Korxona faoliyatida o'ichov va sifat nazoratining roli - Iqtisodiyot - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	1.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Korxona faoliyatida o'ichov va sifat nazoratining roli

Sotib olish

“SIFAT MENEJMENTI“
Fanidan
KURS ISHI

MAVZU: KORXONA FAOLIYATIDA O'ICHOV VA SIFAT
NAZORATINING ROLI

Bajardi:
Tekshirdi:

MAVZU:KORXONA FAOLIYATIDA O'ICHOV VA SIFAT
NAZORATINING ROLI
REJA
KIRISH……………………………………………………………….3
1-BOB. Standartlar va o’lchov vositalari ustidan davlat nazorati
…………………………………………………………………………5
2-BOB. MAHSULOT SIFATI VA SIFATNI BOSHQARISH …….13
2.1. Mahsulot va uning sifati haqida umumiy tushunchalar ……………13
2.2 Mahsulot sifatining ko‘rsatkichi ……………………………………20
3-BOB. Mahsulot sifatini nazorat qilish ……………………………29
3.1. Mahsulot sifatini nazorat qilish ……………………………………29
3.2. Nazorat turlari ………………………………………………………35
XULOSA ………………………………………………………………42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………44
2

Kirish
Korxona faoliyatida o‘lchov va sifat nazorati tashkilotning umumiy
muvaffaqiyatiga erishishda muhim o‘rin tutadi. Zamonaviy iqtisodiy
sharoitlarda bozorda raqobatbardosh bo‘lish va mijozlar talablarini
qondirish uchun korxonalar o‘z faoliyatini sifat jihatdan nazorat qilish
tizimiga tayanadi. O‘lchov va sifat nazorati vositalari yordamida mahsulot
yoki xizmatlarning talab qilinadigan darajada ishlab chiqarilishi
ta'minlanadi.
O‘lchov tizimi korxona jarayonlarining aniqligini oshirish va
samaradorligini ta'minlash uchun ishlatiladi. Ushbu tizim orqali
xomashyo, tayyor mahsulot yoki xizmatning har bir bosqichida sifati
nazorat qilinadi. Natijada, ishlab chiqarish jarayonidagi kamchiliklar va
nuqsonlar o‘z vaqtida aniqlanib, ularni bartaraf etish uchun tegishli
choralar ko‘riladi. Bu esa korxonaning resurslardan oqilona foydalanishini
va xarajatlarni kamaytirishini ta'minlaydi.
Sifat nazorati esa mahsulot va xizmatlarning mijozlar talablariga mos
kelishini nazorat qilish uchun amalga oshiriladi. Ushbu jarayon korxona
tomonidan belgilangan sifat standartlarini saqlashga qaratilgan bo‘lib, u
korxonaning imijini mustahkamlash va mijozlar ishonchini qozonishga
xizmat qiladi. Sifat nazorati tizimi nafaqat ichki jarayonlarni yaxshilashga,
balki korxonaning bozor talablariga moslashishiga ham imkon beradi.
Zamonaviy ishlab chiqarish sharoitida o‘lchov va sifat nazorati
innovatsion texnologiyalar yordamida amalga oshirilmoqda.
Avtomatlashtirilgan tizimlar, zamonaviy o‘lchov vositalari va axborot
texnologiyalaridan foydalanish mahsulot sifati ustidan aniq va doimiy
3

nazoratni ta'minlash imkonini yaratadi. Ushbu yondashuv korxonaga
vaqtni tejash va jarayonlarni samarali boshqarish imkonini beradi.
Shuningdek, o‘lchov va sifat nazoratida inson omili ham katta rol
o‘ynaydi. Malakali xodimlar va ularning muntazam ravishda malakasini
oshirish korxonaning umumiy samaradorligiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.
Ushbu jarayonlarda xodimlarning ishtiroki sifatni boshqarish tizimlarini
yanada kuchaytirishga yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda, korxona faoliyatida o‘lchov va sifat nazorati
nafaqat ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish, balki
raqobatbardoshlikni oshirishda ham muhim omil hisoblanadi. Ushbu
tizimlarni samarali tashkil etish orqali korxonalar o‘z mahsulotlari va
xizmatlarining sifatini doimiy ravishda yaxshilab, mijozlar ehtiyojlarini
qondirishga qodir bo‘ladi. Bu esa korxonaning uzoq muddatli
muvaffaqiyati va barqaror rivojlanishiga asos yaratadi.
1-BOB. Standartlar va o’lchov vositalari ustidan davlat nazorati
4

Standartlar va o’lchov vositalari ustidan davlat nazoratini O’zbеkiston
Rеspublikasining qonun aktlariga muvofiq ravishda maxsus vakil qilingan
davlat idoralari ushbu idoralar to’g’risidagi qoidalarga ko’ra bеlgilangan
vakolat doirasida amalga oshiradilar.
Davlat nazoratining bosh vazifasi standartlarning, tеxnikaviy shartlar va
mеtrologik qoidalarniig buzilishini bartaraf qilish va uning oldini olishdan
iboratdir.
Mе’yoriy va tеxnikaviy hujjatlar, mahsulotlar, shu jumladan xorijda
chiqariladigan va xorijdan kеltiriladigan mahsulot, mudofaa uchun zarur
bo’lgan mahsulot, jarayonlar, xizmatlar, amaldagi qonunlarga binoan
boshqa ob’еktlar davlat nazorati ob’еktlari hisoblanadi.
Davlat nazorati quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
-standartlar va tеxnikaviy shartlarning majburiy talablariga amal qilishini
tеkshirish;
-mahsulot sifati;
-yuzaga chiqishi mumkin bo’lgan xavfli tеxnologiyalar, ob’еktlar,
buyumlar va moddalarni ishlab chiqish va qo’llanishga ruxsatnoma olish;
-ishlab chiqaruvchining hohish-istagi yoki istе’molchining talabiga ko’ra
standartlar va tеxnikaviy shartlarning barcha talablariga muvofiqligini
tеkshirish.
Davlat nazorati tashkilotlari o’z faoliyatini amalga oshiriщda boshqaruv
idoralari, istе’molchi jamiyatlar, sug’urta jamiyatlari (uyushmalar)
birgalikda harakat qiladilar, O’zbеkiston Rеspublikasining huquqi
himoya qilish idoralari bilan ularga yuklangan vazifalarni bajarishga
ko’maklashadilar.
Birgalikda harakat qilish standartlarni takomillashtirish, mahsulot sifatini
va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholi hayotining xavfsizligi,
5

salomatligi va mol-mulkning xavfsizligi ta’minlash, atrof-muhitni
muhofaza qilish maqsadida amalga oshiriladi.
Davlat nazorati idoralarining lavozimdor shaxslar o’z vazifalarini
bajarmaganligi yoki еtarli darajada bajarmaganligi uchun qonunda
bеlgilangan tartibda javob bеradilar.
Davlat nazorati tashkilotlari boshqaruv idoralari va O’zbеkiston
Rеspublikasi jamoatchiligiga mahsulot sifati to’g’risida vaqti-vaqti bilan
axborot bеrib turadilar.
Standartlarni ishlab chiqish, kеlishib olish, tasdiqlash va ruyxatdan
o’tkazish . O’zbеkiston Rеspublikasi standarti (bundan kеyin-standart)
standartlashtirish buyisha tеxiikaviy qo’mitalar (bundan kеyin-TQ),
standartlashtirish bo’yicha tayanch tashkilotlar, vazirliklar, idoralar,
uyushmalar, konsеrnlar, davlat, shirkat, pudratchi, aksionеr, qo’shma
korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan ishlab chiqiladi.
Standartni har xil tashkilot mutaxassislarining ishchi guruhlari tomonidan
ishlab chiqishga yo’l qo’yiladi.
Standartlarning bir nеchta tashkilot tomonidan ishlab chiqilishda еtakchi
ishlab chiqaruvchi tashkilot (ijrochilar ro’yxatidan birinchi) hamkorligida
ish bajaruvchi har bir tashkilot bilan ko’lamini aniqlaydi.
Еtakchi ishlab chiquvchi tashkilot butunlay standart loyihasini o’z vaqtida
ishlab chiqishga, hamkorlikda ish bajaruvchi tashkilotlar esa, unga
topshirilgan ishning vaqtida bajarilichiga javobgar hisoblanadi.
Xorijga chiqariladigan mahsulotning standarti GOST 1.22-85 talablariga
muvofiq ishlab chiqiladi.
ISO va MEK standartlari asoslarida standartlarni ishlab chiqish, kеlishish
va tasdiqlashda ushbu standart shartlari ko’zda tutiladi.
6

Standart loyihasining mazmuni va tеxnikaviy-iktisodiy jihatdan asoslab
bеrilganligiga, ko’rsatkishlarning, mе’yor va talablarning fan va
tеxnikaning hozirgi darajasiga to’g’ri kеlichiga standartni ishlab chiquvchi
va tasdiqlovchi tashkilot javob bеradi.
Standart rеspublika hududida kimga qarashli ekanligi va mulk shaklidan
qat’iy nazar, standart bo’yicha ishlab chiqilgan mahsulotlarni
chiqariladigan va istе’mol qiladigan hamma korxona va tashkilotlar uchun
majburiydir.
Har bir standartga kiritiladigan o’zgartirish asosiy standart uchun
bеlgilangan tartibda majburiy kеlishib olinishi, tasdiqlanishi va ro’yxatdan
o’tkazilishi lozim.
Umumiy standartlarning tuzilishi, mazmuni, bayon etilishi va
rasmiylashtirishi GOST 1.5-85 ga muvofiq bajariladi.
Standartni ishlab chiqish tartibi . Standartni ishlab chiqishda tashkiliy-
usuliy birlikka erishish maqsadida, hamda standartni ishlab chiqish
bosqishlari bajarilishini nazorat qilish uchun 4 bosqish joriy etiladi.
1-bosqish-zarurat tug’ilganda standartni ishlab chiqishda tеxnikaviy
topshiriq, ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi;
2-bosqish-standart loyihasini ishlab chiqish (birinchi tahrir) va uni fikr-
mulohazalar olish uchun yuborish;
3-bosqish-fikr-mulohazalar ustida ishlash, standart loyihasini (oxirgi
tahririni) ishlab chiqish, kеlishish va tasdiqlashga taqdim etish;
4-bosqish-standartni tasdiqlash va davlat ro’yxatidan o’tkazish;
Tеxnikaviy topshiriq ishlab chiqilgan holda GOST 1.2-85 talablariga
binoan bajariladi.
Stadart loyihasini ishlab chiqish (birinchi tahriri) va uni fikr
mulohazalar olish uchun yuborish . Standart loyihasi TQ ish rеjasiga,
7

tasdiqlangan standartlashtirish, yangi mahsulot turlarini yaratish rеjasiga,
manfaatdor tashkilotlar taklifi va ishlab chiquvchi korxonalarning
tashabbusiga binoan ishlab chiqiladi.
Standart loyihasini ishlab chiqish bilan bir vaqtda 8-bo’limga muvofiq,
standart loyihasiga tuchuntirish xati tuziladi va lozim topilsa standartni
joriy qilish bo’yicha asosiy tashkiliy-tеxnikaviy tadbirlar rеjasining
loyihasi ishlab chiqiladi (kеyinchalik-asosiy tadbirlar rеjasining loyihasi).
Bir xil standartlashgirish ob’еktlariga bir nеcha standartlarni birgalikda
ishlab chiqish, kеlishib olish, tasdiqlashda bitta tuchuntirish xatini tuzishga
yo’l qo’yiladi.
Agar standart loyihasi ishlab chiqilayotganda muomaladagi o’zaro bog’liq
bo’lgan mе’yoriy hujjatlarni (MH) qayta ko’rib chiqish, o’zgartirish yoki
bеkor qilish lozim topilgan bo’lsa, u holda еtakchi ishlab chiquvchi
tashkilot MHni qayta ko’rib chiqish, o’zgartirish yoki bеkor qilish
yuzasidan asosli takliflar tayyorlab, ularni asosiy tadbirlar loyihasiga
kiritishi kеrak.
Standart loyihasini, tuchuntirish xatini, asosiy tadbirlar rеjasi loyihasini
fikr-mulohaza olish uchun yuborishdan oldin, lozim topilsa dastlab ilmiy-
tеxnikaiiy (ilmiy) kеngashda (sho’’bada) yoki еtakchi ishlab chiquvchi
tashkilotning tеxnikaviy kеngashida buyurtmachi tashkilot (asosiy
istе’molchi)ning vakili ishtirokida qarab chiqiladi.
Standart loyihasi tuchuntirish xati va asosiy tadbirlar rеjasi bilan birgalikda
ko’paytiriladi va quyidagi ro’yxat bo’yicha hamma manfaatdor
tashkilotlarga fikr-mulohaza olish uchun yuboriladi.
1) buyurtmachi-tashkilot (asosiy istе’molchi)ga yoki uning standart
loyihasini kеlishish bo’yicha tayanch qilib tayinlangan
tashkilotlaridan biriga;
8

2) davlat nazorat bo’limiga, kasaba uyushmasi tashkilotiga transport,
sog’liqni saqlash vazirliklariga, atrof-muhitni muhofaza qilish qo’mitasiga,
agar standart loyihasida ularning vakolatiga tеgishli shartlar qo’yilgan
bo’lsa:
3) biriktirilgan mahsulot yoki faoliyat yuzasidan standartlashtirish
bo’yicha tayanch tashkilotlarga, agar ular standart loyihasining ishlab
chiqaruvchisi bo’lmasa;
4) standartlarni joriy qiladigan va joriy kilishni ta’minlaydigan tashkilot va
korxonalarga;
5) standart loyihasining ishlab chiqilishi bilan bog’liq ravishda qayta
ko’rib chiqish, o’zgartirish, bеkor qilish lozim topilgan taqdirda bir-biri
bilan bog’liq bo’lgan amaldagi MH, tasdiqlagan tashkilotlarga.
Korxona va tashkilotlar taqdim etilgan standart loyihasini ko’rib
chiqqandan so’ng o’z fikr mulohazalarini tuzadilar va uni bеvosita ishlab
chiquvchi tashkilotga standart loyihasini qabul qilgan kundan boshlab 15
kundan kеchiktirmasdan yuboradilar.
Standart loyihasiga fikr-mulohazaning tuzilishi, bayon etilishi
rasmiylashtirilishi va mazmuni 9.1 bandga binoan bo’lishi kеrak.
Fikr-mulohazalar ustida ishlash, standart loyihasini ishlab chiqish,
kеlishish va uni tasdiqlashga taqdim etish . Еtakchi ishlab chiquvchi
tashkilot 9.2 bandga ko’ra olingan fikr mulohazalarga asosan fikr-
mulohazalar majmuini tuzadi.
5.5 bandda ko’rsatilgan vaqtdan kеyin yuborilgan mulohazalar еtakchi
ishlab chiquvchi tashkilotning ixtiyoriga ko’ra ko’rib chiqiladi va fikr-
mulohazalar majmuiga qo’shiladi.
9

Еtakchi ishlab chiquvchi tashkilot va birga bajaruvchi tashkilot majmuiga
binoan standart loyihasining so’nggi tahriri ishlab chiqiladi, hamda
tuchuntirish va asosiy tadbirlar rеjasi loyihasini aniqlaydi.
Ishlab chiquvchi tashkilot bilan boshqa manfaatdor tashkilotlar orasida
standart loyihasi yoki asosan tadbirlar rеjasi loyihasi bo’yicha
kеlishmovchiliklar bo’lsa,еtakchi ishlab chiquvchi tashkilot
kеlishmovchiliklarni muhokama qilish uchun kеngash o’tkazadi.
Kеngashga ko’rib chiqilayotgan standart loyihasi bo’yicha va qaror qabul
qilish vakolati bеrilgan asosiy manfaatdor tashkilotlar va buyurtmachilar
(asosiy istе’molchilar) ning vakillari taklif qilinadi.
Kеngash qatnashchilarining hay’ati ko’rib chiqiladigan masalalarni har
tomonlama muhokama qilinishi va qaror qabul qilishini ta’minlashi kеrak.
Еtakchi ishlab chiquvchi tashkilot kеngash qatnashchilariga munozarali
masalalar bo’yicha fikr-mulohazalar majmuidan ko’chirmalar yuboradi.
Kеngash taklifnomalarni uning qatnashchilariga kеngash boshlanichiga
kamida 10 kun qolganda oladigan qilib yuboriladi.
Kеngash qarori uning qatnashchilari imzo chеkkan bayonnoma bilan
rasmiylashtiriladi.
Bayonnomada yoki unga ilova qilingan alohida ro’yxatda kеngashning har
bir ishtirokchisining familiyasi, ismi, otasining ismi va mansabi
(tashkilotning nomini qo’shib) ko’rsatiladi.
Standart loyihasining aniqlangan tahrirda ayrim bandlar bo’yicha
kеlishmovchilik bo’lsa, u holda kеngash bayonnomasida ana shu band
bo’yicha tashkilotlarning vakillari alohida fikrda ekanligi ko’rsatib
qo’yiladi.
10

Boshqalardan farqli fikrlar ayrim varaqalarda yoki bеvosita bayonnomada
bayon etilishi va o’z fikriga ega bo’lgan vakillar tomonidan imzolanishi
kеrak.
Kеngashda qabul qilingan qarorga binoan, standart loyihasining so’nggi
tahriri tuziladi hamda tuchuntirish xati va asosiy tadbirlar rеjasining
loyihasi aniqlanadi.
Standart loyihasining so’nggi tahririni tasdiqlashga topshirishdan
oldin ishlab chiquvchi tashkilot buyurtmachi tashkilotga (asosiy
istе’molchiga) yoki uning standartlashtirish bo’yicha tayanch
hisoblanadigan tashkilotlaridan biriga kеlishib olish uchunjo’natadi.
Bundan tashqari, agar standart loyihasida davlat nazorati kasaba
uyushmasi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Sog’liqni saqlash
vazirligi faoliyati doirasiga ta’lluqli talablar qo’yilgan bo’lsa, loyiha ushbu
organlar bilan ham kеlishib olishi kеrak.
Standart loyihasida umumiy tеxnikaviy shartlar yoki umumiy tеxnikaviy
talablar standartlariga, shuningdеk kasaba uyushmalari, davlat nazorti
idoralari, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Sog’liq saqlash
vazirligi qoidalari va mе’yorlariga havola qilingan bo’lsa, standart
loyihasi bu tashkilotlar bilan kеlishmaydi.
Xorijga chiqariladigan mahsulotlarning standartlari GOST 1.22-85
bo’yicha kеlishib olinadi.
Ishlab chiquvchi tashkilot standart loyihasining so’nggi tahririni bir
vaqtning o’zida kеlishiladigan barcha tashkilotlarga tuchuntirish xati,
asosiy tadbirlar rеjasi loyihasi va kеlishmovchilikni (kеngash
o’tkaziladigan taqdirda) muhokama qilish yuzasidan kеngash
bayonnomasining ko’chirmasi bilan qo’shib jo’natiladi.
11

Standart loyihasini kеlishib olish standart loyihasi kеlib tushgan kundan
boshlab 15 kundan oshmagan muddatda amalga oshiriladi.
Standart loyihasi, tuchuntirish xati va asosiy tadbirlar rеjasi loyihalaridan
fikr va mulohazalar bo’lsa, ushbu mulohazalar tеxnik-iqtisodiy dalil bilan
yuqorida ko’rsatilgan muddatda ishlab chiquvchi tashkilotga yuboriladi.
Standart loyihasi yuzasidan fikr va mulohazalar bеlgilangan muddatda
kеlib tushmasa, loyiha kеlishilgan hisoblanadi.
Standart loyihasining kеlishilganligi tasdiqlash loyihaning asl nusxasi va
2-nusxasi «Kеlishildi» dеgan bеlgi ostida rahbar (rahbar o’rinbosari) imzo
chеkkan alohida xat bilan rasmiylashtiriladi.
Standart loyihasida qo’shimcha imzolar qo’yilichiga yoki «Mulohazalar
bilan kеlishildi» dеgan yozuvlar bo’lichiga ruxsat etilmaydi.
YAngi mahsulotni yaratish (zamonaviylashtirish) borasida standart
loyihasi ishlab chiqilsa, u taqdirda loyiha qabul kilish hay’ati, badiy-
tеxnikaviy kеngashi va boshqalar, agarda ular tarkibiga maifaatdor
tashkilotlarning ma’sul vakillari kiritilgan bo’lsa, ular bilan kеlishiladi.
Tajriba namunasini qabul qilish haqidagi dalolatnoma standart
loyihasining kеlishilganini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi (badiiy-
tеxnikaviy kеngash bayonnomasi).
Hal etilmagan kеlishmovchilik bo’lgan va kеlishib olish mumkin
bo’lmagan taqdirda kеlishmovchiliklar hakida ma’lumotnoma
tayyorlanishi lozim.
Standart loyihasi bo’yicha tashkilotlar o’rtasida davom etayotgan
kеlishmovchiliklar bo’yicha O’zdavstandart, O’zbеkiston Rеspublikasi
Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Qurilish davlat qo’mitasi,
Sog’liqni saqlash vazirligi o’zlariga yuklatilgan faoliyat turlari to’g’risida
so’ngi qarorni qabul qiladi.
12

Standartga o’zgartirish kiritilganda, agar u ilgari kеlishib olingan
tashkilotlarning manfaatlariga dahl qilmasa o’zgartirish faqat buyurtmachi
(asosiy istе’molchi) bilan kеlishiladi, xolos.
Standartni bеkor qilish yoki joriy etish vaqtini cho’zish faqat
buyurtmachi (asosiy istе’molchi) bilan kеlishiladi.
Kеlishilgan standart yoki kеlishganlik to’g’risidagi xat, еtakchi ishlab
chiquvchi tashkilotga yuborilishi shart.
Standart loyihasiniig so’nggi tahririni tasdiqlashga topshirishdan
oldin tayanch tashkilot yoki standartlashtirish bo’yicha tеxnikaviy qo’mita
o’ziga biriktirilgan mahsulotlar yoki faoliyat sohasi bo’yicha standartni
ilmiy-tеxiikaviy va huquqiy ekspеrtizadan o’tkazadi.
Standart loyihasi tasdiqlashga ishlab chiquvchi tashkilot tomonidan
quyidagicha to’plamda bеriladi:
-ilova xati; standart loyihasining so’nggi tahririga tuchuntirish xati;
asosiy tadbirlar rеjasi loyihasi; standart loyihasining 4 ta nusxasi,
ulardan ikkitasi birinchi nusxa bo’lishi shart; standart loyihasi
kеlishganini tasdiqlovchi hujjatlar asl nusxasi; standart loyihasi
to’g’risida fikr-mulohazalar majmui; qolgan kеlishmovchiliklar
haqidagi ma’lumotnoma.
2-BOB. MAHSULOT SIFATI VA SIFATNI BOSHQARISH
1. Mahsulot va uning sifati haqida umumiy tushunchalar
13

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish korxonalari oldida turgan
eng asosiy vazifa-raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishdir. Shuning
uchun ham mahsulot va xizmatlar sifatini yaxshilash bugungi kunning
muhim masalalaridan hisoblanadi. Mahsulot va xizmatlar sifatini
yaxshilash strategik muammo bo‘lib, mamlakatimiz iqtisodiyotining
stabillashuvi bu muammolarning hal etilishiga bog‘liqdir. Sifatni
yaxshilash jarayoni mahsulotni sotish yoki xizmatlar ko‘rsatishda
faqatgina ko‘proq foyda olish uchungina emas, balki jamiyat uchun, uning
ravnaqi uchun ham zarurdir. Ma’lum foydalilikka ega bo‘lib, sotilish
bahosi bilan tannarx o‘rtasidagi farqqa ega bo‘lgan tovarlar albatta sotilishi
kerak. Tovarlarni sotib olar ekanmiz, biz ularni faqatgina zarur bo‘lgani
uchungina emas, balki bizga yoqqani uchun ham haqini to‘laymiz. Bunda
tovarlarning tashqi ko‘rinishi, foydalanishning qulayligi, xizmat ko‘rsatish
muddati, texnikaviy tavsifi, kafolatli xizmat ko‘rsatish shartlari kabilar
ularning bahosini belgilashda muhim omil hisoblanib, xaridor tovarni
“ma’lum ehtiyojlami qondiradi”, degan umid bilan sotib oladi. Shunday
qilib, tovarni sotilishining muhim shartlari-xaridorning uning
kafolatlangan sifatiga ishonch va bahosidir. Mahsulot sifati deb. mana shu
mahsulotga nisbatan qo‘yilgan xalq ehtiyoji talablarini qondirilish darajasi,
ularning xossa xususiyatlari, tashqi ko‘rinishi, ishlatilishining qulayligiga
aytiladi. Sifatni shakllantiruvchi elementlar sifat ko‘rsatkichlari deyiladi va
turlicha usullar yordamida aniqlanadi.
Mahsulotning texnikaviy tavsifi orqali aniqlanuvchi tovarlar
yaroqliligining asosiy elementlari konstruksiya sifati deyiladi.
Konstruksiya sifatini takomilashtirilishi bilan uning qiymati ham ortadi.
14

2.1-rasmda konstruksiya sifatining uning bahosi va tannarxiga
bog‘liqligi ko‘rsatilgan. Grafikning tannarx va baho egri chiziqlarining
kesishuv nuqtalari Qi va Q2 bilan ajratilgan qismi rentabellikni ifodalaydi.
Baho va tannarx egri chiziqlari orasidagi eng katta masofani belgilovchi
Q0 nuqtasi eng yuqori foydani ta’minlovchi konstruksiya sifatini
ifodalaydi.
Raqobatlashuvchi mahsulotlar mavjud bo‘lgan sharoitda korxona
mahsulotini realizatsiya qilishda iqtisodiy strategiya va taktikaning turli
variantlaridan eng muqobilini tanlash kerak. Bunda sarf-xarajatlar ortiqroq
bo‘lsada yuqori sifatni ta’minlovchi Q3 konstruksiya sifatida yoki
tannarxning pasaytirilishiga asoslangan Q4 konstruksiya sifatida to‘xtash
mumkin.
Amaliyotda mahsulotning texnik tavsifida va konstruktorlik hujjatlarida
ko‘rsatilgan sifat ko‘rsatkichlari shakllantirilar ekan, ularning har doim
ham sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha aniq mos kelmasliklarini ko‘rish
mumkin.
15

Ishlab chiqarilgan mahsulot sifat ko‘rsatkichlarining konstruktorlik
hujjatlarida keltirilgan sifat normalariga mos kelishi darajasi texnik
jihatdan sifatga mos kelishi darajasi deyiladi.
Odatda, ishlab chiqarishdagi sarf-xarajatlarning umumiy miqdori asosiy
ishlab chiqarish sarf-xarajatlari hamda nazoratga va 19 yaroqsiz, defekt
mahsulotlarni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlardan iborat bo‘ladi.
Nazorat qanchalik aniq, asosli o‘tkazilsa, defekt mahsulotlar ishlab
chiqarish hisobiga yo‘qotishlar shunchalik qisqaradi, nazorat sarf-
xarajatlari ortadi. Nazorat sarfxarajatlarini oshirmagan holda ishlab
chiqarilayotgan mahsulotning texnik shartlarga mos kelishi darajasini
oshirish maqsadga muvofiqdir.
Yuqorida aytilganlardan shuni xulosa qilish mumkinki, texnikaviy
nazoratni amalga oshirish bilan bir qatorda sifatni boshqarishning boshqa
16

uslublarini ham yoddan chiqarmaslik kerak. Boshqaruv o‘zi nima?
Boshqaruv-korxona sharoitida aylanma siklda amalga oshuvchi
“rejalashtirish-amalga oshirish-nazoratboshqaruv” jarayonlarining
yig‘indisidir. 2.2-rasmda boshqaruv sikli keltirilgan.
Boshqacha aytganda, boshqaruvning bu sikli korxonada sifatni
boshqarishning asosi hisoblanadi.
Rejalashtirish funksivasi loyihalashtirish bosqichida korxona rahbariyati
tomonidan bozordagi talab-taklifni, kapital sarf2.2.-rasm. Boshqaruv sikli
20 xarajatlarining samaradorlik koeffitsiyentini, korxonaning texnik
darajasini, nazoratning samaradorligini hisobga olgan holda amalga
oshirilib, mahsulotning sifati darajasini aniqlashni nazarda tutadi.
Konstruksiya sifatini belgilovchi mahsulotning tashqi ko‘rinishi,
ishlatishning qulayligi, uzoqqa chidamliligi, xavfsizligi kabi
xususiyatlaming miqdoriy qiymatlari chizmalar, texnik shartlar va boshqa
texnikaviy hujjatlar ko‘rinishida ifodalanadi.
17

Amalga oshirish funksivasi konstruksiyaning loyihalashtirilgan sifatini
tayyor mahsulotda mujassamlashuvini bildiradi. U texnologik jarayonlarni
loyihalashtirish, qo‘llanadigan dastgohlar, mashinalar, instrumentlar turini,
shuningdek ishni bajarish va nazorat qilish uslublarini aniqlashni o‘z
ichiga oladi. Ushbu bosqichdagi asosiy maqsad-mahsulotning texnik
shartlarga javob berish darajasini saqlash va imkoni boricha bu
ko‘rsatkichlarni yaxshilashdir.
Nazorat funksivasi mahsulot ishlab chiqarish bosqichidagina emas, uni
realizatsiya qilish bosqichida ham amalga oshiriladi.
Boshqacha aytganda, mahsulotning yaroqliligi uni sotilishi bilan
tasdiqlanadi.
18

Boshqaruvning ta’siri funksivasi mahsulotni realizatsiya qilish chora-
tadbirlarini belgilash, agar sotilgan tovar sifat shartlariga javob bermasa,
unga qayta ishlov berishni tashkil etishni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari
u bozorda sotilgan mahsulotlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘plash,
sifatini yaxshilash imkoniyatlarini aniqlash, ishlab chiqarish jarayoniga
kerakli o‘zgartirishlami kiritish maqsadida iste’molchining mahsulot sifati
to‘g‘risidagi fikrmulohazalarini o‘rganish funksiyalarini ham bajaradi.
Sotilgan mahsulot to‘g‘risidagi har qanday ma’lumot uning kelgusi davr
uchun rejalashtirilishida muhim ahamiyatga egadir. Shunday qilib,
korxonani boshqarish va mahsulotni sotishni tashkil etish faqatgina
mahsulotni sotish vazifasi bilan cheklanib qolmay, balki bozor
ma’lumotlarini to‘plab, ularni mahsulotni rejalashtirish bosqichida
qo‘llashlari kerak [9].
Yuqorida sanab o‘tilgan rejalashtirish - amalga oshirish - nazorat -
boshqaruvning ta’siri funksiyalarini aniq boshqarish uchun korxonaning
barcha bo‘limlari boshqaruv va nazoratning texnikasini, maxsus
texnologiyani, shuningdek statistik uslublarni qo‘llab, mahsulot sifatining
muhim ahamiyatini his etgan holda ma’suliyat bilan o‘z vazifalarini
bajarishlari lozim.
Shunday qilib, korxonada sifatni boshqarish - bu “iste’molchilarning
ehtiyojini qondiradigan, yetarlicha yuqori darajadagi foydalilikka ega
bo‘lgan tovarlarni loyihalashtirish, tayyorlash va sotishni ta’minlovchi
boshqaruv faoliyati turidir”.
19

2.2. Mahsulot sifati ko‘rsatkichlarining turlari
Mahsulot sifatini baholash va uni oshirish uchun sifat darajasini
baholash zarurdir. Mahsulot sifatini miqdoriy jihatdan baholash bilan
bog‘liq bo‘lgan faoliyat sohasiga kvalimetriya deyiladi.
Mahsulotning sifati darajasini baholash mahsulot sifatini sistemasida
zaruriy boshqaruv ta’sirini amalga oshirishda asos bo‘lib xizmat qiladi.
Umumiy ko‘rinishida mahsulot sifatini baholash quyidagi bosqichlarda
amalga oshirilishi mumkin (2.4-rasm)
Bosqichlarning mazmuni va ularning har birida bajariladigan ishning
hajmi mahsulot sifatini baholashdan qo‘yilgan maqsadga bog‘liqdir.
Baholashdan maqsad:
Ko‘rib chiqish uchun sifatning qaysi ko‘rsatkichlarini tanlash, qanday
aniqlikda ularning qiymatini aniqlash, buning uchun qanday vositalar
20

zarurligi, baholash natijalarini qanday formada ifodalash va
ko‘rsatkichlami qanday qayta ishlash mumkinligini aniqlashdan iboratdir.
Mahsulotning xossa va xususiyatlari miqdoriy hamda sifat jihatdan
tavsiflanishi mumkin. Sifat tavsiflari-bular, masalan, mahsulotning
zamonaviy moda yo‘nalishiga, dizaynga, ranglarga mos kelishi va
boshqalar bo‘lishi mumkin.
Mahsulotning bir yoki bir necha xossa xususiyatlarining miqdoriy
tavsifiga sifat ko rsatkichi deyiladi. Sifat ko‘rsatkichlarini tanlash -
mahsulot sifati tarkibiga kiruvchi va uning sifati darajasini baholashga
imkon beruvchi mahsulot xususiyatlari miqdoriy tavsifining nomlarini
aniqlashdir. 23
Sifat ko‘rsatkichlarining nomlarini tanlashni asoslab berish
quyidagilarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi:
• Mahsulotdan foydalanish shartlari va nima maqsadda ishlab
chiqarilganligi;
• Iste’molchi talablarining tahlili;
• Mahsulot sifatini boshqarish masalalari;
• Tavsiflanayotgan xususiyatlarning tarkibi va strukturasi;
• Sifat ko‘rsatkichlariga nisbatan qo‘yilgan asosiy talablar (1.4-rasm)
21

Xalq iste’moli tovarlarining sifatini nazorat qilish sifatining ijtimoiy,
funksional, ishonchlilik, ergonometrik, estetik, ekologik, xavfsizlik kabi
iste’mol ko‘rsatkichlarini o‘rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Zarurat tug‘ilsa, tovarlarini sifatini baholash va tahlil qilish
iste’molchilarning talablarini ham hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
Ijtimoiy ko‘rsatkichlar maxsus ko‘rsatkichlar guruhiga kiradi. Tovarlar
sifat ko‘rsatkichlari va iste’mol xususiyatlariga ko‘ra quyidagicha
klassifikatsiyalanadi.
22

2. Ijtimoiy ko‘rsatkichlari
Ushbu ko‘rsatkichlar mahsulotning ijtimoiy-zaruriy ehtiyojlarga javob
bera olishi va uning turli guruh iste’molchilari uchun ijtimoiy ahamiyatini
tavsiflaydi.
Bu ko‘rsatkichlarga tovarlar ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati,
tovarning optimal assortimentga mos kelishi, ma’naviy eskirish va boshqa
ijtimoiy samaralar ko‘rsatkichlari kiradi.
Tovar ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati ko‘rsatkichi mana shu
tovarga nisbatan aholining qondirilmagan talabi haj mining zarurligini
23

ifodalaydi. Tovarga nisbatan qondirilmagan talabning zarurlik darajasi
aholining mana shu tovarlarga nisbatan ta’minlanganlik darajasi bilan
tavsiflanadi. Tovarning ijtimoiy manzili va iste’mol tiraji ko‘rsatkichi
mahsulotning iste’molchining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan
holda maxsus guruh 25 iste’molchilarini talablariga javob bera olishini
tavsiflaydi. Tovarning maxsus guruh iste’molchilarining talablarini
qondirishiga qarab iste’mol tipaji belgilanadi. Masalan, oyoq kiyimlar
tiraji bog‘cha yoshdagi, maktab yoshdagilar, qiz bolalar, o‘g’il bolalar,
ayol yoki erkaklar oyoq kiyimlariga bo‘linadi.
Tovarning optimal assortimentiga mos kelishi ko‘rsatkichi lining mana
shu tur mahsulotlari assortimenti sistemasida foydalanilishi ishlarining
samaradorligini tavsiflaydi.
M a’naviy eskirish ko rsatkichi moda yo‘nalishlari o‘zgarishi, mavsum
o‘zgarishi yoki yangi sifatli mahsulotning yaratilishi bilan mahsulotning
ma’naviy eskrishini ko‘rsatadi.
Yondosh ijtimoiy samaralar ко"rsatkichilari deb mazkur guruh
tovarlarini ommaviy ishlab chiqarish xaridorlarning tovarlarni xarid
qilishlariga ta’sirini tavsiflovchi ko‘rsatkichlarga aytiladi. Masalan,
mazkur guruh tovarlarini ishlab chiqarishganda, boshqa yondosh guruh
tovarlariga nisbatan bo‘lgan talab keskin o‘zgarishi mumkin.
Kiyimlariga nisbatan modalarning o‘zgarishi, kiyinish stilining
o‘zgarishi bosh kiyimlarga nisbatan bo‘lgan talabni o‘zgartirishi mumkin.
Funksional ко rsatkichlari
Mahsulot sifatining funksional ko‘rsatkichlari ularning foydalanish
maqsadlariga mos kelishi, moddiy, ma’naviy ehtiyojlarni qondira olish
darajasini tavsiflaydi. Bu ko‘rsatkichlar asosiy funksiyalarining
bajarilishini takomillashtirish ko‘rsatkichi, universallik ko‘rsatkichlari va
24

yordamchi operatsiyalarini bajarishni takomillashtirish ko‘rsatkichlariga
bo‘linadi.
Asosiy funksiyani bajarishni takomillashtirish ко"rsatkichlari
iste’molning foydali samarasini, mahsulotning iste’molchilar tomonidan
foydalanilganda ma’lum ehtiyojni qondirish darajasini ko‘rsatadi.
Universallik ko rsatkichi mahsulotning o‘z o‘rniga qarab ishlatilishi
bilan bir qatorda, kishilar uchun foydali boshqa maqsadlarda ham
ishlatilishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Yordamchi funksiyalarning bajarilishini takomillashtirish ko rsatkichi
mahsulotni “inson-mahsulot-tashqi muhit” sistemasida asosiy va
yordamchi faoliyatlarini bajarishining yondosh bosqichlarida:
transportirovka, o‘rnatish, ta’mirlash, xizmat ko‘rsatish, saqlash va boshqa
bosqichlarida mahsulotning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatadi.
Yordamchi operatsiyalarning bajarilishini takomillashtirish uchun
asosiy faoliyatning bajarilishini takomillashtirishga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Ishonchlilik ko‘rsatkichi mahsulotning iste ’mol yoki ekspluatatsiya
vaqtida yaroqli holda boHishini koirsatadi. Bunga to ‘xtamasdan ishlashi,
uzoqqa chidamliligi, ta ’mirlanuvchanlik, saqlanuvchanlik kabi
koirsatkichlar kiradi.
To"xtamasdan ishlash ko rsatkichi mahsulotning ma’lum vaqt
davomida to‘xtamasdan ishlatilishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Uzoqqa chidamlilik ko rsatkichi xizmat ko‘rsatish muddati davomida
uzluksiz ishlashi mumkinligini ko‘rsatadi.
Ta’mirlanuvchanlik korsatkichi mahsulotning realizatsiya qilish
jarayonida ba’zi may da kamchiligini tuzatish mumkinligini ko‘rsatadi.
25

Saqlanuvchanlik ko rsatkichi mahsulotni saqlash va trasportirovka
qilish jarayonida va undan keyin ham o‘zining iste’mol qiymatini saqlash
xususiyati tushuniladi.
Ergonometrik ko‘rsatkichlar. Ergonometrik ko‘rsatkichlar “inson-
mahsulot” sistemasini tavsiflab, insoniyatning ekologik, fiziologik,
antropometrik, gigiyenik xususiyatlarini hisobga oladi.
Gigiyenik ko‘rsatkichlar mahsulotni kishilarni mehnat va hayotiy
faoliyatining gigiyenik shartlariga mos kelishini ko‘rsatadi.
Antroponometrik ko‘rsatkichlar mahsulot konstruksiyasi undan
foydalanilayotgan vaqtda kishilar tanasining tuzilishiga mos kelishini
ko‘rsatadi.
Estetik ko‘rsatkichlar Estetik ko‘rsatkichlarga ajralib turuvchanlik,
tashqi ko‘rinishning ratsional bo‘lishi, kompozitsiyasining to‘liq bo‘lishi,
mahsulot ishlab chiqarishni bajarishning mukammal bo‘lishi, tovar
ko‘rinishlarining stabil bo‘lishi kabi ko‘rsatkichlar kiradi.
Ajralib turuvchanlik mahsulotga nisbatan jamiyatda shakllangan estetik
dunyoqarashlarini aks ettiradi. Bu ko‘rsatkich mahsulotni boshqa analogik
mahsulotdan ajralib turishini, davr 27 talabiga, zamon talablariga, moda
yo‘nalishlariga javob berish darajasini ko‘rsatadi.
Tashqi ko‘rinishining ratsional bo‘lishi mahsulotni funksional -
konstruktiv mohiyatining to‘g‘ri ifodalanishini mahsulotni tayyorlash va
ekspluatatsiya qilishning obyektiv sharoitlariga mos kelishini tavsiflaydi.
Ushbu ko‘rsatkich mahsulot tashqi ko‘rinishining uni ishlatilish
maqsadlariga, konstruktiv yechilishiga, tayyorlash texnologiyasi va
qo‘llaniladigan materiallarning o‘ziga xos xususiyatlariga mos kelishini
ko‘rsatadi.
26

Kompozitsiyasining to liqligi mahsulot qismlarining organik
bog‘liqligini, uning boshqa sohalariga ham mos kelishini ko‘rsatadi.
Ushbu ko‘rsatkichlar mahsulotni modellashtirishda turli ranglarni o‘zaro
aloqada qo‘llashda, konstruksiyalash ishlarini badiiy tasvirlashda, to‘liq
kompozitsion yechimga erishishda badiiy vositalardan foydalanish
samaradorligini ko‘rsatadi
. Mahsulotni ishlab chiqarishning mukammal bo lishi va tovar
ko‘rinishining stabil bolishi mahsulotning estetik jihatdan tashqi
ko‘rinishiga ta’sir ko‘rsatadi va uni ishlab chiqarishda tashqi
ko‘rinishining mukammal bo‘lishi, firma belgilarining aniq bo‘lishi,
informatsion material va hujjatlaming to‘liq bo‘lishi va mahsulot tashqi
ko‘rinishiga zarar yetmasligi uchun uni o‘rash-joylash ishlarining yaxshi
yo‘lga qo‘yish darajasini ko‘rsatadi.
Iste’molning xavfsizligi ko‘rsatkichi mahsulotni ekspluatatsiya yoki
iste’mol qilish, montaj, xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash, saqlash, ortish va
tashishda kishilarning xavfsizligini ta’minlovchi xususiyatlarini
tavsiflaydi. Iste’molning xavfsizligi ko‘rsatkichiga misol qilib,
kishilarning ma’lum vaqt davomida xatarsiz ishlashi ehtimoli; himoya
moslamalarining ishlatilishi; valtli zanjirlarning elektr mustahkamligi
kabilarni keltirishimiz mumkin.
Ekologik ko‘rsatkichlar mahsulotni ekspluatatsiya qilishda yoki
iste’molda atrof muhitga zararli ta’sir ko‘rsatishini hisobga olish tabiat
muhitiga ishlab chiqarish chiqindilarning tushishini cheklash, biologik
resurslardan ratsional foydalanish, ularni saqlash, atmosferaning
ifloslanish darajasini pasaytirishni ta’minlash kerak.
Ekologik ko‘rsatkichlarga, atrof muhitga tashlanayotgan zaharli
chiqindilarning tarkibi, mahsulotni ekspluatatsiya qilish va iste’mol da
27

ortish, tashishda, saqlashda zaharli gazlar chiqishini misol qilib
keltirishimiz mumkin.
Mahsulot sifati darajasini baholashda mahsulotni tayyorlash, ishlab
chiqarish va ekspluatatsiya qilish yoki iste’mol sohasidagi farqlarni
tavsiflovchi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni e’tiborga olish muhimdir.
Iqtisodiy ко"rsatkichlar - bu tajriba namunalarni tayyorlash va sinovdan
o‘tkazishga ketgan xarajatlar, mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, texnik
obyektlarni ekspluatatsiya qilishdagi xarajatlar va boshqalar.
Sifat ko‘rsatkichlari fizikaviy ko‘rsatkichlar singari o‘lchamga ega
bo‘lishi yoki ega bo‘lmasliklari mumkin. Sifat ko‘rsatkichlarining
miqdoriy tavsifi deganda ma’lum birliklardagi ularning o‘lchamlari
tushuniladi.
Masalan, mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarfi mahsulot
birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt bo‘lib, ishchi-soatlarda
ifodalanadi [9].
Bunda mehnat sarfini ishchi-kunlarda ifodalash bilan mahsulotning
mehnat sarfi o‘zgarib qolmaydi. Xuddi shunga o‘xshab mahsulot tannarxi
yoki bahosi kabi iqtisodiy ko‘rsatkichlaming so‘mlarda yoki boshqa
birliklarda ifodalanishi uning qiymatini o‘zgartirmaydi.
Fizik miqdorlar singari sifat ko‘rsatkichlarining miqdori ham absolyut va
nisbiy miqdorlar orqali ifodalanishi mumkin. Fizik miqdorlarning absolyut
qiymati har doim o‘lchamga ega bo‘ladi, nisbiy miqdorlar esa
o‘lchamsizdir. Mahsulot sifatining absolyut ko‘rsatkichlari o‘lchamga ega
bo‘lishlari yoki o‘lchamsiz bo‘lishlari mumkin, nisbiy ko‘rsatkichlar esa
doim o‘lchamsizdir.
28

3-BOB. Mahsulot sifatini nazorat qilish
1. Mahsulot sifatini nazorat qilish
Boshqarilayotgan obyekt to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plash maqsadida
sifatni nazorat qilishning zaruriyligi ГОСТ 15467-79 da ko‘rsatilgan:
«Mahsulot sifatini boshqarish - mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash,
ishlab chiqarish, ekspluatatsiya yoki iste’mol sohasida mahsulot sifatida
muntazam nazorat qilish va sifatga ta’sir qiluvchi omillarni maqsadga
yo‘naltirilgan ravishda boshqarish orqali zaruriy sifat darajasini o‘rnatish,
ta’minlash va saqlab turishdan iboratdir».
Mahsulotni nazorat qilish ikki bosqichda amalga oshiriladi: haqiqatda
mahsulotning holati to‘g‘risida ma’lumotlar olish (uning miqdoriy va sifat
belgilari to‘g‘risida); olingan ma‘lumotlarni oldindan o‘rnatilgan texnik
shartlar bilan taqqoslash, ya’ni ikkilamchi ma’lumotlarni olish.
Haqiqatdagi ko‘rsatkich, normativ shartlarga mos kelmagan hollarda
nazorat obyektiga normativ shartlardan cheklanishni yo‘qotish maqsadida
boshqaruv ta’siri amalga oshiriladi.
Nazoratning asosiy tushunchalari ГОСТ 16.501-81 da ko‘rsatilgan.
Nazorat turlarining klassifikatsiyasi 5.1-rasmda keltirilgan. Sifat
muammosining murakkabligi korxonada mahsulot sifatini boshqarishga
kompleks yondashishni talab qiladi. 5.2- rasmda yirik korxonalarda sifatni
boshqarish xizmatlarining funksiyalari keltirilgan.
Sifatni rejalashtirish mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash bosqichida
uning ishonchlilik tavsiflarini rejalashtirishni taqozo etadi.
29

3.2. Nazorat turlari
5.1-rasm. Mahsulot sifatini nazorat qilish turlarining klassifikatsiyasi
30

Sifat sohasidagi ishlarni tashkil qilish
5.2.-rasm. Sifatni boshqarish xizmatlarining funksiyalari
Bundan tashqari, nazorat vositalarini qo‘llash va nazoratga tayyorgarlik
ishlarini ham amalga oshirish kerak. Bunda sifatni boshqarish sistemasi
31

o‘zining ishlab chiqarish korxonasi bilan bir qatorda ta’minotchilar uchun
ham ishlab chiqilishi kerak .
Buning uchun sifat va uni ta’minlash bo‘yicha xarajatlar to‘g‘risidagi
ma’lumotlami qayta ishlab, tahlil qilish analitik ishlarini amalga oshirish
zarurdir.
Yirik korxonalarda sifatni nazorat qilish sistemasiga mahsulotni
ishonchlilik ko‘rsatkichlari bo‘yicha nazorat qilish, mahsulotning tajriba
namunalarini, maketlarni tekshirish bo‘linmalari kiradi.
Sifatni nazorat qilish ishlarini ajralmas qismi sotib olingan narsalarning
nazorati, ishlab chiqarishdagi barcha texnologik o‘timlar, uchastkalardagi
kirish nazorati, operativ nazorat hamda tayyor mahsulotning yakuniy
nazorati hisoblanadi.
Nazorat funksiyalariga bevosita o‘lchov vositalaridan, elektron,
kompyuter qurilmalaridan to‘g‘ri foydalanishni ta’minlaydigan, ularning
holatini nazorat qiladigan ishlab chiqarishni metrologik ta’minlash ham
qo‘shilib ketadi.
Nihoyat, dasturlarrri tayyorlash va kadrlarni o‘qitish va malakasini
oshirish, ularni motivlashtirish va rag‘batlantirish sifat masalalarining
muvaffaqiyatli yechilishi uchun zarurdir. Har bir korxona ham sifatni
boshqarish sifatlarining to‘liq imkoniyatiga ega emas. Kichik korxonalar,
odatda, maxsus maslahatchi, injiniring firmalarining xizmatidan
foydalanadilar, sifat bo‘yicha muhandis bo‘lish bilan cheklanadilar [11].
Zamonaviy texnikaviy nazoratning asosi bo‘lib matematikastatistik
uslublar hisoblanadi. Mahsulot sifatini boshqarish ikkita usulda
ta’minlanishi mumkin: mahsulotni yaroqli va yaroqsizga ajratish bilan va
texnologik aniqlikni oshirish yo‘li bilan. Ko‘pdan beri nazorat usullari
mahsulotni yakuniy bosqichda murakkab tekshirish orqali yaroqsiz
32

mahsulotni tahlil qilishga olib kelardi. Ommaviy ishlab chiqarishda
bunday nazorat qimmatga tushadi. Shuning uchun yoppasiga nazoratdan
natijalarga statistik usullardan foydalanib ishlov berishga asoslangan
tanlanma nazoratga o‘tish maqsadga muvofiqdir.
1. Sifatni tahlil qilishning statistik usullari mamlakatimizda hamda chet
ellarda sifatni boshqarish sistemalarida keng qo‘llaniladi.
Statistik tahlil - bu mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi omillarni va shartlarni
tahlil qilishdir.
Sifatni nazorat qilish va tahlil qilishning ma’lumotlar manbalari bo‘lib
quyidagilar xizmat qiladi:
1) inspeksion nazorat: berilgan xomashyo, materiallarning kirish nazorati
ma’lumotlarini belgilash; tayyor mahsulotlarni belgilab qo‘yish; oraliq
nazorat ma’lumotlarini belgilash va boshqalar.
2) Ishlab chiqarish va texnologiya: jarayonni tahlil qilish ma’lumotlarini
belgilab qo‘yish; qo‘llanilayotgan operatsiyalar to‘g‘risida kundalik
ma’lumotlarni to‘plash; dastgohlarni nazorat qilish to‘g‘risidagi
ma’lumotlami (to‘g‘rilash, ta’mirlash, texnikaviy xizmat ko‘rsatish)
belgilab qo‘yish va boshqalar.
3) Xomashyo va materiallarni keltirish va mahsulotni sotish: harakatni
omborxonalar orqali ro‘yxatga olish va boshqalar.
4) Boshqarish va ish yuritish: foydani hisobga olish; qaytgan mahsulotni
hisobga olish; doimiy mijozlarga xizmat ko‘rsatishni hisobga olish;
sotishni hisobga olish jurnali; bozomi tahlil qilish ma’lumotlari va
boshqalar.
5) Moliyaviy operatsiyalar: debet va kreditni taqqoslash jadvali;
zararlarni hisobga olish; iqtisodiy hisoblar va boshqalar
33

2. Odatda, Yaponiya korxonalarida ish o‘rinlarida ma’lumotlarni tahlil
qilish uchun maxsus, tushunish unchalik qiyin bo‘lmagan «sifatni nazorat
qilishning yetti instrumenti» deb atalgan statistik usullardan foydalaniladi.
Ushbu yetti instrument o‘z ichiga quyidagi usullarni oladi:
1.Qatlamlashtirish;
2. Grafiklar;
3. diagramma Pareto;
4. sabab-oqibat diagrammasi;
5. gistogramma;
6. sochilish diagrammasi;
7. nazorat kartalari.
Yuqorida sanab o‘tilgan «sifatni nazorat qilishning yetti instrument»i
turli muammolarni hal etishda alohida yoki turli kombinatsiyalarda
qo‘llanishi mumkin.
U yoki bu muammolarning yechilishi quyidagi sxema asosida amalga
oshiriladi:
1) parametrlarni o‘rnatilgan me’yorlardan farqlanishini baholash.
2) Muammoning yechilishi bilan bog‘liq bo‘lgan eng muhim omillarni
tanlash.
3) Muammo yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan omillarni baholash.
4) Yaroqsiz mahsulotlarning pay do bo‘lishiga sabab bo‘lgan eng muhim
omillarni baholash.
5) Natijalarni tasdiqlash.
Statistik usullarni batafsil ko‘rib chiqamiz.
1. Qatlamlashtirish - eng oddiy statistik usullardan biri. Agar
chetlanishlar mahsulotni tayyorlash sharoitlari bilan bog‘liq deb faraz
qilinsa, o‘lchash ko‘rsatkichlarini alohida qatlamlar bo‘yicha, ya’ni
34

mashina va uskunalar bo‘yicha alohida, har bir operator bo‘yicha alohida,
xomashyo bo‘yicha alohida, brigadalar bo‘yicha, smenalar bo‘yicha ham
alohida nisbiy o‘rganilib, tahlil qilish ishlarini amalga oshiriladi.
2. Grafiklar - o‘rganilayotgan voqelikning faqatgina aniq bir vaqtdagi
holatinigina tavsiflab qolmay, balki rivojlanish tendensiyasini ham
o‘rganish imkonini beradi.
Ustunli grafiklar-mahsulot tannarxining uning turiga bog‘liqligi,
korxonaning ko‘rgan zararini ishlab chiqarilgan yaroqsiz mahsulotning
hajmiga bog‘liqligi kabi omillarni miqdoriy jihatdan ustunlarning
balandligi orqali ifodalashga asoslangan ustunli grafiklarni yasashda
ordinatalar o‘qi bo‘yicha miqdori; abssissa o‘qi bo‘yicha omillari
qo‘yiladi. Har bir omilga ma’lum bir ustun tegishli bo‘ladi.
6.1-rasm. Mahsulotning sotib olinishini rag‘batlantirish:
1-sifat; 2-narxning arzonlashtirilishi; 3-kafolatli muddat; 4-dizayn; 5-olib
borib berish; 6-boshqalar.
4. Aylanali grafiklar - ma’lum bir parametr ayrim qismlarining nisbatini
tavsiflash maqsadida qo‘llaniladi. Masalan, mahsulot ishlab chiqarishga
35

ketgan xarajatlarning mahsulot tannarxidagi ulushini ifodalashda yoki
ayrim mahsulot turlari bo‘yicha olingan daromadlarning korxonaning
umumiy daromadidagi ulushini ifodalashda qo‘llanishi mumkin.
6.2-rasm
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxining tarkibiy tuzilishi:
1-ishlab chiqarish moddiy sarf-xarajatl
2-mehnatga to‘lanadigan haq harajatlari.
3-ijtimoiy sug‘urta xarajatlari.
4-asosiy ishlab chiqarish fondlari amortizatsiyasi.
5-ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar.
3-Pareto diagrammasi. Firma, korxonalar faoliyatida diagrammalarni
qo‘llash orqali hal qilinadigan juda ko‘p muammolar yuzaga keladi.
Pareto: kredit miqdorining aylanuvchanligidagi qiyinchiliklar, buyurtmalar
36

qabul qilishning yangi qoidalarini o‘zlashtirish, yaroqsiz mahsulotning
yuzaga kelishi, dastgohlarning nosozligi, mahsulot ishlab chiqarish bilan
uning sotilishi orasidagi vaqtning cho‘zilib ketishi, omborxonalarda
mahsulotning turib qolishi, reklamatsiyalarning kelib tushishi, xomashyo
va materiallarning vaqtida kelib tushmasligi va boshqalar.
Pareto diagrammasi yuqoridagilarning aksi, ya’ni ayrim sex yoki
bo‘limlarning ijobiy tajribasini butun korxonaga tatbiq etish kerak bo‘lgan
holatlarda ham qo‘llaniladi.
Pareto diagrammasi yordamida erishilgan yutuqlarning sababini
aniqlab, samarali ishlash usullarini keng tatbiq etish mumkin. Pareto
diagrammasini muhim omillarni nazorat qilishda qo‘llaganda eng keng
tarqalgan uslub - AVS-tahlili uslubidan foydalaniladi. Faraz qilaylik,
omborxonada 1000, 3000 va undan ortiq sondagi detallar bo‘lsin.
Detallami bir xilda birma-bir nazorat qilish juda ko‘p mehnat sarfini talab
qiladi va samarasiz hisoblanadi. Agar bu detallarni guruhlarga ajratsak,
masalan, omborxonadagi hamma detallarning 20-30% ini tashkil etuvchi
eng qimmat detallarga uning umumiy qiymatining 70-80% i, jami
mahsulotning 40-50% ini tashkil etuvchi eng arzon detallarga esa mahsulot
qiymatining 5-10% iginato‘g‘ri keladi.
Birinchi guruhni A, ikkinchi guruhni V deb ataymiz. Qiymati umumiy
qiymatga nisbatan 20-30 % ni tashkil etuvchi oraliq guruhni esa V deb
ataymiz. Agar omborxonadagi A guruhga tegishli mahsulotlarning sifati
kuchli nazorat qilinib, S guruhga tegishli mahsulotlar sifati yengilroq
nazorat qilinsa, mahsulot sifatini nazorat qilish samarali amalga oshirilgan
hisoblanadi.
Bunday tahlil omborxonalarni, mahsulotning sotilishi bilan bog‘liq
bo‘lgan pul miqdorini nazorat qilishda keng qo‘llaniladi.
37

Pareto diagrammasi yaroqsiz mahsulotning yuzaga kelishi,
dastgohlarning nosozligi, omborxonalardagi detallarni nazorat qilish kabi
muammolarni hal etishda ustunli grafiklar ko‘rinishida ifodalanadi.
Diagrammalami bir necha variantda tuzish tavsiya etiladi. Ularni ketma-
ket tahlil qilib, oqibat natijada alohida Pareto diagrammasini tuzish
mumkin.
Pareto diagrammasini sabab natijaviy diagramma bilan birga qo‘llash
maqsadga muvofiqdir. Mahsulot sifatining past bo‘lishidek juda muhim
masalani hal etishda har bir konkret defekt bo‘yicha uning mohiyatini
aniqlab olish kerak.
Bunday holatlarda imkoni boricha ko‘proq sondagi manfaatdor shaxslar
to‘planadi va mahsulot sifatsizligining asosiy sababi o‘rganiladi. Natijada,
birinchi navbatdagi e’tibomi talab qiladigan to‘rtta-beshta sabablarda
to‘xtatiladi.
Korxonaning murakkab iqtisodiy faoliyatida, uning turli bo‘linmalarida
muammolar kelib chiqishi mumkin. Ushbu muammolarni hal etishni
Pareto diagrammasini tuzishdan boshlash maqsadga muvofiqdir.
Ular yordamida firma faoliyatining turli sohalaridagi muammolarni
tahlil qilish mumkin.
Moliyaviy sohada: har bir mahsulot turi bo‘yicha mahsulot
tannarxining tahlili; mahsulot turlari bo‘yicha foydaning tahlili; foyda
foizining tahlili va boshqalar.
Mahsulot sotish sohasida : mahsulot turlari bo‘yicha iste’molchilar
talabining o‘zgarishining tahlili; mahsulot turlari bo‘yicha sotishdan kelib
tushgan tushumning tahlili; ayrim mahsulot turlari bo‘yicha qaytgan
tovarlarning tahlili va boshqalar.
38

Moddiy-texnikaviy ta’minot sohasida: xomashyo va materiallar turlari
bo‘yicha maxsus tanlash holatlarining tahlili; xomashyo va materiallami
turlari bo‘yicha yetkazib berish kunlarining kechiktirilishi tahlili;
xomashyo va materiallarning omborxonalarda bekorga ushlanib turishi
hisobiga moliyaviy yo‘qotishlarning tahlili va boshqalar.
б.З.-rasmda Pareto diagrammasi ifodalangan:
a - da detallar aniq ko‘rib chiqiladi;
b - da detallardagi defektlilik holatlari als ettirilgan;
6.3- rasm. Detallar no mi
v - da birorta aniq defektning kelib chiqish sabablari aks ettirilgan.
39

6.4-rasm. Defektlar turi
Ishlab chiqarish sohasida: ish uchastkalari bo‘yicha ayrim qayta
tuzatishlar sonining tahlili; ayrim mashina va dastgohdagi nosozliklarning
tahlili; alohida haftaning kunlari bo‘yicha yaroqsiz mahsulotlar ishlab
chiqarilishi foizining tahlili; ayrim jarayonlar bo‘yicha jarayonlarning
to‘xtab qolishi holatlarining tahlili va boshqalar.
Ish yuritish sohasida: xodimlar bo‘yicha alohida kelib tushgan taklif
mulohazalar sonining tahlili; alohida taklif-mulohazalarni qayta ishlash
kunlari sonining tahlili; ayrim ishlab chiqarish bo‘linmalari bo‘yicha
rejaning oshirib bajarilishi tahlili va boshqalar.
Sabab natiiaviy diagrammalar: Yaponiyada ishlab chiqarish jarayonining
birinchi liniyasiga xuddi 4M ning o‘zaro aloqasi:
Material-(material) О Machine-(mashina) О Man-(operator) О Method-
(metod) ko‘rinishida tushuniladi.
Sabab natijaviy diagrammasini 6.5-rasmda ifodalangan ko‘rinishda
tasvirlash mumkin. Bunday diagrammani ba’zan «baliq suyagi» deb ham
ataladi.
40

Korxona faoliyatida o‘lchov va sifat nazorati sifatni ta'minlash,
samaradorlikni oshirish va raqobatbardoshlikni mustahkamlash uchun
muhim vosita hisoblanadi. Ushbu tizimlar korxonaning ichki jarayonlarini
takomillashtirish, mahsulot va xizmatlarning sifatini nazorat qilish hamda
mijozlarning ishonchini qozonishda asosiy rol o‘ynaydi.
O‘lchovlar korxonaning ishlab chiqarish jarayonidagi har bir bosqichda
aniqlik va aniqlikni ta'minlashga xizmat qiladi. O‘lchov natijalariga
asoslanib, jarayonlardagi kamchiliklar aniqlanadi va ularni bartaraf etish
imkoniyatlari yaratiladi. Bu jarayon korxonaga resurslarni tejash va
samaradorlikni oshirishga yordam beradi.
Sifat nazorati esa korxonaning bozor talablariga mos ravishda ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyatini tashkil etishga qaratilgan. Bu
jarayonda zamonaviy standartlar va metodikalar qo‘llanilib, mahsulot
sifatini doimiy ravishda yaxshilash imkoniyati ta'minlanadi. Sifat nazorati
nafaqat iste’molchilarning talablarini qondirishga, balki ularning uzoq
muddatli ishonchini qozonishga ham yordam beradi.
O‘lchov va sifat nazoratini samarali tashkil etish uchun innovatsion
texnologiyalarni joriy qilish va xodimlarning malakasini oshirish
muhimdir. Zamonaviy o‘lchov vositalaridan foydalanish jarayonlarning
aniqligini oshirish bilan birga, sifatni avtomatlashtirilgan nazorat qilish
imkoniyatini ham beradi. Bu esa nafaqat vaqtni, balki moddiy resurslarni
ham tejashga imkon yaratadi.
Xodimlarning malakasini oshirish va ularni sifat nazorati bo‘yicha
muntazam o‘qitish korxonadagi jarayonlarning samaradorligini oshirishga
42

xizmat qiladi. Malakali xodimlar o‘lchov va sifat nazorati jarayonlarini
to‘g‘ri tashkil etib, korxona uchun qo‘shimcha qiymat yaratishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, o‘lchov va sifat nazorati korxonaning barqaror
rivojlanishiga hissa qo‘shadigan asosiy omillardir. Ushbu jarayonlarni
samarali boshqarish korxonaga nafaqat ishlab chiqarish jarayonlarida,
balki raqobatbardoshlikni oshirishda ham ustunlik beradi. Bozor
talablariga moslashish, mahsulot va xizmatlarning sifatini yuqori darajada
ta'minlash orqali korxona mijozlar ishonchini qozonib, uzoq muddatli
muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Shu sababli, o‘lchov va sifat nazoratini
doimiy takomillashtirish har bir korxonaning strategik maqsadlari qatorida
bo‘lishi zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
43

1. Frank Rothoemel Strategic Management: Concepts (2 nd
edition) Mc
Graw-H:II Education 9 January. 2014. USA. - 528 p.
2. Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and
Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub.
2014. USA. - 896 p.
3. Fred R.David. Strategic Management: A Competitive Advantage
Approach, Concepts & Cases. Pearson. 2014. USA. - 696 p.
4. Strategic Management concepts and cases. Arthur A. Thompson. Jr.
A.J Strikland. 2012. - 778 p.
5. Керцнер Гарольд. Стратегическое управление в компании. -М.:
ДМК пресс, 2013. - 320 с.
6. Кокошин А.А. Стратегическое управление: теория,
исторический опыт, сравнительный анализ и задачи. -М.:
РОССПЭН, 2010. – 525 с.
7. Турчанинов В.Н. Стратегическое управление развитием
региона. Учебное пособие. -М.: Дашков, 2009. – 217 с.
8. Анцупов А.Я. Стратегическое управление: рабочая книга
лидера. – СПб: Издательство СГУ, 2010. – 398 с.
9. www.ved.ru
10. www.Lex.uz
11. www.ziyonet.uz
44

Korxona faoliyatida o'ichov va sifat nazoratining roli

Sotib olish