Korxonada sifat menejmenti tizimini takomillashtirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	1,006.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Korxonada sifat menejmenti tizimini takomillashtirish

Sotib olish

“SIFAT MENEJMENTI “
Fanidan
KURS ISHI

MAVZU: KORXONADA SIFAT MENJMENTI TIZIMINI
TAKOMILLASHTIRISH

Bajardi:
Tekshirdi:

MAVZU:KORXONADA SIFAT MENJMENTI TIZIMINI
TAKOMILLASHTIRISH
KIRISH ……………………….……………………….……………3
1-BOB.ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIDA SIFATNI
BOSHQARISHNING ASOSIY YO’NALISHLARI…………….11
1.1Ishlab chiqarish korxonalarida sifat tizimini tashkil etish……….11
1.2Mahsulot sifatini boshqarish jarayonlari va ularni tuzilish
xususiyatlari. ……………………….……………………….……….20
1.3. Sifatni boshqarishning majmuaviy tizimlari va mahsulot sifatining aniqlash
usullari ……………………….……………………….…….27
2-BOB. Sifat menejmenti tizimiga innovatsion yondashuvlarni joriy
etish ……………………….……………………….…………………34
2.1Sifatni boshqarishda yangi texnologiyalarni joriy qilish uchun strategik
rejalashtirish ……………………….……………………….……….34
3-BOB. Sifat menejmenti tizimini monitoring qilish va takomillashtirish
jarayonini boshqarish……………………….….39
3.1Sifatni boshqarish tizimini takomillashtirishda standartlashtirishning
ahamiyati… ……………………….……………………….……………51
3.2Mahsulot sifatini boshqarish kompleks tizimini takomillashtirish
……………………….……………………….………………………57
3.3AQSH va Yaponiya firmalarida sifatni boshqarish tizimini tajribasidan
2

……………………….……………………….……………………….63
XULOSA……….……………………….………….…………………72
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……….……………………74
3

KIRISH
Hozirgi global iqtisodiy sharoitda korxonalarning raqobatbardoshligini
ta’minlash va ularning barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun sifat
menejmenti tizimini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Sifat
menejmenti tizimi nafaqat mahsulot yoki xizmatning sifatini nazorat qilish
vositasi, balki tashkilotning umumiy faoliyatini yanada samarali
boshqarish va bozor talablariga moslashish uchun strategik mexanizmdir.
Ushbu tizim korxonaning ichki jarayonlarini optimallashtirish, resurslarni
samarali taqsimlash va mijozlar talablarini qondirishga qaratilgan bo‘lib,
uning takomillashtirilishi korxonaning uzoq muddatli muvaffaqiyatiga
xizmat qiladi.
Sifat menejmenti tizimini takomillashtirish jarayoni korxonaning barcha
bo‘g‘inlarini qamrab oladi. Bunda xodimlarning malakasini oshirish,
innovatsion texnologiyalarni joriy etish va xalqaro sifat standartlariga
muvofiqlikni ta’minlash asosiy vazifalardan hisoblanadi. Ayniqsa, ISO
9001 kabi xalqaro standartlarga asoslangan tizimlar sifatni boshqarish
jarayonlarini tizimli va samarali amalga oshirish imkonini beradi. Shu
orqali korxonalar nafaqat ichki bozorda, balki xalqaro miqyosda ham o‘z
mavqeini mustahkamlay oladi.
Sifat menejmenti tizimi korxona faoliyatining har bir jihatiga ta’sir
qiladi. Bu tizim orqali mahsulot yoki xizmatlarning sifati yaxshilanadi,
mijozlar ehtiyojlariga moslashuvchanlik oshadi va tashkilotning
raqobatbardoshligi ta’minlanadi. Shu bilan birga, sifatni boshqarish
4

jarayoni korxona ichida samaradorlikni oshirish, xarajatlarni kamaytirish
va ishlab chiqarish jarayonlarining izchilligini ta’minlashda muhim
ahamiyatga ega.
Bugungi kunda bozor talablarining doimiy o‘zgarishi korxonalardan
yuqori moslashuvchanlikni talab qiladi. Shu sababli, sifat menejmenti
tizimini takomillashtirish jarayoni doimiy ravishda amalga oshirilishi
kerak. Bu jarayonda mijozlarning fikr-mulohazalari va bozor tahlillari
muhim o‘rin tutadi. Mijozlarning ehtiyojlarini chuqur anglash va ularga
mos mahsulot yoki xizmatlarni taqdim etish orqali korxonalar
mijozlarning ishonchini qozonib, ularning sodiqligini oshiradi.
Sifat menejmenti tizimini takomillashtirish jarayonida raqamli
texnologiyalarning ahamiyati ortib bormoqda. Sun’iy intellekt, IoT
(Narsalar interneti) va katta ma’lumotlar tahlili kabi innovatsiyalar
korxonalarga sifatni boshqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va
samaradorlikni oshirish imkonini beradi. Bunday texnologiyalar
mahsulotlar sifati bo‘yicha real vaqt rejimida ma’lumot olish, nosozliklarni
aniqlash va ularni bartaraf etish imkoniyatini taqdim etadi.
Sifat menejmenti tizimini takomillashtirish nafaqat texnologik
jarayonlarni, balki inson omilini ham qamrab oladi. Xodimlarning
ishtirokini ta’minlash, ularning bilim va ko‘nikmalarini oshirish hamda
jamoaviy hamkorlikni kuchaytirish sifatni boshqarish jarayonining
muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga xizmat qiladi. Xodimlarning sifat
jarayonlariga jalb etilishi ularning motivatsiyasini oshirishga va korxona
ichidagi innovatsion madaniyatni shakllantirishga yordam beradi.
5

Shuningdek, sifat menejmenti tizimini takomillashtirish ekologik
mas’uliyatni oshirish va barqaror rivojlanishni ta’minlashda ham muhim
ahamiyatga ega. Atrof-muhitni muhofaza qilish va resurslardan samarali
foydalanish tamoyillari asosida sifatni boshqarish jarayonlari korxonaning
ijtimoiy mas’uliyatini kuchaytiradi. Bu esa tashkilotning ijobiy imijini
yaratishga va bozor mavqeini yaxshilashga xizmat qiladi.
Umuman olganda, sifat menejmenti tizimini takomillashtirish zamonaviy
korxonalar uchun muhim strategik vazifadir. Ushbu jarayonni samarali
tashkil etish korxonalarga nafaqat raqobatda ustunlikka ega bo‘lish, balki
mijozlar ehtiyojlarini yuqori darajada qondirish va uzoq muddatli
muvaffaqiyatga erishish imkonini beradi. Shu sababli, sifat menejmenti
tizimini doimiy rivojlantirish va uni takomillashtirish har qanday
korxonaning ustuvor yo‘nalishi bo‘lishi kerak.
Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi jahon
iqtisodiy jarayonlarida qo’llaniladigan ishlab chiqarish, xo’jalik va
tijorat usullariga kata qiziqish uyg’otdi. Ular orasida marketing
tamoyillari va usullari alohida o’rinni egallaydi. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida raqobat muhitini mavjudligi sifat va uni boshqarish
muammollariga katta ahamiyat berishga majbur qiladi. Rivojlangan
davlatlarda raqobat, kurash sifatini oshirish dasturlarini ishlab
chiqarishga sabab bo’ladi. Mahsulot va xizmatlar sifatini baholash
uchunn ob’ektiv ko’rsatkichlarni ishlab chiqish zaruriyati tug’iladi.
Sifat va ishlab chiqarish smaradorligi o’rtasida to’g’ri bog’lanish
mavjud. Sifatni oshirish harajatlarni kamaytirib, bozor ulushi
hamda ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga ko’maklashadi.
Yuqoridagilar bo’lajak menejerlardan sifatni boshqarish sohasiga
6

oid chuqur ilmiy va amaliy ko’nikmalarga ega bo’lishni talab
qiladi.
Dunyoni rivojlangan davlatlarida sifat bilan ta’minlash
iste’molchini talabini sifatli mahsulotlar va xizmatlar bilan
qoniqtirish, ishlab chiqarishni zamonaviy usullar bilan boshqarish
masalalariga chuqur e’tibor bermoqda.
Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tish
jahon iqtisodiy jarayonlarida qo’llaniladigan ishlab chiqarish,
xo’jalik va tijorat usullariga katta qiziqish uyg’otdi.
Tadbirkorlik jamiyat rivoji va iqtisodiyot uchun juda muhim ahamiyat
kasb etadi. Prezidentimiz I.A.Karimov ’’Jahon moliyaviy-iqtisodiy
inqirozini O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari’’
deb oldini olish deb ta’kidlagan edilar. Shuning uchun ham
iqtisodiyotimizni rivojlanishi va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish
davlat tomonidan qo’llab- quvvatlanmoqda. Ayniqsa tadbirkorlik
faoliyatining rivojlanishida alohida ahamiyatga ega bo’lgan, shuningdek
davlat qo’llabquvvatlanmoqda va himoyasiga muhtoj bo’lgan
tadbirkorlik-kichik biznes va xususiy tadbirkorlik hisoblanadi.
Kichikbiznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish hozirgi
paytda eng muhim masalalardan biriga aylangan.Kichik tadbirkorlik
hozirgi bozor munosabatlari jarayonini tobora chuqurlashib
borayotgan bir davrda respublikamizning iqtisodiy taraqqiyotiga
sezilarli darajada xissa qo’shmoqda. Shu tufayli, kichik va o’rta
tadbirkorlikni sifat jihatidan yangi bosqichga ko’tarish shu kunning
davlat vazifalaridan biri bo’lib qolmoqda, chunki kichik tadbirkorlik
qanchalik rivojlansa ularning soni ko’payib, ishlab chiqarish va sifat
7

oshib borsa mamlakatimizning iqtisodiy qudrati tobora oshadi, xalq
faravonligi oshadi.
Bu borada O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimovning
2001-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonda ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida ’’O’zbekiston jadal o’sishga
erishdi va global moliyaviy-inqirozga qarshi samarali choralar ko’rdi.
Keyingi besh yilda O’zbekistonda o’sish sur’atlari o’rtacha 8,5%ni
tashkil etdi. Bu Markaziy Osiyodagi ko’rsatkichdan yuqoridir.
O’tgan yili mamlakatimizda yalpi ichki maxsulotning o’sish sur’ati,
kutilganidek amalda 8,3%ni tashkil etdi. 2000-2011-yillarda
mobaynida YaIM hajmi 2,1 barobar oshdi. Mazkur ko’rsatkich
bo’yicha O’zbekiston dunyoning iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan
mamlakatlar qatoridan joy oldi. O’tgan yili sanoat ishlab chiqarish
6,3% qishloq xo’jaligi mahsulot yetishtirish 6,6% chakana savdo
aylanmasi 16,4% va aholiga pullik xizmat ko’rsatish 16,1% ga
barqaror yuqori su’ratlar bilan o’sdi.
2012-yilning 1-yanvar holatiga ko’ra mamlakatimizning tashqi
qarzi YaIMning 17,5% eksport hajmiga nisbatan esa 53,7%dan
oshmaydi. Bu xalqaro mezonlarbo’yicha “har jihatda maqbul holat”
deb hisoblanadi.
Mamlakatimizda o’tgan yili 6 mln. 800 ming tonna g’alla, 3 mln. 500
ming tonnaga yaqin paxta, 8 mln. 200 ming tonnadan ortiq sabzavot
va poliz qariyb 3 mln. Tonna bog’dorchilik mahsulotlari yetishtirildi.
Shu bilan birga 6 mln. 600 mingtonna sut 1 mln. 500 ming tonnadan
ortiq go’sht, 3 mlrd. 500 mln. Donadan ziyod tuxum yetishtirildi.
8

Ishlab chiqarish hajmi kengaytirish va raqobatdosh mahsulotlarni
yangi turlarini o’zlashtirish bo’yicha qabul qilingan birinchi navbatdagi
chora tadbirlar dasturiga muofiq 2012-2016-yillarda hisob-kitoblar
bo’yicha qiymati 6 mln. 200 mln. $ bo’lgan
270dan ziyod investitsiya loyihasida shuningdek, ishlab chiqarish
modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo’yicha
tarmoq dasturlarini amalga oshirish ko’zda tutilmoqda.
O’tgan yili 3800 dan ortiq fermer xo’jaligi paxta yetishtirish
bo’yicha shartnoma majburiyatini bajara olmadi. Natijada 120 mlrd.dan
ortiq yoki 160 ming tonnadan ziyod paxta homashyosi kam
yetishtirildi. Agar bu ko’rsatkichni eksport qilish mumkin bo’lganda
paxta tolasi aylantirilgan bo’lsak, bu foyda hajmi boy berilgan paxtani
qayta ishlashdan olinadigan moy, shirot, kunjara boshqa mahsulotlarni
hisobga olmaganda ham, yo’qotish qariyb 100 mln.$ni tashkil etadi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatni boshqarish tizimlarini joriy
etish, maxsulotlarning xalqaro standartlarga mosligini ta’minlash
masalasi barcha korxonalarda ham hal etilgan deb bo’lmaydi. Bu
kamchilik, ayniqsa, biz uchun o’ta muhim ahamiyatga ega bo’lgan
yengil sanoat, farmasevtika va qurilish materiallari, sanoat tovarlari
ishlasb chiqariladigan tarmoqlarga tegishlidir.
2012-yilning 26-yanvar kuni O’zbekiston kasaba uyushmalari
federatsiya kengashining 4-majlisi bo’lib o’tdi, majlis kun tartibi
O’zbekiston kasaba uyushmalari federatsiyasining 2011-yildagi
faoliyati yakunlari va 2012-yilda mo’ljallangan eng muhim ustuvor
vazifalar belgilab olish masalalariga bag’ishlanadi.
9

Ma’naviy-ma’rifiy ishlar sifatini oshirish masalasi ham federatsiya
kengashining doimiy diqqat markazida bo’ldi. Shu maqsadda korxona,
tashkilot va muassasalarda“Ma’naviyat soatlari” o’tkazilishi joriy qilib,
ularda respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov rahbarligida
mamlakatimizda istiqlol yillarida amalga oshirilayotgan keng ko’lamli
islohotlar erishilayotgan yutuqlar, davlatimiz insonparvar siyosatining
mazmun-mohiyati va ahamiyati mehnatkashlar ayniqsa, yoshlar ongiga
yetkazib kelinmoqda.
10

1-BOB.ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIDA SIFATNI
BOSHQARISHNING ASOSIY YO’NALISHLARI
1.1Ishlab chiqarish korxonalarida sifat tizimini tashkil etish.
Sifat menejmenti tizimi (SMT) – tashkilot mahsulotlari yoki
xizmatlarining sifatini boshqarish, nazorat qilish va doimiy ravishda
takomillashtirishni ta'minlaydigan kompleks boshqaruv jarayoni
hisoblanadi. Bugungi kunda bozor iqtisodiyotining rivojlanishi,
raqobatning keskinlashuvi va iste’molchilar talablarining ortib borishi sifat
menejmenti tizimlarini samarali joriy etish va tahlil qilishni taqozo
etmoqda.
Sifat menejmenti tizimining amaldagi holatini tahlil qilishning
maqsadi
Sifat menejmenti tizimining amaldagi holatini tahlil qilishdan asosiy
maqsad – korxona yoki tashkilotning hozirgi sifat menejmenti darajasini
aniqlash, mavjud kamchiliklarni bartaraf etish hamda tizimni samarali
rivojlantirish yo‘llarini ishlab chiqishdir. Tahlil davomida quyidagi jihatlar
o‘rganiladi:
11

● Sifat siyosati va maqsadlari : Tashkilotning sifat bo‘yicha
belgilagan strategiyasi va maqsadlarining qanchalik samarali
ekanligi aniqlanadi.
● Amaldagi jarayonlar : Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish
jarayonlarining sifat standartlariga muvofiqligi baholanadi.
● Xodimlarning malakasi va ishtiroki : Sifat menejmenti tizimida
xodimlarning roli va ularning sifat madaniyatini shakllantirishdagi
ishtiroki tahlil qilinadi.
● Resurslardan foydalanish : Moliyaviy, texnologik va inson
resurslarining sifatni boshqarishda qanchalik samarali
ishlatilayotgani o‘rganiladi.
● Nazorat va o‘lchash vositalari : Ishlab chiqarish jarayonlari va
mahsulot sifatini nazorat qilish tizimlari, ularning aniq va zamonaviy
vositalarga asoslanganligi aniqlanadi.
Tahlil qilish usullari va yondashuvlar
Sifat menejmenti tizimini tahlil qilish uchun quyidagi usullardan
foydalaniladi:
1. SWOT-tahlil : Sifat tizimining kuchli va zaif tomonlari,
imkoniyatlar hamda xavflarni aniqlash orqali umumiy baho beriladi.
2. Ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini o‘lchash : Mahsulot sifatini
belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlar, jumladan, nuqsonlar soni, qayta
ishlov berish holatlari, iste’molchilar shikoyatlari va qoniqish
darajasi o‘rganiladi.
12

3. ISO 9001 standartlariga muvofiqlik tekshiruvi : Amaldagi sifat
menejmenti tizimining xalqaro standartlarga qanchalik javob berishi
aniqlanadi.
4. Auditlar va monitoring : Ichki va tashqi auditlar yordamida
tizimning real holati tahlil qilinadi va aniqlangan kamchiliklar
yuzasidan takliflar beriladi.
Amaldagi holatni yaxshilash yo‘nalishlari
Sifat menejmenti tizimining tahlili davomida aniqlangan muammolarni
bartaraf etish uchun quyidagi yo‘nalishlarda ish olib borish lozim:
1. Tizimni avtomatlashtirish : Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish
orqali sifat jarayonlarini boshqarishni tezlashtirish va aniqroq
nazorat qilish.
2. Xodimlarni malakasini oshirish : Doimiy ravishda treninglar va
seminarlarga asoslangan o‘quv dasturlarini tashkil etish.
3. Sifatni doimiy takomillashtirish : Ish jarayonlarini optimallashtirish
va "PDCA" (rejalashtirish, bajarish, tekshirish, takomillashtirish)
kabi siklik yondashuvlardan foydalanish.
4. Mijozlar fikrini tahlil qilish : Iste’molchilar shikoyatlari va
takliflarini tahlil qilib, mahsulot yoki xizmat sifatini yaxshilash.
Sifatni boshqarish o’zida boshqaruvning me’yoriy usullarini aks
ettiruvchi standartlarga asoslanadi.
Xalqaro standartida ISO 9001 berib o’tilgan ta’rifga ko’ra sifat
tizimi- bu sifatning umumiy boshqaruvini ta’minlovchi tashkiliy tarkib,
13

javobgarlik, jarayonlar, protsedura va resurslar taqsimotining
majumuidir.
Mahsulotlar yetkazib berish bo’yicha kontrakt tuzish uchun xorijlik
xaridor ishlab chiqaruvchida sifat tizimining mavjudligini va bu sifat
tizimiga taulluqli sertifikatlash
organi tomonidan berilgan sertifikatni ko’rsatishni talab qiladi.
Sifat tizimi korxona oldiga qo’ygan maqsad va belgilangan siyosatni
olib borishni ta’minlovchi omil sifatida tashkil qilinadi va amalga joriy
etiladi.
Korxona sifat bo’yicha siyosati korxonaning yuqori rahbariyati
tomonidan ishlab chiqiladi.
Sifat tizimining asosiy vazifalari bo’lib: sifatni ta’minlash, sifatni
boshqarish, sifatni yaxshilash hisoblanadi. U korxona rahbariyati
tomonidan sifatni ta’minlash bo’yicha siyosatini amalga oshirishning
vositasi siaftida tashkil qilinadi.
Sifat tizimida buyurtmachi(xaridor) mol yetkazib beruvchi
(tayyorlovchi) faoliyat olib boradi.
Sifat tizimida korxona siyosati va maqsadini ta’minlash uchun sifat
tizimida:
1. Marketing, bozorni o’rganish;
2. Texnika talablarini loyihalashtirish va ishlab chiqarish;
3. Material-texnik ta’minot;
4. Texnik jarayonlarni tayyorlash va ishlab chiqish;
5. Ishlab chiqarish;
6. Nazorat, sinov va tadqiqotlar o’tkazish;
14

7. O’rash va saqlash
8. Sotish va taqsimot;
9. Montaj va ishga tushurish;
10. Xizmat ko’rsatishga texnik yordam;
11. Foydalanib bo’linganidan keyin utilizatsiya qilish.
Korxonada mahsulot sifatini nazorat qiluvchi sifat xizmati bo’limini
tashkil qilish korxonada olib borilayotgan sifat bo’yicha faoliyatini
muvofiqlashtirishga imkon beradi. Sifat xizmati sifat bo’yicha uslubiy
takliflarni ishlab chiqadi. Bu xizmat turi faqatgina bosh direktorga
bo’ysunadi. Sifat xizmati funksional tizimining namunaviy ko’rinishi
bo’ladi.
Korxona rahabariyati bu xizmat orqali nafaqat mahsulot sifatining
xalqaro standartlariga javob berishini nazorat qilib boradi. Balki
mahsulot sifatini doimiy ravishda takomillashtirib imkoniyatiga ham ega
bo’ladi.
Maxsus xizmat turi orqali iste’molchilar ehtiyojini va ularning mahsulot
sifatiga qo’yadigan talabini o’rganadi.
● Mahsulot sifatining aniq standartlariga javob bermasligi
bevosita ishlab chiqarishning o’zidayoq aniqlanishi maqsadga
muvifiq bo’ladi. Buning uchun sifatni nazorat qilish quyidagi
barcha texnologik zanjir bo’yicha amalga oshirilishi kerak:
● Material va butlovchi qismlarning kirish nazorati
laboratoriyalar orqali amalga oshirilishi;
● Korxona ishlab chiqarish jarayonining texnologik jihozlarini
faol nazorat qilish uslublarini ishlab chiqish, shuningdek
15

operatsiyalar bo’yicha tanlama yoki to’liq nazorat olib
borilishi va tyyor mahsulotning yakuniy nazorat;
● Korxona laboratoriyalari mahsulotning davriy sinovlariga oid
maxsus ko’rgazmalari bilan ta’minlanishi kerak.
Sifat funksiyalarini tizimlash har bir mahsulot sifati funksional va
rag’batlantiruvchi funksiyalarni o’zida aks ettirishi kerak. Bu holatda
gap iste’molchi belgilaydigan sifat haqida ketmoqda. Bunda iste’molchi
bildirgan sifatning ko’plab ko’rib chqishi talab etiladi. Bu esa mahsulot
sifati bo’yicha shug’ullanuvchial oldida ko’plab muommolarni yuzga
keltiradi.
Bu muommolarni hal etish uchun sifat funksiyasini tizimlash (SFT)
uslubi qo’llaniladi. Ishlab chaiqishni ta’minlash kerak.

16

Korxona rahbarlari mahsulot sifatining standartdan chetga chiqishini
emas balki uni oldindan belgilash va bartaraf etishga alohida e’tibor
qaratishi kerak.
Standart- mahsulot sifatiga qo’yiladigan asosiy talablarni o’zida
aks ettiruvchi texnik-me’yoriy hujjatdir.
Sifatnni boshqarishda texnik shartlar qisman rol o’ynaydi.
17

Texnik shartlar bu davlat standartlariga qo’shimcha tarzda
belgilanadigan agar ular mavjud bo’lmagan taqdirda mahsulot sifati
ko’rsatkichlariga mustaqil talab qo’yoladigan texnik-me’yoriy hujjatdir.
Standartlar mahsulotlarning barcha hayotiylik bosqichlarida uning
sifatini oshirishni rejalashtirish tartibi va uslublarini belgilaydi, sifati
nazorat qilish va baholash uslublari va vositalariga talabni belgilaydi.
Mahsulot sifatini boshqarish davlat, xalqaro, tarmoq va korxona
standartlari asosida amalga oshiriladi.
Mahsulot sifati va standartlash bo’yicha xalqaro standartlar Xalqaro
standart tashkilorti (XST) yoki ISO (ingliz tilida international standart
organization) XST tashkiloti tashkiloti 1946-yilda BMT qoshidagi
standartlarni muvofiqlashtirish bo’yicha qo’mita yig’ilishida dunyo
miqyosida standartlarni muvofiqlashtirish bo’yicha qo’mita xalqaro
tovarlar almashinish va o’zaro yordamini yengillashtirsh; intellectual,
ilmiy, texnik, iqtisodiy faoliyat muhitida hamkorlik qilishni kengaytirish
maqsadida tashkil qilindi.
ISO ning faoliyat turi xalqaro standartlarni ishlabchiqish chiqsh
hisoblanadi. ISO standartlari ishlab chiqish qo’llash uchu juda qulay
hisoblanadi. Milliy standartlashtirishda ulardan foydalanish sotish
bozorini, eksportni kengaytirish, ishlabchiqarilayotgan mahsulotlar
raqobatbardoshligini oshirishni qo’llab quvvatlsh imkonini beradi.
Xalqaro elektrotexnik komissiya (XEK) 1906-yili Londonda tashkil
topgan. 1946yilda ISO tashkil topganidan keyin XEK o’zining
molyaviy va tashkiliy masalalari bo’yicha mustaqilligini saqlab qolganni
holda bu tashkilotga birlashtiriladi. XEK elektrotexnika, elektronika,
18

radioaloqa va priborsozlik yo’nalishida standartlashtirish bilan
shug’ullanadi.
Xalqaro standart tashkilotining maqsadi elektrotexnika,
radioelektronika igan talablarni sohalarida standartlashtirish masalalarini
hal qilishda xalqaro hamkorlik qilishdan iboratdir. Uning asosiy vazifasi
ushbu soha bo’yicha xalqaro standartlarni ishlab chiqish hisoblanadi.
Standartlash bo’yicha xalqaro tashkilot bo’yicha mahsulotlariga
qo’yiladigan talablarni belgilaydi va ISO standartlarida 9000 seriyasini
vujudga keltirdi. Sifat tizimini sertifikatlashga tayyorlash:
1. Aniq belgilangan protseduraning mavjudligi;
2. Voz kechish va qaytish sonining kamligi;
3. Tekshiruv laboratoriyasining mavjudligi;
4. Yuqori darajadagi unumdorlik;
5. Korxonada sifat bo’yicha menejerlarning mavjudligi;
6. Jarayonlarni nazorat qilishning statistic uslublarini qo’llash;
7. Hujjat bilan rasmiylashtirilgan protseduralarning mavjud bo’lishi;
8. Korxonada tashkiliy jihatdan shakllantirilgan sifat tizimining mavjud
bo’lishi;
9. Korxonada sifat bo’yicha bo’limning mavjud bo’lishi;
10. Mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilish;
11. Nuqsonlarni aniqlash bo’yicha ishlarni olib borilishi.
Iste’molchilar uchun ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatining
yuqori darajadagi barqarorligi va muqarrarligining kafolati bo’lib,
sertifikatga ega bo’lgan sifat tizimi hisoblanadi.
19

Sifat tizimida sertifikatning mavjud bo’lishi bozorda raqobatni
saqlashning zaruriy sharti bo’lib hisoblanadi. U o’zida:
1. Ishlab chiqarish boshqarish bilan bog’liq muammolarning mavjud
emasligi;
2. Korxona ishlab chiqarayotgan mahsulotlarga buyurtmachilar
tomonidan bildirilayotgan shikoyatlar sonining ko’p emasligi;
3. Xaridorlar mol yetkazib beruvchining mavjud sifatni boshqarish
tizimidan qoniqish hosil qilishi;
4. Xaridorlar mavjud sifatni boshqarish tizimi to’g’risidagi hujjatlarni
talab qilish;
5. Xaridor mol yetkazib beruvchida sifatni boshqarish tizimining
mavjudligini shaxsan o’zi tekshirishi va baholay olishish
1.2. Mahsulot sifatini boshqarish jarayonlari va ularni tuzilish
xususiyatlari.
Avvalo mahsulot sifatini boshqarish jarayonlarini va ularni tuzulish
xususiyatlarini o’ragishdan oldin sifat tushunchasiga to’xtalamiz.
Sifat tushunchasi ko’p qirrali ko’p ma’noli falsafiy
tushunchadir. Ameriakning ko’pchilik kompaniyalari ’’Go’zallik
kuzatib turuvchining ko’z oldida namoyon bo’ladi’’, ya’ni har bir inson
sifatga o’z nuqtai nazaridan qaraydi degan xulosaga kelishgan. Demak,
’’ sifatni boshqarish mukammallikka erishilidi degani emasi, u bozor
talabiga javob beruvchi sifatga ega bo’lgan mahsulotni samarali ishlab
chiqishdir’’. DJuran sifatni ’’foydalanishga yaraydi deb belgilaydi’’.
Flipp Trospi sifatni ’’sifatni talablarga to’g’ti kelishi deb ta’kidlagan’’.
20

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 19-iyunda
qabul qilingan ’’Respublika korxonlarida xalqaro standartlarga muvofiq
bo’lgan sifatni boshqarish tizimini joriy etishni kengaytirishga doir
qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risidagi’’ qarori ijrosi ta’minlash
hisobidan erishildi.
Iqtisodiyotni ko’lamida esa bu tushunchaga ’’noziklarning nozigi’’
deb ataladi.
Bu fikr va mulohazalar umumishlab jamlanganda ’’Sifat – bu
qo’shilgan va kutilgan talablarni mahsulotning yig’ilgan tavsiflari orqali
qoniqtirish’’ degan xulosa kelib chiqadi.
Iste’molchining kutilayotgan talablarini qoniqtish, bozorda o’z
mavqeiga ega bo’lish uchun ishlab chiqaruvchidan quyidagilarni talab
qiladi:
1. Yangi mahsulotlarni;
2. Yangi texnologiyalarni;
3. Yangi boshqaruv usullarini;
4. Yangi unsurlarni tadbiq etilishi;
Bu narsalarni tadbiq etish esa ishlab chiqaruvchi kompaniya va
firmalar orasida raqobatni yuzaga keltiradi, bu esa o’z navbatida
taraqqiyotning asosiy omili hisoblanadi.
Sifat tushunchasini anglab yetish va uni ishlab chiqarishda ta’minlab
berish har bir tashabbuskor uchun dolzarb vazifadir.
Bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan davlatlarda ko’rinib turibdiki,
asosiy vosita sifat orqali:
● Hamma ko’rinishdagi resurslar harajatini muvofiqlashtirish;
21

● Ishlab chiqarishdagi sarf-harajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarishni
oshirish;
● Mahsulotga qo’yilgan barcha talablarni bajarish;
● Iste’molchining kutayotgan talabini ro’yobga chiqarish;
● Iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchining orasidagi aloqa va
munosabatlarini ta’minlash;
● Ishlab chiqarish boshqaruvini va xizmat ko’rsatish jarayonlarini
doimo murakkablashtirish;
● Nafaqat ishlab chiqaruvchini, iste’molchining kam talabini to’liq
qondirish imkoniyatini beradi.
Mahsulot sifati quyidagilar bilan ta’riflanadi:
● Xizmatga yaroqliligi;
● Ishonchliligi (xavsizligi, uzoq muddatga foydalanishliligi,
saqlashligi, ta’mirlashga yaroqliligi);
● Foydalanish tavsifi;
● Tashqi estetik ko’rinishi;
● Ishlatishdagi qulayligi;
● Sotuv oldi va keyingi xizmat ko’rsatish va boshqalar.
Mahsulot sifati ko’p sonli va har xil texnik iqtisodiy, ijtimoiy,
texnologik xususiyatlar omiliga bog’liq. Shartli ravishda bu
omillar 3 guruhga bo’linadi.
1. Material-texnik (ishlab chiqarish asbob uskunlari, dastgohlar ishlab
chiqarishni texnik va metrolog taminoti, sinov va nazoratning uslub
va vozitalari, ishlatiladigan materiallar, bin ova qurilmalar);
22

2. Inson omili (malakasi professional bilimi, o’z ishiga bo’lgan
qiziqishi);
3. Ma’muriy (tashkilotning umumiy ishlab chiqarish faoliyatini va
qismi sifat boshqaruvini tashkil etish).
Umuman olganda, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yuqori
darajada ushlab turish ta’minlash kompleks muammodir. Faqat
ilmiy asoslangan holda tizim va kompleksli bir vaqtda va o’zaro
bog’liq bo’lgan texnik , tashkiliy, iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy
tadbirlar yordamida tez va aniq holatda mahsulot sifatini
mukammallashtirish mumkin. Sifatni boshqarish nazariyasini
ishlab chiqishga atoqli olimlar P.L.Chebliyev , M.Lyapunov,
I.T.Venskiy, A.M.Dlin, U.A.Shukart, E.Demin,
A.Feygenbuanlar katta xissa qo’shganlar.
Sifatni boshqarish zamonaviy nazariyasi shundan kelib chiqadiki,
sifatni boshqarish bo’yicha faoliyat mahsulot ishlab
chiqarilgandan keyin samarali bo’lishi mumkin emas. Bu faoliyat
mahsulot ishlab chiqarish jarayonida amalga oshirilishi lozim.
Mahsulot sifatini boshqarish jarayoni quyidagilardan iborat:
● Sifatni boshqarish dasturini ishlab chiqarish va uni amalga oshirishni
rejalashtirish;
● Mahsulot sifatiga ta’sir qiluvchi har qanday boshqarilayotgan
jarayon holati haqida axborot olish va uni tahlil qilish;
● Sifatni boshqarishga oid qarorlar qabul qilish ob’ektga qilinadigan
boshqaruvchi ta’sirlarni tayyorlash;
● Boshqaruvchi ta’sirlarni chiqarish;
23

● Boshqaruvchi ta’sirlar yuzaga keltirgan mahsulot sifati
ko’rsatkichlarining o’zgarishlari haqida informatsiya olish va uni
tahlil qilish;
Mahsulotning haqiqiy sifati to’g’risidagi ma’lumot rejalashtirilgan
sifat ko’rsatkichlari bilan solishtiriladi. Qiyoslash natijalari bo’yicha
sifatni saqlab turish yoki ko’tarish bo’yicha chora-tadbirlar bo’yicha
ishlab chiqariladi va amalga oshiriladi.
Ishlab chiqilgan chora-tadbirlar mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi
turli omillar o’zgartirilishini nazarda tutadi. Bu omillarni texnikaviy,
tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiylarga ajratish mumkin.
Texnikaviy omillar texnologik jihozlar, uskunalar, asbob va
nazorat vositalar holati, dastlabki materiallar, xom-ashyo va jamlovchi
buyumlar sifati, texnikaviy hujjatlar va boshqalar holati va sifatidan
iborat.
24

Sifatni boshqarish masalasidan kelib chiqib, zaruriy xususiyatlarni
boshqarish mezonlaridek qabul qilish mumkin. Misol uchun, materiallar
25

sarflanishini kamaytirish kerak bo’lsa, mezon sifatida mashinaning
massasi qabul qilinadi.
Ishonchlilikni oshirish kerak bo’lsa, mezon sifatida mashinani to’xtab
qolmasligi va boshqalar qabul qilinadi.
Aytib o’tilgan mezonlar texnikaviymezonlar soniga kiradi va
ulardan keng foydalaniladi, lekin ular xususiy mezonlardir. Ularda
sifatga erishish uchunsarflanadigan harajatlarni baholash nazarda
tutilmagan. Bilarsiz mahsulot sifatini boshqarish tizimi ishi
samaraliligini baholab bo’lmaydi. Shuning uchun, sifatni boshqarishda
mahsulot sifati texnikaviy va iqtisodiy xususiyatlarni jamlaydigan
mezonlardan foydalanish kerak. Bu holda mahsulotni integral sifati
tushunchasi qo’llaniladi. Mahsulotning integral sifati deb mahsulotdan
foydalanish yoki uni iste’mol qilishning yig’indisi goydali samarasining
mahsulotni yaratish foydalanishga sarflanadigan yig’indisi harajatlariga
bo’lgan nisbati tushuniladi.
Korxonalar bozorda talablarni o’rgangan holda iste’molchilar
ehtiyojlarini qondirib foydalanishda zaruriy samarani ta’minlaydigan
mahsulotlar chiqarishlari kerak. Iste’molchilar yaxshi, sifatli, chiroyli
mahsulot olishga harakat qiladi va shu sababli sifatli korxonalar sifat
darajasi oshib borganda mahsulotni ishlab chiqarish uchun qilinayotgan
harajatlar boshida sekin oshadi, chunki ishlab chiqarish berilgan
talablarni osonlik bilan bajaradi, keyinchalik sifat darajasi o’sishi bilan
harajatlar keskin oshib ketadi. Oxiri shunday chegaraga yetib boradiki,
harajatlar cheksizlikka intiladi.

26

1.3. Sifatni boshqarishning majmuaviy tizimlari va mahsulot
sifatining aniqlash usullari.
Hozirgi davrda chop etilgan ilmiy adabiyotlarda mahsulot sifatini
ko’rsatkichlariga yetarli darajada keng e’tibor berilib kelingan. Shuning
asosida ularning umumlashgan holda 10ta guruhga bo’lgan. U quyidagi
rasmda berilgan:
1) Ahamiyati bo’yicha – bu ko’zlangan maqsadda foydalanish evaziga
olingan samara hisoblanadi va mahsulot foydalasnish doirasida kelib
chiqadi.
a) Ishlab chiqarish – texnik maqsadlarga mahsulotlarning ko’rsatkichlari
bu ularning unumdorligi hisoblanadi. Ma’lum bir davrda bu mahsulot
yordamida qancha hajmda mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat
ko’rsatish mumkin.
2) ishonchlilik ko’rsatkichi – mahsulotni bir tartibda ishlay olishi, ta’mir
bobligi va uzoq davr xizmat qila olishi. Boshlanayotgan mahsulot
xususiyatlaridan kelib chiqib chidamliligini xarakterlovchi
ko’rsatkichlar 4ta guruhga bo’lishimiz mumkin:
a. ayrim mahsulotlar bo’yicha odamlarga xavf tug’dirmasligi doimiy
bir tartibda ishlay olishidir yoki ishonchlilikning yagona ko’rsatkichi
hamdir. Bu eng zarur joylar elektr asboslar, avtomobillar tarmoq
tizimi, boshqaruv tizimidir. Ayniqsa havo kemalarida bu ko’rsatkich
asosiy ham yagona hisoblanadi;
b. o’z holatini saqlab turish – bu mahsulotlarning saqlash va tashish
davrida o’z xususiyatini ushlab turishdir. Bu ko’rsatkich ko’proq
27

oziq – ovqat mahsulotlariga xosdir va shu tarmoqda alohida
ahamiyatga ega;
c. Ta’mirbopligi – bu kelgusi davrda ta’mirlash vazifasini bajarishi,
o’rtacha ta’mir sarfi qiymati va boshqa ko’rsatkichlari bilan
aniqlanadi;
d. Uzoq muddatli xizmat qilishi – bu mahsulotni qurilmani ish holatida
ushlab turishga qilingan harajat miqdori bilan xarakterlanadi.
1. Texnologik ko’rsatkichi – mahsulotning yuqori mehnat
unumdorligini ta’minlash, tayyorlash va ta’mirlash jarayonidagi
qabul qilingan konstruktiv texnologik qarorlar samarasi, asosan
texnologik yordamida mahsulot ishlab chiqarishni yalpilik xususiyati
materiallarni oqilona ta’mirlash, mehnat material va vaqtdan
foydalanish ta’minlanadi;
2. Standartni va unifikatsiya ko’rsatkichlar – bu mahsulot standartlar
bilan ta’minlanganligi, asosiy qismlarni unifikatsiyalashuvi original
mahsulotlar qancha kam bo’lsa, shuncha yaxshi bu mahsulot ishlab
chiqaruvchi va iste’molchilar uchun ham zarur;
3. Ergonomik ko’rsatkichlari - insonlarni mahsulotlar bilan ham
harakatlanish hamda bog’liqlik bo’lib, ulardan foydalasnihdagi
ruhiy, fiziologik va gigienik xususiyatlarida ko’rinadi. Bular
trakterni boshqarishdagi qulayliklar, qutqaruv krani kabinasida
konnditsioner, yorug’lik, temperatura, namlik, chang hamda shovqin
havo bug’lari va hakozo;
4. Estetik ko’rsatkichlari – bu ma’lumotlarni ifodalanishi va
tuzilishining qulayligi, mavzuning to’laligi, bajarishning
takomillashganligi va nahsulot tovar ko’rinishining qa’tiiyligi;
28

5. Tashishga qulaylik ko’rsatkichlari – bu mahsulotni tashishga
moslashtirilganligi;
6. Egalik – huquqiy ko’rsatkichlarga patent sofligi. Patent
himoyalanganligiga kirib raqobatbardoshlikni aniqlashning asosiy
omili hisoblanadi. Egalik – huquqiy ko’rsatkichlarni aniqlash va
mahsulot va yangi texnik qarorlarni mavjudligi va mamlakat
tomonidan patent himoyalanganligi, saoat ishlanmasi ro’yhatidan
o’tganligi va tovar belgisi ishlab chiqarayotgan mamlakat yoki
chetga chiqargan mamlakatlarga; 9) Ekologik ko’rsatkichlar – bu
atrof-muhitni zararli moddalar bilan ifloslangan mahsulotni ishlab
chiqarish va foydalanish jarayonidir. Misol korxonada mahsulot
ishlab chiqarsih natijasida u tomonidan atrof-muhitga chiqariladigan
gazlar, zararli chiqindilar, ularni tashish jarayonida ifloslantirilishi
va hkz.;
10) Xavfsizlik ko’rsatkichlari – iste’molchi yoki mahsulotdan
foydalanuvchiga xavfsizlikni ta’minlash xususiyatlari. U o’rnatish
jarayonida, tashish jarayonida va foydalanish jarayonida yuzaga
keladigan xususiyatlar.
Yuqoridagi barcha sanab o’tkazilgan ko’rsatkichlar yig’indisi
mahsulot sifatini shakllantiradi. Mahsulot sifatini estetik jihatdan insonni
quvontiradigan o’z vazifasini yaxshi bajaradigan odamlar ehtiyojlarini
to’la qondiradigan bo’lishadi. Bu ko’rsatkichlardan tashqari asosiylari
ularning bahosihamdir. Shuning uchun baho mahsulot sifati bilan uzviy
bog’langan yoki baho yordamida mahsulot sifati ortishi uchun qilingan
qo’shimcha sarflar qoplanadi.
29

Har qanday xaridor mahsulotni sotib olish jarayonida uning uchun
to’langan haq, foydalanish oqibatida qoplanadimi, taqqoslab ko’radi.
Baho bilan bir qatorda mahsulotni foydalanish xususiyatlariga
tavsifnoma berish ham zarur, chunki foydalanish davrida ta’mirga
muhtoj bo’ladi u ortiqcha harajat hamdir. Agar uzoq muddat xizmat
qilsa bu sarflar o’z-o’zidan qisqaradi. Ayrim hollarda ta’mir sarflari
bahodan ortib ketadi. Bu samarasiz hisoblanadi.
Eng iqtisodiy qulay sifat deyilganda, mahsulot sifati bilan harajat
orasidagi munosabat tushuniladi, yoki mahsulot sifati birligi bahosini
quyidagi ko’rinishda belgilaymiz:

Kopt = Q / Cz;

Bunda Kopt
– iqtisodiy optimal sifat;
Q – mahsulot sifati;
Cz- mahsulot sotib olish va foydalanish harajatlari.

Bu yerda maxrajini toppish unchalik qiyin emas, u mahsulot sotib
olish bahosi bilan baholanishi mumkin. Eng murakkabi suratni
aniqlashdir. Bu sohada hozirda ’’kvalimetriya’’ degan fan izlanish olib
borilmoqda. Bu yordamiida sifatni miqdor jihatdan baholashni uslubini
yaratgan. Demak hozirgi zamon ishlab chiqarish jarayonida mahsulot
sifati korxonaga samaradorligi, foydaliligini, asosini tashkil etadi.
Korxona (firma) larda mahslot sifatini boshqarish sistemali amalga
oshiriladi, ya’ni ularda mahsulot sifatini boshqarish tizimi faoliyat
ko’rsatishi kerak. Bu yerda mavjud tashkiliy tizim bo’lib ularda har bir
30

jarayon manba va tadbirlar javobgarligi aniq belgilab qo’yilgan
mahsulot sifatini boshqarishga zarur bo’lgan.
Hozirgi paytda ISO 9000 standartlari keng tarqalgan bo’lib, unda
mahsulot sifatini boshqarishni xalqaro tajribalari keng tarqalgan. Bu
hujjatga asosan korxonada mahsulot sifatini boshqarish siyosati asosida
ko’rsatilgan - mahsulot sifatini boshqarish tizimi ta’minlashni yaxshilash
va sifatni boshqarishini o’z ichiga oladi.
Mahsulot sifatini boshqarish korxona faoliyati qonuniyatlari
shaklida tashkil etilishi mumkin. Yoki uzoq muddatli maqsad shaklida.
U o’z ichiga quyidagilarni oladi:
● Korxona iqtisodiy ahvolini yaxshilash;
● Mahsulot sotish yangi bosqichlarini yaratish va mavjudlari
kengaytirish;
31

Afsuski, O’zbekistonning ko’plab korxonalari ISO 9001 keltirishi
mumkin bo’lgan foydani to’g’ri baholamayabdi.
Boshqarish tizimi oliy bo’g’in rahbarlaridan boshlanadi. Aynan
oliy bo’g’in rahbarlari firma oldingidan ko’proqqa qodir degan
strategiyadan kelib chiqishi kerak. Firmani tashkili tuzilmasida sifatni
boshqarish bo’yicha ishlarni muvofiqlashtiruvchi maxsus bo’linmalar
nazarda tutilishi mumkin. Sifatni boshqarish funksiyalari bo’linmalar
o’rtasida taqsimlanishi firma faoliyati hajmi va xususiyatlariga bog’liq.
Bugungi kunda sifatni boshqarishda mahsulot sifati yuqori barqarorligi
va turg’unligi kafolati bo’lgan sifat menejmentining
sertifikatlashtirilgan tizimi muhim ahamiyatga ega. Sifat tizimining
sertifikati firmaga bozorda raqobat ustunligini saqlab qolish imkonini
beradi.
Sifatni boshqarish - bu ma’lum bir harakat hisoblanib,
mahsulotning yaratilishi yoki foydalanish jarayonida amalga oshiriladi.
Asosiy maqsadi zaruriy daromadi mahsulot sifatini qo’llab-quvvatlash,
ta’minlash va belgilashdir.

33

2-BOB. SIFAT MENEJMENTI TIZIMIGA INNOVATSION
YONDASHUVLARNI JORIY ETISH
2.1Sifatni boshqarishda yangi texnologiyalarni joriy qilish uchun
strategik rejalashtirish
Mahsulot hayotiylik davri – bu g`oyani yangi texnikaga aylanishi,
iste’molchilar talablarini ta’minlanishi uchun ketadigan bir necha
bosqichlardan iborat bo`ladi. U yagona texnik topshiriq asosida amalga
oshiriladigan ilmiy tadqiqot ishlari, o`z navbatida, bir necha bosqichda
amalga oshiriladi:
● texnik topshiriqni ishlab chiqish;
● izlanish yo`nalishlarini belgilash;
● nazariy va yeksperimental izlanish;
● natijalarni o`zlashtirish va baholash.
Texnik topshiriqni ishlab chiqish ilmiy tadqiqot ishlari uchun majburiy
hisoblanib, unda ilmiy tekshirish ishlarining maqsadi, uning mazmuni,
ishlarni bajarish tartibi va muddati, natijalarni realizatsiya qilish usullari
ko`rsatilgan. Texnik topshiriq buyurtmachi bilan kelishib olinadi.
Tugallangan ilmiy tadqiqot ishlari ilmiy tenik kengashda muhokama
qilinadi. Bu yyerda xulosalarning asoslanganligiga ye’tibor qaratilib,
takliflar yeshitiladi, kelgusida ishni davom yettirish uchun qarorlar qabul
qilinadi.
Hayotiylik davrni ikkinchi bosqichi – tajriba konstruktorlik ishlaridir.
Bu bosqichda konstruktorlik hujjatlari, texnik takliflar, texnik loyiha
yeskizi, ishchi hujjatlar, tajriba konstruktorlik hujjatlari, mahsulotni
namuna nusxasi ishlab chiqiladi va texnologik qurilmalar yaratiladi.
34

Maxsus tuzilgan vakolatli komissiya tomonidan ko`rsatilgan
kamchiliklar tugatilib, mahsulotning namuna nusxasini qabul qilish
dalolatnomasi to`ldirilganidan so`ng mahsulot qabul komissiyasi tarkibiga
ishlab chiqaruvchi, mahsulot yaratuvchi va iste’molchilar vakillari
kiritiladi.
Hayotiylikni keyingi davrini ishlab chiqarishni tayyorlash va
ko`zlangan quvvatga chiqish hisoblanib, unga ishlar amalga oshirilganidan
so`ng quvvatga chiqishga yerishiladi:
● qurilmani tekshirish va ishga tushirish;
● belgilangan mahsulotni ishlab chiqarish;
● mahsulot ishlab chiqarish yuzasidan ilmiy sinov o`tkazish;
● texnologik va boshqa hujjatlarga tuzatmalar kiritish va tugallash.
Yuqorida ko`rsatilgan ilmiy tadqiqot, tajriba konstruktorlik ishlari,
mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va belgilangan quvvatga chiqish
ishlab chiqarishni dastlabki fazasi hisoblanadi. Bu yyerda mahsulot
shakllanadi, sifati belgilanadi, uning yangiligi va texnik darajasi
baholanadi.
Hayotiylikning keyinga bosqichi – yaratilgan buyurtma asosida yangi
mahsulot ishlab chiqarishni yo`lga qo`yishdir.
Hayotiylik davrining yakuniy bosqichi yangidan yaratilgan ishlab
chiqarishni iste’molchi va buyurtmachilar tomonidan yo`lga qo`yish
hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar orasidagi o`zaro
munosabatlar mahsulot yyetkazib berish shartnomasida o`z aksini topadi.
Yangilikni yaratilish jarayonida ilmiy ta’minot darajasi hal qiluvchi rol
o`ynaydi. Asosan shu bosqichda loyiha konstruktorlik ishlari asosida
yangilik kiritish imkoniyatlari yuzaga keladi va ishlab chiqarish yo`lga
35

qo`yiladi. Bu yyerda ilmiy tadqiqot va loyihalashtirish ishlarini
avtomatlashgan tizimini yo`lga qo`yish muhimdir.
U quyidagi imkoniyatlarga sharoit yaratib beradi:
● ilg`or loyihalarni to`la qo`llash;
● ish vaqtini qisqartirish;
● loyiha ma’lumotlarini bir qismini oraliq rasshifrovkasi
yeksperimental ishlab chiqarishga bevosita uzatish;
● mahsulot konstruksiyasi va texnologiyasi variantlarini kompyuter
yordamida ishlab chiqish;
● mahsulot va uning bo`laklarini sinovini o`tkazish.
Barcha bosqichlar bir biri bilan uzviy bog`liq. Shu boisdan hayotiylik
davrini boshqarishda kompleks yondashish zarurdir.
Funksional qiymat tahlili

Har qanday obyyektning barcha hayotiylik bosqichlarini
tugallanganligini nazorat qilishning usullaridan biri – funksional qiymat
tahlili hisoblanadi.
Funksional qiymat tahlili – obyyektning foydali funksiyalarini
rivojlantirish maqsadida undan foydalanish va uni amalga oshirish
harajatlarini optimal munosabatlari doirasida olib borilgan kompleks
texnik iqtisodiy tadqiqot hisoblanadi.
Hozirda u usul AQSH, Angliya, Fransiya va boshqa bir qator
iqtisodiyotga bozor mexanizmlari orqali rivojlanayotgan davlatlarning
sanoat kompaniyalarida keng qo`llanilmoqda.
Mahsulot ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishni, odatda, ularning
iste’mol xususiyatlari, texnik funksiyalarini tahlil qilishdan boshlamoq
36

kerak. Bu usul ilk bor 1947-yilda “Djeneral yelektroniks” kompaniyasida
qo`llanilgan bo`lib, uning diqqat markazida yaratilgan yangi mahsulot qay
darajada harajatlarni qoplaydi, uning xususiyatlari iste’molchi talabini
qondiradimi? – degan savol turadi. Tovar ishlab chiqarish uchun ma’lum
bir darajada harajat talab qilinadi, shuning uchun ham tovarning foydalilik
xususiyati uni yaratishga qilingan harajat orasida zarur nisbat bo`lishi
muhimdir.
Shuni yesda tutish lozimki, tovarning barcha xususiyatlari ham doimo
foydali bo`lavermaydi. Shu tufayli Yeyzenxauyer tomonidan yaratilgan
tamoyil asosida tahlil o`tkazish maqsadga muvofiqdir. U vazifalarni, uning
ahamiyati va bajarilish zaruriyatiga qarab quyidagicha ajratib olish darkor
deb ta’kidlaydi:
● A – juda muhim va tez bajariladigan topshiriq;
● V – muhim, ma’lum muddatda bajarilishi lozim bo`lgan topshiriq;
● S – ahamiyati kamroq bo`lgan, ammo tez bajarilishi kerak bo`lgan
topshiriq.
Yuqaridagilardan kelib chiqib, “A” – asosiy bosh funksiya, “V” –
ikkinchi darajali funksiya, “S” – ortiqcha kerak bo`lmaydigan
funksiyalarni farqlab olish ham muhimdir.
Shunday yekan barcha harakatlar asosiy funksiyani, shuningdek,
ikkinchi darajali funksiyalarni bajarilishiga qaratishimiz lozim. “S”
ortiqcha funksiyani yesa bartaraf etish kerak. Bu, o`z navbatida, harajatni
kamayishiga olib keladi.
Funksional qiymat tahlilining obyyekti mahsulotning iste’mol
xususiyatlari yoki ularning ayrim qismlari hisoblanadi.
37

Mahsulotning iste’mol xususiyatlarini, ularni tashkil yetuvchi qismlari
texnik funksiyasi va u bilan bog`liq bo`lgan harajatlarni har tomonlama,
chuqur tahlil qilishni bir mutaxassisning o`zi amalga oshira olmaydi. Shu
tufayli funksional qiymat tahlili o`tkazilganda turli soha mutaxassislarini
jalb etish maqsadga muvofiqdir. Bu
mutaxassislar mahsulotni yaratuvchilar, uni ishlab chiqaruvchilar,
marketing, sotish hamda konstruktorlik byurosi xodimlari va boshqalardan
tashkil topishi mumkin. Ular bozor talablarini hisobga olgan holda
istiqbolli yangiliklarni taklif etadilar, yaratilgan yangi mahsulotning tashqi
ko`rinishini ishlab chiqadilar, bo`lg`usi mahsulotning yestetik va
yergonometrik talablarini o`rganadilar. Iqtisodchilar mutaxassislar yesa
mahsulot tannarxini aniqlaydi, marketing va sotish bo`limi mutaxassislari
mahsulotning iste’mol xususiyatlari, raqib firmalar holati kabi
ma’lumotlarni tahlil etadilar
Mahsulot sifatini ortishi va uning tannarxini pasaytirish bo`yicha
muammolar faqatgina jamoa o`rtasida har tomonlama puxta tahlil yetilishi
orqali hal yetilishi mumkin.
Funksional qiymat tahlili bilan shug`ullanuvchi analitik guruhga
korxona rahbarlaridan biri boshchilik qilishi mumkin. Guruhning asosiy
vazifasi funksional qiymat tahlili obyyekti hisoblangan mahsulotni
o`rganishdir. Guruhni shakllantirish o`ta ma’suliyatli ish hisoblanib,
undagi xodimlar soni korxonaning katta kichikligi, ish hajmi va
davriyligiga bevosita bog`liq. Guruh haftada bir yoki ikki marotaba
yig`ilib, holatni tahlil etadi, kelgusi rejalarni belgilab oladi.
Funksional qiymat tahlili bilan yuqori malakali mutaxassislardan
tashkil topgan mahsus guruh shug`ullanadi. Bu, o`z navbatida, muammoni
har tomonlama chuqur va to`g`ri baholash imkoniyatini yanada orttiradi.
38

Tadqiqotchi guruh qatnashchilari soni odatda 5– 8 kishini tashkil etadi.
Guruh rahbari aniq maqsadni belgilab, uning har bir a’zosi uchun aniq
vazifa qo`yish kerak.
Qatnashuvchilar birinchi yig`ilishda guruh oldida turgan ishning
mazmuni, mohiyati va ahamiyati bilan tanishadilar, kelgusi rejalarni
belgilab oladilar.
Yig`ilishlar samarasi guruh rahbarining xatti – harakatiga bevosita
bog`liq, uni o`tkazishga yaxshi tayyorgarlik ko`rilishi va uni
ishbilarmonlik ruhida o`tkazilishi muhim ahamiyatga yega.
Funksional qiymat tahlili o`tkazilishida maslahatchilar ham taklif
yetilishi mumkin. Ularga ilmiy xodimlar, oliy o`quv yurtlari professor
o`qituvchilari kiritilishi mumkin.
Funksiolnal qiymat tahlilining asosiy maqsadi – bajarilayotgan ish
sifatini yaxshilagan holda ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishdan
iboratdir.
Funksional qiymat tahlili boshlang`ich, axborot, analitik, tadqiqot,
tavsiya va tatbiq etish kabilardan iborat bo`lgan bir necha bosqichda
amalga oshiriladi.
Boshlang`ich bosqichda tahlil obyyekti aniqlab olinadi.
Axborot bosqichda o`rganilayotgan obyyekt yuzasidan ko`zlangan
maqsad, texnik imkoniyatlar, sifat va tannarx bo`yicha zaruriy
ma’lumotlar to`planadi.
Analitik bosqichda mahsulot funksiyasi va uni ta’minlash harajatlari
atroflicha o`rganiladi.
O`rganish jarayonida quyidagi savollar mazmunan ko`rib chiqiladi:
● qanday mahsulot;
39

● uning funksiyasi qanday;
● qaysi funksiya foydali yoki qaysi biri ortiqcha;
● mahsulotning hozirgi qiymati qanday;
● mahsulot qanday bo`lishi kerak;
● uning yangi qiymati qanday bo`lgani ma’qul va shu tariqa
o`rganiladi.
Tadqiqot bosqichida g`oyaga baho beriladi va yyechim variantlari
aniqlanadi.
Tavsiya bosqichida yeng qulay variant ajratib olinadi.
Joriy etish bosqichi hal qiluvchi bosqich hisoblanadi, tavsiya yetilgan
variant amaliyotga tatbiq yetiladi.
Yangi texnika va texnologiyani ishlab chiqarish jarayonini
tayyorlashni boshqarish
Yangi texnikani ishga tushirishga tayyorlash kompleks harakterga yega
bo`lib, ushbu jarayonni sxema tarzida quyidagicha ifodalash mumkin.
(rasmga qarang)
IKT, ITT – ishlab chiqarishni konstruktorlik va texnik tayyorlash;
TI – tajriba ishlab chiqarishi;
T, I, SIT – tashkiliy, iqtisodiy va sotsial ishlab chiqarishga tayyorlash;
SIJE – sanoat ishlab chiqarishga joriy etish;
D – dasturlash, T – ta’minot, I – ishlab chiqarish, M – mahsulot;
DTIM – ishlab chiqarishni dasturlash ta’minoti.
Ishlab chiqarishga tayyorlashni boshqarish funksional menedjer
tomonidan boshqarilib, u ichki va tashqi jarayonga bo`linadi.
40

Tashqi tayyorgarlik jarayonini ilmiy tekshirish institutlari,
konstruktorlik byurolari va boshqa tashkilotlar amalga oshiradi. Ichki
tayyorgarlik yesa bevosita korxonaning o`zida amalga oshiriladi. Yangi
konstruksiya yangi texnikaga bo`lgan talabdan kelib chiqib shakllanadi.
Yangi ishlanmalarni vujudga keltirish, yangi yaratiladigan texnikaga
iste’molchilar tomonidan qo`yiladigan barcha talablarni hisobga olgan
tahlil natijalariga asoslanadi.
Mahsulot konstruksiyasini ishlab chiqish quyidagi bosqichlarda amalga
oshiriladi:
● zaruriy hisob – kitoblarni bajarish;
● tajriba – sinov ishlari;
● loyihalash va konstruksiyalash;
● sinov nusxasini tayyorlash;
● loyiha – konstruktorlik hujjatlariga o`zgartirish va tuzatmalar
kiritish.
Shundan so`ng quyidagilarni ichiga olgan ishlab chiqarish
texnologiyasi tayyorlanadi:
● texnologik jarayon hujjatlarini tuzish;
● Maxsus texnologik qurilmani loyihalash va tayyorlash.
Keyingi bosqich yangi texnika ishlab chiqarishni yo`lga qo`yishdan
iborat bo`lib, u quyidagi jarayonlarni o`z ichiga oladi:
● yetkazib berish;
● o`rnatish;
● texnik yoritkichlarni sozlash;
● yalpi va seriyali ishlab chiqarishni sinash va qabul qilish.
41

Bu jarayonlarni, odatda, korxona menejerlari nazorat qiladi.
Yangi texnikani ishlab chiqarishga joriy etishning har bir bosqichida
ma’lum tadbirlar amalga oshiriladi.
Konstruktorlik tayyorgarlikning mazmuni va hajmi yaratilayotgan
mahsulot yangiligi va murakkabligiga bog`liq bo`ladi.
Ishlab chiqarishni konstruktorlik tayyorgarligi har bir obyyekt bo`yicha
kompleks muhandislik – texnik qarorlar ishlab chiqarishni yangi mahsulot
ishlab chiqarishni o`zlashtirish va uni doimiy yo`lga qo`yishni
ta’minlovchi tadbirlarni o`z ichiga oladi.
U muhandislik bashorati, obyyekt o`lchamlarining optimalligi,
funksional qiymat tahlilidan foydalangan holda bajarilgan tajriba
konstruktorlik ishlari, mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasini qamrab
oladi.
Muhandislik bashorati innovatsion menedjer bilan hamkorlikda
bashorat qilingan davrda qanday yangiliklar yuzaga kelishi haqida
ma’lumot olish maqsadida amalga oshiriladi. Bu bosqichda yangi
mahsulotni sanoat ishlab chiqarishga joriy etish va yangi texnik qarorlarni,
materiallarni, texnologiyani yangilanish va tarqalish sur’ati hamda ko`lami
aniqlanadi.
Obyyektni rivojlantirish bo`yicha zaruriy cheklanishlar belgilanadi.
O`lchamlarni optimallashtirish – bu ishlab chiqariladigan mahsulotni
o`lchamlarni optimallashtirish bilan bog`liq jarayon bo`lib, bu bosqichda
mahsulot ishlab chiqishning optimal hajmi aniqlanadi.
Konstruksiyani texnologik jihatdan ta’minlash – bu ishlab
chiqarilayotgan mahsulotni ko`zlangan sifatga yerishilishidagi talablardir.
Uni baholashda quyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi:
42

1.Tayyorlanayotgan mahsulotni mehnat sig`imi norma/soatda
ifodalanadi. Bu mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan mehnat
harajatlarini sarflangan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi.
2. Mahsulotning material sig`imi – bu mahsulot ishlab chiqarish uchun
material sarflarni, ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbatan
aniqlanadi.
Bu ko`rsatkichlar standart(andoza)da belgilangan darajaga nisbatan
taqqoslash yo`li orqali topiladi. Yangi mahsulot yaratish va uni sifatini
nazorat qilish quyidagi sxemada keltirilgan.
Ishlab chiqarishni texnologik jihatdan ta’minlash – texnologik
jarayonlarni tayyorlash bilan bog`liq barcha tadbirlarni o`z ichiga oladi.
Bu yyerda menedjer konstruktor bilan texnolog faoliyatini uzviyligini
ta’minlashi shart.
Texnologik jarayon ikki turga bo`linadi: namunaviy va istiqbolli.
Namunaviy texnologik jarayonning harakterli tomoni shundaki bunda
ko`pchilik operatsiyalar mazmunan o`xshash va ularning bajarilish ketma
– ketligi bir – biriga yaqin bo`ladi.
Istiqbolli texnologik jarayon ishlab chiqarishni halqaro darajadan o`zib
ketishini anglatadi.
Texnologik jarayonlarni loyihalashni boshqarish ma’muriy va
operatsion texnologik jarayonlar bilan amalga oshiriladi.
Ma’muriy texnologik jarayon marshrut kartasi orqali rasmiylashtirilib,
bunda o`tkaziladigan tadbir turi uning ketma - ketligi ko`rsatilgan bo`ladi.
Operatsion texnologik jarayon – bu ishlab chiqarishdagi alohida
olingan tadbirlar, masalan: qayta ishlash, yig`ish va boshqa shu kabilarni
anglatadi.

43

Texnologik jarayonlarni boshqarishni tashkiliy tuzilishi quyidagi
talablarga javob berishi lozim:
● texnologik jarayonlarni tayyorlash xizmatlari orasida vazifalarni
oqilona taqsimlash;
● hujjat aylanishini to`g`ri yo`lga qo`yish;
● yangi vazifalarni hal etishni tez anglay olish imkoniyati;
● funksiyalarni takrorlanishini oldi olinishi;
● reja asosida ishlab chiqarishni texnik tayyorlash quyidagi
ma’lumotlarni o`z ichiga oluvchi reja asosida tashkil etish;
● ish hajmi, tarkibi va muddati;
● ishlab chiqarish bo`limlari orasida vazifalarni taqsimlanishi;
● ishni oqilona tashkil etish, muddatni qisqartirish imkoniyatlarini
hisobga olinganligi va hokazolar.
44

Yangi texnikani ishlab chiqishning barcha tizimi yangi mahsulotni
raqobatbardoshligini ta’minlashga qaratilishi lozimdir.
Yangi mahsulotning texnik darajasi va sifatini boshqarish

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotni ishlab chiqaruvchi bilan uni
iste’mol qiluvchining huquqlari teng. Ular bozorda o`z o`rinlarini o`zlari
topadilar. Ularning faoliyatidagi asosiy ko`rsatkich talabning io`la
qondirilishi va yerishilgan moliyaviy natija orqali namoyon bo`ladi.
Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqaruvchi va iste’molchining o`zaro
munosabati bozor belgilab beruvchi moliyaviy va baho kriteriyalari orqali
amalga oshiriladi. Ammo unutmaslik kerakki, iste’molchi yangilikni
tanlashda ustunlikka yega bo`ladi. Faqat iste’molchigina mahsulotning
iste’molning qondirishdagi xususiyatini tanlab oladi.
Shu sababli ishlab chiqarilgan mahsulot sifatiga iste’molchining
talabini qondirish bosh omil sifatida qaraladi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati innovatsion menejmentning
asosiy mezonlaridan biri hisoblanadi. Chunki mahsulot sifatining ortishi,
ilmiy-texnika taraqqiyoti yuksalishi, ishlab chiqarish samaradorligining
ortishi, barcha turdagi manbalarni iqtisod qilinishini anglatib, firmalarni
muvafaqqiyatli faoliyat olib borishini belgilovchi ko`rsatkichdir.
Sifatni boshqarish – mahsulotni yaratish, iste’mol qilish va undan
foydalanishni tartibga solishga qaratilgan.
Sifat falsafiy atama bo`lib, obyyektning ichki holatini ifoda etadi.
Sifatning iqtisodiy ta’rifi – bu bizning mahsulotga ehtiyojlarimizni
ta’minlovchi xususiyatlar majmuidir.
Sifat tushunchasi, mahsulotning texnik darajasi, tovarni
raqobatbardoshligi va uning sifat ko`rsatkichlari bilan uzviy bog`liq.
45

Mahsulot sifati ko`rsatkichlarini uning quyidagi belgilari bo`yicha
turlashimiz mumkin:
● ifoda yetuvchi xususiyatlari bo`yicha (yagona, komplekt);
● Mahsulotning turli chidamliligi, texnologik, yyergonomik va boshqa
xususiyatlariga nisbatan munosabati bo`yicha;
● sifatni aniqlash bosqichlari (loyiha, ishlab chiqarish va foydalanish)
bo`yicha;
● sifat darajasini bera olish xususiyati bo`yicha;
● sifatni ifoda etish usuli (ball, foiz va miqdor) bo`yicha.
Mahsulot sifatining nisbiy tavsifnomasi – bu uning takomillashgan
mahsulotning mavjud ko`rsatkichlarini bazis ko`rsatkichlariga nisbatidir.
Mahsulot sifatini alohida bitta ko`rsatkich orqali ifoda yetib
bo`lmasligi tufayli, bu xususiyatlarni ham guruhlarga bo`lib o`rganish
zarur. Mahsulotning sifat ko`rsatkichlari amaldagi umum qabul qioingan
qoidalarga muvofiq uning xususiyatga mos ravishda guruhlarga bo`linadi.
Bular mahsulot sifati va texnik darajasini belgilovchi quyidagi guruh
ko`rsatkichlardan iborat:
1. 1.Doimiy ishlashi, ta’mirlashga qulayligi va hokazolarni
ifodalovchi – Ishonchlilik va uzoq chidamlilik ko`rsatkchilari.
2. 2.Mahsulot sifatini ifoda yetuvchi ko`rsatkichlar – bu
mahsulotni foydalilik darajasini belgilovchi ko`rsatkchlardir.
3. 3.Mahsulotdan foydalanish mobaynida iste’molchilarga
namoyon bo`luvchi – ishonchlilik va uzoqqa chidamlilik
ko`rsatkichlari.
46

4. 4.Texnologik ko`rsatkichlari – texnologik va konstruktorlik
qarorlarining samaradorligi, mahsulot tayyorlash va ta’mirlashda
mehnat unumdorligi darajasi.
5. 5.Standartlash va unifikatsiyalash ko`rsatkichlari bu standart
mahsulotlarni foydalanish darajasi va uning ayrim qismlarini
unifikatsiyalash.
6. 6.Yergonomik ko`rsatkichlari bu – mahsulotning «inson –
mahsulot – muhit» tizimini ifoda yetuvchi va insonning gigenik,
ruhiy, fiziologik xususiyatlarini hisobga oluvchi ko`rsatkichlar.
7. 7.Yestetik ko`rsatkichlar – bu mahsulotlarni o`ziga jalb
yetuvchanligi, noyobligi, butligi uslubi kabilarni ifodalovchi
ko`rsatkichlar.
8. 8.Patent – huquq ko`rsatkichlari – mahsulotning ichki va
tashqi bozorda patent himoyalanganlik darajasi, patent sifatini
ifodalovchi ko`rsatkichlar.
9. Iqtisodiy ko`rsatkichlari – bu yaratish, fikrlash va foydalanish
harajatlari, shu jumladan, foydalanishning iqtisodiy samarasini
ko`rsatkichlardan iborat bo`lib, bu ko`rsatkichlar ichki va tashqi
ko`rsatkichlarga bo`linadi.
Hozirgi kunda mahsulot sifati va texnik darajasini aniqlashda yuqorida
sanab o`tilgan an’anaviy ko`rsatkichlaridan tashqari yekologik
ko`rsatkichlar xavfsizlik va tashishga qulayligini belgilovchi
ko`rsatkichlaridan ham foydalanilmoqda.
Boshqaruv obekti deganda mahsulot sifatini tasnifi, ko`rsatkichlari,
uning darajasiga ta’sir yetuvchi omil va shartlar, shu jumladan har xil
bosqichlari va mahsulot sifatini shakllantiruvchi jarayonlar tushuniladi.
47

Iqtisodiy ko`rsatkichlar

Ichkiko`rsatkichlarga Tashqi ko`rsatkichlarga
Ташқи кўрсаткичлар еса фирма
фаолиятига нисбатан ташқи ҳисобланиб,
уларга:
- истеъмол нархи таркибига кирувчи
ўлчамларни аниқлаш;
-йетказиш қиймати;
● ўрнатиш қиймати;
● жиҳозлаш қиймати;
● енергия таъминоти ҳаражатлари;
● ходимларнинг иш ҳақи;
● техник хизмат кўрсатиш
ҳаражатлари;
● еҳтиёт қисмлар қиймати;
● суғурта тўлови;
● солиқ тўловлари ва ҳоказолар.
Boshqaruv subyektlari – bu mahsulot sifatini umum qabul qilingan
tamoil va usullari bo`yicha boshqaruvchi organlar yoki alohida olingan
shaxslar hisoblanadi.
Mahsulot sifatini boshqarishning asosiy funksiyalariga quyidagilar
kiradi:
● bozor ehtiyojlari, texnik daraja va mahsulot sifatini prognozlash;
● mahsulot sifati yaratishini rejalashtirish;
● mahsulotni standartlash va sifati talablarini shakllantirish;
● mahsulotni yaratish va ishlab chiqarishga joriy etish;
48

● tovar hayotiyligini, ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida
mahsulot sifatini rejalashtirilgan darajasini ta’minlash;
● mahsulot sifati va sinovi;
● ish o`rni va texnologik jarayon va mahsulotni ichki attestatsiyasi;
● mahsulot, xizmat va ishlarni sertifikatlash;
● yerishilgan sifat darajasini rag`batlantirish;
● mahsulot sifatini ichki hisobi va hisoboti;
● mahsulot sifati o`zgarishini texnik – iqtisodiy asoslash;
● mahsulot sifatini boshqarishni ta’minlash;
● xodimlar malakasini oshirish va ularni maxsus tayyorgarlikdan
o`tkazish.
Mahsulot sifatini samarali boshqarish bu – mahsulotni yaratish, ishlab
chiqarish va foydalanishda barcha iqtisodiy va tashkiliy dastaklaridan faol
foydalanishdir.
Korxonaning sifatini boshqarish borasidagi siyosati
quyidagi rasmda keltirilgan. (rasm)
Mahsulot sifatini nazorat qilishning asosiy maqsadi iloji boricha kam
sarf – harajat qilish yevaziga mahsulot sifatining yuqori darajasiga
yerishishdir.
49

3-BOB. SIFAT MENEJMENTI TIZIMINI MONITORING QILISH
VA TAKOMILLASHTIRISH JARAYONINI BOSHQARISH
3.1. Sifatni boshqarish tizimini takomillashtirishda
standatlashtirishning ahamiyati.
Odatda, biz ‘standart bo’yicha’ degan iborani ko’p ishlatamiz.
Standart o’zi nima? Standart – bu ko’pchilik manfaatdor tomonlar
kelishuvi asosida ishlab chiqilgan va ma’lum sohada eng maqbul
darajadagi tartiblashtirishga yo’naltirilgan, hamda faoliyatning har xil
turlariga va natijalariga tegishli bo’lgan umumiy va takror
qo’llaniladigan qonun-qoidalar, tavsiflar, talablar va usullar belgilangan
hamda tan olingan idora tomonidan tasdiqlangan me’yoriy hujjatdir.
Standartlar darajasiga qarab xalqaro, mintaqaviy, davlatlararo, milliy
va korxona miqyosida qo’llaniladi.
Davlat standartlari mahsulotni ishlab chiqarish va uni ishlab
chiqarishga qo’yish bosqichida yangi mahsulotning yuqori sifatdagi
turlariga yaratish va ularni tezlatishga, ishlab chiqaruvchi, tayyorlovchi
va iste’molchi oralaridagi munosabatlarni yaxshilashga yo’naltirilgan.
Standartlashtirish tizimi yangi buyumga o’z vaqtida yuqori sifatli
loyihakonstruktorlik hujjatlarini berishni, korxonaning yangi
mahsulotini berilgan sifat ko’rsatkichlariga asosan tayyorlashni va kerak
bo’lsa mahsulotni ishlab chiqarishdan olib tashlashni ta’minlaydi.
Standartlashtirish mahsulot muomalada bo’lganida va sotish
bosqichlarida mahsulotni joylashtirishda yaxshi tartib va sharoitlar
yaratish, yuklash va
51

joylashtirish, to’g’ri saqlash, buyumni transportda tashish, tarqatish
talablarini sotish tashkilotlariga qarab belgilanadi.
Standartlashtirishni texnika taraqqiyotida va ishlab chiqarishda eng
ratsional joriy qilish-mahsulot va sifatni yaxshilash, mehnat harajatlarini
va moddiy resurslar sarfini kamaytirish haqida ta’sirchan vositalaridan
biri sifatida ko’rilmoqda. 1993-yilning 28-dekabrida metrologiya va
sertifikatlashtirish bo’yicha qabul qilingan qonunlar bilan bir qatorda
‘Standartlashtirish haqida’gi qonuni ham qabul qilindi. Bu qonun
respublikamizda standartlashtirish sohasida va tizimi uchun asosiy
qonuniy asoslardan hisoblanadi.
Odatda standartlashtirishni ob’ekti sifatida standartlashtiriladigan
narsa (mahsulot, jarayon, xizmat) tushuniladi. ‘Standartlashtirish
ob’ekti’ tushunchasini keng ma’noda ifodalash uchun ‘mahsulot,
jarayon, xizmat’ iboralari qabul qilingan bo’lib, buni har qanday
materialga, tarkibiy qismlarga, asbob-uskunalarga, tizimlarga, ularning
mosligiga, qonun-qoidasiga , ish olib borish uslubiga, vazifasiga, usuliga
yoki faoliyatiga keng darajada daxldor deb tushunmoq lozim.
Standartlashtirish ob’ekti sifatida xizmat-xalqqa xizmat qilishni hamda
kattakichikligini alohida korxona va tashkilotlar uchun ishlab chiqish
xizmatini o’z ichiga oladi. Standartlashtirishning boshqa ob’ektlari
faoliyatning biriktirilgan sohalaroda O’zbekiston Respublikasi tabiatni
muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Davlat arxitektura va qurilish
qo’mitasi hamda Sog’liqni Saqlash Vazirligi tomonidan belgilanadi.
Odatda, xalqaro, mintaqaviy va mahalliy standartlashtirish idoralari
mavjud bo’ladi. Xalqaro standartlashtirish faoliyatida barcha
mamlakatlarning tegishli idoralari erkin holda ishtirik etishi mumkin.
52

Mintaqaviy standartlashtirish deganda, dunyo miqyosida birgina
jo’grofiy yoki iqtisodiy mintaqaga qarashli mamlakatlarning tegishli
idoralari uchun erkin holda ishtirok etishlar mumkin bo’lgan
standartlashtirish tushuniladi. Milliy standartlashtirish – bu muayyan bir
mamlakat doirasida o’tkaziladigan standartlashtirish faoliyatidir.
Standartlashtirish har xil faoliyat turlari va uning natijasiga tegishli
qoidalar, umumiy qonun-qoidalar yoki tavsiflarni o’zida qamrab olgan
me’yoriy hujjat hisoblanadi‘Me’yoriy hujjat’ atamasi standartlar, texnik
shartlar, shuningdek umumiy ko’rsatkichlar, yo’riqnomalar va qoidalar
tushunchasini ham o’z ichiga oladi.
Standartlashtirish maqsadlari ko’p qirrali bo’lib, ular asosan
quyidagilardan iborat: uyg’unlashtirish, qo’llanishlik, moslanuvchanlik,
o’zaro almashuvchanlik, sog’liqni saqlash, xavfsizlikni ta’minlash,
tashqi muhitni asrash, mahsulotni himoyalash, o’zaro tushunishlikka
erishish, savdodagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni yaxshilash va boshqalar.
Bir maqsadning amalga oshishi bilan bir vaqtda boshqa maqsadlar ham
amalga oshishi mumkin.
Standartlashtirishning maqsad va vazifalari:
● ‘Standartlashtirish va sertifikatlashtirish asoslari’ fani texnika,
menejment va marketing sohalari yo’nalishida bakalavrlar va
muhandislar tayyorlashda o’tilishi lozim bo’lgan fanlardan
hisoblanadi. Oliy ta’lim andozasidan kelib chiqib, ushbu fan
talabalarda standartlashtirish va sertifikatlashtirish va metrologiya
bo’yicha zarur va yetarli bo’lgan asosiy tushunchalarni
shakllantiradi.
53

Standartlashtirishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:
● mahsulot, ish va xizmatlarning (keyingi o’rinlarda ‘mahsulotlar’ deb
yuritiladi) insonlarning hayoti, salomatligi va mol-mulki, atrof-muhit
uchun xavfsizligi, resurslarni tejash masalalarida iste’molchilarning
va davlatning manfaatlarini bosishini bir-biriga himoya qilish;
● Mahsulotlarning o’zaro bir-birining o’rnini bosishini va bir-biriga
monandligini ta’mionlash;
● Fan va texnika taraqqiyoti darajasiga, shuningdek, aholi va xalq
xo’jaligining ehtiyojlariga muvofiq holda mahsulotlarning sifati va
raqobatbardoshligini ta’minlash;
● Barcha turdagi resurslarni tejashga, ishlab chiqarishning texnik-
iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilashga ko’maklashish;
● Ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy dasturlar va loyihalarni amalga
oshirish;
● Tabiiy va texnogen falokatlar va boshqa favqulodda vaziyatlar
yuzaga kelishi, xavf-xatarni hisobga olgan holda xalq xo’jaligi
ob’ektlarining xavsizligini ta’minlash;
● Iste’molchilarni ishlab chiqarayotgan mahsulotlar nomenklaturasi
to’g’risidagi to’liq va ishonchli axborotlar bila ta’minlash;
● Mudofaa qobiliyati va safarbarlikka tayyorgarlikni ta’minlash;
● O’lchashlarning yagonaligini ta’minlash;
● Ishlab chiqarish mahsulot sifati to’g’risidagi ma’lum qilgan
ko’rsatkichlarni ta’minlash;
Standartlashtirishning asosiy vazifalari:
54

● Iste’molchi va davlatning manfaatlari yo’lida mahsulotning sifati va
nomlariga nisbatan eng maqbul tasdiqlsh talablarni qo’yish;
● Davlat respublika fuqarolari va chet el ehtiyoji uchun tayyorlangan
mahsulotga kerakli talablarni belgilovchi me’yoriy hujjatlar tizimini
va uni ishlab chiqaruvchi qoidalarini yaratish, ishlab chiqish va
qo’llash, shuningdek hujjatlarni nazorat qilish;
● Standart talablarini sanoati rivojlangan mamlakatlarning xalqaro,
milliy va mintaqaviy standatlar talablari bilan uyg’unlashuvini
ta’minlash;
● Mahsulot, uning tarkibiy qismlari, xom-ashyo va materilallar
ko’rsatkichlari va energiya tavsiflari kelishib olinishi va bog’lanishi;
● Material va uning sarfini kamaytirsh, kam chiqimli texnologiualarni
qo’llash;
● Standartlashtirish bo’yicha xalqaro tajribadan keng foydalanish,
mamlakatning xalqaro va miztaqaviy standartlashtirishda ishtirok
etishini kuchaytirish;
● Xorijiy mamlakatlarning talablari O’zbekiston Respublikasi xalq
xo’jaligi ehtiyojlarini qondirgan xollarda ularning xalqaro,
mintaqaviy va milliy standartlarini mamlakatimiz standartlari va
texnikaviy taraqqiyotida to’g’ridanto’g’ri qo’llash tajribasini
kengaytirish;
● Mahsulotni standartlashtirish va uning natijalaridan foydalanish
sohasida xalqaro xamkorlik qilish ishlarini tashkil etish
● Texnik-iqtisodiy axborotlarni tasniflash, kodlashtirish tizimini
yaratish va joriy etish;
● Sinovlarni me’yoriy texnik jihatdan ta’minlash, mahsulot sifatini
sertifikatlashtirish, baholash va nazorat qilish.
55

O’zbekiston Respublikasida standartlashtirish bo’yicha ishlarning
tashkil etilishini muvofiqlashtirish va maqbul darajada olib borilishini
quyidagi idoralar ta’mionlaydi:
● Xalq xo’jaligi tarmoqlarida standartlashtirish, sertifikatlashtirish va
metrologiya bo’yicha O’zbekagentligi (2011-yil 3-oktabrdan
boshlab);
Qurilish sanoati loyihalash va konstruksiyalash sohasida-O’zbekiston
Respublikasi davlat arxitektura qurilish qo’mitasi;
Tabiiy resurslardan foydalanish va tartobga solish va atrof-muhitni
ifloslanishidan va boshqa zararli ta’sirlardan muhofaza qilish bo’yicha
O’zbekiston Davlat
Tibbiy yo’nalishdagi mahsulotlar, tibbiy texnika buyumlar, dori-darmonlar
va respublika sanoatida ishlab chiqariladigan mahsulotlar tarkibida inson
uchun zararli moddalar miqdorini tartibga solish bo’yicha-O’zbekiston
Respublikasi Sog’liqni Saqlash Vazirligi amalga oshiradi.
Respublika standartlashtirish rejasiga birinchi navbatda milliy
stanadartlar
talablari bilan uyg’unlashtirish, kishilarning hayoti va salomatligi uchun
xavsizligi, atrof-muhitni muhofaza qilinishi, iste’molchilar huquqining
himoya qilinish, milliy ijtimoiy0iqtisodiy va texnikaviy dasturlarning
amalga oshirilishini ta’minlaydigan milliy standartlarni ishlab chiqish
kiritiladi.
Xalq xo’jaligi tarmoqlarida standartlashtish , sertifikatlashtirish va
metrologiya bo’yicha O’zbekagentligining vazifalari:
56

● O’zbekiston Respublikasi hududida barcha jismoniy shaxslar mulk
shaklidan qa’tiiy nazar yuridik shaxslarga O’zbekiston
Respublikasining ‘Standartlashtirish to’g’risida’, ‘Mahsulot va
xizmatlarni sertifikatlashtirish to’g’risida’, ‘Metrologiya
to’g’risida’, ‘Oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligi
to’g’risidagi ’ qonumlar hamda standartlashtirish,
sertifikatlashtirish va metroligiya sohasidagi boshqa huquqiy va
me’yoriy aktlarga amal qilinishi ustidan nazoratni ta’minlash;
● Olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlari asosida standartlashtirish,
sertifikatlashtirish va metrologiya sohasidagi yagona davlat
siyosatini amalga oshirish;
● Xalqaro standartlar (ISO) bo’yicha yagona ma’lumotlar bazasini
yaratish;
● Mahsulot va xizmatlarning sertifatlashtirishni yangi tartibini ishlab
chiqarish va ularning ijrosi ustidan nazoratni amalga oshirish;
3.2Mahsulot sifatini boshqarish kompleks tizimini takomillashtirish.
Ma’lumki, mahsulot sifatiga qo’yiladigan asosiy talablar mahsulot
yoki xizmatga bo’lgan talablardan va iste’molchilarning talablaridan
iborat bo’ladi.
Shundan kelib chiqib sifatni boshqarish kompleks tizimi ushbu
talablarni sifat faoliyati natijasini va uni nazorat qilish jarayonini
ta’minlash zarur.
Albatta o’tish joizki, boshqarish usullari va uslublari ming yillar
davomida shakllanib va rivojlanib kelmoqda. Respublikamizda
mustaqillik yillarida mahsulot sifatini boshqarish kompleks
tizimining yangi tizimi yaratilmoqda. Sifatni nazorat qilish zaruriyati
57

ob’ektni boshqarish-mahsulot sifatini boshqarishmahsulot sifatini
ishlab chiqish, foydalanish yoki iste’mol qilishdan yetarli daromadni
saqlab turish, mahsulot sifatini maqsadli ta’sir etuvchi sharoit va
omillarni doimiy ravishda nazorat iborat bo’lib, ularga quyidagilar
kiradi:
● Mahsulot sifatini nazorat qilish;
● Mahsulot sifatini baholash;
● Mahsulot sifatini boshqarish va unga tzimli yondashish bosqichlari;
● Davlatning vazifasi sifatida mahsuloti va unga ta’sir etuvchi omillar
davlat standartlari bilan o’zaro bog’liqligini ta’minlash.
Har qanday boshqarish uslubi asosida sifatni etxnik nazorat qilish
va uni tashkil etish turadi.
Korxonada asosiy vazifani boshqarishning muhim bo’g’inlaridan
biri bo’lgan texnik nazorat bo’limi bajaradi (TNB).
Sifat muommosining murakkabligi korxonaning sifat xizmatini
tashkil etishda kompleks yondashuvni talab qiladi. Chunki bunda
sifatni nazorat qilishning barcha bo’limlarini birlashtirish maqsadga
muvofiq. Faqta shu asosda sifatni rag’batlantirish va tahlil qilishini
ta’minlash mumkin.
Sifatni nazorat qilish vazifasini amalga oshirishda o’lchov
vositalaridan, electron va kompyuter qurilmalaridan faqat to’g’ri
foydalanibgini qolmay, balki ularning holatini nazorat qilib borish
zarurdir.
Bundan tashqari kadralrni o’qitish va malaksini oshirish
dasturlarini ishlab
58

chiqish o’z navbatida sifatni oshirish malakalarini samarali hal etish,
xodimlarni rag’batlantirish va motivlashtirishni ta’minlash kerak. Shuni
alohida ta’kidlash joizki, ko’pgina korxonalar sifat xizmatini to’la
rivojlantishga qodir emas. Ayniqsa kichik korxonalarda bu masala ancha
og’ir va bunday korxonalarda deyarli sifat bo’yicha bir muxandis
menejer bo’lishi mumkin.
Zamonaviy texnik nazoratning ilmiy asosi sifatida axborot texnologik va
matematik-statistik usullaridan foydalanish mumkin. Mahsulot sifatini
boshqarishni ikki usulda ta’minlash munkin: mahsulotni navlarga
ajratish va texnologik aniqlikni oshirish.
Texnologik jarayonlarni boshqarish nazorat kartalari yordamida
sifatdagi o’zgarish sababini aniqlash va ularni bartaraf etishni monitoring
qilishdan iboratdir.
Sifatni boshqarish konsepsiyasi (Total quality manajment TQM) –
shundan iboratki, barcha sohalarda tadqiqot to mahsulotni sotguncha va
undan keyin sifatni boshqarishda tizim va uslublarni qo’llash
hisoblanadi. TQM konsepsiyasi xalqaro tavsifga ega bo’lib, u mahsulot
sifatini va korxonaning raqobatbardoshligini oshirishni samarali
boshqarish maqsadida uslublar, vositalar, shakllarning umumiyligidir.
TQM tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. Yangi mahsulotni tadqiq qilishdagi nazorat;
2. Mahsulot sifatini takomillashtirish va xom-ashyo materiallarining
sifatini rejalashtirish;
3. Xom-ashyo va materiallarning korxonaga kirishdagi nazorati;
4. Tayyor mahsulot nazorati;
5. Mahsulot sifatini baholash;
59

6. Ishlab chiqarish jarayonini baholash;
7. Mahsulot sifati va ishlab chiqarish jarayoni nazorati;
8. Ayrim jarayonlar tahlili (mahsulot sifati sohasidagi maxsus
tadqiqotlar);
9. Mahsulot sifati haqidagi ma’lumotlardan foydalanish;
10. Mahsulot sifati haqida ma’lumot beruvchi uskunalar nazorati;
11. Sifatni ta’minlovchi uslublarga o’rgatish, kadralr malakasini
oshirish;
12. Kafolatlangan xizmat;
13. Sifat sohasida ishlarni muvofiqlashtirish;
14. Yetkazib beruvchilar bilan birgalikda sifat borasidagi aloqalar;
15. PDCA ( Plan-do-check- action) siklini ishlatish;
16. Sifat to’garaklari ishi;
17. Inson omilidan foydalanish;
18. Sifat doirasidagi ishlarni ‘funksiyalar orasida’ usuli bilan olib
borish;
19. Milliy sifat korxonalarida ishtirok etish;
20. Sifat siyosatini ishlab chiqish;
21. Moliyaviy foliyatda xizmatchilarning qatnashuvi;
22. Sifat madaniyati tuzulishida olib borilgan chora-tadbirlar 23.
Boshqaruv kadrlarni sifat faolyatini boshqarishda tayyorlash;
24. Sifat faoliayati doirasida ma’suliyatni oshirish.
Sifatni umumboshqarish – bu nazariy qo’llanma emas, balki sifatni
oshirish jarayonini boshqarish texnologiyasi 3 qismdan iborat:
1. Bazali tizim;
2. Texnik ta’minot tizimi;
60

3. Sifatning umumboshqaruvini rivojlantirish va takomillashtirish
tizimi.
Bazali tizim – tadqiqot va tahlil qilish uchun qo’llanadigan vositadir.
Ular umuman olingan matematik apparat va nazorat qilishning statistic
usullaridan foydalanishga asoslangan. Texnik ta’minot tizimi
xodimlarini texnik jihozlarni ishlatish va undan to’g’ri foydalanishni
o’rgatish usullari va dasturlaridir. TQMni rivojlantirish va
takomillashtirish tamoyillari va mohiyati o’zida ilmiy
yondashuvlar bozor munosabatlari amal qilishining iqtisodiy
qonunlarini, tashkil etish qonunlarini sifatni boshqarish strukturasi
hamda bozor sharoitiga qarab moslashishini aks ettiradi.
Sifatning umumboshqaruvi maqsadi mahsulot va xizmatlar sifatini
oshirish hisoblanadi.
TQM samaradorligi quyidagi 3ta asosiy shartlarga bog’liq bo’ladi.
1. Yuqori lavozimdagi shaxs korxonada sifatni oshirish borasida
qa’tiyatliligi;
2. Investitsiyalar texnikaga emas, balki odamlarga xizmat qiladi;
3. Tashkiliy tizimini aynan TQM da shakllanadi yoki uning asosida
tashkil topadi.
Korxonaga o’zaro bir-biriga bog’liq unsurlardan iborat tizim nuqtai
nazaridan qarash zarur tashkiliy unsurlari hamda tashkilotning tashqi
muhiti bir biriiga juda bog’liqligi tufayli muommolar ososn va tez hal
etiladi. Boshqa tashkiliy muommolar kabi kelajakda unumdorlikni
oshirish muommosi ham kompleks yondashuvni talab qiladi.
61

Unumdorlikka ham tashqi muhitning, ham tizim o’zgarish
jarayonining turli omillari ta’sir etadi
Hozirgi paytda ko’pchilik tadbirkorlar darhol foyda olishga intilish
noto’g’riligini va uzoq istiqbolni hisobga olish zarurligini tushunib
yetdilar. Unumdorlikning istiqbolga mo’ljallangan kompleks rejalarini
qisqa muddat bilan mustahkamlash zarur.
Bu bosqich mahsulot sifatni takomillashtirishda tovarning
raqobatbardoshligi darajasini oshirishga zaruriyat paydo bo’ladi.
Tovarning raqobatbardoshlik darajasini oshirish bozorni
takomillashtirish, marketingni takomillashtirish, tovarni
takomillashtirish orqali erishiladi.
Jamoani ijtimoiy rivojlantirishning kompleks dasturi masalasi shu
jumladan atrof-muhit ekologiyasi masalalari birinchi o’ringa chiqadi.
Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda dasturi masalasi, rahbar xodimlar
vamutaxassislarning ma’suliyati ortadi. Bu ishlab chiqarish
menejmentiga qator o’zgartirishlar kiritishni talab etadi.
Kimpleks sifat ko’rsatkichlari esa ularning bir necha
xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgandir. Masalan, meva va
sabzavotlarning tashqi ko’rinishi, ularning rangi, pishgan
pishmaganligi, shakli, o’lchamlari, shikastlanganligi yoki
shikastlanmaganligi kabi bir nech xususiyatlarni o’z ichiga oladi.
Mahsulotlarning sifat darajasini aniq ifodalash uchun kompleks sifat
ko’rsatkichlarini aniqlash zarur.
Mamlakatimizda sifatni boshqarishning kompleks tizimi tartibi va
tarmoq taribi mavjud bo’lib, ular mahsulot sifatini yaxshilashga
qaratilgandir.
62

3.3 AQSH va Yaponiya firmalaridagi sifatni boshqarish tizimi
tajribasidan foydalanish.
Zamonaviy sifat menejmenti sifatni boshqarish hamda konsultantlar
dasturlari bo’yicha xorijiy korporatsiyalar bajargan tadqiqotlar
natijalariga asoslangan. Bu ‘XYULETT – Pakkard’ kabi mashhur
korparatsiyalar tajribasidir. 1980-yillarda bu qator boshqa firmalar
siyosatiga F.B.Kresbi, U.E.Demping, A.B.Feygenbaum, K.Isoqova,
J.M.Djuran ishlanmalari ta’sir qilgan.
Yetakchi firmalar faoliyatining asoslari quyidagilar bo’lib keldilar:
● Oliy bo’g’in rahbarlari manfaatdorligi;
● Ish sifatini yaxshilash bo’yicha kengash tashkil qilish;
● Barcha rahbarlar tarkibini ishni yaxshilash jarayoniga jalb qilish;
● Jamoa ishtirokini ta’minlash;
● Individual ishtirokni ta’minlash;
● Tizimlarni takomillashtiruvchi guruhlarni yaratish;
● Ta’minlovchilarni to’laroq jalb qilish;
● Bajarish tizimlari ishlash sifatini boshqarish tizimlari ishlash sifatini
taxminlash;
● Ishni yaxshilashning qisqa muddatli rejalari va uzoq muddatli
strategiyalarni ishlab chiqarish va amalga oshirish;
● Xizmatlarni tan olish tizimini yaratish;
Ayniqsa, boshqarish tizimlar ishlash sifatini ta’minlash yo’nalishiga
to’xtalib o’tish kerak.
63

Sifatni boshqarish bo’yicha konsultantlar sifat va ishonchlilikni
boshqaruvchi xizmatlar va xarakat va resurslarni muommolarni aniqlash
va xatolarni to’g’rilishga yo’naltirilganlarga e’tibor berishgan.
Standartlashtirish sohasida ham holat shunday, ya’ni standartlarni
turli mavqega ega yuzlab tashkilotlar ishlab chiqadi, shuning uchun
mavjud sertifikatsiyalash tizimlari uchun umumiy me’zonlar yaratish
bo’yicha xarakat qilinmoqda. Shu maqsadda sinov laborotoriyalarini
appreditatsiyasi milliy tizimi yaratilgan va sertifikatsiyalash tizimlarini
ro’yhatga olish tizimini yaratilmoqda.
AQSHda sertifikatlashtirish milliy miqyosda ham xalqaro miqyosda
ham mahsulot sifatining kafolati bo’lib xizmat qiladi. Bu mamlakatda
sertifikatsiyalashtirish majburiyligi haqidagi qonun amalda.
Sertifikatsiyalastirishning zaruriyati esa ishlab chiqaruvchi korxonalar
ishlab chiqarayotgan mahsulotning yuqori darajada raqobatbardoshligini
ta’minlashga erishishni talab qiladi.
AQShda sug’urta kompaniyalar milliy laboratoriyasi amerika gaz
sanoati korxonalari laboratoriyasi, Nebraska shtatidagi qishloq xo’jaligi
texnikasini butlash markazi qoshida yaratilgan sertifikatsiyalashtirish
tizimlari katta obro’ga ega. Ular bilan bir qatorda 2000dan ortiq tijorat
sinov laboratoriyalari mahsulotning keng assortimentini standart
talablariga muvofiqligini sinash bo’yicha o’z xizmatlarini taklif
qiladilar.
Sertifikatlashtirish amalga oshiriladigan standartlar sifatida Amerika
standartlar instituti UL standartlari yong’indan saqlash milliy
assotsatsiyasi standarlari va boshqalar xizmat qiladi. Bu odatda AQSH
me’yoriy hujjatlari hisobga olmagan xalqaro standartlar va boshqa
mamlakatlarning standartlari sertifikatsiya o’rnatish o’tkazish
64

uchunqabul qilinmaydi. Yaxshi import qilinadigan mahsulotning
ma’lum diskriminatsiyasi mavjud.
Yaponiyadagi sifatni boshqarish tizimlari.
Yaponiyada 1949-yilda mamlakat olimlar va muxandislari uyushmasi
qoshida sifatni nazorat qilish muommosi o’rganish bo’yicha maxsus
guruh tashkil qilingan. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini
ta’minlash asosiy tamoyillari quyidagilardir:
● Korxona barcha bo’linmalari va hamma xodimlari ishtirok etadigan
mahsulot sifatining to’la nazorati;
● Sanoat tarmoqlar bo’yicha mahsulot sifatini nazorati sohasida
o’qitish;
● Sifat to’garaklari faoliyati;
● Sifat nazoratining statistic usullarini qo’llash;
● Sifat g’oyalarini targ’ibot qilish bo’yicha milliy kompaniya
Sifat muommolariga bunday fundamental yondashishda
Yaponiyada sertifikatlashtirish yapon tovarlarining yuqori sifat
darajasini ta’minlash va jahon bozorida ular raqobatbardoshligini
oshirish vositasi sifatida ko’riladi.
Sanoat standartlashtirish qonuniga binoan mahsulotni yapon
industrial standartlari JIS talablariga muvofiqligi belgisi
bilantamg’alash ko’rsatilgan. U mamlakatda sanoat standartlarini
ommalashtirish samarali vositasi bo’lib xizmat qiladi hamda firmalar
darajasida sifat nazorat usullari tarqalishiga ko’maklashadi’ JIS
belgisidan foydalanish huquqini sanoatning tegishli tarmoqlar
vazirlari beradi. Muvofiqlik belgisi 2 shaklda bo’ladi:
65

‘A’ va ‘B’ shakllari, ular mahsulot texnoologik jarayonlar milliy
standartlariga muvofiqligini belgilash uchun qo’llanadi. Hukumat JIS
belgisi bilan tamg’alangan mahsulot va texnologik jarayonlar sifatini
kafolatlaydi.

Mahsulot sifatini yaxshilashda zarur va muhim omillardan biri sifat
to’garaklari (guruhlarining) faoliyatidir. Sifat guruhlari ishchilar,
muhandislar va xizmatchilardan tashkil topgan ixtiyoriy
jamoayig’ilmalaridir, ularning soni va tarkibi ishlab chiqarishning
ehtiyojlaridan va aniq ish sharoitlaridan kelib chiqadi.
Sifat to’garagi – ko’ngilli ravishda sifatni boshqarish muammolari
bilan shug’ullanuvchi bir sex yoki bo’limda birga ishlayotgan ishchi va
xodimlardan tashkil topgan kichik guruhdir. Sifat to’garaklari sifatni
boshqarish faoliyatida doimiy ravishda ishlab, to’garak a’zolarining bilim
va mahoratlarini o’sishiga va sifatni boshqarish usullarini qo’llagan holda
o’z ish joylarida ishlab chiqish jarayonlarini mukammallashtirishni
ta’minlaydi.
Sifat to’garak (guruh) larining asosiy maqsadlari va vazifalari:
● Samarali boshqaruv uchun qo’shimcha imkoniyatlarni ishlab
chiqish;
● Kompaniya xodimlarini mehnat intizomini darajasini ko’tarish
vamehnat jamoasining har bir a’zosi ishlab chiqarish kamchiliklariga
va sifatga o’zining ongli munosabati oshishini ta’minlaydigan muhit
yaratish.
66

Sifat to’garaklari oldida turgan vazifalarni hal etishda quyidagi
orinsiplarni qo’llash kerak bo’ladi:
● Ko’ngillilik;
● Har kim o’z ustida ishlashi (o’qishi, o’rganishi, malakasini
oshirishi);
● Guruh bo’lib faoliyat yuruitishi;
● Barcha xodimlarni sifat to’garagiga aktiv ishtirok etishi;
● Sifatni boshqarish usullarini amalda qo’llash;
● Ish joyi bilan o’zaro aloqada bo’lish;
● Faollik bilan doimiy ishlash;
● To’garak a’zolarining o’zaro malakasini oshishga, o’rganishga,
o’qishga yordam berish;
● Ijodiy izlanuvchanlik va yaratuvchanlik muhitini yaratish;
● Mahsulot sifatini oshirishning muhimligini va shu sohadagi
masalalarni hal qilish zarurligini tushuna bilish.
Sifat to’garaklari faoliyatining asosiy g’oyalari:
● Sifat guruhlari korxona faoliyatining yaxshilanishi va rivojiga katta
xissa qo’shadilar;
● Sifat guruhlari xodimlar orasidagi munosabatlarni samimiyligini
oshirib o’zaro hurmat va o’z-o’zini qadrlash his-tuyg’ularini
oshirishga va ish joylarida sog’lom, ijodiy va do’stona muhit
yaratishga imkon yaratadi;
● Sifat guruhlari xodimlarning qobiliyatlarini har tomonlama
rivojlanishiga dunyoqarashining kengayishiga va ijodiy
qobilaiyatlarining rivojlanishiga sharoitlar yaratadi.
67

Yaponiya davlati dunyodagi rivojlangan mamlakatlar ichida ajralib
turadi.
Bu ish sifat to’garagiga alohida e’tibor bilan qaraydi. 60-yillar boshida
Yaponiyada birinchi marta sifat to’garagi vujudga keldi. Buning
sababi bor albatta.
Yaponiya joylashishiga qarab aholisi zich yashaydigan geogreafik
ob’ekt bo’lib uning yer osti boyliklariga deyarli ega emas.
Terriytoriyasining taxminan 70%i texniklarni tashkil etgan bo’lib
sanoatning rivojlanishida o’zining xomashyosiga xarid bog’lashi
o’rinsiz bo’lar edi. Bu holda Yaponiya o’z xalqini oziqovqat bilan
ta’minlay olmas sanoatni esa turli darajada rivojlantirolmasdi. Sanoat
va energetika uchun tashqaridan keltiradigan xom-ashyo tilla,
qimmatbaho toshlar va eksport mahsulotlari bilan tanish mumkin edi.
Yaponiya uchun tanlov yo’q: na tilla, na qimmatbaho tosh uning
yerosti boyliklarida mavjud edi. Demak eksport, bundan boshqa yo’li
yo’q.
Xullas, Yaponiya og’ir sharoitlarga bardosh beroladigan sifatli
mahsulotlar ishlab chiqarishga butun bilim va zakovatini sarflashiga
to’g’ri keldi. Shuning uchun oxirgi vaqtda Yaponiya dunyo eksportidagi
mahsulotlarning ko’p xildan ortiq shaxsiy xiliga yetakchilik qilmoqda.
Bularga dastgohlar, optika asboblari, radio priomniklar,
fotoapparatlar yengil va yuk tashuvchi avtomobillar, televizorlar,
videomagnitafonlar, texnika mahsulotlari, soatlar, g’ildiraklar, su’niy
toladan bo’lgan matolar va boshqalar kiradi.
Yaponiyada sifat to’garaklarini paydo bo’lishi va taraqqiyoti
68

AQSHdagi sifatni ta’minlash ko’lamini yetuk olimlardan biri Nyu
York universitetining yetuk professori E.Deming faoliyati tomonidan
Yaponiya firmalarining yuqori rahbariyatlari uchun tashkil etilgan o’quv
kurslaridan so’ng sifat nazorati boshqaruv ko’lamiga yoyildi va shundan
so’ng Yaponiya sifat nazorati firmasi o’z uslubini topdi va 1954-yilda
jahonda birinchi o’ringa chiqdi.
Yaponiya olimlar va muhandislar uyushmasi ittifoqi tomonidan
Yaponiyaga 1950-yilda taklif etilgan sifat nazoratini statistik usullarini
birinchilardan ishlab chiqqan E. Deming tomonidan hamma sohadagi
injenerkar uchun tashkil etilib 8 kunlik o’qitilgan leksiyalar ham shular
jumlasidandir. 1961-yildan boshlab Yaponiya tashkilotlarida sifat
nazoratini ro’yobga ciqarish uchun bo’limlar tuzila boshlandi va
javobgar shaxslar belgilandi. Keying qadam sifat nazoratini shunday
formasiga o’tish bo’ldiki, bundan nafaqat ishlab chiqaruvchining balki
iste’molchini qondirishdir umumsifat nazoratidir. Shunday qilib sifatni
ko’tarish bir vaqtda bozorda raqobatbardosh mahsulotni tannarxini
tushirib belgilash Yaponiya firmalarini asosiy ishlab chiqarish maqsadi
bo’lib keldi.
Yuqori sifatli mahsulotni ta’minlab beruvchi ishlab chiqarishni tashkil
qilishni Yapon menejerlari malakali mehnat zaxiralari (resurs)
yetishmovchiligi muammosiga duch kelishdi, mahsulotni sifati ularga
uzliksiz bog’liuq edi.
Yaponiyada firmalar ishlab chiqarish munosabatlari va aniq maqsad
asosida birlashib uyushgan jamoani tashkil etadi. Firmaning miqyosidan
kelib chiqqan holda firmani tashkil etish ierarxik tuzilish orqali
ifodalanadi.
69

Shunday qilib sifat nazorati to’garaklari yoki sifat to’garaklari
ro’yobga chiqdi. Natijada Yaponiyadagi voqealar quyidagicha
rivojlandi:
● 1967-yil iyun oyida 10000 ga yaqin shunday to’garaklar qayd
qilingan bo’lsa;
● 1969-yilda bu raqam 1967-yilga nisbatan ancha ko’pni tashkil qildi;
● 1979-yilning iyun oyida esa 100000 ni tashkil qildi;
● 1987-yil mart oyida sifat to’garaklari soni 50000 ni tashkil qilib bu
ko’rsatkich har yili 10000 ga oshib bormoqda;
Uning qatnashchilarining soni esa milliondan oshib ketdi
Shuni alohida ta’kidlash joizki, Yaponiyadagi to’garaklar o’z oldiga
ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish hisobiga mahsulot sifatini
tubdan oshirishni maqsad qilishgan.
Yaponiya usulining yana bir xarakterli tarafi to’garaklarning ishlarini
muntazam ravishda olimlar va muxandislar ittifoqi tomonidan kuzatladi,
o’rganiladi va tahlil qilib boriladi.
Hozirgi vaqtda sifat to’garaklari AQSH da, Yevropa mamlakatlarida
hamda Xitoy Xalq Respublikasida ham faol ishlab turibdi.
Yaponiyadagi sifat to’garaklarining keng yoyilishi va ular
faoliyatidagi yutuqlarning negizi tashkilotlarning faoliyati tashkil topishi
va ishlab chiqarish madaniyatining o’ziga xos milliyligidadir.
Yaponiyadagi zamonaviy tashkilot madaniyati 2-jahon urushidan
so’ng tus oldi. Uning o’ziga xoslik tomonlaridan biri ishchi
xizmatchilarni umrbod ishga yollash tizimi mavjudligida, bu esa ularga
kelajakka ishoncha borlik kafolatini beradi. Firmaning asosiy maqsadi va
vazifalari barcha xodimlarning tushunchasiga to’liq yetkaziladi. Ular bu
70

maqsad va vazifalarni to’liq tushungan holda shaxsiy maqsad va
vazifalar deb qabul qilinadi.
Yaponiya ishlab chiqarish tizimi dunyodagi boshqa davlatlarda yo’q
lekin, yaponcha ishlaymiz degan harakat hatto AQSh da ham bor. Biz
ham yapon menejerlarini tajribalarini yaxshi o’rganib o’zlashtirishimiz
kerak.
Yaponiyada turli xil ixtiyoriy belgilar amal qiladi. Bu belgilarni
assotsatsiyalarni va boshqa jamiyatlar tovarlarning ma’lum bir taraflariga
javob berish to’g’risidagi iste’molchilarni ta’minlaydi. Bu belgilar oziq-
ovqat tovarlar uchun alohida xususiyatga ega. Shunday qilib, shuni
ta’kidlash kerakki Yaponiya bozoriga kirish uchun eksporterlar
Yaponiyada amal qiluvchi standartlar va qoida talablaridan sinov
natijalariga bo’lgan talablardan xabardor bo’lishga. Buning
uchunYaponiyadagi hamkorni to’g’ri tanlash lozim. Agarda hamkorni
to’g’ri tanlamasa, tovvarni bozorga siljitish mumkin emas. Xorijiy tovar
yetkazib beruvchilar Yapon bozoriga turli xil yo’llar bilan kirmoqchi
bo’lishadi. Yoki ichki bozorni himoya qiluvchi qattiq to’siqlarni
sertifikatlashtirishni tadbirlaini ko’rishadi.
71

Xulosa.
Mamlakat iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi jahon
iqtisodiy jarayonlarida qo’llanadigan ishlab chiqarish xo’jalik va tijorat
usullari alohida o’rin egallaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat
muhitini mavjudligi sifat va uni boshqarish muammolariga katta
ahamiyat berishga majbur qiladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning
‘Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish
– barcha demokratik yangilanish va iqtisodiy islohotlarimizning pirovard
maqsadidir ’ nomli asarlarida 2007-yilda amalga oshirilgan eng ustuvor
yo’nalishlar haqida to’xtalib o’tar ekanlar ‘Birinchi navbatda ijtimoiy-
iqtisodiy yutuqlarimiz negizida yalpi ichki mahsulotning yuqori sur’atlar
bilan o’sishi an’anaviy xom-ashyo tarmoqlarni hisobidan emas, jahon
bozoridagi qulay konyenktura va ayrim xom-ashyo turlari hamda
materiallar narxining yuqoriligi hisobidan emas, balki birinchi navbatda
raqobatga bardoshligi sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish hamda
zamonaviy xizmat ko’rsatish sohalarini jadal rivojlantirishni belgilab
beradigan jiddiy tarkibiy o’zgarishlar va ishlab chiqarish samaradorligini
belgilab oshirish evaziga ta’minlanmoqda’ - ,degan edilar.
Menejerlar borgan sari sifatning ahamiyatini tan olmoqdalar. Lekin
ularning kuchliligi uni kompaniya nuqtai nazaridan o’lchaydi va
aniqlaydi. Ob’ektiv va qabul qilinayotgan sifatlar o’rtasidagi
bo’linishning kamayishi kompaniya sifatga iste’mol nazari bilan
qarashini talab qiladi. Shuningdek kompaniyalar uchun turli tovar
kategoriyalariga tegishli tovarlar xaridorlarini ko’proq qiziqtiruvchi
sifatning abstrakt o’lchamlarini aniqlovchi tadqiqotlar o’tkazish
foydalidir.
72

Korxonalar bozor talablarini o’rgangan holda iste’molchilar
ehtiyojlarini qondirib foydalanishda zaruriy samarani ta’minlaydigan
mahsulotlar chiqarishlari kerak. Iste’molchilar yaxshi sifatli chiroyli
mahsulot olishga harakat qiladi. Shu sababli sifatni korxonalar sifat
darajasi oshib borganda mahsulot ishlab chiqarish uchunqilinayotgan
harajatlar boshida sekin oshadi. Chunki ishlab chiqarish berilgan
talablarni osonlik bilan bajaradi. Keyinchalik sifat darajasi o’sishi bilan
harajatlar oshib ketadi. Oxiri shunday chegaraga yetib boradilarki
harajatlar cheksizlikka intiladi.
Har bir korxonaning asosiy vazifasini tashkil etish ishlab chiqarilgan
mahsulot sifati hisoblanadi. Korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat
ko’rsatishi, ko’rsatayotgan xizmat yoki ishlab chiqarish mahsuloti bilan
asoslanadi.
73

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi -Т.: 0 ‘zbekiston, NMIU,
2014.
2. 0 ‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to ‘g‘risida”gi Qonuni. 0
‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to ‘plami, 2012 y., 1-son.
3. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7 fevraldagi “2017-
2021-yillardagi 0 ‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi” to‘g‘risidagi PF-4947-
sonli Farmoni. - O ‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017
y. www.lex.uz .
4. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tashqi savdo sohasida
boshqaruv tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
Farmoni. - // Xalq so‘zi, 2017 yil 15 aprel, № 75 (6769).
5. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “0 ‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti huzuridagi tadbirkorlik sub'ektlarinmg huquqlari va qonuniy
manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakili institutini ta'sis etish
to‘g‘risida”gi Farmoni. - // Xalq so‘zi, 2017 yil 5 may, № 90 (6784).
6. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 30 oktyabrdagi PF-
5564-sonli “Tovar bozorlarida savdoni yanada erkinlashtirish va raqobatni
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g ‘risida”gi Farmoni. -// Xalq so‘zi, 2018
yil 31 oktyabr, № 225 (7183).
7. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “0 ‘zbekiston Respublikasi
hmovasion rivoilanish vazirligini tashkil etish to‘g ‘risida” gi PF-5264-son
Farmoni. 2017 yil 29 noyabr.- lex.uz.
74

8. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 7 martdagi
“Iqtisodiyot tarmoqlari va sohalariga innovasiyalami joriy etish
mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha choratadbirlar
to‘g‘risida”gi PQ-3698-sonli qarori. - Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy
bazasi, 09.13.2018 y.
75

KORXONADA SIFAT MENJMENTI TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH mavzusida tayyorlangan kurs ishi

Sotib olish