Korhonalar faoliyatini boshqarishda innovasion jarayonlarning o'rni - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	394.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Korhonalar faoliyatini boshqarishda innovasion jarayonlarning o'rni

Sotib olish

Korhonalar faoliyatini boshqarishda innovasion
jarayonlarning o'rni

1

MUNDARIJA

KIRISH ....................................................................................................................... 2
I BOB. KORXONALAR FAOLIYATINI BOSHQARISHDA ..................................................................................... 5
INNOVATSION JARAYONLARNING NAZARIY ASOSLARI ............................ 5
1.1. Innovatsiyaning mohiyati va uning asosiy tushunchalari ........................... 5
1.2. Innovatsion jarayonning asosiy bosqichlari va uning menejmenti ........... 11
1.3. Korxonalarda innovatsion loyihalarni baholash tartibi va tanlash ........... 13
usullari ...................................................................................................................... 13
shuncha yuqori bo’ladi ................................................................................................................................ 22
FAOLIYATNING ZAMONAVIY HOLATI TAHLILI .......................................... 22
2.1. «Sirg’ali dehqon bozori» OAJ faoliyati tavsifi va tahlili ......................... 22
2.2. Innovatsion texnologiyalarni qo’llash sharoitida korxonaning ................ 30
zamonaviy holati tahlili ............................................................................................ 30
III BOB. KORXONALAR FAOLIYATINI BOSHQARISHDA .................................................................................. 41
INNOVATSION JARAYONLARNI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI ........ 41
3.1. Korxonalarni boshqarishda innovatsion jarayonlar samaradorligini ........ 41
oshirish yo’llari ......................................................................................................... 41
3.2. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida innovatsion siyosat va ........ 47
uning shakllanish xususiyatlari ................................................................................. 47
3.3. Korxona faoliyatida innovatsiyalarni boshqarishning .............................. 55
xorij tajribasidan foydalanish imkoniyatlari ............................................................. 55
qaratilgan. ................................................................................................................. 62
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .............................................. 66

KIRISH
BMI mavzusining dolzarbligi. Mamlakatimizda iqtisodiyotni
modernizatsiyalash jarayonlari davom etar ekan, uning barcha bo’g’inlarida
albatta o’zgarishlar sodir bo’lishi va yangi iqtisodiyot barpo bo’lishi kerak.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov o’z asarlarida iqtisodiyotni
modernizatsiyalashni juda keng va atroflicha targ’ib etib, “iqtisodiyotimizda
chuqur islohotlarni davom ettirish; yurtimizga zamonaviy texnologiyalarni olib
kelib, ishlab chiqarishni yangilash va modernizatsiyalash
2

jarayonlarini tezlashtirish siyosatini izchil amalga oshirish lozim” 1
, deb
ta’kidlaydi. Respublikamiz Prezidenti ushbu fikrlaridan yaqqol
ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlardan
asosiy maqsad ishlab chiqarishni yangilash, modernizatsiyalash orqali butunlay
“yangi iqtisodiyotni”, ya’ni eng zamonaviy raqobatbardosh iqtisodiyotni
yaratishdan iboratdir.
“Yangi iqtisodiyot” iborasini keng va turlicha talqin qilish mumkin. Xorijlik
iqtisodchi olim R.Alkali o’zining “Yangi iqtisodiyot: genezis, evolyutsiya samara”
nomli asarida: “...bu mehnat samaradorligining oshishiga ta’sir qiluvchi
innovatsiyalar va biznes yuritishning yangi usullarini intensiv joriy qilish
bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiyotdir” 2
deb hisoblaydi.
Yuqoridagi olim ta’rifidan ham ko’rinib turibdiki, zamonaviy iqtisodiy
rivojlanishning asosiy xususiyatlarini ishlab chiqarishni
yangilash, modernizatsiyalash belgilab bermoqda. Buning natijasida:
iqtisodiy faoliyatning global elektron muhiti shakllantirilmoqda; biznesni tashkil
etishning yangi tarmoqli shakllari yaratilmoqda va masofaviy mehnat
munosabatlari keng tarqalmoqda va boshqalar. Ushbu holatlarning barchasi
bizning ham zamonaviy iqtisodiyotimizda amal qilib kelmoqda. Respublikamizda
olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni hayotga tadbik etishda, axolinig ijtimoiy
turmush tarzini yanada ko’tarishda, qolaversa xalqning farovon xayoti uchun
bevosita o’z
ta’sirini ma’lum bir ma’noda o’tkazishda, siyosiy-ijtimoiy nuqtai nazardan ishlab
chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi omil sifatida hayotiy siklda bevosita ishtirok
etuvchi korxona-tashkilotlarning o’rni bozor munosabatlari davrida muhim
ahamiyatni kasb etadi.
Yurtboshimiz 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari hamda 2013-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturi ustuvor
1 I.A.Karimov. 2012-yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil
bo’ladi .T.:-“O’zbekiston” 2012 y.34-35 b.
2 Roger Alkaly/ The new economy: what is it, how it happens, and why it is likely to last / Roger Alkaly.
New York: Farrar, Straus and Giroux, 2003. P.20.
3

yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisida qilgan
ma’ruzasida “ Fransiyadagi dunyoning eng yaxshi beshta biznes maktabi qatoriga
kiradigan “Inssad” xalqaro biznes maktabining 2012-yilgi “Innovatsiyalarning
global indeksi” ma’ruzasida bayon etilgan ma’lumotlarni keltirish o‘rinli, deb
o‘ylayman. Ma’ruza Jahon intellektual mulk tashkiloti bilan hamkorlikda
tayyorlangan. Ushbu ma’ruzada dunyoning 141 mamlakatidagi innovatsion
rivojlanish kompleks tarzda tahlil qilingan. Tahlilning asosiy tarkibiy qismlaridan
biri inson kapitalini rivojlantirish darajasi bo‘lib, mazkur ko‘rsatkich bo‘yicha
bizning mamlakatimiz 35-o‘rinni egallagan” 3
deb aytib o’tdi.
Zamonaviy texnologiyalar asosida korxonalarda yangicha ishlab
chiqarishni tashkil qilish, qo’shimcha xizmat turlarini taklif etish va mavjud
mahsulot va xizmat turlarining sifatini oshirish asosida korxonalarni boshqarishni
innovatsion jihatdan rivojlantirish zaruriyati bitiruv malakaviy ish mavzusining
dolzarbligini belgilab beradi.
BMI ning obyekti. Tadqiqot obyekti sifatida «Sirg’ali dehqon bozori»
OAJ ning boshqaruv faoliyatida innovatsion jarayonlarni qo’llash amaliyoti
tanlangan.
BMI ning predmeti. Bitiruv malakaviy ishining predmeti bo’lib,
korxonalarni boshqarishda vujudga keladigan tashkiliy - iqtisodiy munosabatlar
hisoblanadi.
BMI ning maqsadi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida
korxonalar faoliyatini boshqarishda innovatsion faoliyatni takomillashtirishga
qaratilgan takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishining vazifasi. BMI maqsadidan kelib
chiqib, quyidagi ilmiy vazifalar qo’yildi:
- korxonalar faoliyatini boshqarishda innovatsion faoliyatning
mohiyatini ochib berish;
3 Karimov I.A. 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga
mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining
majlisidagi ma’ruza. 2013 yil. www.press-service.uz
4

- innovatsion jarayonning asosiy bosqichlari va uning menejmentini
ko’rib chiqish;
- korxonalarda innovatsion loyihalarni baholash tartibi va tanlash
usullarini yoritib berish;
- innovatsion texnologiyalarni qo’llash sharoitida korxonaning
zamonaviy holatini tahlil qilish;
- korxonalar faoliyatini boshqarishda innovatsion jarayonlarni
takomillashtirish yo’llarini ishlab chiqish.
Mavzuning nazariy-amaliy ahamiyati. Innovatsion faoliyat
xususiyatlari va innovatsion jarayonla asosida korxonalarni rivojlantirish hamda
istiqbollarining tadqiq etish quyidagi xorijlik iqtisodchi
olimlardan Yu.P.Morozov, K. I.Pletnev, S.V.Valdaytsev, V. Yakovets,
D.I.Kokurin, I. Shumpeter, B.3. Milner, P.I.Ratanin, D. Saxal, B.Santo,
V.M.Anshin ilmiy izlanishlarida o’z ifodasini topgan. Ushbu muammoning
alohida jihatlarini O’zbekiston misolida D.V.Trostyanskiy,
A.F.Rasulov, D.N.Raximova,
A.X.Hikmatov, B.Yu.Xodiev, M.P.Narziqulova, M.L. Tursunxodjaev,
I.I.Iskanderov, I.S.Tuxliev, V.M.Shepelev, A.M.Qodirov, Sh.Zaynitdinov
ishlarida ko’rib chiqilgan.
BMI tarkibining qisqacha tavsifi. Bitiruv malakaviy ishining
tuzilishi: kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va
ilovalardan iborat. BMI matni ___ betni tashkil etib, unda __ ta jadval, ___ ta
rasm, ___ ta diagramma keltirilgan.
I BOB. KORXONALAR FAOLIYATINI BOSHQARISHDA
INNOVATSION JARAYONLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Innovatsiyaning mohiyati va uning asosiy tushunchalari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida rivojlanishning bosqichma-bosqich
o’tish davrida davlatning ilmiy texnika siyosati mohiyati shuki, u respublika ichki
talabini tez qondiradigan, jahon bozorida raqobatbardosh bo’la oladigan,
5

iqtisodiyot tarmog’larini tubdan yangilanishiga imkon beradigan ilmiy va
texnologik tadqiqotlarga ko’maklashishdan iboratdir. O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimov “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” kitobida “O’zbekiston innovatsion
rivojlanish turining hozirgi zamon modeliga o’tish uchun hamma zarur
sharoitlarga ega. Bu model vujudga keltirilgan ilmiy-texnikaviy salohiyatdan
keng va samarali foydalanishga, fundamental va amaliy fanning yutuqlarini,
chuqur ilm talab qiladigan texnologiyalarni amaliyotga keng joriy etishga, yuqori
malakali, iqtidorli ilmiy kadrlar sonini ko’paytirishga asoslanadi. Bu
mamlakatimiz jahondagi iqtisodiyoti va sanoati rivojlangan davlatlar qatoriga
kirib borishining zarur sharti va mustahkam poydevori bo’lib xizmat qiladi” 4
deb
ta’kidlagan edi. Darhaqiqat XXI asr boshida shu narsa ma’lum bo’ldiki,
ilmiytexnik rivojlanish darajasi va innovatsion muhit (ilm-fan, ta’lim, yangi
texnologiyalarning mahalliy va jahon bozorlari) barqaror iqtisodiy o’sishga asos
bo’lishi mumkin ekan. Yurtboshimiz mamlakatimizdagi innovatsion
o’zgarishlarga e’tibor qilib, “...ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik
yangilash va diversifikatsiya qilish, innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish
– O’zbekiston uchun inqirozni bartaraf etish va jahon bozorida yangi marralarga
chiqishning ishonchli yo’lidir ” 5
deb, respublikamizda bugungi kunda amalga
oshirilishi zarur bo’lgan masalalar, jahon moliyaviy inqirozi, uning ta’siri va
salbiy oqibatlari, yuzaga kelayotgan vaziyatdan chiqish yo’llari haqida to’xtalib,
ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarini samarali faoliyat yuritilishi
zarurligini ta’kidladi.
Innovatsiya bu umuman olganda O’zbekiston Respublikasining ilmiy
jamiyati, hamda ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi sektori uchun
bosqichma-bosqich o’rganib kelinayotgan tushunchadir. Ma’lumki mustamlaka
4 I.A.Karimov. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari “– T.: O’zbekiston, 1997 y..260-b..
5 Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari
va choralari”. –T.: O’zbekiston, 2009. -14-b.
6

davrlarda bizning davlat mustaqqil ravishda amaliyotda yangiliklarni tadbiq
etishga to’laqonli haqli emas edi. Mustaqillik O’zbek xalqi uchun dunyoni ochish
bilan birgalikda bir qancha imkoniyatlarni berdi. Endilikda qa’tiyan iqtisodiy
asoslangan innovatsion strategiyalarni ishlab chiqarishlarda,
xizmat ko’rsatishlarda yohud ho’jalikning boshqa bir jabxasiga tadbiq
etishimiz mumkin.
Avvalambor innovatsion faoliyat xususida so’z boshlashdan oldin
innovatsiya to’g’risida tushuncha berib o’tamiz. “Innovatsiya”, «Innovatsion
faoliyat”, «Innovatsion yechim” kabi terminlar O’zbekiston iqtisodiy o’tish
davrining birinchi bosqichlaridayoq aktiv qo’llanila boshlandi. Umuman
“Innovatsiya” tushunchasiga aniqlik kiritish maqsadida, uning mohiyati borasida
keltirib o’tilgan fikrlar va nuqtai nazarlar bilan tanishib o’tamiz. Adabiyotlarda bu
borada turli xil qarashlar mavjud.
Mazmuni, mohiyati yoki ma’lum bir mavjud ichki-tashqi strukturaga
ta’sir etish alomatlariga ko’ra innovatsiyani quyidagicha turkumlash mumkin:
- Texnik innovatsiya
- Iqtisodiy innovatsiya
- Tashkiliy innovatsiya
- Boshqaruv innovatsiyasi va hokazo.
Innovatsiyani ilmiy izlanishlarda, texnologik va ishlab chiqarish
jarayonlarda xalqaro standartlarga asosan qo’llanilishi, bu bozor iqtisodiyoti
sharoitida tashkiliy strukturaning to’g’ri tashkil etilganligidan dalolat beradi.
Xalqaro strandartlarga asosan innovatsiya orqali, umumun inovatsion faoliyat
orqali qo’lga kiritilgan yangi bir turdagi mahsulotni, xizmatni yoki ularni
takomillashtirilgan ko’rinishda bozorga kiritilishi, shu bilan birgalikda yangi yoki
mukammallashtirilgan texnologik jarayonlarni amaliyotga tadbiq etilishi bu
ijtimoyi xizmatlarga bo’lgan yangicha yondashuvni shakillantirib beradi. Shu
asosida innovatsiya, innovatsion faoliyatning yorqin natijasi sifatida e’tirof
etiladi. Agar o’z o’rnida turli xil mulohozalar asosida fikr bildiradigan bo’lsak,
7

“Innovatsiya”ning spetsifik xususiyati sifatida uning “o’zgaruvchanligini” ya’ni
davr talabiga monand o’zgaruvchan qobiliyatga egaligini, innovatsion
faoliyatning bosh vazifasi sifatida “o’zgaruvachanlik” funksiyasini qayd etish
mumkin. Bu borada Avstriyalik mashhur olim I.Shumpeter o’zgaruvchanlikni 5
turga bo’lib o’rgangan: 6

- Ishlab chiqarishga yangi texnologik jarayonlar hamda yangi
texnika va texnologiyalar asosida o’zgartirish kiritish;
- Mahsulotlarni takomillashgan ko’rinishda amaliyotga tadbiq
etish;
- Xom-ashyo bazasiga o’zgartirish kiritish;
- Tashkilotning ishlab chiqarish taktikasiga va moddiy-texnik
ta’minotiga o’zgartirish kiritish.
- Bozor ko’lamini kengaytirish.
Bir qator manbalarda innovatsiya bir jarayon sifatida ko’rib chiqilgan
va tan olinganki, “yangiliklar” vaqt o’tgan sari rivojlanib boradi. Va bu
rivojlanishni innovatsiyaning dinamik va statik aspektlarga
monand xususiyatlanishi sifatida ko’rib o’tilgan. Ma’lumki innovatsion
jarayonning bir bosqichdan keyingi bir bosqichiga o’tishda vaqt resursi, energiya
resursi, pul resursi va boshqa zaruriy resurslarga bo’lgan harajatlar talab etiladi.
Bozor sharoitining iqtisodiy munosabatlar tizimida talab va taklif omili, tovar
oldi-sotti jarayoni va ularga bo’lgan narxning proportsional yoki noproportsional
tarzida mavjudlilik omili innovatsion faoliyatning kompanentlari sifatida qayd
etiladi. Shu o’rinda innovatsion faoliyat tarkibini ko’rib chiqadigan bo’lsak,
umuman bu faoliyatning strukturaviy asosini yangiliklar bozori, kapital bozori va
sof raqobat bozori tashkil etadi (1-rasm).

6 Сантойлайнен Т.,Боулайнен Е. Управление по резултатам.М.: Прогресс. 2004 г. 123 стр.
8

Rasm 1. - Innovatsion faoliyat sxemasi 7

Innovatsiya zamirida keng qamrovda oqilona yangiliklardan
foydalanish tushuniladi (xoh u yangi texnologiyalar ko’rinishida bo’lsin, xoh
xizmat yoki mahsulot ko’rinishida, xoh tashkiliy-texnik va ijtimoyi-iqtisodiy
yechimlarni o’zida qamrab olgan moliyaviy, tijoriy, ma’muriy xarakterdagi omil
ko’rinishida bo’lsin). G’oyalarni vujudga kelish, ularni shakillanish va amaliyotda
tadbiq etilishigacha bo’lgan davrini innovatsiyaning hayoti sikl deb atash
mumkin. Innovatsiyaning hayotiy siklini innovatsion jarayonlar tashkil etadi.
“Innovatsiya” va “innovatsion jarayon” atamalari bir biriga juda yaqin lekin bir
xil tushunchalar emas. Innovatsion jarayon deganda yangiliklarni shakllantirish,
o’zlashtirish va targ’ib etishni tushunish mumkin. Innovatsiya tashkilotchilari
(novatorlar) asoslangan kriteriyalarga binoan ish yuritadilarki, ijobiy natijalar
sifatida iqtisodiy samaradorlik yaqqol namoyon bo’ladi.Ularning strategiyasi,
asosan sof raqobat muhitida aniq bir jabhada yangilik yaratgan holda
raqobatchilardan o’tib ketishga qaratilgan. Ilmiy-texnik ishlab chiqilmalar va
yangiliklar, ilmiy ishlab chiqarish siklning oraliq natijasi ko’rinishida namoyon
bo’ladi va amaliy qabul qilish mobaynida so’nggi natija sifatida ilmiy-texnik
innovatsiyani o’zida akslantiradi. Ilmiy-texnik ishlab chiqilmalar va kashfiyotlar,
amaliyotda qo’llanishi nazarda tutilagan ilmlarga ilova bo’lib xizmat qiladi,
7 Сантойлайнен Т.,Боулайнен Е. Управление по резултатам.М.: Прогресс. 2004 г. 123 стр.
9Yangiliklar b ozori
INNOVATSION
INFRATUZILMA
S of raqobat bozori
Kapital bozori
( innvest i tsiya )

ilmiy-texnik innovatsiya esa (ITI) bu ite’molchilarning aniq bir talabini qondirish
uchun ishlab chiqarish jarayoniga kiritilgan yangi g’oya-bilimlarga,
kashfiyotlarga moddiy tus berishdir.
Ummuman olganda inovatsiyalar quydagicha tasniflanadi:
Innovatsiyalar texnologik parametrlarga bog’liq holda:
- mahsulotli innovatsiyalarga (ya’ni bu inovatsiyalar, yangi xom
ashyolarni, yangi yarim tayyor mahsulotlarni va printsipial jihatdan yangi
mahsulotlarni qabul qilishni o’zida mujassamlashtiradi),
- jarayonli innovatsiyalarga (ya’ni bu tur innovatsiyaning mohiyati
shuki, u ishlab chiqarish jarayoniga yangi usullarni va texnologiyalarni tadbiq
etishni nazarda tutadi.O’z o’rnida jarayonli innovatsiya tashkilotning yangi
tashkiliy strukturasini tashkil etishga bevosita ishtirok etishi mumkin) bo’linadi;
- yangiliklarning turi buyicha innovatsiyalar:
- jahon yangiliklarga (ya’ni jahonda mavjud tarmoqlarda sodir
bo’layotgan yangiliklar),
- mamalakat yangiliklari (ya’ni mamlakat tassarufidagi tarmoqlarda yuz
berayotgan o’zgarishlar va yangiliklar);
- tizimda joylashuv o’rniga ko’ra (tashkilotlarda, firmalarda).
Tashkilotlarga kirishdagi innovatsiyalar, ya’ni bunda xom –
ashyolarga, materiallarga, ma’lumotlar va mashina uskunalarga bo’lgan tanlovda
o’zgarishlarni tushunish mumkin. Tashkilotlardan chiqishdagi innovatsiyalar,
ya’ni bunda to’lov berilgan buyumlar, xizmatlar, texnologiyalar va hokazolar
tushuniladi. Tashkilotning tizimli strukturasidagi innovatsiyalar, ya’ni boshqaruv,
ishlab chiqarish va texnologik strukturadagi innovatsiyalar.
O’zgarishlar qay darajada ekanligiga ko’ra innovatsiyalarni
quydagilarga bo’lish mumkin: radikal, modifikatsion (xususuiy), yaxshilanib
boruvchi innovatsiyalar. Tashkilotlarning faoliyat chegarasini hisobga olgan
holda innovatsiyalarnig tasniflanishi: texnologik, ishlab chiqarish, iqtisodiy,
savdo innovatsiyasi, ijtimoiy, boshqaruv sohasidagi innovatsiyalar. Ana shunday
10

bir-biri bilan uzviy bog’langan chora tadbirlar ayni vaqtda jahon moliyaviy
inqirozidan imkon qadar tez chiqish va uning oqibatlarini yengillashtirishga,
iqtisodiyotni modernizatsiyalash modelining samarali amalga oshirilishiga zamin
yaratadi.

1.2. Innovatsion jarayonning asosiy bosqichlari va uning menejmenti

O’zbekistonning dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvi jahon
bozorida milliy mahsulotlar, tovarlar va xizmatlarning erkin savdosini tashkil
etish va keskin raqobat sharoitida mamlakatlararo tovar ayriboshlash sohasida o’z
o’rnini topishga zamin yaratadi. Buning uchun mamlakatning ilmiy va texnologik
salohiyatini ko’tarish, birinchi navbatda, iqtisodiyotining barcha tarmoqlari,
jumladan, ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish sohalarida texnik darajani
tiklash, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, ilmiy texnika taraqqiyoti
mahsulotlarini amaliyotga joriy etishni jadallashtirishga katta e’tibor qaratish
lozim. Fan va texnikani zamon talablariga mos tarzda rivojlantirish borasida
innovatsion jarayonlarning amalga oshirilishiga, yuqori texnologiyalarni ishlab
chiqarishga joriy etilishiga bevosita ta’sir etuvchi real omillarni aniqlash juda
muhim hisoblanadi. Bunday omillar ko’p qirrali bo’lib, ularga:
- iqtisodiyotni erkinlashtirish va tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish;
yangi g’oya va innovatsion loyihalarning soha yoki alohida olingan tarmoq yoki
tashkilot maqsadlariga mos kelishini ta’minlash;
- loyihalarni tanlash, ularni ekspertiza qilish va baholashda xolis va
samarali tizimini joriy etish;
- samarali boshqaruv va nazorat me’yorlarini ishlab chiqish, ijodiy
g’oyalar manbaini yaratish;
- tashkilotlarning yangiliklarga nisbatan moyilligini rag’batlantirish;
11

- ishlab chiqarishda band bo’lgan xodimlarning shaxsiy va jamoaviy
manfaatlarini kafolatlash bilan bir qatorda ularning javobgarligini oshirish va
boshqalar kiradi.
Korxonalar boshqaruv faoliyatida innovatsion jarayonlarni tadqiqini
innovatsion so’zining ma’nosi ingliz tilidagi innovatsion so’zidan olingan bo’lib
yangilik va yangilik kiritish degan ma’noni bildirishini eslatib o’tamiz.
G’oyalarni vujudga kelish, ularni shakllanish va amaliyotda tadbiq
etilishigacha bo’lgan davrini innovatsiyaning hayoti sikl deb atash mumkin.
Innovatsiyaning hayotiy siklini innovatsion jarayonlar tashkil etadi. “Innovatsiya”
va “innovatsion jarayon” atamalari bir biriga juda yaqin lekin bir xil tushunchalar
emas. Innovatsion jarayon deganda yangiliklarni shakllantirish, o’zlashtirish va
targ’ib etishni tushunish mumkin. Innovatsiya tashkilotchilari (novatorlar)
asoslangan kriteriyalarga binoan ish yuritishadilarki, ijobiy natijalar sifatida
iqtisodiy samaradorlik yaqqol namoyon bo’ladi. Innovatsion jarayonning asosiy
bosqichlari quyidagilardan iborat:
- kelib tushayotgan fikrlarni tizimlashtirish; g’oyani aniqlanishi va yangi
mahsulotni g’oyasini ishlab chiqish;
- yangi mahsulotni iqtisodiy samaradorligini taxlili, marketing
dasturini ishlab chiqish;
- yangi mahsulotni yaratilishi; bozorda yangi mahsulot sotilish
ehtimolligi haqida davriy test o’tkazish;
- marketing dasturiga asoslangan yangi mahsulotni ishlab chiqarishga
kiritish haqida qaror qobul qilish.
Innovatsiya jarayonini boshqarish ob’ekti texnik siyosatni ishlab
chiqish uchun yuqori darajada maxsuslashtirilgan bo’limlar, ya’ni uyushmalarni,
qo’mitalarni yoki ishchi gurhini tuzishni taxmin qiladi:
- innovatsion faoliyatni nazorat qilish uchun yangi mahsulotni
bo’limlarini va markazlashgan xizmat ko’rsatishni tashkil etish;
- yangi mahsulot yaratish uchun maqsadli loyiha gurhlarini yoki
12

markazlarini belgilash;
- ishlab chiqarish bo’limlarida mavjud bo’lgan II, KI laboratoriyalar,
ilmiy markalar bo’limlarini rolini oshirish;
- innovatsion faoliyatni rag’batlantiruvchi maxsus fondlarni va
venchur bo’limlarni tashkil etish;
- yangilik kiritish sohasida maslahat berish xizmatlarini tashkil etish;
- yangi texnologiyalarni o’zlashtirish muammosi bilan shug’ullanuvchi
maxsus tarmoqli laboratoriyalarni yaratishdir.

1.3. Korxonalarda innovatsion loyihalarni baholash tartibi va tanlash
usullari

Bugungi bozor munosabatlari sharoitida xo’jalik yurituvchi
subyektlarning raqobatbardoshligi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa, xo’jalik
yurituvchi subyektlarning texnika va texnologiyalarni takomillashtirishni, yangi
texnologiyalar asosida iste’molichilar talablariga mos keladigan
raqobatbardoshinnovatsion mahsulotlar ishlab chiqarishni talab qiladi.
Mamlakatimizda iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarni modernizatsiya qilish va
texnik yangilash, jahon bozorida raqobatbardoshlikni ta’minlaydigan zamonaviy
innovatsiya texnologiyalarini joriy qilish hamda innovatsion loyihalarni
rag’batlantirish borasida ishlab chiqilgan dasturlar asosida so’nggi yillarda juda
katta ishlar amalga oshirilmoqda.
“Bugungi kunda ko’plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi
o’rin tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so’zsiz isbotlab bermoqdaki,
raqobatbardrshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda,
iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o’zgartirish va diversifikatsiya
qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va
ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat
13

ko’rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik
yangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin” 8

Bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsion faoliyatni moliyalashtirish
davlatning muhim investitsion tadbirlaridan biri bo’lib, quyidagi strategik
vazifalar bajarilishini ta’minlaydi:
- fan-texnikaning ilg’or yutuqlari amaliyotga tatbiq etilishi orqali milliy
iqtisodiyotning tarkibiy jihatdan texnologik qayta qurilishini ta’minlash;
- mamlakat iqtisodiyotining ustuvor yo’nalishida fan texnika va
innovatsion potentsialni saqlab qolish va rivojlantirish.
Jahon amaliyoti ko’rsatishicha, global iqtisodiy raqobatda faqatgina
fantexnika rivojiga qulay shart-sharoitlar yaratib berilgan mamlakatlarda faoliyat
yuritayotgan xo’jalik subyektlari nisbiy ustunlikka ega bo’ladi. Mutaxassislar
fikricha, rivojlangan dunyo mamlakatlari 50 ta makrotexnologiyaning 45 tasiga
egalik qiladi, 80-90 % yuqori texnologiyada ishlab chiqarilgan mahsulotlar
hamda ushbu mahsulotlar eksportining deyarli barchasi rivojlangan mamlakatlar
hissasiga to’g’ri kelmokda 9
.
Innovatsiyalarni tashkil qilish mohiyati funksiyasi qabul qilingan IK
rivojlanish strategiyasini realizatsiya qilish maqsadida belgilangan rejaviy
vazifalarni hal qilishni o'z ichiga oladi. Buning uchun kerakli resurslar hajmini
belgilash, masalalarini taqsimlash, ijro etuvchilar vaqtini belgilash, ishtirokchilar
kooperatsiyasini aniqlash, nazoratni ta'minlash va boshqa ishlar qilish kerak
bo'ladi. (2-rasm). Barcha darajadagi boshqaruvchilar faoliyatining salmoqli
qismini egallagan innovatsiyalarni tashkil qilish innovatsion menejmentning
asosiy funksiyalaridan hisoblanadi. Innovatsion menejmentda tashkil etish qabul
qilingan rejaviy qarorlarni samarali bajarish maqsadida innovatsion jarayonning
barcha elementlarini vaqt va oraliq bo'yicha maqsadga muvofiq birligini
8 Karimov I.A. 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi. T.:
O’zbekiston, 2012y. 8-bet.
9 Фесенко А . Г . Учетно - аналитическое обеспечение управления затратами и финансированием
инновационной деятелности . Автореферат дис . на соис . учен . степ . к . е . н . - Сургут .: 2006 г . 3 стр.
14

ta'minlaydi, innovatsiyani tashkil qilishni tizimlashtirilishi va turlanishning
muhim belgilari bo'lib tashkiliy qarorlarni vujudga kelish vazifalari, shakllari va
usullari tushuniladi.
Innovatsion menejmentda innovatsiyani tashkil qilishning turli
shakllaridan foydalaniladi. Innovatsiyalar tuzilmasi shakllari mazmun jihatidan
innovatsion loyihalarni olib borishda mehnat taqsimotining turli usullaridan iborat.
Innovatsiyaning bunday tashkil etish shakllariga konsentratsiya, ixtisoslashganlik,
kooperatsiyalanish va kombinatsiyalanishlarni kiritish mumkin.

Rasm 2. - Innovatsiyani tashkil qilish shakllari 10

Konsentratsiya ma'lum bir yo'nalishdagi innovatsiyalarning tobora
kattaroq miqyosda yirik firma IKlarga jamlanish jarayonini bildiradi. Innovatsion
faoliyatning konsentratsiyalanishga intilishi xuddi kichik innovatsion biznesning
kengayish jarayoni kabi biznesning eng ilg'or sohalariga mablag'larni innovatsiya
10 Райзберг Б . А . Государственное управление инновационними процессами . Економист . - М , 2008.
35 стр .
15

konsentratsiyalashgan
k ooperatsiyalashgan
kombinatsiyalashgan In novatsion jarayonlarni tashkil qilish
shakllari
tashkil qilish
vazifalari t ashkil etish shakllari t ashkil etish usullari
m akonda
vaq tda ixtisoslashgan formal
noformal

qilishdek tabiiy bozor omillaridan biridir. Ixtisoslashganlik innovatsiyalarni
tashkil qilish shakli sifatida lKlarni tashkiliy tuzilmalarini barpo qilishda va uning
innovatsion ko'rinishini chegaralash yo'llari, hamda kichik bo'limlarga ma'lum
turdagi ishlar va mahsulotlarni biriktirishda qo'llaniladi. Bunda innovatsion
ko'rinish kengligi IK ixtisoslashganligi doirasida innovatsion jarayon
mustahkamligi va rivojlanish sur'atlari asosida turlicha bo'lishi mumkin.
Kooperatsiyalash zamonaviy shartlar asosida tashkil etishning muhim shakli
sifatida dunyo tajribasida innovatsion loyihalar o'tkazilishida tan olingan.
Kooperatsiyalash IK ixtisoslashganligi va loyihalarni amalga oshirish
qiyinchiliklari, tashkilotlararo hamkorlikni chuqurlashuvi, innovatsion sohada
xalqaro koordinatsiyaning rivojlanishi, miqyosli ilmiy ishlab chiqarish
dasturlarini amalga oshirish natijasi sifatidadir. Kombinatsiyalanish
innovatsiyalarni tashkil qilishda lKlardagi allaqachon olingan natijalar yoki
xomashyo, encrgiya va materiallardan ikkilamchi foydalanishga asoslangan
ishlab chiqarish va innovatsion jarayonlarni tashkil etishda va amalga oshirishda
namoyon bo'ladi. Qo'shimcha samarali effekt olish uchun firmalar bazaviy
bilimlar doirasida qo'shimcha tadqiqotlar o'tkazib, ularni yangi sohalarga joriy
etadi. Yuqorida sanab o'tilgan innovatsion jarayonlar tashkil etishning shakllari
tashkiliy qarorlarni tayyorlashda asosiy qurol bo'lib xizmat qiladi. Ular rasmiy
hamda norasmiy ko'rinishga ega boiishi mumkin. Korxonalarda innovatsion
faoliyatning rivojlanishi nafaqat yaratilayotgan innovatsion mahsulotning texnik
ko’rsatkichlariga, balki ushbu innovatsion loyiha xarajatlarini to’g’ri
boshqarishga ham bog’liq. Hozirgi kunda yangi mahsulotlarni o’zgaruvchan
tashqi va ichki bozorlarga moslashtirishda xamda korxonalar
raqobatbardoshligini oshirishda innovatsion loyihalar xarajatlari hisobi uchun
usulni to’g’ri va mos qilib tanlash alohida ahamiyat kasb etadi. Innovatsion
loyihalar haqiqatan innovatsiyani amalga oshirishga olib keladigan yoki maqsad
bilan ko’zlab qilingan barcha ilmiy, texnologik, tashkiliy, moliyaviy, tijorat,
marketing harakatlaridir. Innovatsion loyihalarni ishlab chiqish va joriy etish
16

jarayoni korxonining butun xo’jalik faoliyatini qamrab oladigan bir nechta
birbiriga bog’liq bosqichlarda amalga oshiriladi. Ushbu jarayonning har bir
bosqichini ma’lum bir mablag’larsiz va xarajatlarsiz amalga oshirib bo’lmaydi.
Ushbu xarajatlar hisobi yetarli darajada murakkab va ko’pqirrali, chunki
xarajatlar turli hisobot davrlariga to’g’ri kelishi, shakllanish joyi va shakli har xil
hamda moliyalashtirish manbalari turlicha bo’lishi mumkin.
Innovatsion loyihalarning boshqaruv hisobi — bu korxona
faoliyatida qisqa va uzoq muddatli boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun
innovatsion loyiha xarajatlarini rejalashtirish, boshqarish, nazorat qilish hamda
innovatsion faoliyat natijalari bo’yicha ma’lumotlarni tahlil qilishning kompleks
tizimidir. Bugungi kunda innovatsion loyihalarni amalga oshirmoqchi bo’lgan
xo’jalik yurituvchi subyektlarda, bizningcha, «target-kosting» (maqsadli tannarx)
tizimini qo’llagan ma’qul. Chunki bu tizimda oldindan belgilangan qiymatda
iste’molchilar talabini hisobga olib yangi — foydali funksiyalar qo’shilgan
mahsulotlar yaratiladi. «Target-kosting» tizimi — bu shunday boshqarish
tizimiki, uning yordamida bozor munosabatlariga mos holda xarajatlarni
kamaytirish va yangi innovatsion mahsulotlarni rejalashtirish, xarajatlarni nazorat
qilish va maqsadli tannarxni kalkulyatsiya qilish amalga oshiriladi.
«Targetkosting» tizimining asosiy ko’rsatkichlari bo’lib maqsadli narx, maqsadli
tannarx va maqsadli foyda hisoblanadi. «Target-kosting» — bu xarajatlarni
kamaytirishga asoslangan shunday tizimki, odatda bozordagi talabga mos
maqsadli mahsulot tannarxi kalkulyatsiya qilinadi. Ko’p yillardan buyon
rivojlangan mamlakatlarda «target-kosting» tizimi ishlab chiqarish korxonalarida,
asosan mahsulotning yangi turi va modeli ishlab chiqarilayotgan innovatsion
loyihalarda qo’llanilib kelinyapti. Bundan tashqari, «target-kosting» tizimi xizmat
ko’rsatish sohalarida, shuningdek, zararga ishlayotgan korxonalar faoliyatini
to’g’ri yo’lga qo’yishda ham qo’llaniladi.
Oddiy an’anaviy tizimlarda narx quyidagicha aniqlanadi:
17

Tannarx + Foyda = Narx
«Target-kosting» tizimida esa, teskari yo’nalishda quyidagiga
aylanadi:
Maqsadli Narx — Maqsadli Foyda = Maqsadli Tannarx
«Target-kosting» tizimida boshqa tizimlardan farqli o’laroq,
tannarxni aniqlash sotish narxini belgilashdan boshlanadi. Bu sotish narxi kuchli
marketing tadqiqotlari orqali aniqlanadi. Maqsadli tannarxni aniqlash uchun
kutilayotgan foyda sotuv narxidan ayriladi. Keyin esa ishlab chiqarish
jarayonining barcha ishtirokchilari — menejerdan tortib oddiy ishchigacha —
maqsadli tannarxga erishilishi ko’zlanayotgan mahsulotni loyihalashtirish bilan
shug’ullanadi. Demak, «target-kosting» tizimining boshqa tizimlardan farqi va
ijobiy tomonlari quyidagicha:
- loyihalashtirilayotgan mahsulot tannarxi har bir elementining
ikirchikirigacha inobatta oladi;
- loyihachi, menejerlar maqsadli tannarxga erishish uchun harakat qilish
mobaynida turli nostandart yechimlar topiladi, bu esa innovatsiyaga sabab
bo’ladi;
- doimiy maqsadli tannarxga erishish fikri bilan ishlash ortiqcha
xarajatlar qilish va ishga nisbatan mas’uliyatsizlikning oldini oladi.
Shuning bilan birga «target-kosting» tizimining salbiy tomonlari ham
mavjud:
- yangi mahsulotni yaratish jarayoni ko’p va qayta-qayta
loyihalashtirish natijasida cho’zilib ketishi mumkin;
- «target-kosting» tizimini qo’llashda xatoliklarga yo’l qo’yish, ya’ni
haddan ortiq ishchilarga bosim o’tkazish salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin;
- loyihalashtiruvchilar va marketing xizmati xodimlari o’rtasida
maqsadli tannarxga erishish uchun narx belgilashda turlicha kelishmovchiklar
kelib chiqishi mumkin.
18

Yangi mahsulotning maqsadli sotish narxini
belgilashda quyidagilarni amalga oshirish lozim:
- sotish mo’ljallanayotgan bozor segmentlarini tahlil qilish;
- yangi mahsulotga bo’lgan bozor talabini tahlil qilish; - yangi
mahsulotning hayotiylik davrini tahlil qilish.
Innovatsion mahsulotning maqsadli tannarxini asoslashda, fikrimizcha,
quyidagilarni amalga oshirish lozim:
- xarajatlarni shakllantirish bo’yicha qarorlar asosliligini tahlil qilish;
- innovatsion mahsulotning maqsadli tannarx kalkulyatsiyasini tahlil
qilish;
- tadbirkorlik tavakkalchiligini tahlil qilish.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni xulosa qilish mumkinki, yangi
mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar asosida narx belgilamasdan,
innovatsion loyihalarning boshqaruv hisobini to’g’ri tashkil qilish hamda «target
kosting» tizimini tanlash orqali maqsadli narx va maqsadli foyda sharoitda
xo’jalik yurituvchi subyektlar raqobatbardoshligining oshishiga hamda
eksportbop mahsulotlarning ko’payishiga turtki bo’ladi. Baholashning ballik usuli
quyidagicha. Loyiha natijalariga ta’sir etuvchi eng muhim omillar tanlab olinadi.
Me’zonlar ahamiyatlilik darajasi bo’yicha terib chiqiladi. Buni
boshqaruvchilardan aniqlash mumkin, ya’ni ularga 100 banddan iborat
ko’rsatgichlarni me’zonlar guruhiga ajratish taklif etiladi. Har bir aytib o’tilgan
me’zonlar bo’yicha sifatli. Baholar miqdoriy ifodalanadi. Buni mutaxassislar
mezonlarini miqdoriy ifodalsh yo’li bilan aniqlay oladilar (1-jadval).
Innovatsion loyihani baholash va moliyalashtirish uchun ularni
tanlash bo’yicha uslubiy tavsiyanomalar O’zR davlat mulki qo’mitasi, Moliya
vazirligi, Maqroiqtisodiyot vazirligi va TIF agentligi tomonidan tasdiqlangan
quyidagi asosiy innovatsion loyiha samaradorlik ko’rsatgichlari belgilangan:
- tijorat (moliyaviy samaradorligi) uni bevosita ishtirokchilariga
loyihani amalga oshirishiga moliyaviy oqibatlarni ko’zda tutadi.
19

- budjet samaradorligi loyihani amalga oshirishini davlat hududiy va
mahalliy budjetlari uchun oqibatlarni aks ettiradi;
- xalq xo’jaligi iqtisodiy samaradorligi innovatsion loyiha
ishtirokchilarining to’g’ridan-to’g’ri moliyaviy qiziqishlari va mumkin bo’lgan
baho o’lchovlari doirasida loyihani amalga oshirish bilan bog’liq xarajatlar va
natijalar ko’zda tutadi.
20

1 – jadval
Innovatsion loyihalarni tanlashni asosiy usullari. 11

Usul nomi va
qisqacha ta’rifi Usul
afzalliklari Usul
kamchiliklari Usul
qo’llash
muhiti
Diskon usuli
– o’z o’zini qoplash.
Daromadlarning pul
oqimi xara
jatlarning pul
oqimiga tenglash
tirishda aniqla
nadi. Pul
oqimi
kontseptsiyasidan
foydalanadi.
Qayta moliyalash
imkoniyati va pul
larning vaqtin
chalik
bahosi
hisobga
olinadi. Agar
milliy valyuta
konvertatsiyalanuvchi
bo’lmasa
samarasiz
ishlaydi. Barqaro
r iqtisodiy
muhitda.
Sof joriy
qiymat usuli.
Daromad
va xarajatlar
summasi orasidagi
farq yoki loyihadan
sof pul oqimi
sifatida aniqlandi.
Agar kursatgich 0
dan katta bo’lsa
loyiha o’tadi, agar 0
ga teng bo’lsa
korxona bu
loyihaga loqayd Aksionerla
r foydasini
ko’paytirishga
qaratilgan. Ba’zan
katta xarajatlar talab
qiladi.
Loyiha
uzoq muddatli
bo’lganda oz sonli
korxonaga to’g’ri
keladi. Rentabe
lli
korxonalarda
va har xil pul
oqimi
loyihalariga
ega bo’lgan
iuhitda.

11 Райзберг Б . А . Государственное управление инновационними процессами . Економист . - М , 2008. 48 стр .
21

Loyihaning tijorat samaradorligi (moliyaviy asosi) talab qilinadigan
daromad me’yorlarini ta’minlovchi moliyaviy xarajat va natijalaning o’zaro
munosabati bilan aniqlanadi.
Tijorat samaradorligi loyiha uchun to’laligicha hisoblangandek
alohida ishtirokchilar uchun ham ularning qoida bo’yicha qo’yilmalari hisobi bilan
ham hisoblanishi mumkin. Uning uchun t-qadamda E
t smara sifatida real pul oqimi
xizmat qiladi.
Budjet samaradorligi ko’rsatgichlari loyihaning amalga oshirish
natijalarini tegishli (federal, regional, mahalliy) byudjetning daromadi va
xarajatlariga ta’sirini aks ettiradi. Loyihada ko’zda tutilgan regional va federal
qo’llab-quvvatlash choralarini asoslash maqsadida foydalanuvchi
budjet samaradorligining asosiy ko’rsatgichi bo’lib byudjet samarasi
hisoblanadi.
Integral budjet samarasi diskontlangan yillik budjet samaralarining
yig’indisi sifatida yoki budjet integral daromadlarini integral budjet xarajatlari
oshirish sifatida hisoblanishi mumkin.
Jahon tajribasida ilmiy-tadqiqot, ilmiy-texnik faoliyat va shu bilan
birga tajribaviy kashfiyotlar o’rtasida farqlar mavjud. Yangiliklar bozori aqliy
mehnat vakillari bo’lmish olimlar, muhandislar va boshqa mutaxassislar mehnati
natijasida shakllanadi. Ularning mehnati qancha samarali bo’lsa natija ham
shuncha yuqori bo’ladi
II BOB. «SIRG’ALI DEHQON BOZORI» OAJ DA INNOVATSION
FAOLIYATNING ZAMONAVIY HOLATI TAHLILI
2.1. «Sirg’ali dehqon bozori» OAJ faoliyati tavsifi va tahlili
«Sirg’ali dehqon bozori» Ochiq aktsiyadorlik jamiyati Toshkent shahar
Sergeli tuman xokimining 1996 yil 28 maydagi 336-k qarori bilan tashkil etilgan.
Ustav kapitali miqdori 650,0 mln.so’mni tashkil etadi (2 – jadval).
22

2 – jadval
«Sirg’ali dehqon bozori» OAJning ustav kapitali 12
(%)
/r Jamiyat a’zolari Ulish foizi
Toshkent shahar
hokimligi 95,5
Yuridik shaxslar (erkin
savdo) 3,3
Jismoniy shaxslar
(erkin savdo) 1,2
Ja’mi: 100

Aksiyadorlik jamiyatini aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi, kuzatuv
kengashi va kollegial ijroiya organi boshqaradi (3-rasm). Jamiyatning asosiy
faoliyati bu xizmat ko’rsatish, chakana savdo, oziq-ovqat (dehqon) bozori.
Jamiyatning xodimlarining umumiy soni: 30 nafar, ularning tarkibi 4-rasmda
ko’rsatilgan. Jamiyatning umumiy ko’rsatkichlari esa 3-jadvalda berilgan.
Bozorda tashkil kilingan pullik xizmat turlari quyidagicha:
- tosh - tarozini foydalanishga berish xizmati;
- katta yukni mahsus tarozida tortib berish xizmati;
- yuk aravachalar xizmati;
- avtoulovlarni vaqtincha saqlash joyidan foydalanish xizmati;
- telefon xizmati;
- poyafzal ta’mirlash xizmati;
- soatsozlik xizmati;
- pichok, bolta, arra chaxlash xizmati; - xojatxona xizmati.

12 «Sirg’ali dehqon bozori» OAJning yillik hisobotlari
23

Rasm 3. - «Sirg’ali dehqon bozori» OAJning tashkiliy tuzilmasi 13

Rasm 4. - «Sirg’ali dehqon bozori» OAJning xodimlari tarkibi va soni 14

13 «Sirg’ali dehqon bozori» OAJning yillik hisobotlari

14 «Sirg’ali dehqon bozori» OAJning yillik hisobotlari
24 Aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi
Kuzatuv kengashi
Kollegial ijroiya organi ( boshqaruv )
Bozordagi ayvonlar
Bozor rastalaridagi savdo joylari
Turg’un ( statsionar ) shaxobchalar Markaziy
bozorda Filiallarda
Ma rkaziy
bozorda Filiallarda
Do’konlar
Umumiy ovqatlanish
shahobchalari Maishiy xizmat
ko’rsatuvchi shahobchalar Boshqa
shahobchalar

3 – jadval
«Sirg’ali dehqon bozori» OAJning umumiy ko’rsatkichlari 15

/r Ko’rsatkich nomi O’lcham
birligi Miqdori
Aktivlarining balans qiymati
ming so’m 678 822,8
Passivlarning balans qiymati
ming so’m 678 822,8
Umumiy yer maydoni
ga 10,7
.1 shundan, markaziy bozorda
ga 2,7
Savdo faoliyati (savdo
rastalari hamda savdo va xizmat
ko’rsatuvchi shaxobchalar)
uchun ajratilgan er maydoni ga 1,7
.1 shundan, markaziy bozorda
ga 0,3
Bozordagi ayvonlar soni ja’mi
dona 9
.1 markaziy bozorda
dona 1
.2 Filiallarda
dona 8
Bozor rastalaridagi savdo dona 1133
joylari soni ja’mi

.1 markaziy bozorda dona 339
.2 Filiallarda dona 794
Turg’un (statsionar)
shaxobchalar jami soni dona 273
.1 do’konlar dona 224
.2 umumiy ovqatlanish
shaxobchalari dona 7
.3 maishiy xizmat ko’rsatuvchi dona 39
15 «Sirg’ali dehqon bozori» OAJning yillik xisobotlari
25

shaxobchalar
.4 boshqa shaxobchalar
dona 3

Rasm 5. - «Sirg’ali dehqon bozori» OAJning daromadining tarkibi 16

4 – jadval
«Sirg’ali
dehqon
bozori»
OAJning
joriy
majburiyatlari 17
,ming so’m.
Ko’rsatkichlar nomi Miqd
ori
Joriy majburiyatlar 245
573,4
95,9

16 «Sirg’ali dehqon bozori» OAJning yillik xisobotlari
17 «Sirg’ali dehqon bozori» OAJning yillik xisobotlari
26 Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga
kqarz 87
475,4
Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz 709
01,4
Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar
bo’yicha qarz 310
00,7
Mexnatga hak to’lash bo’yicha qarz 561

Ushbu ma’lumotlarga ko’ra (5 – rasm va 4 – jadval) jamiyat daromadining
asosiy qismini patta tushumi tashkil etadi, joriy majburiyatlari esa 245 573,4 ming
so’mga etdi.
Jamiyatning xo’jalik faoliyati natijasida olgan foydasi soliqlarni to’lashdan
keyn Jamiyatning mulkida qoladi hamda amaldagi qonunchilikka va mazkur
Ustavga muvofiq qayta investitsiyalar, Jamiyatning fondlarini yaratish hamda
aksiyalar bo’yicha dividendlar uchun ishlatiladi.
Aksiyadorlik Jamiyatining Umumiy yig’ilishi qaroriga ko’ra dividend pul
mablag’lari yoki boshqa qonuniy to’lov vositalari bilan to’lanishi mumkin.
Dividend aktsiyadorlar o’rtasida ularga tegishli aktsiyalarning soni va turiga
mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Jamiyat yilning har choragida, har yarim yilda yoki yiliga bir marta
joylashtirilgan aksiyalar bo’yicha dividendlar to’lash to’g’risida qaror qabul
qilishga (e’lon qilishga) haqlidir.
Dividendlarni e’lon qilish to’g’risida qaror qabul qilingan aksiyadorlarning
umumiy yig’ilishini o’tkazish uchun shakllantirilgan jamiyat aktsiyadorlari
reestrida qayd etilgan aktsiyadorlar dividend olish huquqiga ega. Jamiyat:
- jamiyat ustav fondining hammasi to’lab bo’linguncha;
- agar dividendlar to’lanadigan paytda jamiyatda to’lovga
qobiliyatsizlik (bankrotlik) belgilari bo’lsa yoki dividendlar to’lash natijasida
jamiyatda shunday belgilar paydo bo’lsa;
- jamiyat sof aktivlarining qiymati uning ustav va zaxira fondlari
summasidan kam bo’lsa, aksiyalar bo’yicha dividendlar to’lash (e’lon qilish)
to’g’risida qaror qabul qilishga haqli emas.
Jamiyatning har bir oddiy (odatdagi) aksiyasi uning egasi bo’lmish
aksiyadorga bir xil hajmda huquqlar beradi. Oddiy (odatdagi) aksiyalarning egalari
bo’lmish aksiyadorlar ushbu jamiyat ustaviga muvofiq aksiyadorlar umumiy
yig’ilishida mazkur yig’ilish vakolatiga kiradigan barcha masalalar bo’yicha
27

ovoz berish huquqi bilan ishtirok etishi mumkin, shuningdek dividendlar olish,
jamiyat tugatilgan taqdirda esa, jamiyat mol-mulkining bir qismini olish huquqiga
egadir.
Aksiyadorlar:
- tegishli aksiyadorlik jamiyatining aktsiyadorlari reestriga kiritilish;
- o’zi haqida depozitariydagi depo hisobvarag’idan ko’chirma olish;
- jamiyat foydasining bir qismini dividendlar tarzida olish;
- aksiyadorlik jamiyati tugatilgan taqdirda o’zlariga tegishli ulushga
muvofiq mol-mulkning bir qismini olish;
- aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etish;
- aksiyadorlik jamiyatining ustaviga muvofiq emitentning
moliyaxo’jalik faoliyati natijalari to’g’risida to’liq va to’g’ri axborot olish;
- olgan dividendini erkin tasarruf etish;
- qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish bo’yicha vakolatli davlat
organida, shuningdek sudda o’z huquqlarini himoya qilish;
- investitsiya institutlari va emitentlarning uquvsiz yoki g’arazli
xatti-harakatlari tufayli ko’rgan zararning to’lanishini talab qilish;
- o’z manfaatlarini ifodalash va himoya qilish maqsadida uyushmalar va
boshqa jamoat tashkilotlariga birlashish;
- qimmatli qog’ozlar sotib olish vaktida zarar ko’rish va (yoki)
foydaning bir kismini yo’qotish ehtimoli bilan bog’liq tavakkalchilikni
sug’urtalash huquqiga ega.
Aksionerlar quyidagilarga majbur:
- Ustav va Uzbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligida
ko’zda tutilgan tartibda, miqdorda va usullar yordamida aktsiyachlarga haq
to’lash;
- Jamiyatning faoliyati to’g’risidagi maxfiy ma’lumotni oshkor
etmaslik;
- O’z harakatlari bilan Jamiyatning manfaatlariga zarar etkazmaslik.
28

Aksionerlar shuningdek Ustav va amaldagi qonunchilikda ko’zda tutilgan
boshqa huquqlari va majburiyatlariga ega.
Aksiyadorlik jamiyatini aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi, kuzatuv
kengashi va kollegial ijroiya organi (boshqaruv) boshqaradi.
Aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi o’tkaziladigan sana va uni o’tkazish
tartibi, yig’ilish o’tkazilishi haqida aktsiyadorlarga xabar berish tartibi,
aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishini o’tkazishga tayyorgarlik vaqtida
aktsiyadorlarga beriladigan materiallar ro’yxatini jamiyatning kuzatuv kengashi
belgilaydi hamda O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligi va
Aktsiyadorlarning Umumiy yig’ilishi to’g’risidagi ichki Nizom tomonidan tartibga
solinadi.
Jamiyat Aksiyadorlarning hisobot Umumiy yig’ilishini moliyaviy yilning
tugaganidan keyin kechi bilan olti oy ichida o’tkazishi lozim. Aksiyadorlarning
umumiy yig’ilishida ishtirok etish huquqiga aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi
o’tkaziladigan rasmiy e’lon qilingan sanadan 3 kalendar kun oldin shakllantirilgan
jamiyat aktsiyadorlari reestrida qayd etilgan aktsiyadorlar ega bo’ladi.
Aksiyadorlarga Aksiyadorlarning Umumiy yig’ilishi o’tkazilishi to’g’risida
xabar berish muddati Aksiyadorlarning Umumiy yig’ilishi o’tkazilishining
to’g’risida qaror qabul qilingan paytidan boshlab o’ttiz taqvim kundan oshmasligi
lozim. Umumiy yig’ilishini olib borish tartibi umumiy yig’ilish tomonidan raislik
qiluvchining taklifiga ko’ra tasdiqlanadi.
Jamiyatning Kuzatuv Kengashi jamiyat faoliyatiga umumiy rahbarlik qiladi,
ushbu Qonun bilan aksiyadorlar umumiy yig’ilishining mutlaq vakolatlariga
kiritilgan masalalarni hal etish bundan mustasno. Jamiyat kuzatuv kengashi
tarkibiga saylangan shaxslarning qayta saylanishlari cheklanmaydi. Jamiyatning
kuzatuv kengashi a’zolari saylovi kumulyativ ovoz berish orqali amalga oshiriladi.
Aksiyador o’ziga tegishli aksiyalar bo’yicha ovozlarni jamiyat kuzatuv
kengashining bitta nomzodiga to’liq berishga yoki bir nechta nomzod o’rtasida
29

taqsimlashga haqlidir. Eng ko’p ovoz to’plagan nomzodlar kuzatuv kengashi
tarkibiga saylangan deb hisoblanadi.
Kuzatuv kengashi Aksiyadorlarning Umumiy yig’ilishi tomonidan bir yil
muddatga saylanadigan beshta a’zodan iborat. Kuzatuv Kengashining vakolatlari
va faoliyat yuritish tartibi O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligi va
kuzatuv kengashi to’g’risidagi ichki Nizom bilan belgilanadi. Jamiyatning kundalik
faoliyatiga rahbarlik Aksiyadorlarning Umumiy yig’ilishi tomonidan bir yilgacha
bo’lgan muddatga saylanadigan yakkaboshchilik ijroiya organi - Direktor
tomonidan amalga oshiriladi.
Direktorining vakolatiga Jamiyatning joriy faoliyatiga rahbarlik qilishning
barcha masalalari kiradi, Aksiyadorlarning Umumiy yig’ilishi yoki Kuzatuv
Kengashining mutlaq vakolatlariga kiritilgan masalalar bundan mustasno.
Direktor aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi va kuzatuv kengashining qarorlari
bajarilishini tashkil etadi. Direktor jamiyat nomidan ishonchnomasiz ish yuritadi,
shu jumladan uning manfaatlarini ifoda etadi, jamiyat nomidan bitimlar tuzadi,
shtatlarni tasdiqlaydi, jamiyatning barcha xodimlari bajarishi majburiy bo’lgan
buyruqlar chiqaradi va ko’rsatmalar beradi. Direktorning huquqlari va
majburiyatlari Jamiyatnig nomidan kuzatuv kengashining raisi tomonidan
imzolanadigan aktsiyadorlik Jamiyatining Direktori to’g’risidagi ichki Nizom
bilan belgilanadi.

2.2. Innovatsion texnologiyalarni qo’llash sharoitida korxonaning
zamonaviy holati tahlili

Respublika bozorlari va savdo komplekslari faoliyatini tashkil etish va
boshqarishni yanada takomillashtirish, aholiga xizmat ko’rsatish darajasini oshirish
va savdo qilish sharoitlarini yaxshilash maqsadida O’zbekiston Respublikasi
30

Vazirlar Mahkamasining “Bozorlar va savdo komplekslari faoliyatini tartibga
solishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi qarori chiqqan.
Ushbu qarorga munosib bozorlarga quyidagi innovatsion texnologiyalar
kiritilmoqda.
31

Bozor
hududini obodonlashtirishga, obyektlarni joylashtirishga va bozorni
jihozlashga qo’yiladigan umumiy talablar.
Bozorda quyidagilar bo’lishi kerak:
- asfaltlangan (chorva mollari, parrandalar va boshqa hayvonlar sotish
bozoridan tashqari), yaxshi yoritilgan, yondosh hududdan to’siq bilan ajratilgan
savdo maydoni;
- bozorda ish vaqti tugagandan keyin yopiladigan kirish va chiqish
joylari;
- bozorning nomi, ixtisoslashuvi va ish tartibi ko’rsatilgan holda davlat
tilida rasmiylashtirilgan peshlavha;
- jihozlangan va tartib raqamlari qo’yilgan turg’un hamda mavsumiy
savdo rastalari va savdo qilish uchun joylar, turg’un savdo shoxobchalari (shu
jumladan pavilonlar). Bunda bozor ma’muriyati tasdiqlagan va bozor
ob’ektlarining joylashish sxemasi ko’rinarli joyga osilgan va ob’ektlarning
amalda joylashgan o’rni, shuningdek bozor rastalari va savdo o’rinlarining
joylashishi xaridorlarning bozorda erkin yurishini hamda savdo rastalari va
joylariga bemalol borishini ta’minlashi kerak;
- davlat soliq xizmati organlari, hududiy ichki ishlar organlari,
sanitariyaepidemiologiya nazorati, tibbiyot punkti, davlat veterinariya-sanitariya
ekspertizasi laboratoriyasi yoki davlat veterinariya xizmati organlarining tayanch
punktlarini joylashtirish uchun xonalar (mol go’shti va o’simliklardan
tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarini sotishda);
- buyumlarni saqlash joylari, dezinfektsiyalovchi moddalarni saqlash,
go’sht mahsulotlarini maydalash (go’sht sotishda) uchun alohida xonalar;
- sotuvchilar va xaridorlar uchun aravachalarni prokatga berish punkti;
- o’lchov–tortish vositalarini prokatga berish punkti (ilgari
foydalanishda bo’lgan mol-mulkni sotish bozorlaridan tashqari);
- avariya hamda favqulodda vaziyatlar holatlarida yong’inni o’chirish
va aholini xabardor qilish vositalari;
32

- bozorlar hududida va unga tutash hududlarda joylashgan avtotransport
vositalarini vaqtincha saqlash joylari, jamoat hojatxonalari, suv quvurlari, yuz-
qo’l yuvgichlar, axlat to’plagichlar, radiouzel va boshqa zarur infratuzilma
ob’ektlari.
Ushbu innovatsiyalarni amalga oshirish uchun 5 – jadvalda ko’rsatilgan
resurslardan foydalaniladi.

5 – jadval
«Sirg’ali dehqon bozori» OAJning resurslari 18
,ming so’m.
Bozor hududi dehqon bozori, chorva mollari, parrandalar va boshqa
hayvonlar bozori, ilgari foydalanishda bo’lgan mol-mulkni sotish bozori bir-biri
bilan yondosh bo’lmasligi sharti bilan aniq ajratib qo’yilgan bo’lishi kerak.
Bozor hududi savdo kompleksi bilan yondosh bo’lishi mumkin.
hududida quyidagilar taqiqlanadi:
- obyektlarni joylashtirishning tasdiqlangan sxemasidan
tashqari
qo’shimcha savdo o’rinlarini tashkil etish;
18 «Sirg’ali dehqon bozori» OAJning yillik xisobotlari
33

Bozor
- yuklarni tashish uchun mo’ljallangan vositalar (konteynerlar)dan
oziqovqat tovarlarini sotish;
- nooziq-ovqat tovarlarini sotish, turg’un savdo shoxobchalari orqali
sotish bundan mustasno;
- oziq-ovqat tovarlarini avtomashinalardan sotish, qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda ixtisoslashgan avtotransport va asbob-uskunalardan sotish
bundan mustasno;
- alkogolli mahsulotlarni sotish;
- hayvonlar terisini sotish;
- audiovizual asarlar, fonogrammalar, EHM uchun dasturlar va ularning
moddiy jismlari, kompyuter va maishiy texnikani sotish qimmatbaho metallar va
toshlarni, shuningdek ulardan yasalgan buyumlarni sotish);
- dori-darmon vositalarini sotish (dorixonalardan tashqari);
- veterinariya preparatlari va biologik preparatlarni sotish
(ixtisoslashtirilgan dorixonalar va zoologiya do’konlaridan tashqari);
- bolalar oziq-ovqat mahsulotlarini sotish (davlat sanitariya nazorati
talablariga muvofiq maxsus jihozlangan hamda ushbu mahsulotlarni saqlash va
sotish shart-sharoitlari ta’minlangan turg’un savdo shoxobchalaridan tashqari);
- bulka nonlar sotish (bozor hududida joylashgan turg’un savdo
shoxobchasi bundan mustasno);
- uyda tayyorlangan oziq-ovqat tovarlarini sotish. Tanishish uchun
qulay joylarda quyidagilar o’rnatiladi:
a) tovar turlarining asosiy guruhlari bo’yicha savdo zonalari
ko’rsatkichlari;
b) savdo zonalari, umumiy ovqatlanish va servis xizmati ko’rsatish
obyektlari, ma’muriy binolar, davlat soliq xizmati organi, davlat
veterinariyasanitariya ekspertizasi laboratoriyasi yoki bozordagi davlat veterinariya
xizmati organining binosi (chorva mollari va o’simlik mahsulotlarini sotishda),
34

nazorat o’lchovi tarozilari, prokat punktlari, bozorlar hududida va ularga tutash
hududlarda joylashgan avtotransport vositalarini vaqtincha saqlash joylari, jamoat
hojatxonalari va boshqa obyektlarning joylashish sxemasi ko’rsatilgan stendlar;
v) favqulodda vaziyatlar ro’y berganda bozorni evakuatsiya qilish sxemasi;
g) bozordagi kirish joylarida axborot stendi, unda sotuvchilar va bozorga
keluvchilar uchun quyidagilar bo’ladi:
- «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi
O’zbekiston Respublikasi Qonuni va ushbu Qoidalarning matnlari;
- savdo faoliyatini va tovarlarning ayrim turlarini sotishni tartibga
soluvchi qoidalar;
- bir martalik yig’im, ijara to’lovi, ko’rsatiladigan majburiy va boshqa
xizmatlar ro’yxati va qiymati, shuningdek bozorda savdo o’rinlarini berish hamda
xizmatlar ko’rsatish tartibi va shartlari to’g’risidagi axborotlar;
- bozor ma’muriyatining, tuman hokimligining, davlat veterinariya
xizmati sanitariya-epidemiologiya nazorati, davlat soliq xizmati, ichki ishlar
hududiy organlarining telefon raqamlari.
Savdo operatsiyalari o’lchash-tortish vositalaridan (tarozilar, tarozi toshlari,
o’lchovli sig’imlar, metrlar va boshqalardan) foydalangan holda amalga
oshiriladigan bozorlarda metrologik qoidalar va normalar talablariga muvofiq
bo’lgan o’lchov anjomlari mavjud bo’lishi shart.
Tarozilar va boshqa o’lchov anjomlari sotuvchining ish joyida tortib ko’rish,
qiymatini aniqlash va tovarni berish bo’yicha barcha jarayonlarning ko’rinib turishi
ta’minlangan holda o’rnatilishi kerak.
Bozor hududidagi maxsus ajratilgan joylarda umumiy ovqatlanish, servis
xizmati ko’rsatish va tijorat banklari obyektlari (filiallar, mini-banklar, bank
kassalari, inkassatsiya punktlari) joylashtiriladi.
Bozorlarda sanitariya kunlari mahalliy davlat hokimiyati organi tomonidan
tasdiqlangan jadvalga muvofiq belgilanadi.
35

Bozor
hududida tovarlarni tashishni va bozorda savdo jarayonini tashkil
etish tovarlarni tashib keltirish, saqlash va sotish uchun zarur sharoitlarni to’liq
ta’minlashi kerak.
Mijozlarning bozor hududiga kirishi – bepul.
Bozor hududida savdoni amalga oshirishda fiskal xotirali nazorat-kassa
mashinalarini va bank plastik kartochkalaridan to’lovlarni qabul qilish bo’yicha
to’lov terminallarini qo’llash qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Bir martalik
yig’imlar, ijara to’lovlari va avtomatlashtirilgan hisobga olishning bank tizimi
orqali ko’rsatiladigan xizmatlar uchun beriladigan cheklar nazorat-kassa
mashinalari yoki bank plastik kartochkalaridan to’lovlarni qabul qilib olish
bo’yicha to’lov terminallarining cheklariga tenglashtiriladi.
Aholi bilan pulli hisob-kitoblarni amalga oshiruvchi xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar tomonidan qo’llaniladigan nazorat-kassa mashinalari yagona texnik
talablarga muvofiq bo’lishi kerak va belgilangan tartibda majburiy
sertifikatsiyalanishi zarur.
Sertifikatga ega bo’lmagan yoki belgilangan yagona texnik talablarga javob
bermaydigan nazorat-kassa mashinalaridan foydalangan holda chek berish aybdor
shaxslarni qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka tortish uchun asos
hisoblanadi.
Bozorlarda tovarlarni sotishga qo’yiladigan talablar
Quyidagilar dehqon bozorlarida sotiladigan tovarlarning asosiy turlari
hisoblanadi:
- qishloq xo’jaligi oziq-ovqat mahsulotlari, ularni qayta ishlashdan
olingan mahsulotlar, yordamchi xo’jaliklar va hunarmandchilik korxonalari
mahsulotlari;
- ko’chatlar, urug’liklar, gullar va gul ko’chatlari.
Dehqon bozorlarida qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sotish:
36

- jismoniy shaxslar – dehqon va fermer xo’jaliklari vakillari, bog’bonlar
va polizchilar, yuridik shaxs tashkil etmagan yakka tartibdagi tadbirkorlar
tomonidan – jihozlangan savdo o’rinlarida, bir martalik yig’imni majburiy
to’lagan holda;
- yuridik shaxslar – qishloq xo’jaligi korxonalari, qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini qayta ishlash va savdo korxonalari tomonidan – ijara shartnomasi
shartlarida turg’un savdo shoxobchalari orqali, fiskal xotirali nazorat-kassa
mashinalarini va to’lovlarni bank plastik kartochkalaridan qabul qilish bo’yicha
to’lov terminallarini majburiy qo’llagan, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
naqd pul tushumini topshirgan holda amalga oshiriladi.
Bozorlarda yuridik shaxs bo’lmagan yakka tartibdagi tadbirkorlar
tomonidan, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash natijasida olingan
tovarlarni turg’un savdo shoxobchalari orqali, bozor ma’muriyati bilan ijara
shartnomasi shartlarida, fiskal xotirali nazorat-kassa mashinalarini va to’lovlarni
bank plastik kartochkalaridan qabul qilish bo’yicha to’lov terminallarini majburiy
qo’llagan, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda naqd pul tushumini topshirgan
holda sotishga ruxsat etiladi.
Dehqon bozorlarida savdo-xarid qilish korxonalari tomonidan qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini xarid qilish, tayyorlash va sotish ham amalga oshirilishi
mumkin.
Go’sht va go’sht mahsulotlari, sut va sut mahsulotlari, baliq, go’sht va
baliqdan tayyorlangan pazandalik mahsulotlarini, qandolatchilik mahsulotlarini
sotish sanitariya-epidemiologiya nazorati, veterinariya xizmati talablariga muvofiq
maxsus jihozlangan hamda ushbu mahsulotni saqlash va sotishning zarur
shartsharoitlarini ta’minlovchi, umumiy ravishda foydalaniladigan oziq-ovqat
mahsulotlarini sotish bo’yicha ixtisoslashtirilgan pavilonlarda amalga oshiriladi.
37

Bozor
Bozorda import qishloq xo’jaligi oziq-ovqat mahsulotlarini sotishga faqat
ushbu bandning ikkinchi xatboshida ko’rsatilgan hujjatlar mavjud bo’lgan taqdirda
ruxsat etiladi.
Import tovarlarni chakana savdoda sotuvchi yakka tartibdagi tadbirkor
yuridik shaxs bo’lmasdan yakka tartibdagi tadbirkor sifatida, eksport-import
operatsiyalarini va chakana savdoni amalga oshirish huquqi bilan belgilangan
38

tartibda ro’yxatdan o’tkazilgan bo’lishi kerak hamda uning tijorat faoliyati uchun
mo’ljallangan tovarlarni chetdan keltiruvchi yuridik shaxs bo’lmagan yakka
tartibdagi tadbirkorning ro’yxatdan o’tkazish (ruxsat berish) tartibotlaridan
o’tishining belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan kartochkasiga, shuningdek
respublika hududiga tovarlar keltirganligini va ularning bojxonada
rasmiylashtirilganligini tasdiqlovchi hujjatlarga, muvofiqlik sertifikatlariga,
bojxona to’lovlari va qat’iy soliq to’langanligini tasdiqlovchi hujjatlarga ega
bo’lishi kerak.
Bozorda nooziq-ovqat iste’mol tovarlari (ilgari foydalanishda bo’lgan
tovarlardan tashqari) bilan chakana savdo qilish faqat fiskal xotirali nazorat-kassa
mashinalari va to’lovlarni bank plastik kartochkalaridan qabul qilish bo’yicha
to’lov terminallari majburiy qo’llangan holda turg’un savdo ob’ektlari orqali
amalga oshiriladi.
Nooziq-ovqat iste’mol tovarlarini savdo rastalarida sotishga yo’l
qo’yilmaydi.
Bozorlarda xaridorlarga qulaylik yaratish uchun savdo o’rinlari va rastalarda
o’rash materiallari (qog’oz va polietilen paketlar, savatlar, jo’natish qutilari)
sotishga ruxsat etiladi.
Bozor hududida qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sotishda sotuvchilarda
quyidagilar bo’lishi lozim:
- sotilayotgan mahsulotning veterinariya qoida va normalari talablariga
muvofiqligini tasdiqlovchi bozorlardagi veterinariya-sanitariya ekspertizasi
laboratoriyasining yoki davlat veterinariya xizmati organining xulosasi;
- bir martalik yig’im va ko’rsatilgan xizmatlar to’lovi to’langanligini
tasdiqlovchi chek.
Ushbu hujjatlar sotuvchida butun ish vaqti davomida saqlanadi hamda bozor
va davlat soliq xizmati organlari mas’ul xodimlarining birinchi talabiga ko’ra
ko’rsatiladi.
39

III BOB. KORXONALAR FAOLIYATINI BOSHQARISHDA
INNOVATSION JARAYONLARNI TAKOMILLASHTIRISH
YO’LLARI
3.1. Korxonalarni boshqarishda innovatsion jarayonlar samaradorligini
oshirish yo’llari

Iqtisodiy-ijtimoiy tizimlarning innovatsion rivojlanish xiliga o’tishning
tashkiliy boshqaruv jarayonining ta’minlanishi quyidagi tadbirlar majmuasidan
iborat:
- koroxonaning ishlab chiqarish va sotish operatsiyalarini mar-
kazlashtirish;
- mahsulotlarni oddiy maqsadlar va operatsiyalar orqali ishlab
chiqarishga yordam beruvchi egiluvchan tashkiliy texnologik tizimini yaratish.
Buning asosida ilmiy ishlab chiqarish tizimini yangi avlodni qabul qilish yoki
mukammallashtirish yotadi;
- istiqbolli sohalarni egallashga qaratilgan innovatsion tadbirkorlik
firmalarni, ilmiy laboratoriyalarni yaratish;
- o’zida istiqbolli ilmiy izlanishlarni va ishlab chiqarish,
moliyalashtirishni, ularning natijalaridan foydalanish huququni egallash,
mutaxassislarni o’qitish va qayta o’qitishni moliyaviy jihatdan ta’minlash,
maslahat berish xizmatlarini olgan ilmiy tashkilotlar bilan hamkorlik qilishni
shakllantirish;
- ilmiy izlanish ishlarini olib boish uchun boshqa firmalar bilan aloqani
tashkil etish, yangilik firmalarni tashkil etish. Yirik innovatsion loyihalarni
amalga qo’llash;
- yetakchi mutaxassislardan keng integratsiyalashuvga o’tish asosida
boshqaruvni demokratik va koodinatsion usullarini rivojlantirish.
Bunda tashkiliy strukturani odatda tekis deyiladi, shuning bilan birga yuqori
boshqaruvchilar va ijrochilar orasida daraja eng minimal hisoblanadi:
41

Rasm 6. - AJning ilmiy asoslangan tashkiliy boshqaruv tuzilmasi
- ilm, ishlab chiqarish va bozorni integratsiyalashuvi muammosi bilan
bog’liq butun ilmiy qayta ishlab chiqarish tsiklida strategik qarorlarni qabul
qilishni ta’minlovchi innovatsion analitik strategik markazlarni shakllantirish;
- ilmiy, ilmiy-texnik va innovatsion faoliyat sohasida tashqi iqtisodiy
aloqalarni amalga oshirish, aqliy mehnatni xalqaro taqsimlanishida qatnashish,
yirik innovatsion dasturni va loyihalarni amalga oshirish.
42

AJning korporativ boshqaruv
markazi
Bash menejer
Korporativ bank AJ ning ilmiy - texnik
markazi (ITM ) Strategik
ma rketing
markazi
Ishlab
chiqarish
firmalari
bloki AJ ning ilmiy
izlanish bo’limi
Te x noparkdagi
kichik ilmiy ishlab
chiqarish firmalari
Firmaning
ilmiy
muxandislik
bo’limi Ijtimoiy va
infratuzilma
bo’linmalari

Rasm 7. - AJning takomillashgan ilmiy asoslangan tashkiliy boshqaruv
tuzilmasi
Innovatsion loyihani baholash va moliyalashtirish uchun ularni tanlash
bo'yicha uslubiy tavsiyanomalar O'zbekiston Respublikasining Davlat mulk
qo'mitasi, Moliya vazirligi va Makroiqtisodiyot va Statistika vazirligi tomonidan
tasdiqlangan quyidagi asosiy innovatsion loyiha samaradorlik ko'rsatkichlari
belgilangan.
43

Umumiy majlis va
kuzatuv kengashi

Boshqaruv raisi – Bosh
menejer
AJning ilmiy - texnik
markazi
AJning korporativ boshqaruv
markazi topshiriklarni
bajarilishini nazorat va
muvafiqlashtirish Asosiy texnika
va ta’minot
qismi

Strategik
ma rketing
markazi

Ijtimoiy va
infratuzilma
bo’linmalarin i
n g bloki AJning ilmiy
izlanish bo’limi
Texnoparkdagi
kichik ilmiy ishlab
chiqarish firmalari
Firmaning
ilmiy
muxandislik
bo’limi Ishlab
chiqarish
firmalari bloki
Ishlab
chiqarish
tuzilmarali

- Tijorat (moliyaviy samaradorligi) bevosita ishtirokchilariga loyihani
amaiga oshirishda moliyaviy oqibatlarni ko'zda tutadi.
- Budjet samaradorligi loyihani amalga oshirishni davlat hududiy va
mahalliy budjetlar uchun moliyaviy oqibatlarini aks ettiradi.
- Xalq xo'jaligi iqtisodiy samaradorligi innovaision loyiha
ishtirokchilarining to'g'ridan-to'g'ri moliyaviy qiziqishlari va mumkin bo'lgan
baho o'lchovlari doirasida loyihani amaiga oshirish bilan bog'liq xarajatlar va
natijalarni ko'zda tutadi.
Innovatsion jarayonning samaradorlik ko'rsatkichlari. Loyihaning
tijorat samaradorligi (moliyaviy asosi) talab qilinadigan daromad normalarini
ta'minlovchi moliyaviy xarajat va natijalarning o'zaro munosabati bilan aniqlanadi.
Tijorat samaradorligi loyiha uchun to'laligicha hisoblanganidek alo-hida
ishtirokchilar uchun ham ularning qoida bo'yicha qo'yilmalari hiso-bi bilan ham
hisoblanishi mumkin. Uning uchun t-qadamda (Et) samara sifatida real pul oqimi
xizmat qiladi.
Har bir faoliyat chegarasida pul vositalarining oqimi Pf(t) va chiqib ketishi
Of(t) bo'lib o'tadi. Ular orasidagi farqni Ff (t) deb belgilaymiz: Ff(t)=Pf(t)-Of(t), bu
yerda i=l, 2, 3,
Loyihani amaiga oshirishning har bir davrida investitsion va operatsion
faoliyatda kelib chiqqan va chiqib ketgan pul vositalari orasidagi farqni real pul
oqimi Ff(t) deb belgilaymiz:
F(t)=(Pl(t)-OI(t))=(P2(t)-02(t))=Al(t)-A2(t)
Budjet samaradorligi ko'rsatkichlari loyihaning amaiga oshirish nati-jalarini
tegishli (federal, regional va mahalliy) budjetning daromadi va xarajatlarga ta'sirini
aks ettiradi. Loyihada ko'zda tutilgan regional va federal qo'llab quvyatlash
choralarini asoslash maqsadida foydalanuvchi budjet samaradorligining asosiy
ko'rsatkichi bo'lib budjet samarasi hisoblanadi.
44

Loyihani amaiga oshirishning t-qadami uchun budjet samarasi (Bt) loyihani
amaiga oshirish bilan bog'liq xarajatlar (Rt)dan daromadni (Dt) oshirish sifatida
aniqlanadi.
B(t)=P(t)-D(t).
Integral budjet samarasi B(t) formula bo'yicha diskontlangan yillik budjet
samaralarining yig'indisi sifatida yoki budjet integral daromadiari (Dint)ning
integral budjet xarajatlarini (Ring) oshirish sifatida hisoblanishi mumkin.
Xalq xo'jaligi iqtisodiy samaradorligining ko'rsatkichlari loyiha
samaradorligini butunlay xalq xo'jalik, shuningdek, loyihani amaiga oshirishda
qatnashuvchi region, tarmoq va tashkilotlarning qiziqishlari nuqtayi nazaridan aks
ettiradi. Xalq xo'jaligida iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlarini hisobga olishda
loyiha natijalari tarkibiga quyidagilar kiradi.
Hosilaviylshlab chiqarish natijalari (mamlakat ishtirokchi tashkilotlarining
iste'mol mahsulotidan tashqari tashqi va Ichki bozorda butan ishlab chiqarish
mahsulotlarining realizatsiyasidan tushgan mablag'). Bu yerda, shuningdek,
loyihani amalga oshirish jarayonida ishtirokchilar tomonidan tashkil etiluvchi mulk
va intellektual mulkni (kashfiyotlardan foydalanish huquqiga litsenziya, nou-xau,
EHMlar uchun dasturlar va h.k.) sotishdan tushgan mablag'lar ham kiradi.
Qiymatlilik bahoga tegishli bo'lmagan ijtimoiy, ekologik, siyosiy va boshqa
natijalar xalq xo'jaligi samaradorligining qo'shimcha ko'rsatkichlari sifatida
qaraladi va loyihani davlat qo'llab quwatlash yoki realizatsiya xarajatidagi
qarorlarni qabul qilish bilan hisobga olinadi.
Loyiha xarajatlari tarkibiga loyihani amalga oshiruvchi barcha
ishtirokchilarning loyihada ko'zda tutilgan va uni realizatsiya qilishga lozirn
bo'lgan, joriy va bir vaqtdagi xarajatlari kiritiladi. Shuning uchun hisobga
quyidagilar kiritilmaydi:
- iste'molchi tashkilotlarning loyihani boshqa ishtirokchilari bo'lgan
ishlab chiqaruvchilardan mahsulotni olishga bo'lgan xarajatlar;
45

- loyihaning bir ishtirokchilari tomonidan yaratilgan (qurilgan,
tayyorlangan). va ishtirokchilar tomonidan foydalanuvchi asosiy vositalar
bo'yichaamortizatsiya chegirmalari;
- investitsion loyihani realizatsiyasi ishtirokchilari qaroriga kiritilgan
O'zbekiston Respublikasi Markaziy Banki, uning agentlari va tijorat banklarining
kreditlari bo'yicha foizlar;
- xorijiy ishtirokchilarning xarajatlari.
Investitsion loyihani amaiga oshirish jarayonida ishtirokchi tomonidan
vaqtincha foydalanuvchi asosiy vositalar quyidagi usullardan biri yor-damida
hisobga olinadi:
- asosiy vositalarning qoldiq qiymati ularning qoilashni boshlash
vaqtida bir vaqtdagi xarajatlar tarkibida kiritiladi;
- tugatish vaqtida bir vaqtdagi xarajatlar bu vositalarning qoldiq
qiymatidan kamayib boradi. Ko'rsatilgan asosiy vositalar uchun ijara to'lovlari
ulardan foydalanish vaqtida joriy xarajatlar tartibiga kiritiladi.
Region (tarmoq) darajasida iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlarini
hisoblashda loyiha natijalari tarkibiga quyidagilar kiradi:
- regional (tarmoq) ishlab chiqarish natijalari: loyiha ishtirokchilari,
region (tarmoq) tashkilotlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot
realizatsiyasidan tushgan mablag';
- korxonalar va region aholisi (tarmoq tashkilotlari) tomonidan
olinadigan egri moliyaviy natijalar.
Xarajatlar tarkibiga faqatgina loyihaning ishtirokchilari — tashkilotlarining
xarajatlari kiritiladi:
- ishlab chiqarish natijalari;
- tashkilot ishchilari va ularning oila a'zolarining shaxsiy ehtiyojlarga
sariflangan ijtimoiy natijalardan tashqari ishlab chiqarilgan mahsulotni
46

realizatsiya qilishdan tushgan mablag'. Bunga xarajatlar tarkibiga tashkilotlarning
faqat qayta hisoblashi bir vaqtdagi va joriy xarajatlari kiritiladi.
Investitsiyalash bo'yicha qarorlarni qabul qilish quyidagi har xil omillar
ta'sirida murakkablashadi: investitsiyalar turi, investitsion loyihaning qiymati, oson
loyihalarning ko'piigi, moliyaviy resurslaming cheklanganligi, tavakkalchilik va
h.k. shubhasiz, qarorlar qator alternativ yoki o'zaro mustaqil loyihalar bo'lgan
taqdirdagina qabul qiliriishi kerak.
Investitsion xarakterdagi qarorlarni qabul qilish boshqaruv fa'oliyatining
boshqa xohlagin turidek har xil shakllangan va shakllanmagan uslublardan
foydalanishga asoslangan. Hayotning harxil hodisasi uchun yaroqli universal uslub
mayjud emas.
Rivojlanishning innovatsion yo'lini tanlagan davlatlarda innovatorlar
qatlamining shakllanishi venchur moliyalash asosida amaiga oshiriladi: faqatgina u
ommaviy masshtablar tavakkalchilikning qayta taqsimlanishida yuz beradi.

3.2. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida innovatsion siyosat va
uning shakllanish xususiyatlari

O'zbekiston iqtisodiyotining oldida juda muhim strategik masallardan biri
turibdi. Bu masala texnologik krizisdan chiqish va ishlab chiqarishning past
industrial texnologik usulining shakllanishining tugunli yo'nailishlarida uzilishlar
paydo qilish. Bunday yo'nalishlar orasida kosmos, aviatsiya, biotexnologiya,
elektronika va informatika sohalaridagi tovarlar va texnologiyalarni belgilash
mumkin.
O'zbekiston spetsifikasini hisobga olgan holda yuqorida aytib o'tilgan yuqori
texnologiyaning tarmoqlarini rivojlanish yo'nalishlarini stimulirovkasidan tashqari
iste'molchilar kompleksi tarmoqlarining kordinal texnik qayta yaxshilanishi lozim,
eng avvalo, ishlab chiqaruvchilarni. Bu O'zbekiston bozorini import
47

ekspansiyasidan ko'ra arzonroq va sifatsizroq tovarlarning importidan chegaralash,
ishlab chiqaruvchilarni qo'llab-quvvlash uchun lozim.
Innovatsion tadbirkorlarning ilrniy-texnika faoliyatlarini qo'llab-quwatlash
sohasida mamlakatning maxsus siyosatini ishlab chiqish va qo'llash lozim.
Mamlakat informatsion sistemasini qo'llab-quvvlash potentli fondlarni yaratish
loyihalarini sug'urtalash, qo'llab-quwatlash metodlari va shakllarini qo'llash
evaziga innovatsion sferaga kapital qo'yilmasini stimulirovka qilish kerak.
Davlat siyosatining strategik maqsadi bo'lib, XXI asrda O'zbekistonning
mustahkam iqtisodiy rivojlanishini ta'minlaydigan ishlab chiqarishning past
industrial texnologik usuli strukturasini shakllantirish, bazaviy innovatsiyaning
kirib kelishini amalga oshirish hisoblanadi.
Texnologik bog'lanishning muhim bosh instrumentlaridan bo'lib
investitsiyalarning innovatsiyalarga, innovatsion tadbirkorlikka burilishi
hisoblanadi. Mamlakat quyidagi kuch va vositalarni shu yoida sarflashi
lozim. O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiya qilishning hozirgi bosqichida
investitsion faoliyatini amalga oshirish mexanizmlarini yanada takomillashtirish
talab etilmoqda. Investitsiya bozorini shakllantirish investitsiya
resurslarini to’plash, jamg’armalarni investitsiyalarga aylantirish, ulardan
foydalanish samaradorligini oshirish muammolarini hal etishning zaruriy sharti
hisoblanadi 19
.
Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’lida amalga oshirilayotgan faol
investiya siyosati va o’zlashtirilayotgan xorijiy investitsiyalar tahlili olib
borilganda quyidagilar ko’rsatkichlar iqtisodiyotning tiklanish va o’sish sur’atlariga
ta’sir ko’rsatmoqda” 20
.
19 Karimov N. Investitsion faoliyatni qimmatli qog’ozlar orqali moliyalashtirishdagi muammolar va ularni hal
etish yo’llari. /Iqtisodiyot va ta’lim. 2011 y., 5-son.
20 Islom Karimov. 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi. T.: O’zbekiston,
2012 yil, 4-bet.
48

Rasm 8. - 2011 yil Davlat investitsiya dasturi doirasida jalb qilingan
xorijiy investitsiyalarning tarmoqlar bo’yicha ulushi.

2011 yilda hududiy investitsiya dasturi doirasida to’g’ridan-to’g’ri xorijiy
investitsiyalarning mutloq qiymati 402 million dollarni tashkil etgan. Hududlar
kesimida tahlil qiladigan bo’lsak, o’zlashtirilgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy
investitsiyalarning katta qismi Toshkent shahri (39,2 foiz) hissasiga to’g’ri kelgan
va xorijiy sarmoyalar ishtirokida faoliyat olib borayotgan korxonalar soni mazkur
yilda 273 taga ko’paygan. Umumiy hisobda mamlakatimiz bo’yicha 2011 yilda
xorij sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar soni 372 tani tashkil etgan. Boshqa
hududlarimiz bo’yicha ma’lumotlar 3.2.3-rasmda keltiriladi.
49

Rasm 9. - Hududiy investitsiya dasturi doirasida
2011 yilda jalb qilingan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi

2011-ilning 1-ktyabr holatiga ko’ra, xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi
korxonalar soni jami 4575 tani, shundan faoliyat olib borayotgan korxonalar soni
4203 tani tashkil etgan. Faoliyat olib borayotgan qo’shma korxonalarning 1600 tasi
tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanayotgan korxonalar hisoblanadi.
Yurtimizda o’tkazilayotgan innovatsion siyosat jahon iqtisodiy hamjamiyatiga
integratsiya jarayonining faqat davlatning tarkibiy tuzilishi bo’yicha emas, balki
xususiy sektor darajasida ham jadallashuvini nazarda tutadi. Mamlakat siyosati
innovatsion tadbirkorlik aktivizatsiyasining samarali shakllaridan foydalanishni
oldindan belgilashi va ayniqsa, moliyaviy sanoat guruhlarining va xoldinglaming
funksionirovka mexanizimi innovatsion faoliyat bilan shug'ullanuvchi yirik
strukturalarni qo'llab-quwatlashi bilan birga kichik innovatsion tadbirkorlikning
ham shakllantirishi lozim. Bugungi kunda 90% ga yaqin innovtsion faoliyat
50

subyektlari davlatga qarashli boimagan sektorga tegishli. Shunisi tushunarliki,
mamlakat o'z zimmasiga innovatsion faoliyatni innovatsion ta'minlanishini
ololmaydi. Biroq mamlakat davlatga qarashli bo'lmagan investitsion korparatsiya,
banklar investitsion resurslarni mobilizatsiya qilish va ularni mamlakat uchun
ahamiyatliroq realizatsiyasiga yo'naltirishi mumkin va kerak. 80-yillarga kelib,
AQSH va boshqa G'arbiy davlatlarda kichik biznes innovatsion mexanizimning
eng muhim komponenti, uzoq muddatga iqtisodiyotning gullab yashnashiga olib
keluvchi investitsiya obyekti, deb tan olindi.
Innovatsion faoliyatining rivojlanishi uchun quyidagi jihatlarni belgilash
lozim:
- intellektual shaxsiylikni huquqiy qo'riqlash sistemasini yaratish
O'zbekistonda tugallanmagan;
- mamlakatning «Tovar belgisi va patentlar» bo'yicha
O'zbekiston agentligining yuqori patentli to'loyini shakllantirishi to'g'risidagi
qonuniga ko'ra sud tartibida tortishuv savollarining yechilishiga O'zbekiston
fuqarolarining konstitutsion huquqini amalga oshirilishini ta'minlash;
- mamlakatning federal budjet vositalaridan yaratilgan intellektual
shaxsiylik obyektiari va ular bilan bog'liq texnologiyalarga bo'lgan aniqiik
yo'qiigidan sanoat innovatsiyasining rivojlanishi oqsamoqda;
- haligacha biznesda kashfiyotchilik bazasida oldi texnologiyalaridan
foydalanish stimulirovaniyasining tashkiliy-huquqiy mexanizimi yaratilmagan,
shuningdek, kichik tadbirkorlik sohasida ham O'zbekiston fuqarolarining
intellektual shaxsiylik sohasida yaratuvchanligining rivojlanishini va
kashfiyotchiligini rag'batlantirish siyosatining sustligi.
Respublikada davlat boshqaruvi vakolatlarini cheklash va vazifalarni
nomarkazlashtirish bir necha yo'nalishlar bo'yicha amalga oshirilmoqda:
- bir paytning o'zida tarmoq boshqaruvidan funksional boshqaruvga
o'tishninazarda tutuvchi gorizontal nomarkazlashtirish:
51

- davlat va xo'jalik boshqaruvi vazifalarining boiinishi, bosqichma-
bosqich tarzda tegishli xo'jalik birlashmalarini nazorat ishlaridan ozod qilinishi;
- vertikal tarmoq dekonsenratsiyasi. Bu jarayon respublika organlari
vazifalarining bir qismini quyi tuzilmalariga, jumladan, xususiy sektorga berish
orqali amalga oshiriladi;
- resurslarning markazlashtirilgan taqsimotini butunlay tugatish, mavjud
taqsimlash tizimini bekor qilmasdan davlat va xo'jalik boshqaruvi organlarining
korxonalar faoliyatiga aralashuvini nomarkazlashtirib va qisqartirib bo'lmaydi;
- vazifalarning bir qismini respublika markazidan joylardagi davlat
boshqaruvi organlariga o'tkazish. Hozirda mintaqalar mamlakatimizning
ijtimoiyiqtisodiy hayotida tobora faol subyekti bo'lib bormoqda;
- davlat hokirniyati vazifalarini fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish
organlariga berish.
Innovatsion faoliyatning samaradorligi uning boshqaruvi bilan bog’liqdir.
Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida innovatsion siyosat
o’tkazilishi yo’lida amalga oshirilayotgan ishlar maqtovga sazovordir.
Respublikada innovatsion loyihalar doirasida energiya va resurslarning tejamkor
texnologiyalarini o’zlashtirish va fan sig’imi yuqori bo’lgan mahsulot turlarini
ishlab chiqarishni takomillashtirishga yo’naltirilgan loyihalarga bo’lgan e’tib
alohida ahamiyatga egadir. Shu davr ichida «O’zkimyosanoat» DAKga sanoatda
qo’llash uchun 23 ta texnologiya va ishlanmalar topshirildi. Mazkur texnologiya
ishlanmalarni «O’zkimyosanoat» DAK tasarrufidagi korxonalarda o’zlashtirish
maqsadida bir necha bosqichli innovatsiya mexanizmi ishlab chiqildi. 21
Natijada
Samarqand kimyo zavodida mahalliy xom ashyodan yangi nitrokalts fosfatli o’g’it
ishlab chiqarish texnologiyasi o’zlashtiriddi. Zavodda mavjud bo’lgan texnologak
uskunalar bilan bir qatorda yangi ishlangan uskunalar asosida o’g’it ishlab
chiqaruvchi sanoat tizimi ishga tushirildi. Natijada o’g’itning ozuqalik darajasi
21 J. Moliya. Toshkent.2012 yil. № 5-6. 124 bet
52

superfosfatnikiga nisbatan ikki marotaba yuqori bo’lishiga erishildi. Nitrokaltsiy
fosfatli o’g’itni ishlab chiqarishning bir yillik quvvatini ming tonnaga etkazishga
erishiddi. Bu innovatsion yangilik respublikada qurish zarur bo’lgan oltingugurt
ishlab chiqarish korxonasini qurish shart emasligi sababli katta miqdorda valyuta
va moddiy boyliklarni tejashni ta’minladi. Innovatsion yangiliklardan yana biri - bu
Olmaliq tog’-metallurgaya kombinati faoliyati natijasida 12 mln. tonna yig’ilib
qolgan chiqindini qayta ishlash loyihasidir. 22
Buni amalga oshirish asosida
qo’shimcha turli rangli metallar olinib va ekologik muhitni yaxshilash mumkin.
Ilmiy tadqiqotlar ko’rsatishi bo’yicha bu chiqindilar tarkibida 30-35 foiz temir,
11,5 foiz mis, 30-35 foiz kremniy dioksidi va 0,4-0,6 g/t oltin borligi aniqlangan.
OTMKning mis zavodida chiqindilardan ferrosilitsiy, rangli va qimmatbaho
metallarni ajratib olish texnologiyasi ishga tushirildi. Natijada 1 tonna chiqindidan
286 kg temir, 359, kg kremniy dioksidi va 30 kg mis ajratib olindi. Og’ir
metallurgiya sanoati uchun zarur bo’lgan oyiga 5 tonna 20 rusumli ferrositsiliy
qorishmasi ishlab chiqarish texnologiyasi o’zlashtirildi. Iqsodiy samaradorlik 5
tonna olingan mahsulotdan 12 mln. so’mni tashkil etdi. Energetika sanoati
respublika iqtisodiyotining asosiy tarmoqdaridan biri hisoblanadi. Bu sanoat
korxonalari atrof-muhitni ifloslantiruvchi asosiy manbalardan hisoblanadi.
Jumladan, Angren GRESi 42 yildan ortiq faoliyat olib borishi davrida 15 mln.
tonnadan ortiq kul chiqindilarini chiqarishi atrof-muhitning ifloslanishiga olib
kelmoqda. O’tkazilgan innovatsion tadqiqotlar asosida kulning tarkibida 35
foizgacha temir va alyuminiy qotishmalari, 20 foizdan ortiq kaltsiy oksidi borligi
aniqlangan va chiqindilarni qayta ishlash va ulardan metall qorishmalarini ajratib
olish quvvati 100 kg/soat bo’lgan qurilma texnologiyasi yaratildi va ishlab
chiqarishga joriy etildi. Natijada 100 kg chiqindi-kul tarkibida 90,9 foiz temir
elementi bo’lgan, GOST 1412-85, 1415-83, 1583-93 talabiga mos keladigan 55 kg
qorishmalar olingan va yillik iqtisodiy samaradorlik 15,4 mln. so’mni tashkil
22 J. Moliya. Toshkent.2012 yil. № 5-6. 124 bet

53

qildi. 23

Andijon viloyatida to’qimachilik korxonalarida yiliga hosil bo’layotgan 500
tonna chiqindini qayta ishlash maqsadida quvvati yiliga 700 ming kv.metr
noto’qima mato ishlab chiqaradigan texnologik tizim ishga tushirildi.
Qishloq xo’jaligi sohasida olib borilayotgan innovatsion ilmiy-tadqiqot
ishlari asosan qurg’oqchilikka chidamli va yuqori hosilli paxta navlarini ishlab
chiqarishga yo’naltirilgan. Natijada g’o’zaning yangi «Denov» navi yaratilib,
Surxondaryo viloyatining sho’rlanish darajasi yuqori bo’lgan erlarida davlat
sinovidan o’tkazildi. Sinovlar natijalariga ko’ra, bu navning suv iste’mol qilishi
boshqa navlarga nisbatan 30-35 foiz kamdir.
Innovatsion investitsiyalashtirish faoliyatini rivojlantirish tibbiyot va
farmakologiya sohasida alohida ahamiyatga ega. Andijon tibbiyot institutida
anemiya kasalligini davolashda qo’llaniladigan mahalliy «Gemalin» preparatini
ishlab chiqarish texnologiyasi yo’lga qo’yildi. Ishlab chiqarilgan 10,5 ming flakon
«Gemalin» preparati yordamida 3500 nafar anemiya bilan kasal bo’lgan bemorlar
davolandilar. Natijada davolash uchun ketadigan xarajatlar o’rtacha 35-40 foizga
kamayishi xisobiga 52 mln. so’mdan ortiq moddiy mablag’ tejab qolindi.
Mamlakat miqyosida innovatsion faoliyat bozor talablarini e’tiborga olgan
holda iqgisodiyotning barcha tarmoqlarini qamrab olishi zarur. Aks hodda soha va
tarmoqlarni samarali rivojlantirish uchun zarur bo’lgan miqdorda foydani olishga
erishish qiyin muammo bo’lishi bilan birga ishlab chiqarish jarayonini
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish shaklida olib borishga salbiy ta’sir etadi.
Hozirgi iqgisodiy sharoitda innovatsiya faoliyatini rivojlantirishda ma’lum
darajada tashkiliy iqtisodiy qiyinchiliklar mavjud, bular quyidagilardan iborat:
- xo’jalik yurituvchi sub’ektlarining ishlab chiqarish quvvatlaridan
to’liq foydalanmasliklari oqibatida innovatsiya faoliyatini rivojlantirish uchun
zarur bo’lgan xususiy mablag’larning etishmasligi;
23 J. Moliya. Toshkent.2012 yil. № 5-6. 125 bet

54

- korxonalarda innovatsion faoliyat bilan shug’ullanuvchi maxsus
bo’limlarning yo’qligi;
- innovatsiya faoliyatini olib borish uchun zarur bo’lgan nazariy va
amaliy jihatdan boy tajribalarga ega bo’lgan malakali kadrlarning etishmasligi;
- innovatsiya faoliyatini olib borish uchun maxsus laboratoriya, ishlab
chiqarish bilan bog’liq bo’lgan jihozlarning etishmasligi;
- xorijiy mamlakatlardan innovatsion mahsulotlarning kirib kelishi
respublika iqtisodiyoti tarmoqlarida innovatsion faoliyatni rivojlantirishga salbiy
ta’sir ko’rsatishi.
Innovatsiyalarni yaratish uchun ajratilgan mablag’lardan foydalanishni
nazorat qilish, undan samarali foydalanish uslublarini takomillashtirish,
innovatsiya ishlarini olib boruvchi sub’ektlar o’rtasidagi munosabatlarni
takomillashtirish ularning manfaatdorligi va javobgarligi bilan bog’liq.
Yuqorida qayd etib o’tganimizdagidek, innovatsion faoliyat ytarli darajada
investitsiya mablag’lari bilan ta’minlanish darajasiga bog’liq. Bu muammoni hal
etish, respublikada ilmiy-tadqiqot ishlarini rivojlantirish uchun imtiyozli
innovatsion kredit mablag’larini beruvchi innovatsion bank tizimini tashkil etish
hozirgi davr talabiga javob beradi, deb hisoblaymiz.
3.3. Korxona faoliyatida innovatsiyalarni boshqarishning
xorij tajribasidan foydalanish imkoniyatlari

Xorijda innovatsion jarayonni boshqarishga bag'ishlangan ancha ilmiy va
amaliy adabiyotlar mavjud. Ularda innovatsiyalarni turli jihatlari yoritilgan. Yapon
innovatsion menejmenti usullari Evropa va Amerika usullaridan keskin farq qiladi
(6jadval). Bu bilan yaponlar unumliroq boshqaradi, deb bo'lmaydi. Yevropa va
Yaponiyaning usullari faqat boshqa tekisliklarda yotadi va ularning bir-biri bilan
kesishishi juda kam ro'y beradi. Uning asosiy farqi nima? Avvlambor bu
boshqaruvning nimaga yo'naltirilganligiga bog'liq. Masalan, Yaponiyada
55

boshqaruv markazida mehnat resurslari yotadi. Yapon boshqaruvchisi korxona
samaradorligini oshirish uchun mehnat unumdorligini oshirishga harakat qiladi.
Yevropa va Amerikada esa asosiy maqsad kam ish va harakat qilib, ko'p
daromadga erishish yotadi. Menejment bo'yicha yapon mutaxassisi Xideki losixara
yapon boshqaruvini 6 ta xususiyatini ko'rsatib o'tgan. 24

- Doimiy bandlik kafolati va o'zaro ishonch sharoitini mavjudligi,
bunday kafolatlar kadrlar qo'nimsizligini kamaytiradi va xodimlarni barqaror
faoliyat ko'rsatishlari uchun ishonch tug'diradi. Bu esa xodimlarni keyinchalik
vertikal (lavozim) zinapoya bo'yicha ko'tarila olishi mumkinligiga ishontiradi va
korxonada jamoat bo'lib ishlashga undaydi.
- Korparatsiyaning birdamligi va u uchun qimmatli deb
hisoblangannarsalarning mavjudligi. Agarda barcha ishchilar va boshqaruvchilar
korxona siyosati haqida axborot beruvchi bitta axborot bazasidan ma'lumot
olishadigan bo'lsa, bubarcha xodimni bir bo'lib harakat qilishga undaydi.
- Axborotga asoslangan boshqaruv televizorlar ishlab chiqaruvchi
firmalarda ko'pincha axborot yig'ib olish sistemasidan foydalanishadi.
- Sifatga qaratilgan boshqaruvda ko'pincha yapon firmalarning
boshqaruvchilari sifatni nazorat qilishga katta ahamiyat berishadi. Ishlab chiqarish
jarayonida ularning asosiy masalasi sifat haqidagi aniq ma'lumotlarni olishdir.
Ishlab chiqarishda boshqaruvning doimiy mavjudligi. Qiyinchiliklarni va
muammolarni joriy hal qilish uchun yaponlar boshqaruv personalini ishlab
chiqarish majmualarida joylashtiradi. Bu muammo tez hal bo'lishiga xizmat qiladi.
Yangiliklarni rivojlantirish uchun yangiliklar taklif qilish sistemasi va sifat
to'garaklari keng qo'llaniladi.
Tozalik va tartibni ushlab turish. Yapon mahsulotlarining yuqori sifati
ishlab chiqarishda tozalik va tartibga rioya qilish orqali kelib chiqa-di. Yapon
boshqaruvchilari shunday tartib o'rnatishga harakat qiladiki, bu tartib ham yuqori
24 Санто Б. “Инновации как средство економического развития”. М.: Прогресс. 2000 г.
260 стр.
56

sifatli mahsulot ishlab chiqarishga undasin, tozalik va tartibga rioya qilishga
chaqirsin.
Umuman olganda yapon boqaruvi insonlarga xos tuyg'ular va
xususiyatlarni rivojlantirishga qaratilgan. Bular kelishilganlik, guruhli moijal olish,
xodimlarni aqliy xususiyatlari, bandlik barqarorligi va boshqaruvchilar hamda
xodimlar o'rtasida birdamlak aloqalaridir. Yapon boshqaruvining falsafasi.
Yaponiyaning zamonaviy boshqaruv usullari urushdan keyingi davrda dunyoga
keldi. Urush keltirgan buzg'unchiliklardan keyin yapon boshqaruvchilari oldida
ijtimoiy, siyosat va raqobat, hayotni ko'tarish masalalari ko'ndalang bo'lib turgan
edi. Shu davrda Amerika boshqaruv usullari butun dunyoni qamrab olayotgan
davrda, bu usullardan to'g'ri foydalangan yaponlar mamlakat iqtisodini ko'tarishga
erishdilar. Yapon boshqaruvchilari o'zlarining oldingi boshqaruv usullari bilan
birgalikda Amerika usullarini qo'shib, yangi yapon usullarini hosil qildilar.
Shuning oqibatida vujudga kelgan yapon boshqaruv usulidagi ba'zi jihatlar
Amerika boshqaruv usulida mayjud emas.

6-jadval
Xorij mamlakatlarida ilmiy tadqiqotfarga moliyalashtirishning asosiy
ko'rsatkichlari

Ko'rsatkichlar Rossiya AQSH Yaponiya Germaniya
YAIMdagi ilmga
xarajatlar, % 0,94 2,5 2,6 2,4
ITTKIni
moliyalashtirish, % 100 100 100 100
Davlat budjeti, % 48 35,8 19,5 34,1
Turli xil nobudjet
fondlari, % 6 5,1 7, 1 —
Boshqa
manbalar, % 46 59 73,4 65,9
57

Yaponlar doim o'zlarini jamoaning bir bo'lagi sifatida biladilar. Va ular, E.
Mayo aytganidek, ish — bu jamoa faoliyatidir, degan shiorga doim amal qilishadi.
Yaponiyadagi boshqaruv usullarini o'zgarishi optimal tizim yaratish uchun
konsepsiya tanlashda erkinlik va hurfikrlikni o'sishidir. Ammo bu o'zgarishlar
Yaponiyaning milliy urf-odatlariga zid bo'lmasligi kerak. Bu haqda yirik tadbirkor
S.Xonda shunday fikr bildiradi:
«Kimki korxona boshqaruvchisi bo'lsa, u avvalo, boshqaruv usulini hamma
tomonlama isbotlangan holda ko'rsatmog'i darkor, U korxonaning aniq
maqsadlarini ko'ra biladigan va korxonaning siyosatini va rejalarini shunday tuzishi
kerakki, ishchilar faoliyati davomida o'z mas'uliyatini sezib, ishdan qoniqish hosil
qilsinlar. Buning uchun lider nazariy jihatdan kuchli va amaliy jihatdan hayotiy
konsepsiyaga ega bo'lishi kerak.» 25

Yapon boshqaruvining yana bir xislati uning uzluksiz o'qish va o'qitish
konsepsiyasidir. Yaponlar o'qishni o'z ishlari va hokimyat pog'onasi bo'yicha
ko'tarilish uchun kerak bo'lgan omil deb biladilar.
Yaponlar birovlaming xatolarida o'iganishni xush ko'radilar. Ular doim
tashqi olamdagi o'zgarisarni qiziqish ila kuzatib turadilar.
1947-yili «Panasonik» kompaniyasining asoschilaridan biri 1. Matsusita
boshqanjv savollari bo'yicha «Donnay» nomli laboratoriya tashkil qiladi va uning
birinchi xulosalaridan biri quyidagicha bo'ladi: «Har qanday tashkilot uning
kattakichikligiga qaramay, daromad olishdan farqli bo'lgan boshqa maqsadga ega
bo'lishi kerak. Bu maqsad uning faoliyatini tu-shuntirib turishi lozim. Agarda
boshqaruvchi ushbu missiyani to'liq tu-shunib yetsa, uni xodimlarga to'g'ri
tushuntirishi lozimdir.
«Inson potensiali» konsepsiyasini tushunishda Ringning jamoa bo'lib qaror
qabul qilish sistemasini olishimiz mumkin. Unga ko'ra qaror qabul qilish uchun
25 Санто Б. “Инновации как средство економического развития”. М.: Прогресс. 2000 г. 355 стр.
58

javobgarlikni butun guruh o'z bo'yniga olishi lozim. Bu sistemada masala o'rtaga
tashlangandan so'ng oldin noformal guruhlarda muhokamadan o'tadi, agar kimdir
bu masalaga qarshi chiqsa, savol yana ushbu masalani o'rtaga tashlagan insonga
boradi.
Yapon usullari ko'pchilikni ustun kelishi emas, balki hammaning fikri
birdamligi asosida qurilgan. Albatta, hammaning fikri bir xil bo'lmaydi, shuning
uchun ma'qul bo'lgan kompromiss topiladi. Yaponlar uchun o'zidan yoshi va
lavozimi jihatidan katta bo'lgan insonga gap qaytirish yoki uning fikriga
qo'shilmsalik tarbiyasizlik alomati deb qarala-di. Shuning uchun norozilikni o'ta
diplomatik holda bildirish lozimdir. An'anaviy bo'lgan «X» va «U» modeliga
qarama-qarshi bo'lgan holda, yaponlar «inson potensiali» modelini muvaffaqiyatini
qo'llab kelishyapti. Unga ko'ra odamlar o'z qobiliyatlarini rivojlantirgan va
qoilagan holda bu ishdan qoniqish hosil qilsin.
O'rta pog'ona boshqaruvchilariga Isikava Kaoru ushbu maslahatlarni beradi:
- Xodimning foydaliligi uning fizik jihatdan doim mavjudligi bilan
emas, balki bu xodimga firmaning ehtiyoji bilan belgilanadi.
- Kimki xodimlarning boshqaruvi bilan shug'ullansa, bu faqat yarmga
boshqaruvchidir. Haqiqiy boshqaruvchi deb shunday boshqaruvchi olinadiki
o'zidan yuqori turganlarni ham boshqara olsin.
- Qo'l ostidagi ishchilarga ba'zi huquqlar berilishi ularning
qobiliyatlarini hartomonlama rivojlanishi va faollashishiga olib keladi.
- Yuqori pog'onadagi boshqaruvchilarning sizning ishingiz natijalariga
bo'lganmunosabatini doim kuzatavermang.
- O'rta pog'ona boshqaruvchilari va ularning qo'l ostidagilari o'zlarining
ish natijalari haqidagi axborot haqiqiyligigajavobgardirlar.
- O'rta pog'ona boshqaruvchilari sifat to'garaklari faoliyatiga
javobgardirlar.
59

- Funksiyalar bo'yicha boshqaruv deb hisoblangan boshqa bo'limlar
bilan hamkorlik va aloqa.
- Kelajakka yo'nalish firmaning samarali faoliyati uchun asosiy omildir.
Firma boshqaruvchisi o'z ishida 10 yil oldinga yo'nalib faoliyat ko'rsatmog'i,
yuqori pog'ona boshqaruvchisi 5 yil oldinga yo'nalib faoliyat ko'rsatmog'i, bo'lim
boshlig'i 3 yilga va bo'lim boshlig'i kamida 1 yil oldinga o'z faoliyatini
yo'naltirmog'i kerak.
Hozirgi paytda jahon hamjamiyatining rivojlangan mamlakatlarida an'anaviy
ilmiy texnika taraqqiyotida innovatsion, ilmiy texnologik tartibga jadal o'tish
jarayoni ro'y bermoqda. Innovatsion tartibning awalgisidan farqi shundaki, fanning
shakllanishi va davlat tomonidan moliy'alashtirish tizimidan texnologik va ilmiy
innovatsiyalar barcha turlarini davlat tomonidan rag'batlantirishga o'tish
kuzatilmoqda.
Hozirda AQSHda va xususan, g'arbiy Yevropada, eng awalo Fransiya,
Germaniyada fan-texnika siyosatining innovatsion siyosatga aylanishi ro'y
bermoqda. Uning asosiy vazifasi — ilmiy va texnologik innovatsiyalar, eng awalo,
kichik va o'rta korxonalar uchun, shuningdek, o'rta va qisqa muddatli dasturlar
sohasida tezkor dversifikatsiya uchun eng qulay sharoitlar yaratishdir. Fanni
moliyalash bo'yicha AQSH jahonda yetakchi o'rinlardan birini egallaydi. Ko'plab
rivojlangan mamlakatlarda ITlMTni moliyalashdagi davlatning roli ancha faol
bo'lib, faqat davlat tashkilotlari tomonidangina amalga oshirilmaydi. Hozirgi
vaqtda AQSHda federal hukumat ulushi (moliyalash manbayi sifatida) barcha
xarajatlar salmog'ining 50 foizini tashkil eradi. Bu ko'rsatkich Buyiik Britaniya,
Shvetsiya va Gerrrianiyada 40 foiz atro-fida, Fransiyad 57 foiz, Yaponiyada 28
foiz. IT1MT sohasining davlat to-monidan bunday e'tibor bilan ko'plab
quwatlanishi qonuniy bo'lib, bir qator dalillar bilan izohlanadi.
Ilmiy tadqiqot konstruktorlik ishlari davlat tomonidan turli shakllarda
qo'llabquvvatlanishi mumkin, jumladan:
60

- ilmiy tadqiqotlar uchun bevosita budjet mablag'lafini ajratish (davlat
tashkilotlari orqali moliyalash, shartnomalar tuzish, subsidiyalar ajratish). Ayni
holatda davlat yirik xarajatlar talab qilinadigan va ko'plab ta-vakkalchilikka ega
bo'lgan fanning yetakchi yo'nalishlaridagi ko'p kapi-talli tadqiqotlarni
moliyalashni o'z bo'yniga oladi;
- ilmiy tadqiqotlarni (IT1MT) bilvosita moliyalashning turli usullari:
xususiy kompaniyalar, innovatsiya jarayonini rag'batlantirish, shuningdek, ular
investitsiyasini yangi asbob-uskunalar olish uchun kengaytirish maqsadlarida soliq
va amortizatsiya imtiyozlaridan foydalanish.
AQSH davlat innovatsiya siyosatining obyekti — bu asosan xususiy
biznesdir. Davlatning bu boradagi siyosati mavjud ilmiy-texnik yutuqlardan
xo'jalikda foydalanishga, ilmiy-texnik majmuada ichki aloqalarni
mustahkamlashga qaratilgan. Davlat innovatsiya siyosatining usul va vositalari
ancha keng. Bunga u yoki bu ma'noda biznesning innovatsion faolligini
rag'batlantiruvchi turli xil davlat tadbirlari kiradi. Amerikalik mutaxassislarning
ta'kidlashicha, eng samarali tashkiliy shakllardan biri universitet — sanoat,
tadqiqot markazlari sanaladi. Davlat ishtirokida tashkil etiladigan bunday
markazlar doirasida juda keng ko'lamdagi ilmiy-texnik masala-larni hal etish
imkoni mavjud. Sanoat korxonalari va universitetlarning hamkorlikdagi
tadqiqotlariga oid yirik dasturlar davlatning maqsadli ilmiy jihatdan ishtirokchilar
faoliyatining boshqa korporatsiya mexanizmini nazarda tutadi.
O'zbekistonda AQSH davlat innovatsiya siyosatining ma'lum bir tomonini
qo'llash mumkinki, bunda davlat moliyaviy mablag'larining umumlashishini va
sanoat moddiy texnika bazasini malakali oliy o'quv yurtlari kadrlari bilan
ta'minlashi rag'batlantirilishi lozim. Uzoq istiqbolga moijallangan tavakkal ilmiy
texnika loyihalariga mablag' ajratishga sanoat korxonalarini qiziqtirish uchun
davlat dastlabki xarajatlarni o'z bo'yniga olib qolmasdan, ishtirokchi firmalarga
61

kashfiyot va ixtirolardan foydala-nishda bepul litsenziyalar ham berishi kerak
bo'ladi.
AQSHdagi eng yirik kompaniyalarda ishlab chiqarish hajmi ko'pincha eng
maqbul me'yordan oshadi, aynan shu narsa ilmiy texnika soha rivojlanishida
monopoliyani to'xtatadi, kichik firmalar faoliyatining muvaffaqiyati ham shunda.
O'zbekistonda yirik firmalar sateliti (ko'makchisi) sifatida ishlaydigan kichik
firmalarni tashkil etish uchun shart-sharoitlar yaratish zarur.
Yaponiya tajribasi shuni ko'rsatadiki, demak, O'zbekistonda shakllanayotgan
innovatsiya sohasi jiddiy texnologiyalarni amalga oshirish assotsiativ shaklda ilmiy
tekshirish tashkilotlari va korxonalari imkoniyatlarini vaqtinchalik yoki doimiy
tarzda birlashtirishni talab etadi. Albatta, bunda bosh loyihani amalga oshirish
uchun davlat buyurtma berish orqali ko'maklashmog'i kerak.
MDH mamlakatlafidagi iqtisodiy islohotlarga texnik jihatdan ko'maklashish
bo'yicha TAS1S dasturi birinchi galda o'z oldiga xususiylashtirishning bozor
shakllari, moliya, tadbirkorlikni rivojlantirish, tadbirkorlik infratuzilmasini yaratish
sohalaridan Yevropa Nou-Xau tajribalarini o'zlashtirishga qaratilgan. Ko'rinib
turibdiki, u asosan boshqaruv, axborot va moliya sohasidagi loyihalarni
moliyalashga qaratilgan.
Xulosa qilib aytganda, innovatsiya jarayonlarini boshqarish bo'yicha
rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalanish xorij texnologiyasini keltirish,
raqobatbardoshlik yo'nalishlarini aniqlash va boshqa masalalarni hal
etishga
qaratilgan.

XULOSA
Respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni hayotga tadbiq
etishda, aholinig ijtimoiy turmush tarzini yanada ko’tarishda, qolaversa xalqning
62

farovon hayoti uchun bevosita o’z ta’sirini ma’lum bir ma’noda o’tkazishda,
siyosiy-ijtimoiy nuqtai nazardan ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi omil
sifatida xayotiy siklda bevosita ishtirok etuvchi korxona-tashkilotlarning o’rni
bozor munosabatlari davrida muhim ahamiyatni kasb etadi. Bu omillarning
rivojlantirishda va hamda ularning iqtisodiy salohiyatini oshirib, sog’lom raqobat
muhitida o’z mavqega ega bo’lishda, davr talabiga monand ilmiy tixnik va
ma’naviy yangiliklarning o’z vaqtida amaliyotda tadbiq etish maqsadga molikdir.
Zamonaviy texnologiyalar asosida korxonalarda yangicha ishlab chiqarishni tashkil
qilish, qo’shimcha xizmat turlarini taklif etish va mavjud mahsulot va xizmat
turlarining sifatini oshirish asosida korxonalarni boshqarishni innovatsion jihatdan
rivojlantirish jamiyat zaruriyatidir.
Innovatsiyani ilmiy izlanishlarda, texnologik va ishlab chiqarish jarayonlarda
xalqaro standartlarga asosan qo’llanilishi, bu bozor iqtisodiyoti sharoitida tashkiliy
strukturaning to’g’ri tashkil etilganligidan dalolat beradi. Xalqaro strandartlarga
asosan innovatsiya orqali, umumun inovatsion faoliyat orqali qo’lga kiritilgan
yangi bir turdagi mahsulotni, xizmatni yoki ularni takomillashtirilgan ko’rinishda
bozorga kiritilishi, shu bilan birgalikda yangi yoki mukammallashtirilgan
texnologik jarayonlarni amaliyotga tadbiq etilishi bu ijtimoyi xizmatlarga bo’lgan
yangicha yondashuvni shakillantirib beradi.
Tashkilotlarga kirishdagi innovatsiyalar, ya’ni bunda xom – ashyolarga,
materiallarga, ma’lumotlar va mashina uskunalarga bulgan tanlovda o’zgarishlarni
tushunish mumkin. Tashkilotlardan chiqishdagi innovatsiyalar, ya’ni bunda to’lov
berilgan buyumlar, xizmatlar, texnologiyalar va hokazolar tushuniladi.
Tashkilotning tizimli strukturasidagi innovatsiyalar, ya’ni boshqaruv, ishlab
chiqarish va texnologik strukturadagi innovatsiyalar.
O’zbekistonning dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvi jahon bozorida
milliy mahsulotlar, tovarlar va xizmatlarning erkin savdosini tashkil etish va keskin
raqobat sharoitida mamlakatlararo tovar ayriboshlash sohasida o’z o’rnini topishga
63

zamin yaratadi. Buning uchun mamlakatning ilmiy va texnologik salohiyatini
ko’tarish, birinchi navbatda, iqtisodiyotining barcha tarmoqlari, jumladan, ishlab
chiqarish va xizmatlar ko’rsatish sohalarida texnik darajani tiklash, ishlab
chiqarishni modernizatsiya qilish, ilmiy texnika taraqqiyoti mahsulotlarini
amaliyotga joriy etishni jadallashtirishga katta e’tibor qaratish lozim.
Shu maqsadda «Sirg’ali dehqon bozori» Ochiq aktsiyadorlik jamiyatining
faoliyatida innovatsion texnologiyalarining kiritilishi o’rganib chiqildi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Bozorlar va savdo
komplekslari faoliyatini tartibga solishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida”gi qarori chiqqan.
Mamlakat miqyosida innovatsion faoliyat bozor talablarini e’tiborga olgan
holda iqgisodiyotning barcha tarmoqlarini qamrab olishi zarur. Aks holda soha va
tarmoqlarni samarali rivojlantirish uchun zarur bo’lgan miqdorda foydani olishga
erishish qiyin muammo bo’lishi bilan birga ishlab chiqarish jarayonini
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish shaklida olib borishga salbiy ta’sir etadi.
Tadqiqotlar natijasida iqtisodiy-ijtimoiy tizimlarning innovatsion rivojlanish
xiliga o’tishning tashkiliy boshqaruv jarayonining ta’minlanishi uchun quyidagi
tadbirlar taklif qilinmoqda:
- koroxonaning ishlab chiqarish va sotish
operatsiyalarini
markazlashtirish;
- mahsulotlarni oddiy maqsadlar va operatsiyalar orqali ishlab
chiqarishga yordam beruvchi egiluvchan tashkiliy texnologik tizimini yaratish.
Buning asosida ilmiy ishlab chiqarish tizimini yangi avlodni qabul qilish yoki
mukammallashtirish yotadi;
- istiqbolli sohalarni egallashga qaratilgan innovatsion tadbirkorlik
firmalarni, ilmiy laboratoriyalarni yaratish;
64

- o’zida istiqbolli ilmiy izlanishlarni va ishlab chiqarish,
moliyalashtirishni, ularning natijalaridan foydalanish huququni egallash,
mutaxassislarni o’qitish va qayta o’qitishni moliyaviy jihatdan ta’minlash,
maslahat berish xizmatlarini olgan ilmiy tashkilotlar bilan hamkorlik qilishni
shakllantirish;
- ilmiy izlanish ishlarini olib boish uchun boshqa firmalar bilan aloqani
tashkil etish, yangilik firmalarni tashkil etish. Yirik innovatsion loyihalarni
amalga qo’llash;
- yetakchi mutaxassislardan keng integratsiyalashuvga o’tish asosida
boshqaruvni demokratik va koodinatsion usullarini rivojlantirish.
Innovatsiyalarni yaratish uchun ajratilgan mablag’lardan foydalanishni
nazorat qilish, undan samarali foydalanish uslublarini takomillashtirish,
innovatsiya ishlarini olib boruvchi sub’ektlar o’rtasidagi munosabatlarni
takomillashtirish ularning manfaatdorligi va javobgarligi bilan bog’liq.

65

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari. O’zbekiston Respublikasi
Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari,
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari

1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.- T.: O’zbekiston,
2009 -y 40 b.
2. O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati
to’g’risida”gi Qonuni. 24.12.1998. 719-I-son. O’zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1999-y., 1-son; 2004-y., 1-2-son;
O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2006-y., 41-son;
2008-y., 52-son; 2013-y., 1-son)
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Innovatsion loyihalar
va texnologiyalarni ishlab chiqarishga tadbiq etishni rag’batlantirish
borasidagi qo’shimcha chora tadbirlari to’g’risida”gi Qarori. 2008yil 15
iyul.
4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Bozorlar
va savdo komplekslari faoliyatini tartibga solishga doir qo’shimcha
choratadbirlar to’g’risida”gi qarori – 2012 yil, 28 avgust.
5. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston
sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari / I.A.Karimov. – T:
O’zbekiston, 2009. – 56 b.
6. “Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. – Prezident I.Karimovning 2009
yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan
Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 30.01.2010.
66

7. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik
jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. – Prezident I.Karimovning
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining
qo’shma majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 28.01.2010.
8. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. -
Prezident I.Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi
ma’ruzasi // Xalq so’zi, 13.11.2010.
9. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’lini izchil davom
ettirish –taraqqiyotimizning muhim omilidir. – Prezident I.Karimovning
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 18 yilligiga
bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 07.12.2010.
10. Karimov I.A. Yangilanish va barqaror taraqqiyot yo’lidan
yanada izchil xarakat qilish, halkimiz uchun farovon turmush sharoiti
yaratish - asosiy vazifamizdir - Xalq so’zi, 2007 yil, 13 fevral. 31-son.
11. Karimov I.A. Erishgan yutuqlarni mustahkamlab yangi marralar
sari izchil xarakat qilishimiz lozim. //Xalq so’zi gazetasi, 2006 yil 11
fevral.
12. Karimov I.A. “Buyuk va muqaddassan, Mustaqil Vatan”.
Ilmiyommabop risola. T.: “O’zbekiston” 2011-yil. 200 b.
13. Karimov I.A. 2012-yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga
ko’taradigan yil bo’ladi. -T.: O’zbekiston. 2012-y.
14. Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va
modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish”. T.: O’zbekiston.
2013.

II. Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar
67

15. Abdukarimov B.A. va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti. Darslik.
- T.: Fan, 2005. 241 b.
16. Prezident I.A.Karimovning “2012-yil vatanimiz taraqqiyotini
yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasini
o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. -T.: “O’qituvchi”. NMIU, 2012-y
17. Prezident I.A.Karimovning “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli
islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” nomli
ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. T.: O’qituvchi. 2013.
18. Qosimov F.M. “Menejment”. T.: O’zbekiston, 2002
19. Sobirjonova D., Sulaymonov B. “Menement asoslari” TMI.
“Iqtisod-moliya” - 2008
20. Tojiboeva D. Iqtisodiy nazariya (ikkinchi kitob). – T.: Sharq,
2003 - 79 b.
21. To’laganova Sh., Boymatova U. “Marketing”
TMI.Iqtisodmoliya, 2007
22. Valdaytsev S.V. Antikrizisnoe upravlenie na osnove innovatsiy.
Uchebnoe posobie/ -SPb: Izd-vo Sank-Peterburg. un-ta, 2001. -232 s.
23. Innovatsionniy menedjment: Spravochnoe posobie / Pod red.
P.N. Zavlina, A.K. Kazantseva, L.E. Mindeli. –SPb., Nauka, 1997. –560s.
24. Innovatsionniy menedjment: Uchebnik dlya vuzov / Pod red.
S.D.Ilenkovoy. –M., Banki i birji, YuNITI, 1997. –327 s.
25. Maxkamova M.A.Gosudarstvennoe regulirovanie
innovatsionnix protsessov v Uzbekistane. M.: VINITII., 2002.
26. Maxkamova M.A. Formirovanie potentsiala innovatsionnogo
razvitiya v usloviyax perexodnogo perioda// J.Ekonomicheskiy vestnik
Uzbekistana, №5-6, s.15-16.2002, Tashkent.
68

27. Muxiddinov X. O’zbekistonda telekommunikatsiyalar bozori
rivojlanishining moliyaviy masalalari (AK “O’zbektelekom misolida”).
Diss.i.f.n.- T.: 2006.
28. Najbiddinov S.U. Bozor iqtisodiyotiga utish davrida meva uzum
ishlab chiqarish xamda kayta ishlashda xisob va nazoratni tashkil kilsh
(kishlok xujaligi vazirligiga karashli xujaliklar misolida).
Diss.i.f.n..T.;TMI, 1995.
29. Rayzberg B.A. Gosudarstvennoe upravlenie innovatsionnimi
protsessami. Ekonomist. -M, 2008. - C. 35-38
30. Reyman A.D. Zakonomernosti funktsionirovaniya i
regulirovaniya infokommunikatsiy.-M.: nauchnaya kniga, 2003.
31. Sheremet A.D., Daderkine E.N. Upravleniskiy analiz na
predpriyatiyax svyazi: Uchebnoe posobie.-M.; ID FBK-Press, 2002,-144s.
32. Shibarshova L.I. Otraslevie i territorialnie strukturnie
preobrazovaniya v sfere pochti i telekommunikatsiy. «Ekonomicheskiy
vestnik Uzbekistana», 1999g., № 3.
33. Shumpeter Y. Teoriya ekonomicheskogo razvitiya.–
M.,Progress,1982.–455 s.
34. Yureva T.V. Intellektualnaya sfera i predprinimatelstvo.–M.,
Ankin, 1994. – 51 s.
35. Набиев Р.А. Менеджмент. Учебное пособие.- М.: Финансы
и статистика, 2009.- 368 с.
36. “Стратегический менеджмент” Под.ред А.Н.Петрова, СПб.:
Питер, 2008, 272 с.
37. “Стратегический менеджмент” Учебное пособие/
Арутюнова Д.В. Таганрог: Изд-во ТТИ ЮФУ, 2010. – 122 с.
38. Rogers E.M. Diffusion of innovation. – NY: Free Press, 1962. -
367 p.
69

39. Brave New Uniwired World.The Digital Big Band and the
Intinitive Internet /Lightmen Alex with Rojas William/-John Wiley &
Sons lnc., New-York, 2002.-The Global Information Technology Report
2002-2003/ Oxford University Press, 2003.-335pp.
40. Innovation and Technological Change: an international
comparison. – 1991. –210 p.
41. Drucker P.F. Entrepreneurship and innovation. – N.Y.: Harper a
Row, 1985. IX, 277 p.

III. Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar
42. Madrahimov U. Iqtisodiy o’sishga omillar samaradorligining
ta’siri. “Bozor, pul va kredit”/07 (182), 2012-y.
43. Obod turmush yili: ezgu maqsad va muhim vazifalar. “Xalq
so’zi” gazetasi. 2013-yil 21-fevral, 36-son.
44. Qalandarov R. “Birja Ekspert” jurnali. 2012-yil, № 6
45. Sulaymonov B. Restrukturizatsiyalash dasturlarini amalga
oshirishda loyihalar boshqarishini takomillashtirish. “Moliya” ilmiy
jurnali, 2/2012.
46. Douma S. Success and failure in new ventures // Long range
planning. 1991. V.24. 2. P. 54-60.
47. Grossi G. Promoting innovation in a big business // Long range
planning. 1990. V.23. 1. P.41 –52.
48. Хамидова Ф. Роль портфельного инвестирования в
современной рыночной экономике. “Молия” илмий журнали, 5-
6/2012.
49. «Sirg’ali dehqon bozori» OAJning yillik xisobotlari.

70

IV. Internet saytlari
www.gov.uz (O’zbekiston Respublikasi hukumat portali) www.undp.uz
(BMTTD rasmiy sayti)
www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi milliy qonunchiligi portali)
www.ziyo.net (Axborot-ta’lim portali)
www.publicfinance.uz (O’zbekistonda budjet islohotlari loyihasi sayti)

71

Korhonalar faoliyatini boshqarishda innovasion jarayonlarning o'rni mavzusida sifatli kurs ishi

Sotib olish