgan. Koreyada Rossiya ta’sirini kuchayishi G`arb mamlakatlari va Yaponiyaning keskin qarshiligiga olib keldi. Aynan mazkur mamlakatlarning diploatik vakillari bosimi ostida van Kojon 1897-yil 20-fevral rus missiyasini tark etib, qal’aga qaytdi. 12-oktabrida esa u o`zini imperator deb e’lon qildi va mamlakatga. “Buyuk Xan imperiyasi” nomi berildi (“Texan Cheguk”). Shu bilan 500 yildan ko`proq tarixga ega Choson davlati tugatildi 1 . XULOSA XVIII–XIX asrlarda Koreya Choson davlati murakkab ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni boshdan kechirdi. Siyosiy boshqaruv konfutsiylik g‘oyalariga asoslangan markazlashgan monarxiya bo‘lib, saroydagi ziddiyatlar, korrupsiya va yuqori tabaqaning manfaatlarini ko‘zlash tufayli kuchsizlanib bordi. Islohotlarga qarshilik, eski an’analarga yopishib olish va tashqi tahdidlarga tayyorgarlikning yetishmasligi mamlakatni zaiflashtirdi. Iqtisodiy jihatdan esa qishloq xo‘jaligi asosiy soha bo‘lib qolgan, ammo soliq yukining adolatsizligi, boylar va kambag‘allar o‘rtasidagi tafovutning ortishi xalq noroziligini kuchaytirdi. Shu bois 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent . Baqtria press . 2013 . 97 b. 33 2) “kvago” imtihonlar almashinuvi tizimini tavsiyalar asosida yo`lga qo`yish; 3) barcha uchun bir xil sharoit yaratish, tabaqalarga bo`lish va qulchilikni tugatish; 4) hukumat tuzlishi borasidagi islohatlarni o`tkazish va qirollik byudjetini qayd etib boorish; 5) hayotga fan yutuqlarini joriy etish; 6) inson huquqlarini hurmat qilish, jazolarni erkinlashtirish, qiynoqlarni taqiqlash; 7) Tovar-pul munosabatlarini rivojlantirish; 8) yagona soliq tizimini kirish va boshqa shu kabi loyihalrni o`z ichiga oladi 1 . Sirxak ta’limotini yirik namoyondalidan biri Li Ik (1682-1764) hisoblangan. U yevropa ilmini o`zlashtirganligi bilan mashhur bo`lgan. Hatto, Koreya yakkalanibqolgan XVIII asrda ham dunyo haqidagi tasavvurlar mavjud bo`lib, Li Ik yerning yumoloqligi, uning aylanishi, Yer, Oy va Quyosh hajmi va ularning tortishuv nuqtasi hamda Oy Quyosh kabi yoritish haqida bu davr uchun inqilobiy ko`rinishdagifikrlarni ilgari surgan. Li Ik turli tabiiy ofatlar, xususan, yer qimirlashi, toshSinlar, bo`ron, havo harorati o`zgarishi borasida ilmiy qarashalrni bildirgan. Li Ik fikricha, mamlakat qashshoqlashuvinining oltita sababi bo`lgan: 1) krepostnoy qullik; 2) tabaqalanish tizimi; 3) “kvago” tizimi; 4) sehrgarlik va bid’at; hunarmandlarning zeb-ziynat buyumlariga maxsus ixtisoslashuvi; 5) rohiblarning tekinxo`rligi; 6) mehnatga munosib bo`lmagan haq to`lanishi 2 . Pukxak yo`nalishi (“Shimol fani”) tarfdorlari – Xon De Yen, Pak Chi Von, Pak Che Ga, Chon Yak Denlar sirxakistik tasarufida bo`lganlar. Ba’zi manbalarda ularni sirxaklarning bir tarmog`i deb ham hisoblashgan. Xon De Yen Xitoyga bo`ysunishga qarshi chiqqan. Umuman, olimlar chjusianlik ta’limotiga qarshi chiqishgan. Ularning fikricha, fan aniq bilimlarga asoslanishi lozim. Xon De Yen huddi avalgi tarafdorlari kabi yerlarni barvar taqsimlash, yer solig`i esa olingan hosilning 1/10 qismidan oshib ketmasligini taklif qilgan. Mutafakkirlar, mamlakat rivojlanmasligining sabablaridan biri – bu yanbanlar mehnatinining qadrsizlanshi, deb bilganlar. Ular mehnat majburiyatini joriy qilish va mehnat qilishdan bo`yn 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 85 b. 2 O`sha asar. 85 b. 24 neokonfutsiychilik ichida ham g`alayonlar bo`lib turgan. Mustahkam e’tiqod Son Si Ryoldan farq qilgan Li I Xan Von Chinning izdoshi bo`lib, “qonunlarni o`zgartirish” g`oyasini ilgari surgan. Uning fikricha, qonunlar ancha eskirgan, qadimgi Xitoy qonunlari asosida yaratilgan bois mazkur qonunlarni o`zgartirish kerak 1 . Chjusianlikka ancha kata zarba bergan “aniq ilm” tarafdori – “sirxak” maktabidir. “Haqiqatga yetish uchun aniq dalillar asosida harakat” nomli shiorga ega bo`lgan sirxakchilar sxolastik chjusianlik va boshqa xildagi bid’atlarga, irm- sirimlarga ishonishni tanqid qilishadi. Tanqidiy tahlil asosida mamlakatning bu davrdagi g`oyasi uni zamonaviylashtirish bo`lgan. Sirxak Choson sulolasining XVII–XVIII asrlarida shakllangan ijtimoiy- falsafiy oqim bo‘lib, u konfutsiylikning klassik g`oyalaridan voz kechib, amaliy fanlar, iqtisod, qishloq xo‘jaligi, texnologiya va real hayot muammolarini o‘rganishga yo‘naltirilgan edi. Bu maktabning vakillari xalq manfaatlariga mos siyosat yuritishni, qishloq xo‘jaligi islohotlarini va ilm-fanning rivojlanishini targ‘ib etgan. S irxak maktabi yetakchilari Li Su Gvan(1563-1627), Xan Pek Kyom(1552-1615), Kim Yuk(1580-1658) , Lyu Xen Von (pange, 1622-1673) va Li Ik(1682-1764)lar edi 2 . Li Su Gvan chet el haqidagi bilimlarni Koreya jamiyatiga kiritishga harakat qilgan. Ilm-fanning rivojiga urg‘u berib, chet ellik manbalarni o‘rganishni ilgari surgan. Diniy bag‘rikenglik tarafdori bo‘lgan, buddizm va nasroniylikni o‘rganishga qiziqqan. Xan Pek Kyom i jtimoiy tenglik va adolatga urg‘u bergan, an’anaviy aristokratiya sinfining hukmronligiga qarshi tanqidiy fikr bildirgan. U ham konfutsiylikni amaliyotga yo‘naltirishni taklif qilgan, ayniqsa, xalq farovonligini muhim deb hisoblagan. Kim Yuk d avlat arbobi bo‘lib, iqtisodiy islohotlar tashabbuschisi bo‘lgan, soliq tizimida guruch solig`i haqida qonun muallifi bo`lgan. Lyu Xen Von sirxak maktabining asoschilaridan edi. U pange deb tanilgan. Uning islohatlar loyihasi quyidagilardan iborat: 1) yerlarni umumlashtirish va ularni shomonlar, buddaviy rohiblar va geyshalardan istisno holda teng taqsimlash; 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent ю Baqtria press. 2013. 84 b. 2 O`sha asar. 85 b. 23 tashqi tahdidlar bilan yuzma-yuz keldi. Qirol Van Xonjon 8 yoshida taxtga chiqdi. Real hokimiyat Sunvon qirolicha va Andon Kim klani qo‘lida bo‘ldi. Davlat boshqaruvida nepotizm kuchaydi. Dehqonlar og‘ir soliq bosimida yashar, hokimlar tomonidan keng miqyosda ekspluatatsiya qilinar edi. Qurg‘oqchilik, ocharchilik va kasalliklar tufayli aholining ahvoli yomonlashgan. Lekin shunga qaramay ayrim islohatlar olib bordi. 1847-yil Seuldagi Kyonbokkun saroyida Naksonje binosi qurildi. Qirol Chxoljon taxtga chiqishi va siyosiy vaziyat o`zgacharoq kechdi. Chxoljon kambag‘al qishloq oilasidan, Gangvado orolida yashagan. Taxtga uni Andon Kim klani tomonidan olib chiqildi — ularning siyosiy quroli bo‘lib xizmat qilgan. Imsul isyoni Choson Koreyasida ro‘y bergan yirik dehqonlar qo‘zg‘oloni bo‘lib, Qirol Chxoljon hukmronligi davrida yuzaga kelgan. Bu isyon Koreyada XIX asrning eng muhim ijtimoiy harakatlaridan biri hisoblanadi. Nomlanishi "Imsul" — 1862-yilning an anaviy osiyo taqvimidagi nomi. Sababi mahalliyʼ hokimlar soliqni haddan ortiq yig‘ar, ko‘plab qishloqlarda bir necha yillik oldindan soliq undirilgan. Mahalliy hokimlar boylik orttirish uchun xalqni ekspluatatsiya qilgan. Qurg‘oqchilik va hosil yetishmovchiligi ocharchilikni kuchaytirgan. Isyonchilarning talablari: soliqlarni kamaytirish, korrupsion amaldorlarni jazolash, adolatli boshqaruv, isyonchilarning bir qismi siyosiy tizimni isloh qilishni ham talab qilgan. Hukumat isyoni shafqatsiz bostirdi. Ammo bu voqea hukumatni ma muriy islohotlar haqida o‘ylashga majbur qildi. Keyinchalik bu isyon Donxak ʼ harakati va kabo islohotlari uchun zamin yaratdi. Palais bu isyoni "keng ijtimoiy norozilikning boshlanishi" deb ataydi. Bu qirol o`zidan erkak voris qoldirmaydi. Chxoljondan keyingi davrda ham Koreya rivijlanish uchun harakat boshlagan qirol Van Kojon va uni otasi tevongun davriga qadam qo`yadi. Ayrim islohatlar davri boshlanadi. Van Kojon Koreya Choson sulolasini oxirgi hukmdori bo`ladi. 12 tovon puli to‘laydi; Yaponiyaga Xitoy portlarida savdo va sanoat erkinligi beriladi 1 . 1897-yilda Koreya qirolligi rasman "Koreya Imperiyasi" deb o‘zini mustaqil imperiya deb e’lon qiladi, ammo bu amalda Yaponiya nazorati ostida amalga oshadi. Yapon harbiylari va maslahatchilari Koreya ichki ishlariga aralasha boshlaydi. 1894–1895-yillardagi Xitoy–Yaponiya urushi Yaponiya uchun katta strategik g‘alaba bo‘ldi. Xitoy esa tarixiy ustun mavqeini yo‘qotdi. Urush yakunida Koreya "mustaqil" deb e’lon qilinsa ham, u aslida Yaponiyaning protektoratiga aylanadi. Bu voqealar zanjiri oxir-oqibatda 1910-yilda Yaponiyaning Koreyani to‘liq bosib olishi va aneksiyasiga olib keladi. II-BOB: Koreya Choson davlatida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar va Tevongun davri islohotlari. 1 John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 380. 20 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Bugungi global integratsiya jarayonlarida har bir xalqning milliy o‘zligiga, madaniy va tarixiy merosiga bo‘lgan e’tibor ortib bormoqda. Choson davrini o‘rganish orqali Koreya xalqining tarixiy shakllanishi, davlat idora tizimi, ijtimoiy tartib-qoidalari haqida mukammal tasavvur hosil qilish mumkin. Koreya Respublikasining hozirgi siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini tushunishda Choson davridagi institutsional va mafkuraviy asoslarni o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Jumladan, konfutsiylik qadriyatlari – ta’lim, axloq, sadoqat, ierarxiya va mehnatga bo‘lgan hurmat kabi tamoyillar bugungi kun jamiyatida ham mavjudligini ko‘rish mumkin. Choson davrini Xitoydagi Min sulolasi yoki Yaponiyadagi Tokugava shogunligi bilan solishtirish orqali mintaqadagi umumiy tendensiyalar va farqlarni aniqlash, tarixiy evolyutsiyani yanada chuqurroq anglash imkonini beradi. Bugungi kunda O‘zbekiston bilan Koreya Respublikasi o‘rtasidagi strategik va madaniy aloqalar tobora rivojlanmoqda. O‘zbekiston fuqarolari orasida koreys madaniyatiga, tili va tarixiga qiziqish kuchaymoqda. Bu esa koreys tarixini, ayniqsa, uning asosiy davrlaridan biri bo‘lgan Choson sulolasi tarixini chuqurroq o‘rganishni dolzarb qiladi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev quyidagi so‘zlarni ta’kidlagan; "Biz har doim ochiq, do‘stona va o‘zaro manfaatli tashqi siyosat yuritamiz. Xalqaro hamkorlikni kengaytirish, tarixiy va madaniy aloqalarni mustahkamlash – bizning ustuvor yo‘nalishimizdir" 1 . Bu fikrlar shuni ko‘rsatadiki, Koreya kabi tarixiy jihatdan boy mamlakatlar bilan ilmiy va madaniy hamkorlik O‘zbekistonning xalqaro strategik manfaatlari qatoriga kiradi. Choson davrini o‘rganish esa nafaqat tarixiy bilimlarni chuqurlashtiradi, balki xalqaro muloqotga ilmiy hissa qo‘shadi. Tadqiqotning obyekti: Choson sulolasi davrida, xususan XVIII–XIX asrlarda Koreya yarimorolida yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar , 1 O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalariga Murojaatnomasi // Xalq so`zi. 2020 yil 30 dekabr . №276 (7778). 3 b 3 to`g`risidagi qarorlar aslida aholining qashshoq qatlamini tahqirlashni o`ziga xos ko`rinishi edi. 1873-yil Kojon tevongunni mamlakat boshqaruv hokimyatidan chetlatdi va hokimyat uning xotini qarindoshlaridan bo`lgan qirolicha Min Myon Son qo`liga o`tdi 1 . Koreya iqtisodiyotining zaiflashuvi va xorijiy kapitalning kirib kelishi iqtisodiy mustamlakchilikka olib keldi. Qolaversa, Koreyadan katta miqdordadagi oziq-ovqat zaxiralari olib chiqib ketilishi mamlakat ocharchilikka olib keldi. Koreyslarning Rossiya va Manjuriyaga ko`chib ketishi oldini olib bo`lmaydigan holat yuzaga keldi. Aynan bu holat xalq noroziliklariga sabab bol`di . Mahalliy hukumat qarshilik harkatining yuqori cho`qqisi tanxak harkati tarafdorlari boshchiligida 1893-1894-yillarda bo`lib o`tgan dehqonlar urushi bo`ldi. Qo`zg`olonchilarning talablari: tonxaktarg`iboti erkinligi; yer egaligida tenghuquqlilik; nobilar ro`yxatini yo`qotish; “sotqin va shafqatsiz” amaldorlarni qatl etish, mamlakatdan chet elliklarni quvib yuborish edi 2 . Koreys hukumatining murojadiga ko`ra mamlakatga Xitoy qo`shinlari olib kirildi. Chunki Yaponiya ham o`z armiyasini kiritgan edi. Aynan shu bois Koreyaga egalik qilish uchun Yapon- Xitoy urushi boshlanib ketdi. Yaponlar van turgan qal’ani egallab, Tevongun boshciligidagi yangi hukumat tashkil qildi. Qirolicha Min esa uzoq orollarga surgun qilindi. Koreya bilan tuzilgan shartnomaga ko`ra, koreys hukumati islohatlarni faqatgina Yaponiya rozligi bilan amalga oshirishi belgilandi. Shuningdek, Xitoy qo`shinlarning Koreyadan haydab chiqarilishiga va’da berildi. Xitoy-Yapon urushi Yaponiyaning g`labasi bilan tugadi. Simonoseki tinchlik shartnomasiga ko`ra, Xitoy Koreyaga bo`lgan o`z homiyligidan voz kechdi. Tonxak harkati hukumat va yapon qurolli kuchlari tomonidan bostirildi. Dehqonlar urushi, siyosiy va iqtisodiy inqiroz hamda tashqi kuchlarning bosimi ostida koreys hukumati islohatlar o`tkazishga majbur bo`ldi. Bu tarixga “Kabo yillar” islohotlari sifatida kirdi. Qirollik saroyini hukumatdan ajratish, byudjet tizimini yaratish, soliq stavkalarini o`rnatish, fuqorolik va jinoiy 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 90 b. 2 O`sha asar. 96 b. 32 insonlar davlat xizmatiga jalb qilindi. Tarixiy va ilmiy asarlar, shu jumladan dehqonchilik, tibbiyot, astronomiyaga oid kitoblar yozildi va nashr etildi. Qirol Van Yonjo davridagi eng fojiali siyosiy voqea — bu uning o‘g‘li, Valiahd shahzoda Sado bilan bog‘liq hodisadir. Shahzoda Sado ruhiy beqarorlik, tajovuzkorlik, zo‘ravonlik bilan ajralib turgan. Saroy ahli va vazirlar uni xavfli deb hisoblashgan. 1762-yilda Qirol Van Yonjo og‘ir qarorga kelib, Sado’ni guruch sandig‘iga qamash orqali o‘limga hukm qiladi. Bu voqea koreys tarixida chuqur iz qoldirdi. Shahzodaning o‘g‘li — Chonjo keyinchalik taxtga chiqadi va otasining obro‘sini tiklash uchun harakat qiladi. Uning hukmronligi Choson tarixida “barqarorlik va islohotlar davri” sifatida qayd etiladi 1 . Qirol Van Yonjo davri Choson tarixida siyosiy, iqtisodiy va madaniy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan harakatlar bilan ajralib turadi. U fraksiyaviy kurashlar sharoitida mohirlik bilan boshqaruvni olib borgan, islohotlar orqali xalq hayotini yengillashtirgan va o‘zidan keyingi avlodlar uchun mustahkam asos qoldirgan yirik tarixiy shaxs sifatida eslanadi. Lekin uni vorisi o`gli davrida mutloqo boshqa sioyasat olib borildi. Qirol Sunjo taxtga chiqqanida yosh bo‘lganligi sababli, dastlabki yillarda siyosiy hokimiyat uning buvisi Jeongsun qirolicha va boshqa zodagonlar qo‘lida bo‘ldi. 1804-yilda Chonsun qirolicha regentlikdan chekinib, Qirol Sunjo mustaqil hukmronlikni boshladi. Biroq, u siyosiy tajribasizlik sababli, hokimiyatni qayta tiklashga urinayotgan edi. Bu davrda Andon Kim klani, ayniqsa Kim Jo-sun orqali siyosiy kuchga ega bo‘ldi. Kim Jo-sun, Qirol Sunjoning qaynotasi sifatida, saroydagi muhim lavozimlarni egallab, siyosiy raqiblarini yo‘q qildi. Bu holat Sedo siyosati deb ataladi, ya'ni qirolning qarindoshlari davlatni boshqarishda asosiy rol o‘ynagan davr. Bu siyosat natijasida Andon Kim klani 60 yil davomida ya’ni Sunjo, Van Xonjon va Chxoljon hukmronliklari real hokimiyatni o‘z qo‘lida ushlab turdi. Buning natijasida siyosiy hokimyat beqarorlashdi. Andon Kim klani o‘z a’zolarini muhim lavozimlarga tayinlab, davlat boshqaruvida korrupsiya va nepotizmni kuchaytirdi. Aholiga solinadigan soliqlar ortib, iqtisodiy bosim kuchaydi. 1 Young Ick Lew. Donald P. Gregg . Brief history of Korea. A Bird's EyeView. New York. 2000. P 38. 9 Hokimyat tevongunlarga qaytarilgach, qirolicha qochib ketadi va Xitoydan yordam so`raydi. Xitoydan yuborilgan 3 ming kishilik askar va qirolichaga sodiq bo`lgan qo`shin qo`zgolonni bostiradi. Tevongun Xitoyga jo`natib yuboriladi 1 . Qo`zg`olondan so`ng Yaponiya Koreyani yangi Inchxon shartnomasini imzolashga majbur qildi. Ushbu shartnomaga muvofiq Koreya o`ldirilgan yapon olialari uchun tovon puli to`ladi. Shuningdek, yapon qo`sginlarining Seulga kirishga va missiya ishtirokchilarining mamlakat bo`ylab erkin yurishlariga ruxsat berdi. O`z navbatida, Xitoy o`zining 3 ming kishilik askarini Seulda qoldirdi. 1882 yil sentabrida Korey ava Xitoy ofitserlari Koreya armiyasini qayta tashkil etishga kirishdi. Koreyadagi harbiy masalalar xitoylik general Yuan shikay, tashqi ishlar esa asli nemis bo`lgan P.Myullendorf zimmasiga yuklatildi. 1894-1895-yilarda birinchi Xitoy–Yaponiya urushi bo`lib o`tdi. Bu urush Yaponiya va Xitoy o‘rtasida yuz bergan bo‘lib, asosan Koreya ustidan nazorat uchun olib borilgan. Urush tarixda Osiyodagi kuchlar muvozanatini tubdan o‘zgartirgan voqea hisoblanadi. Koreya Yaponiya, Xitoy va Rossiya o‘rtasida joylashgan bo‘lib, har uchala davlat uchun katta geosiyosiy ahamiyatga ega edi. 1894-yilda Koreyada og‘ir iqtisodiy holat va korrupsiyaga qarshi Tonghak dehqonlar harakati boshlandi. Koreya hukumati yordam so‘rab Xitoydan harbiy kuch yuborishni iltimos qiladi. Bu holatni bahona qilgan Yaponiya ham o‘z qo‘shinlarini Koreyaga kiritadi. Yangi kuchga to‘lgan Yaponiya o‘zini zamonaviy imperiya sifatida ko‘rsatmoqchi edi va bu urushni Sharqiy Osiyoda yetakchi davlatga aylanish yo‘lida vosita sifatida ko‘rdi. Urush 1894-yil iyul oyida boshlangan. Yalu daryosidagi dengiz jangida Yaponiya flotiliyasi ustunlik qiladi. Yaponiya qisqa fursatda Koreya, Manchuriya va Tayvan hududlarida Xitoy armiyasini yengadi. 1895-yil 17-aprel kuni Xitoy Yaponiya bilan Simonoseki shartnomasini imzolaydi. Uning asosiy shartlari: Xitoy Koreya ustidan o‘z ta’sirini rasman bekor qiladi, ya’ni Koreya mustaqilligini tan oladi, bu amalda Yaponiya ta’siriga o‘tadi degani edi; Tayvan oroli, Peskador orollari va Liaodong yarim oroli Yaponiyaga beriladi; Xitoy Yaponiya foydasiga 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 91 b. 19 izolyatsion siyosatni davom ettirdi. Sin Xitoy imperiyasi bilan bo‘lgan aloqalar asosan xitoyliklarga hurmat va an’anaviy Xitoy markaziy diplomatiyasi asosida yuritildi. Choson davlati o‘z mustaqilligini saqlagan holda xitoy hukmronligini rasmiy ravishda tan olgan edi. Sukcho-ne davrida ilmiy va madaniy taraqqiyot ham kuzatildi. Konfutsiylik mafkurasi asosida: Davlat imtihon tizimi yanada kuchaytirildi. Qirol Van Yonjo davri Choson sulolasining barqarorlik, islohot va siyosiy mojarolar davri bo`ldi. Qirol Van Yonjo Choson sulolasining 21-qiroli bo‘lib, 1724-1776-yillarda 52 yil davomida hukmronlik qilgan. Bu davr Choson tarixida eng uzoq va muhim hukmronliklardan biri bo‘lib, davlat boshqaruvi, iqtisodiyot, madaniyat va siyosiy tuzumda chuqur o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Van Yonjo davrida Choson saroyida avvalgi qirolliklardan meros bo‘lib qolgan siyosiy fraksiyalar (Noron, Soron, Namin va Pugin) o‘rtasida keskin raqobat mavjud edi 1 . Bu raqobat davlat boshqaruvi samaradorligiga zarar yetkazardi. Qirol Van Yonjo siyosiy fraksiyalizmni kamaytirish uchun muvozanatli siyosatni joriy etdi. Bu siyosat quyidagilarga asoslandi: Har bir faksiyadan teng vakillarning tayinlanishi, Raqib guruhlar o‘rtasidagi muvozanatni saqlab, ularning haddan oshishiga yo‘l qo‘ymaslik, Qirol hokimiyatining mustahkamlanishi. Bu siyosat faksiyalar o‘rtasidagi ziddiyatni butunlay yo‘q qilmagan bo‘lsada, siyosiy barqarorlikni muayyan darajada tikladi. Van Yonjo islohotchi qirol sifatida iqtisodiy sohada ham muhim o‘zgarishlar qildi. Soliq tizimi islohoti olib bordi. Majburiy mehnat solig‘i bekor qilindi. Uning o‘rniga pul to‘lab mehnatdan ozod bo‘lish joriy etildi. Bu islohot kambag‘al dehqonlar uchun yengillik bo‘lib, ishlab chiqarish hajmini oshirishga xizmat qildi. Valyuta muomalasi mis tangalar chiqarilishi yo‘lga qo‘yildi. Ichki savdoni rag‘batlantirish va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash uchun choralar ko‘rildi. Davlat soliq tizimi markazlashtirildi, amaldorlar daromadlarining hisobdorligi kuchaytirildi. Van Yonjo hukmronligi davri madaniy va ilmiy yuksalish davridir. Konfutsiylik qadriyatlari davlat mafkurasi sifatida chuqur qaror topdi.Ta’lim tizimi kuchaytirildi. Davlat imtihonlari orqali iste’dodli 1 John B.Duncan. The Origins of Joseon Dynasty. Seattle. University of Washington press. 2014. P 370. 8 siyosatda ehtiyotkorlik va yopiq siyosatni afzal bilgan davlat bo‘lib, xalqaro maydonda ko‘proq mustaqillikni saqlash va ichki barqarorlikni ta’minlashga harakat qilgan. XIX asrning ikkinchi yarmida Koreya turli mamlakatlarning xomashyo bozoriga va arzon ishchi kuchiga ega o`ziga xos maydonga aylandi. Vaqt-vaqti bilan inglizlar, ruslar, fransuzlar, amerikaliklar va yaponlar Koreya hududida paydo bo`la boshladi . ularning harkatilari Koreya bilan munosabatlarni o`rnatish orqali mamlakatdagi ichki ziddiyatlardan foydalanib, Koreya hukumatini qaram qilishga qaratilgan edi. Bu davrda uch fransuz missioneri yashirin holda Koreya hududiga kirib kelganligi uchun 1839-yilda o`lim jazosiga hukm qilindi. 1846-yili koreya hududida fransuzlarning uchta harbiy kemasi, 1847-yilda esa yana ikkita harbiy kemasi paydo bo`ldi. Ular koreys hukumatidan missionerlarning qatl qilinishi sabablariga izoh berishini talab qiladilar. Koreys amaldorlarining tushuntirishicha, missionerlar ogohlantirishga qaramasdan ko`p bora Koreys qonunlarini buzganlar. 1866-yili yana 9 ta fraznsuz missioneri va 10 mingga yaSin koreys katolik qatl etildi. Bu safar 7 ta harbiy kemada fransuz eskadrasi jo`natiladi. Avvaliga fransuzlar Kanxvado orolidagi Kanxva shahrini egallagan bo`lsa, keyinchalik koreys qurolli kuchlari tonidan tor-mor etiladi 1 . 1866-yil avgust oyida Koreya hududiga amerikaliklarning “General Sherman” nomli harbiy kemasi keladi. General Sherman kemasi Koreyaning Taedong daryosi orqali Pxenyanga kirib borgan. AQSh fuqarolari bu yerda tijorat aloqalari o‘rnatish niyatida bo‘lishgan, lekin Choson hukumati o‘zini tashqi dunyodan yakkalagan va begona davlatlar bilan aloqalarni qat’iyan rad etgan edi. Koreyslar kemani ogohlantirishgan va ketishni talab qilishgan, ammo amerikaliklar bunga bo‘ysunmagan. Natijada, kema koreyslar tomonidan yoqib yuborilgan va bortdagi barcha amerikaliklar, jumladan ekipaj a'zolari halok 1 Xan V.S. Koreya tarixi. Toshkent. Baqtria press. 2013. 90 b. 14

Koreya tarixi 2 bob 4 ta paragrif 

Купить