Korxonada mahsulot sifatini nazorat qilish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	428.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Korxonada mahsulot sifatini nazorat qilish

Sotib olish

“ SIFAT MENEJMENT “
Fanidan
KURS ISHI

MAVZU: KORXONADA MAHSULOT SIFATINI
NAZORAT QILISH

Bajardi:
Tekshirdi:
Mavzu:Korxonada mahsulot sifatini nazorat qilish
MUNDARJA
Kirish …………………………………………………………………………........................................... 2
Mavzuning dolzarbligi va tadqiqot ahamiyati . ……………………………………………… 3
Korxonada mahsulot sifatini nazorat qilishda sifat menejmentining o‘rni
I bob : Mahsulot sifatini nazorat qilishning nazariy asoslari …………………… 6

1.1-§ Sifat tushunchasi va uning korxonadagi ahamiyati. ….………………................. ..6
1.2-§ Sifat menejmenti tizimida nazorat jarayonlarining o‘rni . ISO standartlari
doirasida mahsulot sifatini nazoratining ahamiyati…. ……………………………….…..... 10
II bob : Korxonada mahsulot sifati nazorati usullari va amaliyoti (korxona
misolida) …………………………………………………………………………................................... 15
2.1-§ Sifatni nazorat qilishning zamonaviy usullari. Sifat nazoratida statistik
usullar va ularning qo‘llanilishi . ……………………………………............................................... 15
2.2§ Sifatni nazorat qilishda avtomatizatsiya va raqamli texnologiyalar . .…………. 26
III bob : Korxonada mahsulot sifati nazoratini takomillashtirish yo‘nalishlari
(korxona misolida) … ………………………………………………………………………................. 42
3.1§ Mahsulot sifati nazoratini yaxshilash uchun innovatsion yondashuvlar
Innovatsiya va texnologiyalarni joriy etish orqali sifatni yaxshilash . ………………… 42
3.2-§ Sifat nazorati jarayonlarini takomillashtirishda xodimlarning roli …………… 50
XULOSA... ……...………………………………………………….........................................................56
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. … …………………………………………………… 62
KIRISH
Korxonada mahsulot sifatini nazorat qilish mavzusining dolzarbligi va tadqiqot
ahamiyati
Mahsulot sifatini nazorat qilish korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi
uchun muhim omil hisoblanadi. Bugungi kunda raqobatbardosh bozor sharoitida
iste'molchilar sifatli mahsulotlarga bo‘lgan talabni oshirib bormoqda. Shuning
uchun, korxonalar o‘z mahsulotlarining sifatini ta'minlash va nazorat qilishga
alohida e'tibor qaratishlari zarur.
2

Iste'molchilar talabining oshishi: Iste'molchilar sifatli va xavfsiz mahsulotlarni
tanlashda yanada talabchan bo‘lib bormoqda. Mahsulot sifatini nazorat qilish orqali
korxonalar iste'molchilarning ishonchini qozonishlari va brend obro‘sini oshirishlari
mumkin. Raqobatbardoshlik: Raqobat kuchaygan sharoitda mahsulot sifatini
nazorat qilish korxonaning raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. Sifatli
mahsulotlar ishlab chiqarish orqali korxonalar bozor ulushini kengaytirishlari
mumkin. Qonunchilik va standartlar: Mahsulot sifatini nazorat qilishda xalqaro va
milliy standartlarga rioya qilish zarur. Bu, o‘z navbatida, korxonaning qonuniy
faoliyat yuritishini ta'minlaydi va jamoatchilik oldida obro‘sini oshiradi.
Mahsulot sifatini nazorat qilish bo‘yicha tadqiqotlar quyidagi jihatlarni o‘z ichiga
oladi: Sifatni baholash metodologiyasi: Tadqiqotlar mahsulot sifatini baholash va
nazorat qilish usullarini o‘rganishga qaratilgan. Bu, o‘z navbatida, korxonalarga
sifatni nazorat qilish jarayonlarini takomillashtirishga yordam beradi. Sifatni
oshirish strategiyalari: Tadqiqotlar orqali korxonalar sifatni oshirish uchun samarali
strategiyalarni ishlab chiqishlari mumkin. Bu, mahsulot sifatini yaxshilash va
iste'molchilar talablariga javob berish imkonini beradi. Iqtisodiy samaradorlik:
Mahsulot sifatini nazorat qilish va oshirish korxonaning iqtisodiy samaradorligini
oshirishga yordam beradi. Sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish xarajatlarni
kamaytirish va foydani oshirish imkonini beradi.
Innovatsiyalar: Tadqiqotlar orqali yangi texnologiyalar va innovatsion
yondashuvlarni joriy etish imkoniyatlari o‘rganiladi. Bu, mahsulot sifatini oshirish
va raqobatbardoshligini kuchaytirishga yordam beradi.
Korxonada mahsulot sifatini nazorat qilishda sifat menejmentining o‘rni juda
muhimdir. Sifat menejmenti tizimi (SMT) mahsulot va xizmatlarning sifatini
ta'minlash, nazorat qilish va yaxshilashga qaratilgan strategiyalar, jarayonlar va
amaliyotlarni o‘z ichiga oladi. Quyida sifat menejmentining korxonada mahsulot
sifatini nazorat qilishdagi o‘rni haqida batafsil ma'lumot berilgan:
3

Sifatni ta'minlash
Sifat menejmenti tizimi mahsulot sifatini ta'minlash uchun zarur bo‘lgan barcha
jarayonlarni belgilaydi. Bu jarayonlar ishlab chiqarishdan tortib, mahsulotni
iste'molchilarga yetkazib berishgacha bo‘lgan barcha bosqichlarni o‘z ichiga oladi.
Sifat menejmenti orqali korxonalar sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish uchun zarur
bo‘lgan standartlar va talablarni belgilaydi. Jarayonlarni boshqarish
Sifat menejmenti jarayonlarni boshqarish va optimallashtirishga yordam beradi. Bu
jarayonlar doimiy ravishda monitoring qilinadi va tahlil qilinadi, bu esa
muammolarni erta aniqlash va ularni bartaraf etish imkonini beradi. Jarayonlarni
boshqarish orqali korxonalar ishlab chiqarish samaradorligini oshirishlari va
xarajatlarni kamaytirishlari mumkin. Iste'molchilar talablarini qondirish
Sifat menejmenti tizimi iste'molchilar talablarini qondirishga qaratilgan. Mahsulot
sifatini nazorat qilish orqali korxonalar iste'molchilarning ehtiyojlari va kutishlarini
hisobga olishadi. Bu esa brend obro‘sini oshirishga va mijozlar ishonchini
qozonishga yordam beradi. Sifatni doimiy ravishda yaxshilash
Sifat menejmenti tizimi doimiy ravishda sifatni yaxshilashga qaratilgan. Bu
jarayonlar doimiy ravishda tahlil qilinadi va yangi strategiyalar ishlab chiqiladi.
Sifatni yaxshilash jarayonida xodimlar, jarayonlar va texnologiyalarni
takomillashtirishga e'tibor qaratiladi. Xodimlar ishtiroki
Sifat menejmenti tizimi xodimlarning sifatni ta'minlashdagi rolini oshiradi.
Xodimlar sifatni nazorat qilish jarayonida faol ishtirok etishlari va o‘z fikrlarini
bildirishlari uchun rag'batlantiriladi. Bu esa jamoaning sifatga bo‘lgan mas'uliyatini
oshiradi va sifat madaniyatini shakllantiradi. Xalqaro standartlarga muvofiqlik
Sifat menejmenti tizimlari, masalan, ISO 9001 kabi xalqaro standartlarga muvofiq
ishlab chiqiladi. Bu standartlar korxonalarga sifatni nazorat qilish va boshqarish
jarayonlarini yanada samarali tashkil etishga yordam beradi. Xalqaro standartlarga
muvofiqlik korxonaning global bozorlar uchun raqobatbardoshligini oshiradi.
4

IBOB: MAHSULOT SIFATINI NAZORAT QILISHNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Sifat tushunchasi va uning korxonadagi ahamiyati .
Mahsulot sifatini nazorat qilish - bu mahsulotning bir yoki bir nechta xususiyatlarini
o'lchash, sinash, baholash va olingan natijalarni belgilangan talablar bilan
taqqoslash bo'yicha harakatlar majmui. Sifatni boshqarishning asosiy operatsiyalari
quyidagilarni o'z ichiga oladi. -belgilangan vaqtda ob'ektning (xom ashyo, yarim
tayyor mahsulot va boshqalar) haqiqiy holatini aniqlash; -vaqt va vaqt ichida
ob'ektlarning holati va xatti-harakatlarini bashorat qilish; -texnologik jarayonning
5

zarur parametrlarini (saqlash, qayta ishlash, sotish) ta'minlash va rioya qilishda xom
ashyo, yarim tayyor mahsulotlar holati va xatti-harakatlaridagi o'zgarishlar.
Mahsulotlarning standartlarga muvofiqligini aniqlash uchun kiruvchi xom ashyo,
yarim tayyor mahsulotlar etkazib beruvchilardan, boshqa korxonalardan yoki ishlab
chiqarish ishtirokchilaridan olinayotganda ular tomonidan keladigan sifat nazorati.
Oziqovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda ishlatiladigan xom ashyo, mahsulotlar
va yarim tayyor mahsulotlar normal hujjatlar, sanitariya me'yorlari talablariga javob
berishi va muvofiqlik sertifikati va (yoki) sifat sertifikati bo'lishi kerak. Sut va sut
mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun chorvachilik mahsulotlarini veterinariya
guvohnomalarisiz, yaroqlilik muddati (saqlash muddati) bo'lgan mahsulotlar,
muvofiqlik sertifikatlarisiz, me'yoriy hujjatlar talablariga javob bermaydigan
mahsulotlar, oziq-ovqat xom ashyolari va butlovchi qismlaridan foydalanish
taqiqlanadi, shuningdek SanPiN42-123 ovqatlanish korxonalarida foydalanish
taqiqlanadi. Xom ashyoni tekshirish tartibi sut va sut mahsulotlarining sifatini
nazorat qilish bo'yicha tegishli ko'rsatmalarda keltirilgan. Agar olingan
mahsulotning sifati sertifikat yoki yuk varaqasiga mos kelmasa, saqlashchi korxona
rahbari bilan birgalikda dalolatnoma tuzadi. Namunalar sifati jihatidan shubhali
bo'lgan mahsulotlardan olinadi va tahlil uchun oziq-ovqat laboratoriyasiga
yuboriladi. Ishlab chiqarishda past sifatli xom ashyolardan foydalanishga yo'l
qo'yilmaydi. Belgilangan tartibda etkazib beruvchiga da'volar taqdim etiladi.
Tovarlarni qabul qiladigan kompaniya rahbari yoki moddiy javobgar shaxs. Ular
me'yoriy hujjatlarning qat'iy yozuvini yuritadilar va ularga o'zgartirishlar kiritadilar.
Texnologik jarayonning muayyan bosqichlarida operatsion sifat nazorati, uni
amalga oshirishning to'g'riligini aniqlash va xatcho'plar standartlari va ishlab
chiqarish texnologiyalari buzilishlarini o'z vaqtida aniqlash lozim. Sut va sut
mahsulotlari sifatiga, birinchi navbatda ishlab chiqarish boshlig'i va xarid qilish
korxonalarida, shuningdek, texnik nazorat bo'limi yoki texnologik laboratoriya
defektori javob beradi. Chunki bunday vaziyatda mahsulotning iste’molchiga yetib
borgungacha bo’lgan vaqtda sut va sut mahsulotlarining o’z xususiyatini, sifatini,
6

ta’mini va foydaliligini yo’qotmasligini oldini olish juda muhim sanaladi. So’ngra
sut va sut mahsulotini qayta ishlab chiqarish jarayonining yakuniy bosqichida qabul
qilish nazorati, uning sotilishi yoki etkazib berishga yaroqliligi to'g'risida qaror
qabul qilinadi.
Sifatni yaxshilash jarayoni mahsulotni sotish yoki xizmatlar ko’rsatishda faqatgina
ko’proq foyda olish uchungina emas, balki jamiyat uchun, uning ravnaqi uchun ham
zarurdir. Ma’lum foydalilikka ega bo’lib, sotilish bahosi bilan tannarx o’rta-sidagi
farqga ega bo’lgan tovarlar albatta sotilishi kerak. Shunday qilib tovarni
sotilishining muhim shartlari-xaridorning uning kafolatlangan sifatiga ishonch va
bahosidir.
Mahsulot sifati deb - mana shu mahsulotga nisbatan qo’yilgan xalq ehtiyoji
talablarini qondirilish darajasi, ularning xossa xususiyatlari, tashqi ko’rinishi,
ishlatilishining qulayligiga aytiladi. Sifatni shakllantiruvchi elementlar sifat
ko’rsatkichlari deyiladi va turlicha usullar yordamida aniqlanadi.
Mahsulotning texnikaviy tavsifi orqali aniqlanuvchi tovarlar yaroq-liligining asosiy
elementlari konstruktsiya sifati deyiladi. Konstruktsiya sifatini takomilashtirilishi
bilan uning qiymati ham ortadi.
1.-rasm. Konstruktsiya sifati
1-rasmda konstruktsiya sifatining uning bahosi va tannarxiga bog’liqligi
ko’rsatilgan. Grafikning tannarx va baho egri chiziqlarining kesishuv nuqtalari Q1
va Q2
bilan ajratilgan qismi rentabellikni ifodalaydi. Baho va tannarx egri chiziqlari
orasidagi eng katta masofani belgilovchi Q0 nuqtasi eng yuqori foydani
7

ta’minlovchi konstruktsiya sifatini ifodalaydi. Raqobatlashuvchi mahsulotlar
mavjud bo’lgan sharoitda korxona mahsulotini
realizatsiya qilishda iqtisodiy strategiya va taktikaning turli variantlaridan eng
muqbilini tanlashi kerak. Bunda sarf-harajatlar ortiqroq bo’lsada yuqori sifatni
ta’minlovchi Q3 konstruktsiya sifatida yoki tannarxning pasaytirilishiga asoslangan
Q4 konstruktsiya sifatida to’xtash mumkin. Odatda, ishlab chiqarishdagi sarf-
harajatlarning umumiy miqdori asosiy ishlab chiqarish sarf-harajatlari hamda
nazoratga va yaroqsiz, defekt mahsulotlarni ishlab chiqarishga ketgan harajatlardan
iborat bo’ladi. Nazorat qanchalik aniq, asosli o’tkazilsa, defekt mahsulotlar ishlab
chiqarish hisobiga yo’qotishlar shunchalik qisqaradi, nazoratsarf-harajatlari ortadi.
Sifat — bu mahsulot yoki xizmatning belgilangan talablar va standartlarga
muvofiqligini ifodalovchi tushuncha. Sifat, shuningdek, iste'molchilarning kutishlari
va ehtiyojlariga javob berish darajasini ham aks ettiradi. Sifat tushunchasi ko‘plab
omillarni o‘z ichiga oladi, jumladan:
1. Mahsulotning xususiyatlari: Mahsulotning texnik va funksional xususiyatlari,
uning ishlash samaradorligi, ishonchliligi va xavfsizligi.
2. Iste'molchi ehtiyojlari: Mahsulot yoki xizmatning iste'molchilarning kutishlariga
mos kelishi, ya'ni foydalanuvchilarning talab va istaklarini qondirishi.
8

3. Standartlarga muvofiqlik: Mahsulot yoki xizmatning xalqaro yoki milliy
standartlarga, shuningdek, sanoat talablariga mos kelishi.
Sifatning korxonadagi ahamiyati
Sifat korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun muhim omil hisoblanadi.
Quyida sifatning korxonadagi ahamiyatini ko‘rsatadigan asosiy jihatlar keltirilgan:
Iste'molchilar ishonchini oshirish: Sifatli mahsulotlar va xizmatlar
iste'molchilarning ishonchini qozonadi. Bu esa brend obro‘sini oshiradi va mijozlar
sadoqatini ta'minlaydi. Raqobatbardoshlik: Raqobat kuchaygan bozor sharoitida
sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish korxonaning raqobatbardoshligini oshiradi.
Sifatli mahsulotlar iste'molchilar tomonidan ko‘proq tanlanadi va bu korxonaning
bozor ulushini kengaytiradi. Iqtisodiy samaradorlik: Sifatni nazorat qilish va
yaxshilash jarayonlari xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. Sifatli mahsulotlar
kamroq qayta ishlash va tuzatish talab qiladi, bu esa ishlab chiqarish jarayonini
samarali qiladi. Xodimlar motivatsiyasi: Sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish
jarayonida xodimlar o‘z ishlariga ko‘proq mas'uliyat bilan yondashadilar. Bu esa
ularning motivatsiyasini oshiradi va ish samaradorligini yaxshilaydi.
5. Qonunchilik va standartlarga muvofiqlik: Sifatni ta'minlash va nazorat qilish
xalqaro va milliy standartlarga muvofiqlikni ta'minlaydi. Bu, o‘z navbatida,
korxonaning qonuniy faoliyat yuritishini ta'minlaydi va jamoatchilik oldida
obro‘sini oshiradi.
6. Doimiy yaxshilanish: Sifatni nazorat qilish jarayoni doimiy ravishda mahsulot va
xizmatlarni yaxshilashga qaratilgan. Bu jarayon korxonaning innovatsion
rivojlanishiga va yangi texnologiyalarni joriy etishga yordam beradi.
Sifat tushunchasini anglab yetish va undan iste`molchi yoki ishlab chiqaruvchi
sifatida samarali foydalanish unga berilgan ta`riflarni diqqat bilan o`rganishni talab
qiladi. CHunki, sifatga berilgan ta`riflar ko`p va xilma-xil bo`lib, vaqt o`tishi bilan
ular o`zgarib boradi. Ayniqsa, sifatga bo`lgan iste`molchilarning dunyoqarashi
mahsulotlar takomillashib borgan sari o`zgarishda davom etmoqda.
9

Mahsulot sifati deb, mana shu mahsulotga nisbatan qo`yilgan xalq ehtiyoji
talablarini qondirilish darajasi, ularning xossa xususiyatlari, tashqi ko`rinishi,
ishlatilishining qulayligiga aytiladi.
Sifat ko`plab tasodif, maxalliy va sub`ektiv omillar ta`sirida aniqlanadi. Bu
omillarni sifat darajasiga ta`sirini yo`qotish uchun sifatni boshqarish tizimi kerak.
Sifatni boshqarish quyidagi tushunchalar bilan bog`liq: tizim, muxit, maqsad,
dastur va boshqalar.
Tizim boshqaruvchi va boshqariluvchiga farqlanadi. Boshqariluvchi tizim
korxonalarni (firma va boshqalar) boshqarish har xil darajalari bilan ko`rsatilgan.
Boshqaruvchi tizim sifat menejmentini yaratadi va ta`minlaydi. Zamonaviy
adabiyotlarda va amaliyotda quyidagi sifat menejmenti kontseptsiyalari qo`llaniladi:
● sifat tizimi;
● sifatni boshqarishga asoslangan menejment tizimi;
● sifatni umumiy boshqarish;
● sifatni ta`minlash;
● sifatni boshqarish;
● sifatni statistik nazorati;
● sifatni ta`minlash tizimi;
● mahsulot kafolati;
● umumiy ishlab chiqarish menejmenti;
● ilg`or ishlab chiqarish tajribasi;
● ishlab chiqarish resurslarini boshqarish tizimi;
● “biz uylamoqdamiz” tizimi
● “ma`lum shaxslarning uylanishi”;
● tashqi muxitni saqlash sohasida sifatning umumiy menejmenti;
● ishlab chiqarishni umumiy ta`minlash;
● jarayonlarni integrallangan menejmenti;
● sifat va ishlab chiqarishni to`la (umumiy, total) boshqarish;
10

● sifatning integrallangan menejmenti;
● to`xtovsiz yaxshilanishlarni kiritish tizimi;
● sifatni to`la qayta shakllash;
● sifat tizimining menejmenti.
1.2 Sifat menejmenti tizimida nazorat jarayonlarining o‘rni ISO standartlari
doirasida mahsulot sifatini nazoratining ahamiyati.
Sifat menejmenti tizimi (SMT) mahsulot va xizmatlarning sifatini boshqarish va
nazorat qilishga qaratilgan metodologiya va jarayonlar to‘plamidir. Ushbu tizim
ISO standartlari doirasida keng qo‘llaniladi va nazorat jarayonlari uning asosiy
komponentlaridan biridir. Nazorat jarayonlarining o‘rni va ahamiyati quyidagi
jihatlarda namoyon bo‘ladi:
1. Mahsulot sifatini ta'minlash: Nazorat jarayonlari mahsulotning belgilangan
talablar va standartlarga muvofiqligini ta'minlaydi. Bu jarayonlar orqali sifatni
doimiy ravishda nazorat qilish va mahsulot sifatini oshirish imkoniyati yaratiladi.
2. Muammolarni erta aniqlash: Nazorat jarayonlari orqali muammolar va
kamchiliklar erta aniqlanadi, bu esa ularni chiqarilishidan oldin bartaraf etish
imkonini beradi. Bu jarayonlarning samaradorligi sifatni yaxshilash va xarajatlarni
kamaytirish uchun zarur.
3. Statistik nazorat: Sifat menejmenti tizimi doirasida statistik jarayon nazorati
(SPC) metodlari keng qo‘llaniladi. Bu metodlar yordamida jarayonlarning
samaradorligini tahlil qilish va nazorat qilish mumkin, bu esa sifatni davomiy
ravishda yaxshilashga xizmat qiladi. ISO standartlari va mahsulot sifatini
nazoratining ahamiyat. ISO (Xalqaro standartlashgan tashkilot) standartlari sifat
menejmenti tizimiga asos bo‘lib xizmat qiladi va ularni joriy etish va amalga
oshirish jarayonida muhim ahamiyatga ega. ISO 9001 - bu sifat menejmenti
tizimlarini yaratish va boshqarish bo‘yicha xalqaro standartdir. U ishlab chiqarish
va xizmat ko‘rsatish sohasidagi kompaniyalarni sifatni ta'minlashga, jarayonlarni
11

optimallashtirishga va mijozlar talablariga mos kelishga undaydi. ISO standartlari
doirasida mahsulot sifatini nazoratining ahamiyati quyidagi jihatlardan iborat:
1. Xalqaro mohiyat: ISO standartlari xalqaro miqyosda qabul qilingan бўлиб, bu
korxonalarga global bozorlar bilan raqobatlashish imkonini beradi. Mahsulotning
xalqaro standartlarga muvofiq bo‘lishi iste'molchilarning ishonchini oshirishga
yordam beradi.
2. Me’yoriy va qonuniy talablarga moslik: ISO standartlarini qo‘llash orqali ishlab
chiqaruvchi kompaniyalar mahsulot sifatini nazorat qilish va qonuniy talablarni
bajarish bo‘yicha yuqori darajada tayyorlanadi. Bu ularning faoliyatini qonunchilik
doirasida olib borishlariga yordam beradi.
3. Doimiy yaxshilanish: ISO standartlari doimiy yaxshilanish tamoyiliga
asoslangan. Ular sifatni boshqarish jarayonini yaxshilash va o‘zgartirishga doimo
tayyormasini talab qiladi, bu esa korxonalarga yuqori sifatli mahsulotlar ishlab
chiqarishga yordam beradi.
4. Mijozlar bilan munosabatlar: ISO standartlari ichida mijozlarning talablariga
javob berish, mijozlarning fikrlarini hisobga olish va ularni qondirish tamoyili
mavjud. Bu esa korxonaning mijozlar bilan mustahkam aloqalar o‘rnatishiga
yordam beradi.
ISO (Xalqaro standartlashgan tashkilot) standartlari mahsulot va xizmatlarning
sifatini ta'minlash, nazorat qilish va yaxshilashga qaratilgan xalqaro qoidalar va
me'yorlardir. Ushbu standartlar korxonalar va tashkilotlar uchun sifat menejmenti
tizimlarini yaratishda asosiy yo‘riqnomalar sifatida xizmat qiladi. ISO standartlari
doirasida mahsulot sifatini nazorat qilishning ahamiyati quyidagi jihatlarda
namoyon bo‘ladi:
Sifatni ta'minlash ISO standartlari mahsulot va xizmatlarning belgilangan sifat
talablariga muvofiqligini ta'minlashga yordam beradi. Bu standartlar orqali ishlab
chiqaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilar o‘z mahsulotlarining sifatini nazorat qilish
va uni doimiy ravishda yaxshilash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
12

Iste'molchilar ishonchini oshirish ISO standartlariga muvofiq ishlab chiqarilgan
mahsulotlar iste'molchilar tomonidan ishonchli deb hisoblanadi. Mahsulot sifatini
nazorat qilish orqali iste'molchilar o‘z ehtiyojlarini qondirishda yuqori sifatli
mahsulotlarga ega bo‘lishadi, bu esa brend obro‘sini oshiradi.
Raqobatbardoshlikni oshirish ISO standartlari doirasida sifat nazorati korxonalarga
raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. Sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish
orqali korxonalar bozor ulushini kengaytirishlari va raqobatchilaridan ajralib
turishlari mumkin.
Xalqaro miqyosda tan olish ISO standartlari xalqaro miqyosda qabul qilingan
bo‘lib, ularni qo‘llash korxonalarni global bozorlar bilan raqobatlashishga
tayyorlaydi. Mahsulotlar xalqaro standartlarga muvofiq bo‘lganda, ular boshqa
mamlakatlarda ham qabul qilinishi osonlashadi.
Doimiy yaxshilanish ISO standartlari doimiy yaxshilanish tamoyiliga asoslangan.
Ular korxonalarga sifatni nazorat qilish jarayonlarini doimiy ravishda tahlil qilish va
takomillashtirishga undaydi. Bu jarayonlar orqali korxonalar o‘z mahsulot va
xizmatlarini yanada sifatli va samarali qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Iqtisodiy samaradorlik
Sifat nazorati jarayonlari xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. Sifatli
mahsulotlar kamroq qayta ishlash va tuzatish talab qiladi, bu esa ishlab chiqarish
jarayonini samarali qiladi. Natijada, korxonalar o‘z foydasini oshirishlari mumkin.
Qonunchilik va me'yoriy talablar
ISO standartlari ko‘pincha milliy va xalqaro qonunchilik va me'yoriy talablar bilan
bog‘liq. Ularni qo‘llash orqali korxonalar qonuniy talablarni bajarish va
jamoatchilik oldida obro‘sini oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
13

II BOB: KORXONADA MAHSULOT SIFATI NAZORATI
USULLARI VA AMALIYOTI (KORXONA MISOLIDA)
Mahsulot sifatini nazorat qilish ikki bosqichda amalga oshiriladi: haqiqatda
mahsulotning holati to`g`risida ma`lumotlar olish (uning miqdoriy va sifat belgilari
to`g`risida), olingan ma`lumotlarni oldindan o`rnatilgan texnik shartlar bilan
taqqoslash, ya`ni ikkilamchi ma`lumotlarni olish. Haqiqatdagi ko`rsatkich, normativ
shartlarga mos kelmagan hollarda nazorat ob`ektiga normativ shartlardan
chekkalanishni yo`qotish maqsadida boshqaruv ta`sirini amalga oshiriladi.
Boshqarilayotgan ob`ekt to`g`risida ma`lumotlar to`plash maqsadida sifatni nazorat
qilishning zaruriyligi GOST 15467-79 da “Mahsulot sifatini boshqarish –
mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash, ishlab chiqarish, ekspluatatsiya yoki
iste`mol sohasida mahsulot sifatini muntazam nazorat qilish va sifatga ta`sir
qiluvchi omillarni maqsadga yo`naltirilgan ravishda boshqarish orqali zaruriy sifat
darajasini o`rnatish, ta`minlash va saqlab turishdan iboratdir” deb ko`rsatilgan.
Nazoratning asosiy tushunchalari GOST 16.501-81 da ko`rsatib o`tilgan. Nazorat
turlarining klassifikatsiyasi 5.6.1-rasmda keltirilgan. Sifat muammosining
14

murakkabligi korxonada mahsulot sifatini boshqarishga kompleks yondoshishni
talab qiladi.
3-
rasim Mahsulot sifatini nazorat qilishning klassifikatsiyasi.
15

4-rasm. Sifatni boshqarish xizmatlarining funktsiyalari.
Sifat nazorat qilish - har qanday bir majburiy qismi ishlab chiqarish jarayonida, bir
nikoh yoki nuqsonlarni aniqlash qaratilgan tayyor mahsulotlar va uning ishlab
chiqarish sinov jarayoni. sifat nazorati texnikasi test materiallari va xom ashyo bilan
boshlangan va tayyor mahsulot xususiyatlari muvofiqligini nazorat bilan
tugaydigan, ishlab chiqarish barcha bosqichlarida foydalaniladi. Bunday jarayon
tayyor individual qismlari mahsulotni sinovdan o'z ichiga oladi.
Muayyan korxona ichidagi tekshiring Markaziy xizmat sifat kafolati amalga
oshiriladi. Bu nazorat vazifalari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
- rivojlanishi sifat ko'rsatkichlari , har bir mahsulot uchun;
- sifat nazorati va sinov protseduralari qabul usullari;
- da'volar batafsil tahlil qilish;
- uning bartaraf etish uchun nikoh va chora-tadbirlar mumkin bo'lgan sabablar
aniqlash.
16

Bu tartib amalga oshirish kerak juda muhim mahsulot sifat ko'rsatkichlarini,
vositalari va sinov uchun tekshirish uskunalar usullari, da'volar, nuqsonlarining
mumkin bo'lgan sabablar tahlil natijalari.
Ayni paytda, tekshirish uchun ko'p yo'llari bor. mahsulot sifati nazorati uchun
statistik usullarini ko'rib chiqamiz.
statistik nazorat usuli asosiy maqsadi mahsulot sifatini har qanday tasodifiy
o'zgarish bartaraf bo'ladi. Bunday o'zgarishlar o'rnatilgan va ko'tarilishi kerak xos
sabablar, sabab bo'lishi mumkin.
zarur bo'lsa, Tanlab tekshirish, mahsulot sifati bo'yicha qaror qabul ishlatiladi.
Klaster olingan ma'lum miqdordagi sinov natijalari bo'yicha katta partiyasini olib,
bu odatda bo'ladi. nazorat, bu usullarning ko'pchiligi etkazib beruvchilardan
qismlarga yoki mahsulotlar qabul amalga oshiriladi. Ular nazorat moddiy
xarajatlarni kamaytirish va mahsulot ajralish kerak tekshirish qachon ishlatiladi
mumkin.
Sifat nazorat qilish usullari, shuningdek, ishlab chiqarish va xizmat ishlatiladigan
texnologik jarayonining ko'rib o'z ichiga oladi. Ushbu nazorat beqaror sifati bilan
bog'liq mahsulot ozod bilan bog'liq muammolar aniqlash uchun hisoblanadi. Bu esa
ishlab chiqarish jarayonida aniqlik kiritiladi.
Tur va boshqa sifat nazorati usullari:
1. Gistogramma usuli - axborot ishlab chiqarishda foydalanish uchun mo'ljallangan
qayta ishlash, shuningdek, jarayonning imkoniyatlarni kashf qilish uchun samarali
vositasi.
ishonchli ma'lumotlarga asoslangan
2. delaminasyon usuli. Bu muayyan ma'lumotlar olish uchun va nedensel
munosabatlarni o'rnatish uchun ishlatiladi.
3. nazorat chartlarining usuli. Bunday nazorat ro'yxatlari vaqt jarayonida ustidan
ko'rsatkichlar o'zgarishlarni aks ettiradi. Ular quyi va yuqori chegarasi doirasida
yotadi majburiy tarqatish turlarini, unutmang. Bu usul u jarayoni bilan alohida
17

ko'rsatkich bo'yicha parametrlarini uzoqlasha boshladi juda tez kuzatib beradi.
maqsadi - amalga oshiruvchi profilaktika chora-tadbirlarini va tayyor mahsulot
nikohni oldini olish uchun.
Yuqorida aytib o'tilganidek, bu sifat nazoratini amalga oshirish uchun zarur bo'lsa,
nazorat ro'yxatlari ishlab chiqarish jarayonida bo'lgan ishlatiladi. Barcha jarayoni
haqida ma'lumot ularda saqlanadi. yozilgan variantlari har xil bo'lishi mumkin.
Bunday mahsulotlar tanlash, uning ishlab chiqarish turi va maqsadi bilan bog'liq.
Shunday qilib, mahsulot sifatini nazorat qilish usullari nashrning maqsadi -
muammolarni aniqlash, ishlab chiqarishni qanday bosqichi nazoratdan chiqib ketdi-
da aniqlash va nuqson va xato jarayonini bartaraf qilish uchun zarur bo'lgan chora-
tadbirlar.
«Mahsulot sifati nazorati» fanidan kurs ishini bajarishdan asosiy maqsad
talabalarning kurs boyicha olgan nazariy bilimlar va tushunchalarini
mustahkamlashdan iborat. Kurs ishini bajarish davomida talaba sifatni
boshqarishning asosiy vazifalaridan biri bolgan mahsulotlarni sifatini nazorat qilish
va baholash usullarini tahlil qilish hamda sanot mahsulotlarini sinflash,
mahsulotlarning korsatkichlari va uning sifatiga ta’sir etuvchi omillar hamda
korxonada tеxnikaviy nazorat ishlarini tashkillashtirish, shuningdеk, mahsulot
ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish kabi konikmalarni hosil qilish zarur.
«Mahsulot sifati nazorati» fanidan kurs ishini bajarishdan asosiy maqsad
talabalarning kurs boyicha olgan nazariy bilimlar va tushunchalarini
mustahkamlashdan iborat. Kurs ishini bajarish davomida talaba sifatni
boshqarishning asosiy vazifalaridan biri bolgan mahsulotlarni sifatini nazorat qilish
va baholash usullarini tahlil qilish hamda sanot mahsulotlarini sinflash,
mahsulotlarning korsatkichlari va uning sifatiga ta’sir etuvchi omillar hamda
korxonada tеxnikaviy nazorat ishlarini tashkillashtirish, shuningdеk, mahsulot
ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish kabi konikmalarni hosil qilish zarur.
Korxonada mahsulot sifatini nazorat qilishni tashkil etish
18

Ko'pgina mahalliy korxonalarning ishlash amaliyotida mahsulot sifatini boshqarish
funktsiyalari an'anaviy ravishda texnik bo'limlar (SNTB), ishonchlilik,
standartlashtirish, metrologiya xizmatlari, texnik sifat nazorati xizmatlari
(bo'limlari) kabi bo'limlar to'plamiga yuklangan. , va hokazo. Sifat menejmenti bilan
bog'liq protseduralarning bir qismi , ba'zi korxona xizmatlari tomonidan mustaqil
amalga oshirishga topshiriladi. Xususan, ishlab chiqarishni tayyorlash jarayonida
standartlar, texnik shartlar, ko'rsatmalar va boshqa me'yoriy-texnik hujjatlardan
to'g'ri foydalanish ustidan nazorat ko'p hollarda standart nazorat xizmati tomonidan
amalga oshiriladi; bundan tashqari, texnik hujjatlarning sifati bosh konstruktor, bosh
texnolog, bosh metallurg va boshqa xizmatlar bo‘limlarida bevosita ijrochilar va
barcha darajadagi rahbarlar tomonidan nazorat qilinadi. Ko'pgina mahalliy
korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar sifatini nazorat qilish va boshqarish
sohasidagi asosiy boshqaruv funktsiyalari texnik nazorat bo'limlariga (SNB)
yuklangan.
SNB oldida turgan asosiy vazifalar standartlar, texnik shartlar, ma'lumotnomalar,
texnik hujjatlar, shartnoma shartlari talablariga javob bermaydigan mahsulotlarning
chiqarilishining oldini olish, shuningdek, ishlab chiqarish intizomini mustahkamlash
va barcha ishlab chiqarish bo'g'inlarining javobgarligini oshirishdan iborat.
mahsulotlar sifati. Korxona mahsulotlari faqat Sifat nazorati bo‘limi tomonidan
qabul qilingandan keyingina iste’molchilarga sotilishi mumkin, uning natijalari
ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini tasdiqlovchi tegishli hujjat (sertifikat) bilan
rasmiylashtiriladi. Belgilangan vazifalarga muvofiq korxonalarning SNB quyidagi
funktsiyalarni bajaradi:
1) mahsulot sifatini ta'minlash usullarini rejalashtirish va ishlab chiqish;
2) sifat nazorati;
3) sifatni oshirishni rag'batlantirish.
Sifatni ta'minlash usullarini rejalashtirish va ishlab chiqish quyidagi asosiy kichik
funktsiyalarni o'z ichiga oladi:
19

1) alohida mahsulotlarning sifat darajasini rejalashtirish, nazorat qilish
texnologiyalari va texnik nazoratni rejalashtirish;
2) sifat ma'lumotlarini to'plash, sifatni ta'minlash uchun rejalashtirilgan xarajatlarni
aniqlash, ma'lumotlarni qayta ishlash va ishlab chiqarish va foydalanishdan
keladigan sifat ma'lumotlarini tahlil qilish;
3) sifat nazorati natijalarining qiyoslanishi va ishonchliligini ta'minlovchi nazorat
usullarini ishlab chiqish;
4) mahsulot sifati uchun texnik shartlar va standartlarni ishlab chiqish (texnik
bo'limlar bilan birgalikda).
Sifat nazorati quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1) korxona omborlariga tashqi etkazib beruvchilardan etkazib beriladigan xom
ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi
qismlar, asboblarning kiruvchi sifatini nazorat qilish;
2) ishlab chiqarishning belgilangan texnologik rejimlarga rioya etilishini
bosqichma-bosqich nazorat qilish, mahsulotlarni operativ qabul qilish (faqat maxsus
sharoitlarda amalga oshiriladi);
3) asbob-uskunalar, mashinalar, kesish va o'lchash asboblari, asbob-uskunalar,
nozik o'lchash asboblari, matritsalar, sinov uskunalari va tortish moslamalari
modellari, yangi va foydalanishdagi qurilmalar va boshqa tekshiruvlar holatini
tizimli nazorat qilish;
4) modellar va prototiplarni nazorat qilish;5) tayyor mahsulotlarni nazorat qilish
(qismlar, kichik yig'ish birliklari, to'plamlar, yig'ilishlar, bloklar, to'liq mahsulotlar).
Sifatni yaxshilashni rag'batlantirish quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1) mahsulot sifatini ta'minlash sohasida rag'batlantirish usullari va vositalarini aks
ettiruvchi hujjatlarni ishlab chiqish;
2) ish sifati uchun korxona xodimlariga mukofot to'lash to'g'risidagi qoidalarni
ishlab chiqish (mehnat va ish haqini tashkil etish bo'limi bilan birgalikda);
3) malaka oshirish va malaka oshirish.
20

SNBni bevosita korxona rahbariga bo'ysunadigan bo'lim boshlig'i boshqaradi.
Sifatni nazorat qilish boshqarmasi boshlig'i takroriy nuqsonlari bo'lgan
mahsulotlarni qabul qilish nazoratini ularga sabab bo'lgan sabablar bartaraf
etilgunga qadar to'xtatishga, belgilangan talablarga javob bermaydigan xom ashyo,
materiallar, butlovchi qismlar va asboblardan foydalanishni taqiqlash huquqiga ega.
yangi mahsulotlar ishlab chiqarish. Nikoh tuzilgan taqdirda, sifat nazorati bo'limi
boshlig'i mahsulot nuqsonlari sabablarini bartaraf etish bo'yicha korxona
bo'linmalari va mansabdor shaxslariga majburiy talablarni qo'yish va rahbariyatga
mansabdor shaxslar va ishchilarni aybdor bo'lgan xodimlarni javobgarlikka tortish
bo'yicha takliflar kiritish huquqiga ega. nuqsonli mahsulotlar ishlab chiqarish. U
sifatsiz yoki standart va texnik shartlarga javob bermaydigan mahsulotlar ishlab
chiqarilishi uchun korxona direktori va bosh muhandisi bilan birga javobgar bo‘ladi.
Korxonalarning sifat nazorati bo’limi tarkibi va shtatlari
Korxonalarning SNB tarkibi va shtatlari o'ziga xos ishlab chiqarish xususiyatlarini
hisobga olgan holda tipik tuzilma asosida ishlab chiqiladi. Qoidaga ko‘ra,
boshqarma tarkibida quyidagi bo‘limlar tashkil etiladi:
1) asosiy va yordamchi sexlarda hududiy joylashgan texnik nazorat byurosi;
2) materiallar va butlovchi qismlarning kirish nazoratini ta'minlaydigan tashqi qabul
qilish byurosi;
3) tayyor mahsulotni yakuniy nazorat qilish va sinovdan o'tkazish byurosi;
4) nuqsonlar va da'volarni tahlil qilish va ro'yxatga olish byurosi;
5) markaziy - o'lchov laboratoriyasi va uni nazorat qilish - asbob va jihozlarning,
shu jumladan sifat nazoratida foydalaniladiganlarning holatini nazorat qiluvchi
nazorat punktlari;
6) mahsulot sifatini tekshirish nazoratini va texnologik intizomga muvofiqligini
maqsadli tekshirishni amalga oshiradigan inspeksiya guruhi;
7) eksportni nazorat qilish bo'linmalari;
21

8) rangli va qimmatbaho metallar parchalari va chiqindilari sifatini nazorat qilish
bo'limlari.
O'z faoliyatida korxona SNB metrologiya bo'limi bilan chambarchas bog'liq;
standartlashtirish bo‘limlari, bosh texnolog, bosh metallurg, bosh konstruktor;
ishonchlilik bo'limi; kafolat xizmati bo'limi yoki ustaxonasi va boshqalar.
Ko'pgina mahalliy korxonalarda mahsulot sifatini ta'minlash bo'yicha ishlarni
umumiy boshqarish funktsiyalari bosh muhandisga yuklangan. Unga boshqaruv
qarorlari variantlarini ishlab chiqish va tahlil qilish uchun sifat bo'yicha
ixtisoslashtirilgan doimiy komissiyani (PDKK) jalb qilish huquqi beriladi, uning
tarkibiga korxonaning asosiy mutaxassislari, shu jumladan SNB boshlig'i kiradi.
PDKK qarorlarining bajarilishini nazorat qilish, kamchiliklarni tahlil qilish va
hisobga olish bo'yicha ma'lumotlarni qayta ishlash, shuningdek, yirik va o'rta
korxonalarda mehnat sifati ko'rsatkichlarini hisoblash sifat menejmenti tizimining
kompyuter markazlari mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladi. .Ishlab chiqarish
jarayonining ajralmas qismi bo'lgan texnik nazorat tizimi (nazorat qilish ob'ektlari,
boshqaruv operatsiyalari, ularning ketma-ketligi, texnik jihozlari, rejimlari, usullari,
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalari) ishlab chiqarish texnologiyasini
loyihalash bilan bir vaqtda ishlab chiqiladi. korxona bosh texnologi xizmati yoki
tegishli loyiha-texnologik tashkilotlar tomonidan texnik nazorat bo'limi (TCD)
ishtirokida texnik qurilmalar.
Sifat nazorati bo‘limining asosiy vazifalari korxonalar tomonidan standartlar, texnik
shartlar, tasdiqlangan namunalar (standartlar), konstruktorlik-texnologik hujjatlar,
yetkazib berish shartlari va shartnomalari talablariga javob bermaydigan
mahsulotlarning chiqarilishiga (etkazib berilishiga) yo‘l qo‘ymaslikdan iborat.
ishlab chiqarish intizomini mustahkamlash va ishlab chiqarishning barcha
bosqichlarida mahsulot sifati uchun mas'uliyatni oshirish kabi.
SNB vazifalariga muvofiq quyidagi funktsiyalarni amalga oshiradi: kadrlarni
tanlash va joylashtirish, tayyorlash va malakasini oshirish; texnik nazoratning
barcha turlari samaradorligini tahlil qilish; mahsulot sifatini nazorat qilish va
22

baholashning progressiv usullarini joriy etish; kirish nazorati; korxona tomonidan
ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ekspluatatsion xususiyatlari bo'yicha statistik
ma'lumotlarni tahlil qilish va umumlashtirish; mahsulotlarda aniqlangan loyiha va
ishlab chiqarish kamchiliklarini bartaraf etish hamda nuqsonlarning oldini olish
bo‘yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi va samaradorligini nazorat qilish;
mahsulotlarni tayyorlash va sertifikatlashda ishtirok etish; ishlab chiqarilayotgan
mahsulot sifatini oshirishga qaratilgan takliflar ishlab chiqish; me'yoriy hujjatlarni
takomillashtirishda ishtirok etish.
Ishlab chiqarilgan mahsulotlar sifatini nazorat qilish SNB tomonidan quyidagi
asosiy yo'nalishlarda amalga oshiriladi: texnik hujjatlar va texnologik jarayonlarni
nazorat qilish, olingan mahsulotlarning ishonchliligini ta'minlash, meliorativ ishlar,
o'lchov vositalaridan foydalanish, metrologik qabul qilish qoidalariga rioya qilish.
Ushbu sohada o'rnatilgan nazoratning asosiy turlari, atamalar va ta'riflarni ko'rib
chiqing (GOST 16504-81).
Texnik nazorat - bu mahsulot yoki jarayonning sifati bog'liq bo'lgan, belgilangan
talablarga muvofiqligini tekshirish. Mahsulotni ishlab chiqish bosqichida texnik
nazorat prototipning ESKDda belgilangan texnik topshiriqlarga, texnik hujjatlarga,
loyihalash qoidalariga muvofiqligini tekshirishdan iborat; ishlab chiqarish
bosqichida u sifati, to'liqligi, qadoqlanishi, markalanishi, taqdim etilgan mahsulot
miqdori, ishlab chiqarish jarayonlarining borishini qamrab oladi; foydalanish
bosqichida ekspluatatsiya va ta'mirlash hujjatlari talablariga muvofiqligini
tekshirishdan iborat.
Texnik nazorat uchta asosiy bosqichni o'z ichiga oladi:
* nazorat ob'ektining haqiqiy holati, uning boshqariladigan belgilari va
ko'rsatkichlari to'g'risida birlamchi ma'lumotlarni olish;
* ikkilamchi ma'lumotni olish - birlamchi ma'lumotlarni rejalashtirilgan mezonlar,
me'yorlar va talablar bilan taqqoslash yo'li bilan belgilangan parametrlardan chetga
chiqish;
23

* nazorat qilinadigan ob'ekt bo'yicha tegishli nazorat harakatlarini ishlab chiqish
uchun ma'lumot tayyorlash.
Boshqariladigan atribut - bu nazorat qilinadigan ob'ekt xususiyatlarining miqdoriy
yoki sifat tavsifi. Nazoratni tashkil etish predmeti sifatida berilgan sifat darajasidagi
mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlashga qaratilgan tashkiliy-texnik tadbirlar
majmuasi hisoblanadi.
Nazorat usuli - bu nazoratni amalga oshirishning muayyan tamoyillarini qo'llash
qoidalari to'plami. Boshqarish usuli asosiy fizik, kimyoviy, biologik va boshqa
hodisalarni, shuningdek, nazorat ob'ektiga oid birlamchi ma'lumotlarni olib
tashlashda foydalaniladigan bog'liqliklarni (qonunlar, tamoyillar) o'z ichiga
oladi.Boshqaruv tizimi deganda tegishli hujjatlarda belgilangan qoidalarga muvofiq
ob'ekt bilan o'zaro ta'sir qiluvchi boshqaruv vositalari va ijrochilar to'plami
tushuniladi.
Nazorat vositalari - bu mahsulotlar (asboblar, moslamalar, asboblar, sinov
dastgohlari) va nazorat qilishda ishlatiladigan materiallar, masalan, reagentlar.
Korxonaning texnik nazorat bo’limi
Texnik nazorat turlari quyidagi asosiy xususiyatlarga ko'ra bo'linadi:
* nazorat ob'ektiga qarab - mahsulot xususiyatlarining miqdoriy va sifat
ko'rsatkichlarini, texnologik jarayonni (uning rejimlari, parametrlari,
xarakteristikalari, ESKD, ESTD, EI SCI talablariga muvofiqligini) nazorat qilish;
* mahsulotlarni yaratish va mavjud bo'lish bosqichlariga ko'ra - loyihalash
(konstruktorlik va texnologik hujjatlarni loyihalash jarayonini nazorat qilish), ishlab
chiqarish (ishlab chiqarish jarayoni va uning natijalarini nazorat qilish), operativ;
* jarayonning bosqichlariga ko'ra - kiritish (iste'molchi tomonidan amalga
oshiriladigan mahsulotlar sifatini nazorat qilish), operativ (ma'lum bir operatsiyani
bajarish paytida yoki tugaganidan keyin mahsulot yoki jarayonlarni nazorat qilish),
qabul qilish (tayyor mahsulotni nazorat qilish, natijalari bo'yicha uning yetkazib
berish yoki foydalanishga yaroqliligi to'g'risida qaror qabul qilinadi);
24

* qamrovning to'liqligi bo'yicha - uzluksiz (har bir ishlab chiqarish birligining
nazorati bir xil to'liqlik bilan amalga oshiriladi),
selektiv (partiya yoki mahsulot oqimidan namunalar yoki namunalarni nazorat
qilish);
* vaqt bo'yicha nazorat ob'ekti bilan bog'liq holda - o'zgaruvchan (tasodifiy
momentlarda boshqarish, belgilangan tartibda tanlangan), uzluksiz (nazorat, bunda
axborot oqimi uzluksiz sodir bo'ladi), davriy (ma'lumotlar belgilangan vaqt
oralig'ida keladi);
* iloji bo'lsa, mahsulotlardan keyingi foydalanish - buzg'unchi (nazorat ob'ekti
foydalanishga to'g'ri kelmaydi), buzilmaydigan (nazorat ob'ektining keyingi
foydalanish uchun yaroqliligini buzmagan holda);
* nazorat vositalaridan foydalanish darajasiga ko'ra - o'lchash, ro'yxatga olish,
organoleptik, nazorat namunasi bo'yicha (mahsulot sifati belgilarini nazorat
namunasi sifati belgilari bilan solishtirish orqali), texnik ko'rik agar kerak bo'lsa,
nomenklaturasi tegishli hujjatlar bilan belgilanadigan nazorat vositalarini jalb qilgan
holda hislar );
* nazorat samaradorligini tekshirish - tekshirish (ilgari amalga oshirilgan nazorat
samaradorligini tekshirish maqsadida maxsus vakolatli ijrochilar tomonidan amalga
oshiriladi);
* ijrochiga qarab - idoraviy nazorat (vazirlik yoki idora organlari tomonidan amalga
oshiriladi), davlat nazorati (maxsus davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi);
* texnik jihozlanish darajasiga qarab - qo'lda (qismlar, mahsulotlar sifatini
tekshirish uchun mexanizatsiyalanmagan boshqaruv vositalaridan foydalaniladi),
mexanizatsiyalashgan (mexanizatsiyalashgan boshqaruv vositalaridan foydalanish),
avtomatlashtirilgan (qisman odam ishtirokida amalga oshiriladi), avtomatik
(bevosita odamsiz) ishtirok etish), faol (texnologik jarayonning borishiga va ularni
boshqarish uchun ishlov berish rejimlariga bevosita ta'sir qiladi);
25

* tekshirilayotgan parametrlar turiga va sifat xususiyatlariga ko'ra - geometrik
parametrlar (chiziqli, burchak o'lchamlari, shakli va boshqalarni boshqarish), fizik
xususiyatlar (issiqlik o'tkazuvchanligi, elektr o'tkazuvchanligi, erish harorati va
boshqalar), mexanik xususiyatlar (qattiqlik, qattiqlik, plastiklik va boshqalar),
kimyoviy xususiyatlar (moddaning tarkibini kimyoviy tahlil qilish, turli muhitlarda
korroziyaga chidamlilik va boshqalar), metallografik tadqiqotlar (blankalar, yarim
tayyor mahsulotlar, qismlarning mikro va makro tuzilishini nazorat qilish) , maxsus
(qattiqlikni nazorat qilish, ichki nuqsonlarning yo'qligi), funktsional parametrlar
(qurilmalar, tizimlar, qurilmalarning turli sharoitlarda ishlashini nazorat qilish),
vizual ko'rinish kabi sifat atributlari.
2.1. Sifatni nazorat qilishning zamonaviy usullari . Sifat nazoratida statistik
usullar va ularning qo‘llanilishi
Korxonada mahsulot sifatini boshqarish jarayonida ko‘plab muammolar paydo
bo‘lishi mumkin. Bu o‘z navbatida, faoliyatning barcha bosqichlarida nazoratni
tizimli amalga oshirish, sifatni boshqarishning ilg’or uslublaridan foydalanish va
eng muhimi, bu jarayonni malakali kadrlar bilan to‘liq ta’minlanlashni talab etadi.
Sifatni boshqarish uslublari deganda, sifatni oshirish bo‘yicha biror bir maqsadga
erishishda boshqaruv ob’yektlari bilan birga boshqaruv jarayonlariga ham ta’sir
ko‘rsatish usullari va vositalari tushuniladi. Boshqaruv amaliyotida, sifatni
boshqarishning asosan quyidagi uslublaridan keng foydalaniladi: ma’muriy
(tashkily) uslub, statistik uslub, uhandislik-texnologik uslub, texnologik uslub,
iqtisodiy uslub, ijtimoiy-psixologik uslub, ekspert uslub. Mazkur uslublarning
mohiyatini qisqacha ko‘rib chiqamiz. 1. Sifatni boshqarishning ma’muriy (tashkiliy)
uslubidan sifatni oshirishga qaratilgan ko‘rsatmalar, qoidalar, buyruqlar va boshqa
normativ hujjatlardan foydalangan holda, sifat darajasini talab qilinadigan
26

ko‘rsatkichlarda ta’minlash maqsadida qo‘llaniladi. Sifatni boshqarishning
ma’muriy uslubi quyidagi usullarni o‘z ichiga oladi: tartibga solish (tashkiliy,
funksional, rasmiy va tarkibiy yondashuv asosida); standartlashtirish (turli
darajadagi maqom va standartlar asosida); me’yorlashtirish (sonli ko‘rsatkichlar
asosida, vaqtinchalik, nisbiy, raqamli qiymatlar bilan birga); ko‘rsatma
(tanishtirish, tushuntirish, maslahat, ogohlantirish asosida); ma’muriy ta’sir
ko‘rsatish (buyruqlar, farmoyishlar, qarorlar, ko‘rsatmalar berish, shuningdek,
profilaktika va tezkor ta’sir choralarini qo‘llash orqali nazorat qilish). 2. Sifatni
boshqarishning statistik uslubidan sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash, tahlil qilish va
izohlash zarur bo‘lganda foydalaniladi. Mazkur uslub boshqaruv amaliyotida sifatni
boshqarishning boshqa usullari bilan o‘zaro bog’liqlikda ishlaydi va uning asosini
quyidagi statistik ko‘rsatkichlar tashkil etadi: sifatni baholashning statistik
ko‘rsatkichlari. statistik tahlil. statistik qabul qilish nazorati. sifatni baholashning
statistik ko‘rsatkichlari 3. Sifatni boshqarishning muhandislik-texnologik uslubi
daganda, ishlab chiqarish jarayonlariga, jumladan, texnologiyalarni tanlashga
bevosita ta’sir qiluvchi usullar tushuniladi. Mazkur uslubdan foydalanilanish, ishlab
chiqarilayotgan mahsulotning sifati bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan texnologik
jarayonlarni bir necha turlarga bo‘lib olishni talab etiladi. Zamonaviy fan
vatexnologiya yutuqlari tufayli sifatni boshqarishning muhandislik va texnologik
uslublari texnologik jarayonlarni quyidagi turlarga ajratadi: Avtomatlashtirilgan;
Yarim avtomatlashtirilgan; Mexanizatsiyalashgan; Qo‘l mehnati. 4. Sifatni
boshqarishning texnologik uslubida nazorat sxemasini o‘z ichiga olgan grafik
ob’yektlardan foydalaniladi. Bu grafiklarda tartibga solish zonalarini ko‘rsatadigan
ixtisoslashtirilgan chiziqlar mavjud bo‘lib, shu bilan u oddiy grafiklardan farq
qiladi. Nazorat jadvallari texnologik jarayonni tartibga solish bilan birgalikda
mahsulot sifatini nazorat qilishda ham qo‘llaniladi. Odatda, ma’lum vaqt oralig’ida
amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayoni ustidan statistik nazorat
ko‘rsatkichlarini aniqlash sharoitida nazorat jadvalidan foydalanish o‘rinli bo‘ladi,
27

bu esa keyinchalik turli vaqt oralig’ida texnologik jarayonlarning holati, uning
egiluvchanlik darajasini qayd etishda to‘g’ri xulosalar chiqarishga yordam beradi. 5.
Sifatni boshqarishning iqtisodiy uslubida rahbariyat va xodimlar uchun shunday ish
sharoiti yaratish ko‘zda tutiladiki, unda mahsulot sifati eng kam deganda bir xil
darajada saqlanib qolishi kerak yoki albatta oshishi kerak bo‘ladi. Ya’ni, bu jarayon
faoliyatni moliyalashtirish, xodimlarni rag’batlantirish tizimini ishlab chiqish va
boshqalar orqali amalga oshiriladi. Sifatni boshqarishning iqtisodiy uslubi quyidagi
usullarni o‘z ichiga oladi: sifat menejmenti sohasida faoliyatni moliyalashtirish
usuli (ishlab chiqilgan innovatsiyalarni, yangi va modernizatsiya qilingan mahsulot
turlarini kreditlash jarayonlari); bo‘limda sifatni boshqarish bo‘yicha iqtisodiy
hisob-kitoblar usuli; iste’molchilarning talablariga javob beradigan tovarlar va
xizmatlarni taqdim etish bilan birga ishlab chiqarish jarayonlarini iqtisodiy
rag’batlantirish usuli;zamonaviy va yangi turdagi mahsulotlar va xizmatlarni
yaratish, shuningdek, xalqaro sifat menejmenti tizimi standartlari talablarni ishlab
chiqish uchun zarur bo‘lgan biznesni rejalashtirish usuli; mahsulot va xizmatlarning
sifat darajasi ko‘rsatkichlari asosida narx belgilash usuli; mahsulot, texnologiya va
asbob-uskunalarni yaratish va modernizatsiya qilish bilan birga sifat ko‘rsatkichlari
bo‘yicha iqtisodiy rag’batlantirish fondini, shu jumladan sifat ko‘rsatkichlari uchun
mukofot va rag’batlantirish fondlarini yaratish usullari; ishlab chiqarish tizimining
har bir xodimida uchraydigan mehnat sifati ko‘rsatkichlarini umumiy boshqaruv
tizimi bilan birgalikda hisobga oladigan mehnatga haq to‘lash va moddiy
rag’batlantirish tizimini qo‘llash usuli. 6. Sifatni boshqarishning ijtimoiy psixologik
ulubi sifat bo‘yicha maqsadga erishishda mehnat jamoasida yuzaga keladigan
ijtimoiy-psixologik jarayonlarni boshqarish usullarini tanlashga ta’sir qiluvchi
omillardan foydalanishga asoslangan. Bularga quyidagilar kiradi: ish faoliyati va
sifatni yaxshilash bo‘yicha har bir xodimning, shuningdek, butun jamoa va
bo‘limlarning o‘z-o‘zini nazorat qilish, tashabbuskorlik, mas’uliyatni oshirish
usullari. sifatni boshqarishda jamoada yuzaga keladigan nizolarni bartaraf etish va
ularni oldini olish, xodimlarni tanlash va jamoadagi psixologik muhitni yaxshilash
28

vositalarini optimallashtirish usullari. sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilash sharoitida
mehnat jarayoni ishtirokchilarining psixologik ko‘rsatkichlarini hisobga olish
usullari. sifatni boshqarishda ish jarayoniga xodimlarni jalb qilish vositalari. 7.
Sifatni boshqarishning ekspert uslubidan odatda, ko‘p sonli boshqaruv
muammolarini hal qilishda foydalaniladi. Ekspert usuli dastlab, texnik va ilmiy
sohalarda prognozlash bilan bog’liq vaziyatlarni hal qilish uchun ishlatilgan,
keyinchalik ular boshqa sohalarda, shu jumladan sifat menejmenti sohasida
hamqo‘llanila boshlandi. Ekspert usuli sifat menejmenti muammolarini hal qilish
yoki qarorlar qabul qilish yoki boshqa ilmiy, boshqaruv va texnik sohalarda
qo‘llanilishidan qa’tiy nazar, asosiy maqsadi ko‘rib chiqilayotgan masalalar
bo‘yicha ekspertlar tomonidan taqdim etiladigan fikr yoki mulohazalarning o‘rtacha
natijalarini aniqlashga qaratiladi. Sifat menejmentida qaror qabul qilish bo‘yicha
eng keng tarqalgan ekspert usullari sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
Reyting usuli (darajali usul). Ball usuli (to‘g’ridan-to‘g’ri baholash usuli).
Solishtirish usuli. Xulosa qilib aytganda, korxonada sifatni boshqarishning qaysi
uslubidan foydalanishdan qat’iy nazar, ularning asosiy vazifasi quyidagilarga
qaratiladi: - sifatni oshirish bo‘yicha maqsadlarni to‘g’ri belgilash; - maqsadga
erishishda resurslardan oqilona foydalanish; - mehnat jarayonida odamlar o‘rtasida
ijobiy munosabatlarni o‘rnatish va saqlash; - doimiy takomillashtirishni ta'minlash.
Sifatni boshqarishning yuqorida keltirilgan uslublarining mohiyatidan kelib chiqqan
holda, ularning aksariyati tashkilot xodimlariga bevosita ta’sir qilish uchun
mo‘ljallangan degan xulosaga kelish mumkin. Bu o‘z navbatida, sifat menejmenti
tizimida inson omiliga alohida o‘rin egallashini yana bir bor tasdiqlaydi
Sifat nazorati (quality control) — mahsulot yoki xizmatning sifat talablariga mos
kelishini ta'minlash uchun qo‘llaniladigan texnika va jarayonlar yig‘indisidir. Ushbu
jarayonda statistik usullardan foydalanish mahsulot sifatini boshqarish va
yaxshilashda asosiy vosita hisoblanadi.
Statistik usullarning mohiyati
29

Statistik usullar sifat nazorati jarayonlarida quyidagilar uchun ishlatiladi:
1. Jarayonning barqarorligini baholash.
2. Xatoliklarni aniqlash va tahlil qilish.
3. Jarayonni optimallashtirish va samaradorligini oshirish.
Statistik usullar yordamida ma'lumotlar tahlil qilinadi va jarayondagi o‘zgarishlarni
aniqlash uchun nazorat grafiklari va matematik hisob-kitoblar qo‘llaniladi.
Sifat nazoratida ishlatiladigan asosiy statistik usullar
1. Nazorat grafiklari (Control Charts):
Ishlab chiqarish jarayonining barqarorligini va sifat darajasini baholash uchun
ishlatiladi.
Ular o‘zgarishlar tasodifiymi yoki tizimli ekanligini aniqlashga yordam beradi.
Masalan: Shewhart nazorat grafiklari (X-bar, R-grafiklar).
2. Pareto tahlili:
Muammolarning asosiy sabablarini aniqlash uchun ishlatiladi.
Pareto printsipi asosida: muammolarning 80% sababini 20% omillar tashkil qiladi.
3. Ishlab chiqarish jarayonida o‘zgarishlarni tahlil qilish (Process Capability
Analysis):
Jarayonning me’yorga mos kelish darajasini aniqlash uchun foydalaniladi.
Masalan: Cp va Cpk ko‘rsatkichlari.
4. Muvofiqlikni sinovdan o‘tkazish (Acceptance Sampling):
Kichik namunalar yordamida katta hajmdagi mahsulotning sifatini baholash.
5. Chiziqli regressiya va korrelyatsiya tahlili:
O‘zgaruvchilar orasidagi bog‘liqlikni aniqlash va jarayonni bashorat qilish uchun
ishlatiladi.
6. Ishlab chiqarishdagi nosozliklarni tahlil qilish:
Nosozliklar chastotasi va sabablarini aniqlashga yordam beruvchi diagrammalar
(Fishbone diagram).
Sifat nazorati uchun statistik usullarni qo‘llash sohalari
Ishlab chiqarish:
30

Metallurgiya, kimyo sanoati, avtomobilsozlik va elektrotexnika sohalarida sifatni
nazorat qilish.
Farmatsevtika:
Dori vositalari sifatining barqarorligini ta’minlash.
Qishloq xo‘jaligi:
Hosildorlikni oshirish va resurslarni samarali ishlatish.
Xizmat ko‘rsatish sohasi:
Mijozlarning qoniqish darajasini baholash va xizmat sifatini yaxshilash.
Axborot texnologiyalari:
Dasturiy ta'minot sifatini boshqarish va nosozliklarni kamaytirish.
Afzalliklari
Jarayonni optimallashtirish.
Mahsulotlar sifati va ishonchliligini oshirish.
Xarajatlarni kamaytirish.
Mijozlarning qoniqish darajasini oshirish.
Statistik usullar sifat nazorati jarayonida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, samarali
boshqaruv va raqobatbardoshlikni ta'minlashga xizmat qiladi.

Jarayon nazorati va mahsulotni tekshirish texnologiyalari mahsulot sifatini
ta’minlash har qanday ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sohasida muhim
ahamiyatga ega. Ushbu jarayon sifatni boshqarish tizimlari, statistik usullar va
zamonaviy texnologiyalar yordamida amalga oshiriladi. Bu jarayonlar mahsulotni
ishlab chiqarishdan tortib, iste'molchiga yetkazib berishgacha bo‘lgan bosqichlarni
o‘z ichiga oladi.
Jarayon nazorati (Process Control)
31

Jarayon nazorati mahsulotni ishlab chiqarish bosqichlarida sifatni barqaror saqlash
va takomillashtirishni ta'minlashga qaratilgan. Bu nazorat jarayonni kuzatish,
aniqlangan muammolarni bartaraf etish va jarayonni optimallashtirishga asoslanadi.
Jarayon nazoratining asosiy maqsadlari:
1. Jarayonning sifat talablariga mos kelishini ta'minlash.
2. Xatoliklarni erta aniqlash va ularni oldini olish.
3. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va resurslarni tejash.
Asosiy usullar:
Statistik jarayon nazorati (SPC):
Jarayon barqarorligini kuzatish uchun nazorat grafiklari qo‘llaniladi (masalan, X-
bar va R-grafiklar).
Nosozliklar yoki o‘zgarishlar tizimli yoki tasodifiy ekanligini aniqlashga yordam
beradi.
Avtomatlashtirilgan nazorat tizimlari:
Senzorlar va monitoring dasturlari yordamida real vaqt rejimida jarayonni kuzatish.
Standart operatsion tartib-qoidalar (SOP):
Jarayonning bir xil va sifatli bajarilishini ta'minlash uchun ishlab chiqilgan
yo‘riqnomalar.
Mahsulotni tekshirish texnologiyalari (Product Inspection Technologies)
Mahsulotni tekshirish texnologiyalari ishlab chiqarilgan mahsulotning sifat talablari
va standartlarga mosligini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Ushbu texnologiyalar
mahsulotning tashqi ko‘rinishi, o‘lchamlari, material tarkibi va funksional
ko‘rsatkichlarini baholaydi.
Asosiy tekshirish texnologiyalari:
1. Ko‘z bilan tekshirish (Visual Inspection):
Mahsulotning tashqi ko‘rinishi va nosozliklarini aniqlash.
Asosan inson tomonidan amalga oshiriladi yoki avtomatlashtirilgan kamera
tizimlari yordamida bajariladi.
2. O‘lchov va metrologik tekshirish:
32

Mahsulotning geometrik o‘lchamlari va shakli aniqligi maxsus asbob-uskunalar
yordamida tekshiriladi (masalan, mikrometr, kalibr).
3. Noto‘qimaliliksiz sinovlar (Non-Destructive Testing, NDT):
Mahsulotning ichki tuzilmasini buzmasdan sifatini aniqlash.
Qo‘llaniladigan usullar:
Ultratovush sinovi (Ultrasonic Testing): Ichki nuqsonlarni aniqlash.
Rentgenografiya (X-ray Testing): Mahsulot ichki tuzilishini tekshirish.
Magnit zarracha sinovi (Magnetic Particle Testing): Metallarning yoriqlarini
aniqlash.
4. Avtomatlashtirilgan tekshirish tizimlari:
Robot va sensorlar yordamida mahsulotni avtomatik ravishda tekshirish.
Masalan, kompyuter ko‘rish tizimlari (Computer Vision Systems).
5. Funksional sinovlar:
Mahsulotning ishlash qobiliyatini sinab ko‘rish (masalan, elektronika vositalarini
test qilish).
Jarayon nazorati va mahsulot tekshirishning birgalikdagi roli
Jarayon nazorati va mahsulotni tekshirish bir-birini to‘ldiruvchi jarayonlardir:
Jarayon nazorati jarayondagi nosozliklarni bartaraf etishga qaratilgan bo‘lsa,
Mahsulot tekshirish tayyor mahsulotning sifat talablariga mosligini ta’minlashga
xizmat qiladi.
Ushbu jarayonlarning afzalliklari:
Xatoliklarning oldini olish.
Mahsulotlarning yuqori sifat darajasini ta'minlash.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish.
Xaridorlarning ishonchini qozonish.
Zamonaviy texnologiyalar qo‘llanilishi
1. Sun’iy intellekt va mashinaviy o‘rganish:
Mahsulotdagi nosozliklarni avtomatik aniqlash.
33

Katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilish orqali jarayonni optimallashtirish.
2. Internet of Things (IoT):
Qurilmalar va sensorlarni tarmoq orqali bog‘lash orqali real vaqt nazoratini amalga
oshirish.
3. 3D skanerlash:
Mahsulotlarning geometrik shakli va o‘lchamlarini yuqori aniqlikda tekshirish.
4. Big Data va tahlil:
Jarayonlardan to‘plangan ma'lumotlar asosida sifatni bashorat qilish va
muammolarni oldini olish.
2.2. Sifatni nazorat qilishda avtomatizatsiya va raqamli texnologiyalar .
Sifatni nazorat qilishda avtomatizatsiya va raqamli texnologiyalar bugungi kunda
sanoat, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida muhim ahamiyat kasb
etmoqda. Ushbu yondashuv sifatni ta'minlash jarayonini tezlashtirish, aniqlikni
oshirish va inson omili sababli yuzaga keladigan xatolarni minimallashtirish
imkonini beradi. Quyida ushbu mavzu bo‘yicha batafsil ma’lumot beriladi:
1. Sifatni nazorat qilishning asosiy tushunchalari
Sifatni nazorat qilish (SNQ): Mahsulot yoki xizmatning belgilangan standartlarga
muvofiqligini tekshirish jarayoni.
Avtomatizatsiya: Jarayonlarning inson aralashuvisiz, dasturiy ta'minot va uskunalar
yordamida amalga oshirilishi.
Raqamli texnologiyalar: Kompyuter texnologiyalari, IoT (Narsalar interneti), sun'iy
intellekt va bulutli hisoblash tizimlarini o‘z ichiga olgan texnologiyalar majmui.
2. Avtomatizatsiya va raqamli texnologiyalarning afzalliklari
Aniqlik va tezlik: Dasturiy ta'minot va sensorlar yordamida millisekundlarda aniqlik
bilan o‘lchash.
Xarajatlarni qisqartirish: Ishlab chiqarish jarayonidagi xatolar sonining kamayishi
orqali ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish.
34

Ma'lumotlarni real vaqt rejimida olish: IoT qurilmalari orqali sifatni nazorat qilish
jarayonini onlayn kuzatish va boshqarish.
Xodimlarning xavfsizligini oshirish: Insonga xavfli bo‘lgan jarayonlarni robotlar va
avtomatlashtirilgan tizimlar yordamida bajarish.
3. Amalda qo‘llanilishi
Sensor tizimlari: Mahsulotlarning fizik va kimyoviy xususiyatlarini o‘lchash uchun
ishlatiladi (masalan, qalinlik, harorat, bosim va boshqalar).
Sun'iy intellekt (AI): Nuqsonlarni aniqlash uchun tasvirni qayta ishlash
texnologiyalari (masalan, avtomobil zavodlarida nuqsonli qismlarni aniqlash).
Narsalar Interneti (IoT): Ishlab chiqarish liniyalarini tarmoq orqali ulash va ulardan
yig‘ilgan ma'lumotlarni boshqarish.
3D skanerlash va raqamli tasvirlar: Mahsulotning ichki va tashqi qismidagi sifatni
real vaqtda o‘rganish.
4. Tadqiqotlar va tendensiyalar
Industria 4.0: Raqamli texnologiyalar asosida avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish
tizimlari.
O‘qituvchi tizimlar: Mashina o‘qitish orqali ishlab chiqarish jarayonini
optimallashtirish.
Bulutli hisoblash: Sifatni nazorat qilish jarayonida katta ma'lumotlarni boshqarish
va tahlil qilish.
5. Misollar
Avtomobil sanoati: Har bir avtomobil qismini robotlar yordamida sifat nazorati
qilish.
Farmatsevtika: Preparatlarning kimyoviy tarkibini yuqori aniqlikda tahlil qilish
uchun avtomat laboratoriyalar.
Qishloq xo‘jaligi: Hosil sifatini aniqlash uchun dronlar va sun'iy intellekt
texnologiyalaridan foydalanish.
6. Kelajak tendensiyalari
35

Ishlab chiqarishni to‘liq avtomatlashtirish.
Aqlli tizimlarni o‘zlashtirish (masalan, "aqlli zavodlar").
Raqamli egizaklar texnologiyasi: Mahsulotni dastlabki loyihasidan ishlab
chiqarishgacha raqamli model asosida kuzatish.
Sifatni nazorat qilish jarayonida avtomatizatsiya va raqamli texnologiyalarni joriy
etish mahsulotning raqobatbardoshligini oshirish va iste'molchilar ehtiyojlarini
to‘liq qondirish imkonini beradi.
Raqamli texnologiyalarni joriy etishning sifat nazoratiga ta’siri
Raqamli texnologiyalar sifat nazorati jarayonini zamonaviy va samarali boshqarish
imkoniyatini beradi. Bu texnologiyalar mahsulot va xizmatlarning sifati ustidan
nazoratni kuchaytirib, xarajatlarni kamaytirish, aniqlikni oshirish va mijozlar
talabini qondirish imkoniyatlarini oshiradi. Quyida raqamli texnologiyalarni joriy
etishning sifat nazoratiga ko‘rsatadigan asosiy ta’sirlari bayon qilinadi:
1. Sifat nazoratining samaradorligini oshirish
Real vaqt rejimida ma'lumot olish: IoT qurilmalari va sensorlar yordamida ishlab
chiqarish jarayonidagi o‘lchovlar va parametrlar bir zumda qayd etiladi. Bu tezkor
qaror qabul qilishni ta'minlaydi.
Aniqlikning oshishi: Raqamli texnologiyalar inson xatolarini kamaytiradi va
mahsulotlarni mikro o‘lchovlar darajasida tahlil qilish imkoniyatini beradi.
Jarayonlarning avtomatlashtirilishi: Robotik tizimlar va mashina o‘qitish
texnologiyalari sifatni mustaqil ravishda tekshirishga imkon yaratadi.
2. Xatolarni aniqlash va oldini olish
Tasvirni qayta ishlash tizimlari: Kamera va sun'iy intellekt yordamida mahsulotning
sirtidagi nuqsonlarni avtomatik aniqlash.
Proaktiv texnik xizmat: IoT qurilmalari yordamida uskunalarning ish faoliyatidagi
muammolarni oldindan aniqlash, bu esa sifatsiz mahsulot ishlab chiqarishni
kamaytiradi.
Tahliliy dasturlar: Katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilib, muammoli hududlarni
aniqlash va yaxshilash imkoniyatini beradi.
36

3. Moslashuvchanlikni oshirish
Raqamli egizaklar: Mahsulot yoki ishlab chiqarish jarayonining raqamli modeli
orqali tajribalar o‘tkazish va optimallashtirish.
Shaxsiylashtirilgan nazorat: Har bir mahsulotning individual xususiyatlari asosida
sifatni tekshirishni tashkil qilish.
Blokcheyn texnologiyasi: Mahsulotning ishlab chiqarishdan iste’molchigacha
bo‘lgan yo‘lini kuzatish orqali sifatsiz mahsulotlarni bozorga chiqishini oldini olish.
4. Xarajatlarni kamaytirish
Avtomatlashtirilgan tizimlar: Ishchi kuchiga bo‘lgan talabni qisqartirish va ishlab
chiqarish jarayonidagi ortiqcha chiqindilarni kamaytirish.
Optimallashtirilgan ma’lumot tahlili: Qimmatli resurslarni samarasiz ishlatishni
kamaytiradi va sifat muammolarini tezda bartaraf etadi.
Resurslardan oqilona foydalanish: Jarayonlarni avtomatik boshqarish orqali
energiya va materiallardan tejash.
5. Ma’lumotlarni boshqarish va tahlil qilish
Katta ma’lumotlar (Big Data): Sifat nazorati uchun ishlab chiqarish jarayonidan
kelib tushayotgan ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish.
Sun'iy intellekt va mashina o‘qitish: Oldingi ma’lumotlar asosida sifatni boshqarish
tizimlarini o‘rganish va takomillashtirish.
Bulutli texnologiyalar: Sifat nazorati bo‘yicha ma’lumotlarni global darajada
boshqarish va ulashish.
6. Mijoz talablariga moslashish
Mijozlar fikrini tahlil qilish: Raqamli texnologiyalar mijozlardan kelayotgan fikr-
mulohazalarni tahlil qilib, mahsulot yoki xizmat sifatini yaxshilashga xizmat qiladi.
Shaxsiylashtirilgan xizmatlar: Mahsulotni mijozlarning aniq talablariga mos
ravishda ishlab chiqish.
Sertifikatlashtirish jarayonlarini avtomatlashtirish: Mijozga mahsulot sifatini
kafolatlaydigan sertifikatlarni tezkor va ishonchli ravishda taqdim etish.
37

7. Real hayotdagi misollar
Avtomobil sanoati: Sun'iy intellekt yordamida avtomobil qismlaridagi
mikronuqsonlarni aniqlash.
Elektronika: Smartfon va boshqa qurilmalarning mikrosxemalarini tasvirni qayta
ishlash texnologiyasi yordamida sifat nazoratidan o‘tkazish.
Farmatsevtika: Preparatlarning kimyoviy tarkibi va dosajini tahlil qilish uchun
avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish.
Avtomatlashtirilgan sifat nazorati tizimlari: afzalliklar va imkoniyatlar
Avtomatlashtirilgan sifat nazorati tizimlari (ASNQ) ishlab chiqarish va xizmat
ko‘rsatish sohalarida texnologik yutuqlar orqali sifatsiz mahsulotni kamaytirish va
sifatni ta'minlash jarayonini optimallashtirish imkonini beradi. Bu tizimlar sifatni
nazorat qilish jarayonini avtomatlashtirish orqali aniqlikni oshiradi, inson xatolarini
minimallashtiradi va samaradorlikni oshirishga yordam beradi.
Avtomatlashtirilgan sifat nazorati tizimlarining afzalliklari
1.1. Tezlik va samaradorlik
Jarayonlarni tezlashtirish: ASNQ tizimlari inson aralashuvisiz katta hajmdagi
mahsulotlarni real vaqt rejimida tahlil qiladi.
Ishlab chiqarish vaqtini qisqartirish: Nazorat jarayonlarining avtomatlashtirilishi
mahsulotni bozorga chiqarish muddatini tezlashtiradi.
1.2. Aniqlik va ishonchlilik
Nuqsonlarni aniqlash: Tasvirni qayta ishlash, sun'iy intellekt va sensor
texnologiyalari kichik nuqsonlarni aniqlash imkonini beradi.
Barqarorlik: ASNQ tizimlari insonning fiziologik yoki psixologik holatiga bog‘liq
bo‘lmagan holda doimiy sifatni ta'minlaydi.
1.3. Xarajatlarni kamaytirish
Ishchi kuchi xarajatlarini qisqartirish: ASNQ tizimlari ishlab chiqarishning qo‘l
mehnatini kamaytiradi.
38

Sifatsiz mahsulotlarni kamaytirish: Vaqtida aniqlangan nuqsonlar ishlab chiqarish
chiqindilarini kamaytiradi.
1.4. Xavfsizlikni oshirish
Inson uchun xavfli bo‘lgan jarayonlar: Zaharli moddalar, yuqori harorat yoki
boshqa xavfli sharoitlarda sifat nazoratini robotlar amalga oshiradi.
Mehnat xavfsizligi: Xodimlarni yuqori xavfli joylardan uzoqroq tutadi.
1.5. Ma’lumotlarni boshqarish
Katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish: ASNQ tizimlari ma’lumotlarni
to‘playdi, saqlaydi va tahlil qiladi, bu esa ishlab chiqarishni optimallashtirishga
imkon beradi.
Tendensiyalarni aniqlash: Olingan ma’lumotlar asosida sifatga ta'sir qiluvchi
omillarni tahlil qilish va yaxshilash.
Avtomatlashtirilgan sifat nazorati tizimlarining imkoniyatlari
2.1. Sun'iy intellekt va mashina o‘qitish
O‘z-o‘zini o‘rganuvchi tizimlar: Sun'iy intellekt yordamida ASNQ tizimlari ishlab
chiqarishdagi yangi nuqsonlarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha o‘zini
takomillashtiradi.
Nuqsonlarni prognoz qilish: Oldingi ma'lumotlar asosida kelajakda yuzaga kelishi
mumkin bo‘lgan muammolarni aniqlash.
2.2. IoT (Narsalar interneti)
Real vaqt rejimida kuzatuv: Sensorlar va IoT qurilmalari ishlab chiqarish jarayonini
bir zumda kuzatib boradi.
Moslashuvchan boshqaruv: IoT tizimlari ishlab chiqarish liniyasini real vaqt
rejimida sozlash imkonini beradi.
2.3. Blokcheyn texnologiyasi
Sifatni izchil kuzatish: Har bir mahsulotning ishlab chiqarish jarayonidagi
bosqichlarini kuzatish va ishonchli nazorat qilish.
39

Shaffoflikni oshirish: Tizim ma'lumotlari mijozlar va hamkorlar uchun ochiq
bo‘lishi mumkin.
2.4. Raqamli egizaklar texnologiyasi
Mahsulotning virtual modeli: ASNQ tizimlari mahsulotning raqamli modelini
yaratib, turli sinovlarni o‘tkazish imkoniyatini beradi.
Jarayonni optimallashtirish: Ishlab chiqarish jarayonining simulyatsiyasi orqali
samaradorlikni oshirish.
2.5. Tasvirni qayta ishlash texnologiyalari
Kameralar va skanerlar: Mahsulotning tashqi va ichki qismlarini mikron o‘lchovlar
darajasida tahlil qilish.
Rang, shakl va sirt nuqsonlarini aniqlash: Tasvir tahlil qilish algoritmlari yordamida
sifatni nazorat qilish.
ASNQ tizimlari qo‘llaniladigan sohalar
Avtomobil sanoati: Har bir avtomobil qismidagi nuqsonlarni sun'iy intellekt
yordamida aniqlash.
Farmatsevtika: Dori vositalarining tarkibi va qadoqlarini avtomatlashtirilgan
laboratoriyalarda tekshirish.
Elektronika: Mikrosxemalar va boshqa nozik qurilmalarning sifati ustidan robotik
nazorat.
Qishloq xo‘jaligi: Hosil sifatini tekshirishda dronlar va IoT sensorlaridan
foydalanish.
ASNQ tizimlarining kelajakdagi istiqbollari
Industria 4.0: To‘liq raqamli va avtomatlashtirilgan zavodlarni yaratish.
Kiber-fizik tizimlar: ASNQ tizimlarini boshqa ishlab chiqarish tizimlari bilan
integratsiya qilish.
Yashil texnologiyalar: Resurslardan samarali foydalanish va chiqindilarni
kamaytirish.
Global integratsiya: ASNQ tizimlarini bulutli texnologiyalar orqali xalqaro tarmoq
bilan bog‘lash.
40

III BOB : KORXONADA MAHSULOT SIFATI NAZORATINI
TAKOMILLASHTIRISH YO‘NALISHLARI (KORXONA MISOLIDA)
3.1. Mahsulot sifati nazoratini yaxshilash uchun innovatsion yondashuvlar
Innovatsiya va texnologiyalarni joriy etish orqali sifatni yaxshilash
Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotning nafliligi, uning xaridor
iste'molini qondira olishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois bugungi kundagi
bozor iqtisodiyoti ishlab chiqariladigan mahsulot va ko'rsatiladigan xizmat uchun
qat'iy sifat talablarini qo'yadi. Shuningdek, mahsulot sifati uning raqobatbardoshlik
darajasi yuqori bo'lishi uchun ham xizmat qiluvchi asosiy ko'rsatkich hisoblanadi.
Korxonalarda sifat boshqaruvi uslublarini takomillashtirishning dolzarbligi so'nggi
yillarda zamonaviy progressiv tashkilotlarga sifat vositalari va uslublarini joriy etish
orqali mahsulot va xizmatlar sifatini oshirishga yo'naltirilganligi bilan izohlanadi.
Sifat boshqaruvi tashkilotning iqtisodiy rivojlanishi uchun vosita bo'lib, sifat
menejmenti uslublarini takomillashtirish korxona samaradorligini oshirishga
41

bevosita ta'sir qiladi va ishlab chiqarish xarajatlarini optimallashtirishga olib keladi.
Sifatni boshqarish uslublarini takomillashtirish tashkilotni baholashning eng muhim
mezonlaridan biri hisoblanadi. Sifat boshqaruvi kompaniya faoliyatining asosiy
yo'nalishlaridan biri bo'lib, chunki u nafaqat mijozlar talablariga javob beradigan
yuqori sifatli
mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarish, balki bozorning yangi talablariga tez
javob berish imkonini beradi.
Sifat ko'rsatkichlarining pasayishi tarkibiy qismlarning jismoniy eskirishi, ishlab
chiqarilgan mahsulotning ichki tuzilishi yoki xususiyatlarining o'zgarishi, uning
jismoniy eskirishi tufayli yuzaga kelishi mumkin. Sifat ko'rsatkichlari ishlab
chiqarish jarayonida bir qator sabablarga ko'ra ma'lum jihatlari bilan farq qilishi
mumkin. Ular bevosita mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasiga, yetkazib
beriladigan komponentlarning sifatiga, mashinalar va ishlab chiqarish
uskunalarining texnologik holatiga, o'lchash asboblariga, xodimlarni rag'batlantirish
vositalariga, ichki va tashqi tashkiliy muhitning boshqa ko'plab omillariga bog'liq.
Ishlab chiqarilgan mahsulot sifati mahsulot ishlab chiqarishning barcha
bosqichlarida yuzaga keladigan ko'plab tasodifiy omillarga ham bog'liq. Sifat
menejmenti tizimini joriy qilish tashkilotdagi barcha bo'limlarning
muvofiqlashtirilgan faoliyati orqali ushbu omillarning paydo bo'lishining oldini
olish uchun zarurdir. Bu holda sifat menejmenti tizimi ishlab chiqarish jarayoniga
doimiy ta'sir ko'rsatadigan tuzatish choralarini va ishlab chiqarilgan mahsulotni
oxirgi foydalanuvchini qoniqtiradigan sifat darajasi bilan sotishni ta'minlaydi.
Sifatni boshqarishda tizim, muhit, maqsad, dastur kabi tushunchalar doimiy
ravishda qo'llaniladi. Nazorat tizimi va boshqaruv tizimi ham mavjud. Korxonani
boshqarishning ko'p darajalari boshqariladigan tizim kabi ko'rinadi. Sifat
menejmenti tizimi boshqaruv tizimi tomonidan yaratiladi va qo'llab-quvvatlanadi.68
42

Sifat bilan bog'liq muammolarni hal qilish uchun mahsulotning hayot aylanishining
barcha bosqichlarida sifatni to'g'ri baholash kerak. Sifatni baholash mahsulotni
ishlab chiqarish va foydalanishning har qanday bosqichida sifat menejmentini
shakllantirishga asoslangan.
Mahsulotning sifat darajasi, u baholanayotgan mahsulotning sifat ko'rsatkichlarini
tegishli asosiy ko'rsatkichlar bilan taqqoslashga asoslanadi. Asosiy qiymat, ma'lum
vaqt davomida erishishi mumkin bo'lgan maqbul daraja sifatida namoyon bo'ladi.
Asosiy qiymatlarning namunasi ishonchli sifat ma'lumotlari bilan ma'lum vaqt
ichida erishilgan ko'rsatkichlarning eng yaxshi mahalliy va xorijiy namunalari
bo'lishi mumkin.69
Mahsulot sifati darajasini baholash baholanayotgan mahsulot sifat ko'rsatkichlarini
tanlash, ushbu ko'rsatkichlarning qiymatlarini aniqlash va ularni asosiy sifatida
tanlangan ko'rsatkichlar bilan taqqoslash bo'yicha harakatlardir. Mahsulot sifati
ko'rsatkichlarini tanlash uni qo'llashning maqsadi va shartlarini, iste'molchilarning
talablarini hisobga olgan holda, shuningdek mahsulotniqo'llash sohasidagi amaldagi
sifat talablarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Sifat darajasini baholashni
bosqichlarga bo'lish mumkin. Ishlab chiqarilgan mahsulotning sifat darajasini
baholash bosqichlari 7-rasmda keltirilgan.
Bugungi kunda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun xususiy tadbirkorlik,
kichik va o'rta biznesni rivojlantirish, mamlakatimizning eksport salohiyatini
oshirish va mahalliy mahsulotlarni ilgari surish vazifasi turibdi. Xalqaro
standartlarga muvofiq sifat boshqaruvi tizimlarini joriy etish ushbu chora-tadbirlarni
samarali amalga oshirish uchun dolzarb vazifaga aylandi.
Mahsulot ishlab chiqarishning tartibga solinadigan va tartibga solinmagan davlat
qonunchiligida ham sifat menejmentining yagona tizimini ishlab chiqish,
shuningdek, ishlab chiqaruvchi bajarishi kerak bo'lgan turli xil standartlar,
43

ko'rsatmalar, qoidalar va boshqa hujjatlarning umumiy sonini kamaytirishga yordam
beradi. ularning soni va nomuvofiqligi tufayli u ko'pincha qila olmaydi bajarish.
Sifatni boshqarish sohasidagi korxona oldida turgan barcha muammolarni hal
qilishni ta'minlash uchun maxsus tayyorlangan mutaxassislar kerak. Bular sifat
menejerlari. Ularning funktsiyalari, birinchi navbatda, sifat tizimi darajasida sifatni
tashkil etish va boshqarish, shuningdek operatsion darajada boshqaruvni tashkil
qilishni o'z ichiga oladi.
Xalqaro bozorda o'z mahsulotlari bilan zamonaviy kompaniya rejalashtirilgan
mahsulot sifatiga erishish uchun yuqorida aytib o'tilgan barcha sifat menejmenti
tizimlaridan foydalanadi. Natijada sifat menejmenti tizimini joriy etishning
zamonaviy usullari korxonaning raqobatbardosh ustunligini oshiradigan tizimli
ishlarga imkon beradi. Mijozlar, ayniqsa yirik mijozlar, ko'pincha shartnoma
tuzishdan oldin mahsulot sifatiga ishonch hosil qilishni afzal ko'rishadi. Taqdimot,
rasm va ko'rgazma namunalari ishonch bera olmaydi. Shuning uchun xalqaro
standartlar tizimi joriy etish va unga rioya qilish mijozlarga ma'lum sifat darajasini
kafolatlaydi.
Uning yordami bilan:
S mijozlarning ishonchini oshirish orqali doimiy mijozlarni ishonchli ushlab turish
orqali mijozlar bilan yanada samarali ishlash mumkin;
S xodimlar natijalar uchun javobgarlikni his qilganda korxonaning ishlab chiqarish
madaniyatini yaratishga ta'sir qilish;
S kompaniyaning investorlar uchun jozibadorligi oshadi;
S kompaniyaning ijobiy obro'si shakllanadi;
S korxona moliyaviy jihatdan barqarorlashadi.
Korxonalarda sifat menejmenti uslublarini takomillashtirishning dolzarbligi so'nggi
yillarda zamonaviy ilg'or korxonalar tashkilotlarda sifat vositalari va usullarini joriy
44

etish orqali mahsulot va xizmatlar sifatini oshirishga qaratilganligi bilan izohlanadi.
Sifat menejmenti uslublarini takomillashtirish tashkilotni baholashning eng muhim
mezonlaridan biri uning raqobatbardoshligini oshiradi.
Sifatni boshqarishning ma’muriy (tashkiliy) uslubidan sifatni oshirishga qaratilgan
ko‘rsatmalar, qoidalar, buyruqlar va boshqa normativ hujjatlardan foydalangan
holda, sifat darajasini talab qilinadigan ko‘rsatkichlarda ta’minlash maqsadida
qo‘llaniladi. Sifatni boshqarishning ma’muriy uslubi quyidagi usullarni o‘z ichiga
oladi: tartibga solish (tashkiliy, funksional, rasmiy va tarkibiy yondashuv asosida);
standartlashtirish (turli darajadagi maqom va standartlar asosida); me’yorlashtirish
(sonli ko‘rsatkichlar asosida, vaqtinchalik, nisbiy, raqamli qiymatlar bilan birga);
ko‘rsatma (tanishtirish, tushuntirish, maslahat, ogohlantirish asosida); ma’muriy
ta’sir ko‘rsatish (buyruqlar, farmoyishlar, qarorlar, ko‘rsatmalar berish, shuningdek,
profilaktika va tezkor ta’sir choralarini qo‘llash orqali nazorat qilish). 2. Sifatni
boshqarishning statistik uslubidan sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash, tahlil qilish va
izohlash zarur bo‘lganda foydalaniladi. Mazkur uslub boshqaruv amaliyotida sifatni
boshqarishning boshqa usullari bilan o‘zaro bog’liqlikda ishlaydi va uning asosini
quyidagi statistik ko‘rsatkichlar tashkil etadi: sifatni baholashning statistik
ko‘rsatkichlari. statistik tahlil. statistik qabul qilish nazorati. sifatni baholashning
statistik ko‘rsatkichlari 3. Sifatni boshqarishning muhandislik-texnologik uslubi
daganda, ishlab chiqarish jarayonlariga, jumladan, texnologiyalarni tanlashga
bevosita ta’sir qiluvchi usullar tushuniladi. Mazkur uslubdan foydalanilanish, ishlab
chiqarilayotgan mahsulotning sifati bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan texnologik
jarayonlarni bir necha turlarga bo‘lib olishni talab etiladi. Zamonaviy fan va
texnologiya yutuqlari tufayli sifatni boshqarishning muhandislik va texnologik
uslublari texnologik jarayonlarni quyidagi turlarga ajratadi: Avtomatlashtirilgan;
Yarim avtomatlashtirilgan; Mexanizatsiyalashgan; Qo‘l mehnati. 4. Sifatni
boshqarishning texnologik uslubida nazorat sxemasini o‘z ichiga olgan grafik
ob’yektlardan foydalaniladi. Bu grafiklarda tartibga solish zonalarini ko‘rsatadigan
45

ixtisoslashtirilgan chiziqlar mavjud bo‘lib, shu bilan u oddiy grafiklardan farq
qiladi. Nazorat jadvallari texnologik jarayonni tartibga solish bilan birgalikda
mahsulot sifatini nazorat qilishda ham qo‘llaniladi. Odatda, ma’lum vaqt oralig’ida
amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayoni ustidan statistik nazorat
ko‘rsatkichlarini aniqlash sharoitida nazorat jadvalidan foydalanish o‘rinli bo‘ladi,
bu esa keyinchalik turli vaqt oralig’ida texnologik jarayonlarning holati, uning
egiluvchanlik darajasini qayd etishda to‘g’ri xulosalar chiqarishga yordam beradi. 5.
Sifatni boshqarishning iqtisodiy uslubida rahbariyat va xodimlar uchun shunday ish
sharoiti yaratish ko‘zda tutiladiki, unda mahsulot sifati eng kam deganda bir xil
darajada saqlanib qolishi kerak yoki albatta oshishi kerak bo‘ladi. Ya’ni, bu jarayon
faoliyatni moliyalashtirish, xodimlarni rag’batlantirish tizimini ishlab chiqish va
boshqalar orqali amalga oshiriladi. Sifatni boshqarishning iqtisodiy uslubi quyidagi
usullarni o‘z ichiga oladi: sifat menejmenti sohasida faoliyatni moliyalashtirish
usuli (ishlab chiqilgan innovatsiyalarni, yangi va modernizatsiya qilingan mahsulot
turlarini kreditlash jarayonlari); bo‘limda sifatni boshqarish bo‘yicha iqtisodiy
hisob-kitoblar usuli; iste’molchilarning talablariga javob beradigan tovarlar va
xizmatlarni taqdim etish bilan birga ishlab chiqarish jarayonlarini iqtisodiy
rag’batlantirish usuli; zamonaviy va yangi turdagi mahsulotlar va xizmatlarni
yaratish, shuningdek, xalqaro sifat menejmenti tizimi standartlari talablarni ishlab
chiqish uchun zarur bo‘lgan biznesni rejalashtirish usuli; mahsulot va xizmatlarning
sifat darajasi ko‘rsatkichlari asosida narx belgilash usuli; mahsulot, texnologiya va
asbob-uskunalarni yaratish va modernizatsiya qilish bilan birga sifat ko‘rsatkichlari
bo‘yicha iqtisodiy rag’batlantirish fondini, shu jumladan sifat ko‘rsatkichlari uchun
mukofot va rag’batlantirish fondlarini yaratish usullari; ishlab chiqarish tizimining
har bir xodimida uchraydigan mehnat sifati ko‘rsatkichlarini umumiy boshqaruv
tizimi bilan birgalikda hisobga oladigan mehnatga haq to‘lash va moddiy
rag’batlantirish tizimini qo‘llash usuli. 6. Sifatni boshqarishning ijtimoiy psixologik
ulubi sifat bo‘yicha maqsadga erishishda mehnat jamoasida yuzaga keladigan
ijtimoiy-psixologik jarayonlarni boshqarish usullarini tanlashga ta’sir qiluvchi
46

omillardan foydalanishga asoslangan. Bularga quyidagilar kiradi: ish faoliyati va
sifatni yaxshilash bo‘yicha har bir xodimning, shuningdek, butun jamoa va
bo‘limlarning o‘z-o‘zini nazorat qilish, tashabbuskorlik, mas’uliyatni oshirish
usullari. sifatni boshqarishda jamoada yuzaga keladigan nizolarni bartaraf etish va
ularni oldini olish, xodimlarni tanlash va jamoadagi psixologik muhitni yaxshilash
vositalarini optimallashtirish usullari. sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilash sharoitida
mehnat jarayoni ishtirokchilarining psixologik ko‘rsatkichlarini hisobga olish
usullari. sifatni boshqarishda ish jarayoniga xodimlarni jalb qilish vositalari. 7.
Sifatni boshqarishning ekspert uslubidan odatda, ko‘p sonli boshqaruv
muammolarini hal qilishda foydalaniladi. Ekspert usuli dastlab, texnik va ilmiy
sohalarda prognozlash bilan bog’liq vaziyatlarni hal qilish uchun ishlatilgan,
keyinchalik ular boshqa sohalarda, shu jumladan sifat menejmenti sohasida ham
qo‘llanila boshlandi. Ekspert usuli sifat menejmenti muammolarini hal qilish yoki
qarorlar qabul qilish yoki boshqa ilmiy, boshqaruv va texnik sohalarda
qo‘llanilishidan qa’tiy nazar, asosiy maqsadi ko‘rib chiqilayotgan masalalar
bo‘yicha ekspertlar tomonidan taqdim etiladigan fikr yoki mulohazalarning o‘rtacha
natijalarini aniqlashga qaratiladi. Sifat menejmentida qaror qabul qilish bo‘yicha
eng keng tarqalgan ekspert usullari sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
Reyting usuli (darajali usul). Ball usuli (to‘g’ridan-to‘g’ri baholash usuli).
Solishtirish usuli. Xulosa qilib aytganda, korxonada sifatni boshqarishning qaysi
uslubidan foydalanishdan qat’iy nazar, ularning asosiy vazifasi quyidagilarga
qaratiladi: - sifatni oshirish bo‘yicha maqsadlarni to‘g’ri belgilash; - maqsadga
erishishda resurslardan oqilona foydalanish; - mehnat jarayonida odamlar o‘rtasida
ijobiy munosabatlarni o‘rnatish va saqlash; - doimiy takomillashtirishni ta'minlash.
Sifatni boshqarishning yuqorida keltirilgan uslublarining mohiyatidan kelib chiqqan
holda, ularning aksariyati tashkilot xodimlariga bevosita ta’sir qilish uchun
mo‘ljallangan degan xulosaga kelish mumkin. Bu o‘z navbatida, sifat menejmenti
tizimida inson omiliga alohida o‘rin egallashini yana bir bor tasdiqlaydi.
47

Korxona faoliyati - korxona samaradorligining turlaridan biri bo‘lib, u olingan
natijaning sarflangan moddiy va moliyaviy resurslarga nisbatini ifodalaydi.
Samaradorlikning bu turi, birinchi navbatda, barcha turdagi resurslardan ularning
tuzilishi bilan oqilona foydalanishga bog‘liq. Bu nisbatlar asosan ishlab
chiqarishning o‘ziga xos xususiyatlari, texnik jihozlari, texnologiyaning rivojlanish
darajasi, mehnatni tashkil etish va ishlab chiqarishning intensiv va ekstensiv
omillarining nisbati bilan bog‘liq. Tuzilish holatiga resurslar bozorlari, talab va
taklif kabi tashqi omillar kuchli ta’sir ko‘rsatadi, o‘ziga xos turlar resurs, resurs
narxlari va boshqalardan iborat. Korxona samaradorligining rejalashtirilgan yoki
allaqachon olingan darajasini o‘lchash jarayoni mezonni aniqlash va tegishli
ko‘rsatkichlar tizimini shakllantirish bilan bog‘liq. Korxonalar bir necha guruhlarga
bo‘linadi:
umumiy samaradorlik; mehnatni tashkil etish va undan foydalanish samaradorligini
aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar; ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish va
taqsimlanish darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar; barcha moliyaviy resurslardan
foydalanish samaradorligini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar. Ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish bo‘yicha harakatlar va chora-tadbirlar majmui va iqtisodiy
faoliyat korxonalar samaradorligini oshirish yo‘llarini nomlaydi. Ishlab chiqarish
faoliyati samaradorligini oshirishning asosiy yo‘llariga mehnat zichligi
ko‘rsatkichini pasaytirish va oshirish
kiradi. Shuningdek, asosiy yo‘llarga resurslar va xomashyolardan oqilona va
tejamkor foydalanish, kapital sig‘im ko‘rsatkichini pasaytirish va ishlab chiqarishni
yaxshilash kiradi. Kompaniyaning investitsion faoliyati. Korxona faoliyati
samaradorligini oshirish yo‘llari korxonada ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni joriy
etishni, shu jumladan, texnologiya va texnologiyaning eng yangi ilmiy yutuqlari
asosida ishlab chiqarish fondlarini inqilobiy qayta jihozlashni nazarda tutadi.
Texnologiyadagi bunday tub o‘zgarishlar, texnik, tashkiliy, ijtimoiy va iqtisodiy
omillarni safarbar etish mehnat unumdorligi ko‘rsatkichini sezilarli darajada
oshiradi. Korxonaning samaradorligini oshirish yo‘llari tejash rejimdan
48

foydalanishni ham nazarda tutadi. Yoqilg‘i, xomashyo, materiallar va energiyaga
bo‘lgan doimiy o‘sib borayotgan talabni qondirish uchun resurslarni tejovchi
omillar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, korxona
samaradorligini oshirish yo‘llari tashkilotning asosiy resurslari va mablag‘larini
yaxshiroq taqsimlash va ulardan foydalanish chora-tadbirlarini o‘z ichiga oladi. Iloji
boricha ko‘proq foydalanish juda muhimdir, ishlab chiqarish salohiyati korxonalar,
ishlab chiqarish ritmini, ishlab chiqarish uskunalarining maksimal yuklanishini
nazorat qilish. Ushbu tadbirlarning natijasi jadal o‘sish sur’ati bo‘ladi. Tashkilot
faoliyati samaradorligini oshirishda tashkiliy va iqtisodiy omillar muhim rol
o‘ynaydi. Shuningdek, ijtimoiy infratuzilma va boshqaruv usullarini ishlab chiqish
zarur. Boshqarish usullari va shakllarini, rejalashtirish,
rag‘batlantirish, rag‘batlantirish usullarini takomillashtirish zarur. Resurs xarajatlari
ulushini kamaytirish va tashkilotning butun iqtisodiyotini faollashtirishda sotish
uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifat darajasini oshirish chora-tadbirlari
alohida o‘rin tutadi. Mahsulot sifatining darajasi jiddiy monitoringni talab qiladigan
asosiy omilga aylanishi kerak. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo‘llari -
belgilangan yo‘nalishlarda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha aniq
chora-tadbirlar majmuini talab etadi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning
asosiy usullari: mehnat zichligini kamaytirish va mehnat unumdorligini oshirish,
mahsulotning moddiy sarfini kamaytirish va undan oqilona foydalanish, tabiiy
boyliklar, mahsulotlarning kapital sig‘imini kamaytirish va korxonalarning
investitsiya faoliyatini faollashtirish. Ammo samaradorlikni oshirishning ko‘plab
usullari mavjud. Ko‘pincha ular xarajatlarni kamaytirishning turli usullaridan
foydalanadilar: materiallarni xarid qilishdan tortib to eng ko‘pgacha past narxlar,
xodimlarning ish haqini kamaytirish va ularni qisqartirishgacha. Ammo har qanday
korxona xarajatlarni qisqartirish orqali pulni tejashni emas, balki daromad olishni
mo‘ljallaydi. Va bundan ham ko‘proq, xodimlarni qisqartirish orqali biz bugungi
kunni saqlab qolishimiz mumkin, ammo biz korxonaning kelajagini xavf ostiga
49

qo‘yamiz. Shu sababli xarajatlarni nazorat qilish zarurligini tan olib, men korxona
samaradorligini oshirishning bu usulini juda sekin va xavfli deb bilaman.
Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonlari davom etar ekan,
uning barcha bo‘g‘inlarida albatta o‘zgarishlar sodir bo‘lishi va yangi
iqtisodiyotning barpo bo‘lishiga olib keladi. Respublikamizda olib borilayotgan
innovatsion islohotlarni hayotga tatbiq etish aholi ijtimoiy turmush tarzini yanada
ko‘tarishga, qolaversa, xalqning farovon hayotiga, ishlab chiqaruvchi va xizmat
ko‘rsatuvchilarni zamonaviy rivojlanishiga xizmat qiladi. Natijada, zamonaviy
texnologiyalar asosida korxonalarda yangicha ishlab chiqarishni tashkil qilish,
qo‘shimcha xizmat turlarini taklif etish, mavjud mahsulot va xizmat turlarining
sifatini oshirish asosida korxonalarni boshqarishni innovatsion jihatdan
rivojlanishiga olib keladi. Darhaqiqat XXI asr boshida shu narsa ma’lum bo‘ldiki,
fan-texnika taraqqiyoti darajasi va innovatsion muhit (ilm-fan, ta’lim, yangi
texnologiyalarning mahalliy va jahon bozorlari) barqaror iqtisodiy o‘sishga asos
bo‘lishi mumkin ekan. Mamlakatimizda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish,
texnik yangilash va diversifikatsiya qilish, innovatsion texnologiyalarni keng joriy
etish bugungi kunda amalga oshirilishi zarur bo‘lgan masalalardan biri hisoblanadi.
Avvalambor innovatsion faoliyat xususida so‘z boshlashdan oldin innovatsiya
to‘g‘risida tushuncha berib o‘tamiz. “Innovatsiya”, “Innovatsion faoliyat”,
“Innovatsion yechim” kabi terminlar O‘zbekiston iqtisodiy o‘tish davrining
dastlabki bosqichlaridayoq aktiv qo‘llanila boshladi. Mazmuni, mohiyati yoki
ma’lum bir mavjud ichki-tashqi strukturaga ta’sir etish alomatlariga ko‘ra
innovatsiyani quyidagicha turkumlash mumkin:
➢
texnik innovatsiya;
➢
iqtisodiy innovatsiya ;
50

➢
tashkiliy innovatsiya ;
➢
boshqaruv innovatsiyasi va hokazo. Innovatsiyani ilmiy izlanishlarda, texnologik va
ishlab chiqarish jarayonlarda xalqaro standartlarga asosan qo‘llanilishi, bu bozor
iqtisodiyoti sharoitida tashkiliy strukturaning to‘g‘ri tashkil etilganligidan dalolat
beradi. Xalqaro strandartlarga asosan innovatsiya orqali, umuman innovatsion
faoliyat orqali qo‘lga kiritilgan yangi bir turdagi mahsulot, xizmat yoki ularning
takomillashtirilgan ko‘rinishda bozorga kiritilishi, shu bilan birgalikda yangi yoki
mukammallashtirilgan texnologik jarayonlarni amaliyotga tatbiq etilishi bu ijtimoiy
xizmatlarga yangicha yondashuvni shakllantirib beradi. Shu asosda innovatsiya,
innovatsion faoliyatning yorqin natijasi sifatida e’tirof etiladi. Agar o‘z o‘rnida turli
xil mulohozalar asosda fikr bildirsak, “Innovatsiya”ning o‘ziga xos xususiyati
sifatida uning “o‘zgaruvchanligini”, ya’ni davr talabiga mos o‘zgaruvchan
qobiliyatga egaligini, innovatsion faoliyatning bosh vazifasi sifatida
“o‘zgaruvachanlik” funksiyasini qayd etish mumkin. Bu borada avstriyalik
mash’hur olim I.Shumpeter o‘zgaruvchanlikni 5 turga bo‘lib o‘rgangan:
ishlab chiqarishga yangi texnologik jarayonlar hamda yangi texnika➢
va
texnologiyalar asosida o‘zgartirish kiritish;
mahsulotlarni takomillashgan ko‘rinishda amaliyotga tatbiq etish;
➢
xomashyo bazasiga o‘zgartirish kiritish;
➢
tashkilotning ishlab chiqarish taktikasiga va moddiy-texnik
➢
ta’minotiga
o‘zgartirish kiritish;
51

bozor ko‘lamini kengaytirish. Innovatsiya zamirida keng qamrovda➢
oqilona
yangiliklardan foydalanish tushuniladi. G‘oyalarning vujudga kelish, ularni
shakllanish va amaliyotda tatbiq etilishigacha bo‘lgan davrini innovatsiyaning
hayoti-sikl deb atash mumkin. Innovatsiyaning hayotiy siklini innovatsion
jarayonlar tashkil etadi. “Innovatsiya” va “innovatsion jarayon” atamalari bir-biriga
juda yaqin, lekin bir xil tushunchalar emas. Innovatsion jarayon deganda
yangiliklarni shakllantirish, o‘zlashtirish va targ‘ib etishni tushunish mumkin.
Innovatsiya tashkilotchilari (novatorlar) asoslangan mezonlarga binoan ish
yuritadilarki, ijobiy natijalar sifatida iqtisodiy samaradorlik yaqqol namoyon
bo‘ladi. Ularning strategiyasi, asosan sof raqobat muhitida aniq bir jabhada yangilik
yaratgan holda raqobatchilardan o‘zib ketishga qaratilgan. Umuman, innovatsiyalar
quyidagicha tasniflanadi: - mahsulotli innovatsiyalarga; - jarayonli innovatsiyalarga
(ya’ni bu tur innovatsiyaning mohiyati shuki, u ishlab chiqarish jarayoniga yangi
usullar va texnologiyalarni tatbiq etishni nazarda tutadi. O‘z o‘rnida jarayonli
innovatsiya tashkilotning yangi tashkiliy strukturasini tashkil etishga bevosita
ishtirok etishi mumkin) bo‘linadi; - yangiliklarning turi bo‘yicha innovatsiyalar; -
jahon yangiliklarga (ya’ni jahonda mavjud tarmoqlarda sodir bo‘layotgan
yangiliklar); - mamalakat yangiliklari (ya’ni mamlakat tasaarufidagi tarmoqlarda
yuz berayotgan o‘zgarish va yangiliklar);
- tizimda joylashuv o‘rniga ko‘ra (tashkilotlarda, firmalarda). Korxonalarda
innovatsion faoliyat samaradorligini ta’minlashda tashkiliy boshqaruv jarayonida
quyidagilarga e’tibor qaratish zarur:
korxonaning ishlab chiqarish va sotish jarayonlarini markazlashtirish;
➢
mahsulotlarni oddiy maqsadlar va operatsiyalar orqali ishlab
➢
chiqarishga
yordam beruvchi tashkiliy texnologik tizimini yaratish;
52

istiqbolli sohalarni egallashga qaratilgan innovatsion tadbirkorlik➢
firmalarni,
ilmiy laboratoriyalar faoliyatini yo‘lga qo‘yish;
o‘zida istiqbolli ilmiy izlanishlar va ishlab chiqarish, ilmiy tashkilotlar
➢
bilan
hamkorlik qilishni shakllantirish;
ilmiy izlanish ishlarini olib borish uchun boshqa firmalar bilan aloqani
➢
tashkil
etish va yirik innovatsion loyihalarni amalga oshirish;
ilm, ishlab chiqarish va bozorning integratsiyalashuv muammosini
➢
o‘rganuvchi
innovatsion analitik strategik markazlarni shakllantirish;
ilmiy, ilmiy-texnik va innovatsion faoliyat sohasida tashqi iqtisodiy
➢
aloqalarni
amalga oshirish. Xulosa qilib aytganda zamonaviy texnologiyalar asosida
korxonalarda yangicha ishlab chiqarishni tashkil qilish, qo‘shimcha xizmat turlarini
taklif etish hamda mahsulot va xizmat turlarining sifatini oshirish asosida
korxonalar faoliyatini boshqarishni innovatsion jihatdan rivojlantirish
iqtisodiyotimizni rivojlanishiga xizmat qiladi.
Mahsulot sifatini nazorat qilishda xalqaro tajriba va uning tatbiqiga oid qo'shimcha
ma'lumotlarni ko'rib chiqaylik. Oldingi javobimda asosiy printsiplar va standartlarga
to'xtalib o'tgan bo'lsam, endi batafsilroq ma'lumotlarga e'tibor qaratamiz:
Xalqaro Tajriba - Batafsil:
* ISO standartlarining kengaytmasi: ISO 9001 dan tashqari, boshqa muhim ISO
standartlari ham mavjud: ISO 14001 (Atrof-muhit menejmenti tizimlari), ISO 27001
(Axborot xavfsizligi menejmenti tizimlari), ISO 13485 (Tibbiy asbob-uskunalar
53

sifat menejmenti tizimlari). Bu standartlar bir-birini to'ldiradi va umumiy sifat va
xavfsizlikni ta'minlashga yordam beradi.
* SPC (Statistical Process Control - Statistik Jarayon Nazorati): Jarayonlarning
barqarorligini va nazorat ostida bo'lishini ta'minlash uchun statistik usullarni
qo'llash. Bu jarayonning o'zgaruvchanligini kuzatish va potentsial muammolarni
erta bosqichda aniqlashga yordam beradi. Control charts (nazorat jadvallari) va
boshqa statistik vositalar qo'llaniladi.
* FMEA (Failure Mode and Effects Analysis - Xatolik Rejimlari va Ta'sirini
Tahlili): Potentsial xatoliklarni aniqlash va ularning ta'sirini baholashga qaratilgan
sistematik usul. Bu xatoliklarning oldini olish yoki ularning ta'sirini kamaytirish
choralarini ishlab chiqishga yordam beradi.
* DOE (Design of Experiments - Tajribalarni Lohiyalash): Mahsulot yoki
jarayonning turli omillarga qanday ta'sir qilishini aniqlash uchun rejalashtirilgan
tajribalarni o'tkazish. Bu mahsulot sifatini optimallashtirish va jarayonlarni
takomillashtirish uchun foydalaniladi.
* Poka-Yoke (Xatoliklarni Oldini Olish): Inson xatolarining oldini olishga
qaratilgan usullarni qo'llash. Bu xatoliklar yuzaga kelishining oldini olish yoki
xatoliklarni darhol aniqlash mexanizmlarini yaratishni o'z ichiga oladi.
Xalqaro Tajribaning Tatbiqi - Batafsil:
* Auditorlar tayyorlash: ISO standartlariga muvofiq auditlarni o'tkazish uchun
malakali auditorlar tayyorlash muhim.
* Dasturiy ta'minot: Sifatni boshqarish va nazorat qilish dasturiy ta'minotlaridan
foydalanish, ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish va hisobotlarni tayyorlashni
osonlashtiradi.
* Mijozlarning fikr-mulohazalari: Mijozlarning fikr-mulohazalari va
shikoyatlarini muntazam ravishda to'plash va tahlil qilish muhim. Bu mahsulot
sifatini yaxshilash va mijozlarning qoniqishini oshirishga yordam beradi.
54

* Doimiy takomillashtirish tsikli (PDCA): Plan (Reja), Do (Amalga oshirish),
Check (Tekshirish), Act (Harakat) tsikli doimiy ravishda takrorlanib, jarayonlarni
takomillashtirishga qaratilgan.
* Innovatsiyalar: Yangiliklar va texnologiyalarni joriy etish, sifatni nazorat qilishni
yanada samarali qiladi. Masalan, sun'iy intellekt va mashinani o'rganish
texnologiyalaridan foydalanish.
Ushbu qo'shimcha ma'lumotlar sizga mahsulot sifatini nazorat qilish sohasidagi
xalqaro tajriba va uning tatbiqi haqida yanada chuqurroq tushuncha berishiga umid
qilaman.
55

XULOSA
Mahsulot sifatini nazorat qilishning nazariy asoslari mahsulot sifatini rejalashtirish,
boshqarish va takomillashtirish uchun zarur bo'lgan tushunchalar va printsiplarni o'z
ichiga oladi. Ushbu asoslar bir-biriga bog'liq bo'lgan bir nechta asosiy jihatlarga
asoslanadi:
1. Sifatning ta'rifi va o'lchovlari: Sifatning aniq va o'lchanuvchi ta'rifi –
nazoratning birinchi bosqichidir. Bu mijozning ehtiyojlari, mahsulotning
xususiyatlari va funksiyalari, shuningdek, ishlash ko'rsatkichlari va sifat standartlari
orqali aniqlanadi. Sifatni o'lchash uchun statistik usullar, masalan, dispersiya tahlili,
regressiya tahlili va boshqalar qo'llaniladi.
2. Sifat menejmenti tizimlari (SMTs): SMTlar mahsulot sifatini doimiy ravishda
yaxshilashga qaratilgan tuzilgan yondashuvdir. ISO 9001 standarti singari
standartlar SMTlarni qurish va sertifikatlash uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
SMTlar quyidagi komponentlarni o'z ichiga oladi: rejalashtirish, bajarish, tekshirish
va harakat qilish (PDCA tsikli), resurslarni boshqarish, mijozlar bilan munosabatlar
va doimiy takomillashtirish.
3. Sifatni boshqarish usullari: Mahsulot sifatini nazorat qilish uchun turli xil
usullar qo'llaniladi. Bu usullar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
* Oldini olish: xatoliklar yuzaga kelishining oldini olishga qaratilgan choralar
(masalan, dizayn bosqichida sifatni ta'minlash).
* Joriy nazorat: ishlab chiqarish jarayonida sifatni nazorat qilish va xatoliklarni
aniqlash (masalan, statistika jarayon nazorati - SPC).
* Tekshirish: mahsulotning sifatini tekshirish va baholash (masalan, qabul qilish
sinovlari).
* Takomillashtirish: xatoliklarni tahlil qilish va takomillashtirish choralarini qabul
qilish (masalan, ildiz sabab tahlili).
56

4. Statistik usullar: Sifatni nazorat qilishda statistik usullar muhim rol o'ynaydi. Bu
usullar ma'lumotlarni tahlil qilish, xatoliklarni aniqlash va jarayonlarning
barqarorligini baholash uchun ishlatiladi. Masalan, nazorat diagrammalari,
gistogrammalar, Pareto diagrammalari va boshqalar.
5. Inson omili: Sifatni nazorat qilish jarayonida inson omili juda muhimdir.
Xodimlarni o'qitish, motivatsiya qilish va ularning ishtiroki sifatni yaxshilash uchun
muhimdir. Jamoaviy ish va muloqot ham muhim rol o'ynaydi.
Xulosa: Mahsulot sifatini nazorat qilishning nazariy asoslari murakkab va ko'p
qirrali bo'lib, sifatning aniq ta'rifi, samarali SMTlar, turli xil nazorat usullari,
statistik tahlil va inson omili kabi omillarni o'z ichiga oladi. Ushbu asoslarni to'g'ri
tushunish va qo'llash har qanday tashkilot uchun mahsulot sifatini yaxshilash va
raqobatbardoshligini oshirish uchun muhimdir.
Korxonada mahsulot sifati nazorati usullari va amaliyoti mahsulot sifatini ta'minlash
va yaxshilash uchun qo'llaniladigan turli xil texnikalar, strategiyalar va tizimlarni
o'z ichiga oladi. Ushbu jarayonning maqsadi mijozlarning ehtiyojlarini qondirish,
xarajatlarni kamaytirish va raqobatbardoshlikni oshirishdir. Xulosa quyidagicha:
Mahsulot Sifati Nazorati Usullari:
* Oldini olish: Sifat muammolarini ishlab chiqarish jarayoniga kirishidan oldin
bartaraf etishga qaratilgan. Bu dizayn bosqichida sifatni ta'minlash, xom ashyoni
tanlash va yetkazib beruvchilarni tanlashni o'z ichiga oladi. Xatoliklarning oldini
olishga yo'naltirilgan Poka-Yoke (xatoliklarni oldini olish) tizimlari ham shu yerga
kiradi.
* Joriy Nazorat: Ishlab chiqarish jarayonida sifatni muntazam ravishda kuzatib
borish. Bu statistika jarayon nazorati (SPC), nazorat jadvallari va boshqa statistik
usullar yordamida amalga oshiriladi. Real-time monitoring tizimlari,
57

avtomatlashtirilgan tekshiruvlar va xatoliklarni darhol aniqlash tizimlari ham shu
yerga kiradi.
* Tekshirish: Tayyor mahsulotning sifatini tekshirish va baholash. Bu vizual
tekshiruvlar, o'lchovlar, sinovlar va boshqa sifat baholash usullarini o'z ichiga oladi.
Qabul qilish sinovlari va yakuniy tekshiruvlar ham shu yerda amalga oshiriladi.
* Takomillashtirish: Sifat muammolarini aniqlash va ularni bartaraf etish uchun
qabul qilingan choralar. Bu ildiz sabab tahlili, Pareto diagrammalari va boshqa
muammolarni hal qilish vositalarini qo'llashni o'z ichiga oladi. Doimiy
takomillashtirish (Kaizen) falsafasi ham bu yerda muhim rol o'ynaydi.
Mahsulot Sifati Nazorati Amaliyoti:
Korxonada mahsulot sifati nazoratini samarali amalga oshirish quyidagilarni o'z
ichiga oladi:
* Sifat menejmenti tizimi (SMTs): ISO 9001 kabi standartlarga muvofiq qurilgan
tuzilgan yondashuv. Bu sifat siyosatini belgilash, maqsadlarni aniqlash, jarayonlarni
hujjatlashtirish va ularni doimiy ravishda yaxshilashni o'z ichiga oladi.
* Xodimlarni tayyorlash: Sifat nazorati usullaridan xabardor va malakali
xodimlarni tayyorlash.
* Texnologiya va uskunalar: Sifatni nazorat qilish uchun zarur bo'lgan
texnologiya va uskunalarni ta'minlash.
* Mijozlar bilan munosabatlar: Mijozlarning ehtiyojlarini va fikr-mulohazalarini
hisobga olish va ularning qoniqishini oshirishga qaratilgan harakatlar.
* Doimiy Monitoring va Baholash: Sifat ko'rsatkichlarini muntazam ravishda
kuzatib borish va tahlil qilish. Bu yaxshilanishlarni aniqlash va muammolarni hal
qilishga yordam beradi.
Xulosa:
Korxonada mahsulot sifati nazorati usullari va amaliyoti murakkab va doimiy
ravishda takomillashib boruvchi jarayondir. Muvaffaqiyatli mahsulot sifati nazorati
oldini olish, joriy nazorat, tekshirish va takomillashtirish usullarini birgalikda
qo'llash, samarali SMTlarni joriy etish va xodimlarni tayyorlash orqali amalga
58

oshiriladi. Bu mijozlarning qoniqishini oshirish, xarajatlarni kamaytirish va
korxonaning raqobatbardoshligini mustahkamlashga olib keladi.
Korxonada mahsulot sifati nazoratini takomillashtirish yo'nalishlari doimiy ravishda
rivojlanib boruvchi va korxonaning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq bo'lgan
jarayondir. Ammo, umumiy takomillashtirish yo'nalishlarini quyidagicha
umumlashtirish mumkin:
1. Proaktiv yondashuv: Reaktiv (muammo paydo bo'lgandan keyin uni hal qilish)
emas, balki proaktiv (muammolarni oldini olish) yondashuvga o'tish. Bu
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
* Dizayn bosqichida sifatni ta'minlash: Mahsulot dizaynini yaratishdan avval
potentsial muammolarni aniqlash va bartaraf etishga yo'naltirilgan FMEA (Failure
Mode and Effects Analysis) va boshqa usullarni qo'llash.
* Yetkazib beruvchilarni boshqarishni kuchaytirish: Sifatli xom ashyo va
komponentlarni ta'minlash uchun yetkazib beruvchilarni diqqat bilan tanlash va ular
bilan hamkorlikni mustahkamlash. Ularning sifat tizimlarini audit qilish va ular
bilan muntazam aloqada bo'lish.
* Xodimlarni o'qitish va malakasini oshirish: Sifat nazorati usullari, statistik
usullar va muammohal qilish vositalari bo'yicha xodimlarni muntazam ravishda
o'qitish va malakasini oshirish. Ishchilarning o'z ishlariga bo'lgan mas'uliyatini
oshirish.
2. Texnologiyalarni qo'llash: Zamonaviy texnologiyalarni qo'llash orqali sifat
nazorati jarayonini avtomatlashtirish va samaradorligini oshirish:
* Avtomatlashtirilgan tekshiruv tizimlari: Mahsulotlarni tekshirish va sinovdan
o'tkazish jarayonlarini avtomatlashtirish, bu esa xatoliklarni kamaytiradi va
samaradorlikni oshiradi.
* Ma'lumotlarni tahlil qilish vositalari: Katta ma'lumotlarni tahlil qilish
vositalaridan foydalanish, bu esa sifat muammolarini aniqlash va ularning
59

sabablarini aniqlashga yordam beradi. Mashinani o'rganish va sun'iy intellekt
texnologiyalarini qo'llash.
* Real-time monitoring: Ishlab chiqarish jarayonini real vaqtda kuzatib borish va
potentsial muammolarni darhol aniqlash.
3. Mijozlarga yo'naltirilgan yondashuv: Mijozlarning ehtiyojlarini va fikr-
mulohazalarini hisobga olish:
* Mijozlarning qoniqishini o'lchash: Mijozlarning qoniqish darajasini muntazam
ravishda o'lchash va ularning fikr-mulohazalarini tahlil qilish.
* Mijozlar bilan aloqani yaxshilash: Mijozlar bilan ochiq va samarali aloqa
o'rnatish va ularning shikoyatlarini tezda hal qilish.
* Mijozlarning talablarini hisobga olish: Mahsulotni ishlab chiqarish va sifat
nazorati jarayonlarini mijozlarning talablariga moslashtirish.
4. Doimiy takomillashtirish: Doimiy ravishda sifat nazorati jarayonini
yaxshilashga qaratilgan PDCA (Plan-Do-Check-Act) tsikli va Kaizen falsafasidan
foydalanish.
Korxonada mahsulot sifatini nazorat qilish, mijozlarning ehtiyojlarini qondirish,
raqobatbardoshlikni oshirish va daromadni ko'paytirish uchun juda muhim jarayon
hisoblanadi. Bu jarayon mahsulotning butun hayotiy siklida, ya'ni loyihalashdan
tortib, yetkazib berishgacha bo'lgan barcha bosqichlarini qamrab oladi. Samarali
sifat nazorati tizimi quyidagi asosiy elementlarga tayanadi:
* Aniq maqsadlar va standartlar: Sifatni o'lchash uchun aniq ko'rsatkichlar va
standartlar belgilangan bo'lishi kerak. Bu standartlar mijozlarning talablari, sanoat
standartlari va ichki siyosatlarga asoslanishi kerak.
* Oldini olish: Muammolar paydo bo'lishidan oldin ularning oldini olishga
qaratilgan yondashuv. Bu xom ashyoning sifatini nazorat qilish, ishlab chiqarish
jarayonlarini optimallashtirish va xodimlarni o'qitishni o'z ichiga oladi.
60

* Muntazam nazorat: Ishlab chiqarish jarayonida sifatni muntazam ravishda
kuzatib borish. Bu statistika jarayon nazorati (SPC), nazorat jadvallari va boshqa
statistik usullar yordamida amalga oshiriladi.
* Tekshirish va sinovlar: Tayyor mahsulotning sifatini tekshirish va baholash
uchun turli xil tekshiruvlar va sinovlar o'tkaziladi. Bu vizual tekshiruvlar, o'lchovlar,
funktsional sinovlar va boshqalarni o'z ichiga oladi.
* Muammolarni hal qilish: Sifat muammolarini aniqlash va ularni bartaraf etish
uchun samarali usullar qo'llaniladi. Bu ildiz sabab tahlili, Pareto diagrammalari va
boshqa muammohal qilish vositalarini o'z ichiga oladi.
* Doimiy takomillashtirish: Sifat nazorati jarayoni doimiy ravishda
takomillashtirib boriladi. Bu PDCA (Plan-Do-Check-Act) tsikli va Kaizen
falsafasidan foydalanishni o'z ichiga oladi.
* Mijozlarning fikr-mulohazalari: Mijozlarning fikr-mulohazalari hisobga olinadi
va sifatni yaxshilash uchun qo'llaniladi.
* Sifat menejmenti tizimi (SMTs): ISO 9001 kabi xalqaro standartlarga muvofiq
ishlaydigan tuzilgan yondashuv.
Samarali mahsulot sifati nazorati tizimi korxonaga sifatli mahsulotlarni ishlab
chiqarish, mijozlarning qoniqishini oshirish, xarajatlarni kamaytirish va
raqobatbardoshlikni mustahkamlash imkonini beradi. Biroq, bu tizimni qo'llab-
quvvatlash va doimiy ravishda takomillashtirish kerak. Bu doimiy monitoring, tahlil
va yangiliklarni joriy etishni talab qiladi.
61

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Перегудов Л.В., Саидов М.Х., Файзиев Р.Р., Исматуллаев Ф.Р., Абидов О.С.
Управление качеством и конкурентоспособностью продукции. Ташкент, 2001.
2. Демина Л.Н. Методы и средства измерений, испытаний и контроля:
Учебное пособие. - М.: НИЯУ МИФИ, 2010. - 292 с.
3. Turаyеv Sh.А., Bоbоyеv G‘.G‘., Bеkmurоtоv Ch.А. “Mаhsulоt sifаt nаzоrаti vа
sinоv qurilmаlаri” fаnidаn аmаliy mаshg‘ulоtlаrni o‘tkаzish uchun uslubiy
ko‘rsatmаlar. – Toshkent: ToshDTU, 2014. 122 b.
4. Сударикова Е. В. Неразрушающий контроль в производстве: учеб. пособие.
Ч. 1.; ГУАП. - СПб., 2007. - 137 с.: ил.
5. Сударикова Е. В. Неразрушающий контроль в производстве: учеб. пособие.
Ч. 2.; ГУАП. - СПб., 2007. - 112 с.: ил.
6. Шишкин И.Ф., Сергушев Г.Ф. Испытания и испытательные оборудование:
учеб. пособие. - СПб.; СЗТУ, 1991. – 37 с.
7. Сибринин Б.П. Оценивание качества продукции: Лекция. – Пенза: ПГУ,
каф. МСК, 2004. – 32 с. (В помощь студенту, серия "Качество", вып. 4).
8. Фейгенбаум А. Контроль качества продукции: Сокр. пер. с англ. / Авт.
предисл. и науч. ред. А.В. Гличев –М.: Экономика, 1986. – 471 с.
9. Контроль качества продукции машиностроения / Под ред. А.Э. Артеса. М.:
Издво стандартов, 1974. - 448 с.
10. Контроль качества продукции машиностроения. Изд. 2-е, под редакцией А.
Э. Артеса. - М., Изд-во стандартов, 1980. - 345 с.
11. Рыжков Н.И. Управление качеством продукции в новых условыях
хозяйствования.- М: Издательство стандартов, 1992. -167с.
12. Гиссин В.И. Управление качеством продукции: Учебн. пособие- Ростов
н/Д: Феникс, 2000. – 256 с.
13. Варакута С.А. Управление качеством продукции.- М.Издательство РИОР.
2004. -109 с.
62

14. Аристов О.Б. Управление качеством. Учебное пособие для ВУЗов- М.:
ИНФРА, 2004. -240 с. 2
2. Қўшимча адабиётлар
1. Перегудов Л.В., Саидов М.Х., Файзиев Р.Р., Исматуллаев Ф.Р., Абидов О.С.
Управление качеством и конкурентоспособностью продукции. Ташкент, 2001.
2. «Mаhsulоt sifаti nаzоrаti vа sinоv qurilmаlаri» fаnidаn kurs ishini bаjаrish
bo‘yichа uslubiy ko‘rsаtmаlаr.-Tоshkеnt, ToshDTU, 2014 . 20.
3. Сибринин Б.П. Методы и средства контроля качества. Методические
указания к выполнению курсового проекта.– Пенза: ПГУ, каф. МСК, 2005. –
27 с. (В помощь студенту, серия "Качество", Вып. 7).
4. ГОСТ 2.116-84 Карта технического уровня и качества продукции.
5. ГОСТ 15467-79 Управление качеством продукции. Основные понятия.
Термины и определения.
6. ГОСТ 16504-81 Система государственных испытаний продукции.
Испытания и контроль качества продукции. Основные термины и
определения.
7. ГОСТ 24297-87 Входной контроль продукции. Основные положения.
8. O’z DSt 621-94 Испытания и контроль качества продукции. Основные
термины и определения (Взамен ГОСТ 16504-81).
9. O’z DSt 622-94 Качество продукции. Основные термины и определения
(Взамен ГОСТ 15467-79).
10. O’z DSt 766-96 Статистические методы управления качеством продукции.
Основные термины и определения.
11. O’z DSt ISO/IEC 9126-1:2008 ГСС РУз. Программирование. Качества
продукта. 307 Часть 1. Модель качества.
12. O’z DSt 2.116-96 ГСС РУз. Карта технического уровня и качества
продукции (Взамен ГОСТ 2.116-84).
63

13. O’z DSt 20.203:2007 Система испытаний продукции. Контроль
неразрушающий. Подготовка и сертификация персонала. Общие требования
(Взамен O’z DSt 20.203:2001).
14. O’z DSt 915-98 Правила проведения испытаний продукции.
15. O’z RH 51-095:2000 Методические указания по составлению карты
технического уровня и качества продукции.
16. O’z DSt 20.000:2002 Система испытаний продукции. Основные
положения.
17. O’z DSt 20.201:2001 Система испытаний продукции. Контроль
неразрушающий. Организация и порядок проведения.
18. O’z DSt 20.202:2001 Система испытаний продукции. Контроль
неразрушающий. Требования к лабораториям неразрушающего контроля.
19. ГОСТ 18442-80 Контроль неразрушающий. Капиллярные методы. Общие
требования.
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. https://goaravetisyan.ru/uz/poryadok-vypolneniya-deistvii-pravila-primery-
5. https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/algebra/amallarni-bajarish-tartibi-dars-
6. https://uz.wikipedia.org/wiki/Arifmetika
7. http://www.ziyonet.uz - axborot-ta’lim tarmog’i.
64

Korxonada mahsulot sifatini nazorat qilish mavzusida tayyorlangan kurs ishi

Sotib olish