Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 1.2MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

0 Sotish

Korxonada xizmatlar sifatini nazorat gilish usullari va vositalarini takomillashtirish

Sotib olish
“SIFAT MENEJMENTI“ Fanidan KURS ISHI MAVZU: KORXONADA XIZMATLAR SIFATINI NAZORAT GILISH USULLARI VA VOSITALARINI TAKOMILLASHTIRISH Bajardi: Tekshirdi: MAVZU:KORXONADA XIZMATLAR SIFATINI NAZORAT GILISH USULLARI VA VOSITALARINI TAKOMILLASHTIRISH KIRISH………………….…………………….…………………….…3 I BOB. ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIDA SIFATNI BOSHQARISHNING ASOSIY YO’NALISHLARI………………….7 1.1. Ishlab chiqarish korxonalarida sifat tizimini tashkil etish …………..7 1.2. Mahsulot sifatini boshqarish jarayonlari va ularni tuzilish xususiyatlari ………………….…………………….…………………….13 2-bob Mahsulot sifati va uni boshqarish………………….…………32 2.1.Sifat ko‘rsatkichlari kattaligini aniqlash usullari …………………32 2.2. Tovarlar sifat darajasini baholash ………………….………………36 33-BOB. Ishlab chiqarish korxonalarida sifatno boshqarish tizimini takomillashtirish yo’llari.………………….……………..40 3.1. Sifatni boshqarish tizimini takomillashtirishda standatlashtirishning ahamiyati. ………………….…………………….40 XULOSA ………………….……………………………….………….60 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………….…………61 Kirish. 2 Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi jahon iqtisodiy jarayonlarida qo’llaniladigan ishlab chiqarish, xo’jalik va tijorat usullariga kata qiziqish uyg’otdi. Ular orasida marketing tamoyillari va usullari alohida o’rinni egallaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat muhitini mavjudligi sifat va uni boshqarish muammollariga katta ahamiyat berishga majbur qiladi. Rivojlangan davlatlarda raqobat, kurash sifatini oshirish dasturlarini ishlab chiqarishga sabab bo’ladi. Mahsulot va xizmatlar sifatini baholash uchunn ob’ektiv ko’rsatkichlarni ishlab chiqish zaruriyati tug’iladi. Sifat va ishlab chiqarish smaradorligi o’rtasida to’g’ri bog’lanish mavjud. Sifatni oshirish harajatlarni kamaytirib, bozor ulushi hamda ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga ko’maklashadi. Yuqoridagilar bo’lajak menejerlardan sifatni boshqarish sohasiga oid chuqur ilmiy va amaliy ko’nikmalarga ega bo’lishni talab qiladi. Dunyoni rivojlangan davlatlarida sifat bilan ta’minlash iste’molchini talabini sifatli mahsulotlar va xizmatlar bilan qoniqtirish, ishlab chiqarishni zamonaviy usullar bilan boshqarish masalalariga chuqur e’tibor bermoqda. Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tish jahon iqtisodiy jarayonlarida qo’llaniladigan ishlab chiqarish, xo’jalik va tijorat usullariga katta qiziqish uyg’otdi. Tadbirkorlik jamiyat rivoji va iqtisodiyot uchun juda muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz I.A.Karimov ’’Jahon moliyaviy-iqtisodiy 3 inqirozini O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari’’ deb oldini olish deb ta’kidlagan edilar. Shuning uchun ham iqtisodiyotimizni rivojlanishi va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish davlat tomonidan qo’llab- quvvatlanmoqda. Ayniqsa tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishida alohida ahamiyatga ega bo’lgan, shuningdek davlat qo’llabquvvatlanmoqda va himoyasiga muhtoj bo’lgan tadbirkorlik-kichik biznes va xususiy tadbirkorlik hisoblanadi. Kichikbiznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish hozirgi paytda eng muhim masalalardan biriga aylangan.Kichik tadbirkorlik hozirgi bozor munosabatlari jarayonini tobora chuqurlashib borayotgan bir davrda respublikamizning iqtisodiy taraqqiyotiga sezilarli darajada xissa qo’shmoqda. Shu tufayli, kichik va o’rta tadbirkorlikni sifat jihatidan yangi bosqichga ko’tarish shu kunning davlat vazifalaridan biri bo’lib qolmoqda, chunki kichik tadbirkorlik qanchalik rivojlansa ularning soni ko’payib, ishlab chiqarish va sifat oshib borsa mamlakatimizning iqtisodiy qudrati tobora oshadi, xalq faravonligi oshadi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimovning 2001-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonda ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida ’’O’zbekiston jadal o’sishga erishdi va global moliyaviy-inqirozga qarshi samarali choralar ko’rdi. Keyingi besh yilda O’zbekistonda o’sish sur’atlari o’rtacha 8,5%ni tashkil etdi. Bu Markaziy Osiyodagi ko’rsatkichdan yuqoridir. O’tgan yili mamlakatimizda yalpi ichki maxsulotning o’sish sur’ati, kutilganidek amalda 8,3%ni tashkil etdi. 2000-2011-yillarda 4 mobaynida YaIM hajmi 2,1 barobar oshdi. Mazkur ko’rsatkich bo’yicha O’zbekiston dunyoning iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan mamlakatlar qatoridan joy oldi. O’tgan yili sanoat ishlab chiqarish 6,3% qishloq xo’jaligi mahsulot yetishtirish 6,6% chakana savdo aylanmasi 16,4% va aholiga pullik xizmat ko’rsatish 16,1% ga barqaror yuqori su’ratlar bilan o’sdi. 2012-yilning 1-yanvar holatiga ko’ra mamlakatimizning tashqi qarzi YaIMning 17,5% eksport hajmiga nisbatan esa 53,7%dan oshmaydi. Bu xalqaro mezonlar bo’yicha “har jihatda maqbul holat” deb hisoblanadi. Mamlakatimizda o’tgan yili 6 mln. 800 ming tonna g’alla, 3 mln. 500 ming tonnaga yaqin paxta, 8 mln. 200 ming tonnadan ortiq sabzavot va poliz qariyb 3 mln. Tonna bog’dorchilik mahsulotlari yetishtirildi. Shu bilan birga 6 mln. 600 mingtonna sut 1 mln. 500 ming tonnadan ortiq go’sht, 3 mlrd. 500 mln. Donadan ziyod tuxum yetishtirildi. Ishlab chiqarish hajmi kengaytirish va raqobatdosh mahsulotlarni yangi turlarini o’zlashtirish bo’yicha qabul qilingan birinchi navbatdagi chora tadbirlar dasturiga muofiq 2012-2016-yillarda hisob-kitoblar bo’yicha qiymati 6 mln. 200 mln. $ bo’lgan 270dan ziyod investitsiya loyihasida shuningdek, ishlab chiqarish modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo’yicha tarmoq dasturlarini amalga oshirish ko’zda tutilmoqda. O’tgan yili 3800 dan ortiq fermer xo’jaligi paxta yetishtirish bo’yicha shartnoma majburiyatini bajara olmadi. Natijada 120 mlrd.dan ortiq yoki 160 ming tonnadan ziyod paxta homashyosi kam yetishtirildi. Agar bu ko’rsatkichni eksport qilish mumkin bo’lganda 5 paxta tolasi aylantirilgan bo’lsak, bu foyda hajmi boy berilgan paxtani qayta ishlashdan olinadigan moy, shirot, kunjara boshqa mahsulotlarni hisobga olmaganda ham, yo’qotish qariyb 100 mln.$ni tashkil etadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish, maxsulotlarning xalqaro standartlarga mosligini ta’minlash masalasi barcha korxonalarda ham hal etilgan deb bo’lmaydi. Bu kamchilik, ayniqsa, biz uchun o’ta muhim ahamiyatga ega bo’lgan yengil sanoat, farmasevtika va qurilish materiallari, sanoat tovarlari ishlasb chiqariladigan tarmoqlarga tegishlidir. 2012-yilning 26-yanvar kuni O’zbekiston kasaba uyushmalari federatsiya kengashining 4-majlisi bo’lib o’tdi, majlis kun tartibi O’zbekiston kasaba uyushmalari federatsiyasining 2011-yildagi faoliyati yakunlari va 2012-yilda mo’ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar belgilab olish masalalariga bag’ishlanadi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar sifatini oshirish masalasi ham federatsiya kengashining doimiy diqqat markazida bo’ldi. Shu maqsadda korxona, tashkilot va muassasalarda “Ma’naviyat soatlari” o’tkazilishi joriy qilib, ularda respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov rahbarligida mamlakatimizda istiqlol yillarida amalga oshirilayotgan keng ko’lamli islohotlar erishilayotgan yutuqlar, davlatimiz insonparvar siyosatining mazmun-mohiyati va ahamiyati mehnatkashlar ayniqsa, yoshlar ongiga yetkazib kelinmoqda. I-BOB. ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIDA SIFATNI BOSHQARISHNING ASOSIY YO’NALISHLARI 6 1.1. Ishlab chiqarish korxonalarida sifat tizimini tashkil etish Sifatni boshqarish o’zida boshqaruvning me’yoriy usullarini aks ettiruvchi standartlarga asoslanadi. Xalqaro standartida ISO 9001 berib o’tilgan ta’rifga ko’ra sifat tizimi- bu sifatning umumiy boshqaruvini ta’minlovchi tashkiliy tarkib, javobgarlik, jarayonlar, protsedura va resurslar taqsimotining majumuidir. Mahsulotlar yetkazib berish bo’yicha kontrakt tuzish uchun xorijlik xaridor ishlab chiqaruvchida sifat tizimining mavjudligini va bu sifat tizimiga taulluqli sertifikatlash organi tomonidan berilgan sertifikatni ko’rsatishni talab qiladi. Sifat tizimi korxona oldiga qo’ygan maqsad va belgilangan siyosatni olib borishni ta’minlovchi omil sifatida tashkil qilinadi va amalga joriy etiladi. Korxona sifat bo’yicha siyosati korxonaning yuqori rahbariyati tomonidan ishlab chiqiladi. Sifat tizimining asosiy vazifalari bo’lib: sifatni ta’minlash, sifatni boshqarish, sifatni yaxshilash hisoblanadi. U korxona rahbariyati tomonidan sifatni ta’minlash bo’yicha siyosatini amalga oshirishning vositasi siaftida tashkil qilinadi. Sifat tizimida buyurtmachi(xaridor) mol yetkazib beruvchi (tayyorlovchi) faoliyat olib boradi. 7 Sifat tizimida korxona siyosati va maqsadini ta’minlash uchun sifat tizimida: 1. Marketing, bozorni o’rganish; 2. Texnika talablarini loyihalashtirish va ishlab chiqarish; 3. Material-texnik ta’minot; 4. Texnik jarayonlarni tayyorlash va ishlab chiqish; 5. Ishlab chiqarish; 6. Nazorat, sinov va tadqiqotlar o’tkazish; 7. O’rash va saqlash 8. Sotish va taqsimot; 9. Montaj va ishga tushurish; 10. Xizmat ko’rsatishga texnik yordam; 11. Foydalanib bo’linganidan keyin utilizatsiya qilish. Korxonada mahsulot sifatini nazorat qiluvchi sifat xizmati bo’limini tashkil qilish korxonada olib borilayotgan sifat bo’yicha faoliyatini muvofiqlashtirishga imkon beradi. Sifat xizmati sifat bo’yicha uslubiy takliflarni ishlab chiqadi. Bu xizmat turi faqatgina bosh direktorga bo’ysunadi. Sifat xizmati funksional tizimining namunaviy ko’rinishi bo’ladi. Korxona rahabariyati bu xizmat orqali nafaqat mahsulot sifatining xalqaro standartlariga javob berishini nazorat qilib boradi. Balki mahsulot sifatini doimiy ravishda takomillashtirib imkoniyatiga ham ega bo’ladi. Maxsus xizmat turi orqali iste’molchilar ehtiyojini va ularning mahsulot sifatiga qo’yadigan talabini o’rganadi. 8 ● Mahsulot sifatining aniq standartlariga javob bermasligi bevosita ishlab chiqarishning o’zidayoq aniqlanishi maqsadga muvifiq bo’ladi. Buning uchun sifatni nazorat qilish quyidagi barcha texnologik zanjir bo’yicha amalga oshirilishi kerak: ● Material va butlovchi qismlarning kirish nazorati laboratoriyalar orqali amalga oshirilishi; ● Korxona ishlab chiqarish jarayonining texnologik jihozlarini faol nazorat qilish uslublarini ishlab chiqish, shuningdek operatsiyalar bo’yicha tanlama yoki to’liq nazorat olib borilishi va tyyor mahsulotning yakuniy nazorat; ● Korxona laboratoriyalari mahsulotning davriy sinovlariga oid maxsus ko’rgazmalari bilan ta’minlanishi kerak. Sifat funksiyalarini tizimlash har bir mahsulot sifati funksional va rag’batlantiruvchi funksiyalarni o’zida aks ettirishi kerak. Bu holatda gap iste’molchi belgilaydigan sifat haqida ketmoqda. Bunda iste’molchi bildirgan sifatning ko’plab ko’rib chqishi talab etiladi. Bu esa mahsulot sifati bo’yicha shug’ullanuvchial oldida ko’plab muommolarni yuzga keltiradi. Bu muommolarni hal etish uchun sifat funksiyasini tizimlash (SFT) uslubi qo’llaniladi. Ishlab chaiqishni ta’minlash kerak. 9 Korxona rahbarlari mahsulot sifatining standartdan chetga chiqishini emas balki uni oldindan belgilash va bartaraf etishga alohida e’tibor qaratishi kerak. Standart- mahsulot sifatiga qo’yiladigan asosiy talablarni o’zida aks ettiruvchi texnik-me’yoriy hujjatdir. 10 Sifatnni boshqarishda texnik shartlar qisman rol o’ynaydi. Texnik shartlar bu davlat standartlariga qo’shimcha tarzda belgilanadigan agar ular mavjud bo’lmagan taqdirda mahsulot sifati ko’rsatkichlariga mustaqil talab qo’yoladigan texnik-me’yoriy hujjatdir. Standartlar mahsulotlarning barcha hayotiylik bosqichlarida uning sifatini oshirishni rejalashtirish tartibi va uslublarini belgilaydi, sifati nazorat qilish va baholash uslublari va vositalariga talabni belgilaydi. Mahsulot sifatini boshqarish davlat, xalqaro, tarmoq va korxona standartlari asosida amalga oshiriladi. Mahsulot sifati va standartlash bo’yicha xalqaro standartlar Xalqaro standart tashkilorti (XST) yoki ISO (ingliz tilida international standart organization) XST tashkiloti tashkiloti 1946-yilda BMT qoshidagi standartlarni muvofiqlashtirish bo’yicha qo’mita yig’ilishida dunyo miqyosida standartlarni muvofiqlashtirish bo’yicha qo’mita xalqaro tovarlar almashinish va o’zaro yordamini yengillashtirsh; intellectual, ilmiy, texnik, iqtisodiy faoliyat muhitida hamkorlik qilishni kengaytirish maqsadida tashkil qilindi. ISO ning faoliyat turi xalqaro standartlarni ishlabchiqish chiqsh hisoblanadi. ISO standartlari ishlab chiqish qo’llash uchu juda qulay hisoblanadi. Milliy standartlashtirishda ulardan foydalanish sotish bozorini, eksportni kengaytirish, ishlabchiqarilayotgan mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirishni qo’llab quvvatlsh imkonini beradi. Xalqaro elektrotexnik komissiya (XEK) 1906-yili Londonda tashkil topgan. 1946yilda ISO tashkil topganidan keyin XEK o’zining molyaviy va tashkiliy masalalari bo’yicha mustaqilligini saqlab qolganni 11 holda bu tashkilotga birlashtiriladi. XEK elektrotexnika, elektronika, radioaloqa va priborsozlik yo’nalishida standartlashtirish bilan shug’ullanadi. Xalqaro standart tashkilotining maqsadi elektrotexnika, radioelektronika igan talablarni sohalarida standartlashtirish masalalarini hal qilishda xalqaro hamkorlik qilishdan iboratdir. Uning asosiy vazifasi ushbu soha bo’yicha xalqaro standartlarni ishlab chiqish hisoblanadi. Standartlash bo’yicha xalqaro tashkilot bo’yicha mahsulotlariga qo’yiladigan talablarni belgilaydi va ISO standartlarida 9000 seriyasini vujudga keltirdi. Sifat tizimini sertifikatlashga tayyorlash: 1. Aniq belgilangan protseduraning mavjudligi; 2. Voz kechish va qaytish sonining kamligi; 3. Tekshiruv laboratoriyasining mavjudligi; 4. Yuqori darajadagi unumdorlik; 5. Korxonada sifat bo’yicha menejerlarning mavjudligi; 6. Jarayonlarni nazorat qilishning statistic uslublarini qo’llash; 7. Hujjat bilan rasmiylashtirilgan protseduralarning mavjud bo’lishi; 8. Korxonada tashkiliy jihatdan shakllantirilgan sifat tizimining mavjud bo’lishi; 9. Korxonada sifat bo’yicha bo’limning mavjud bo’lishi; 10. Mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilish; 11. Nuqsonlarni aniqlash bo’yicha ishlarni olib borilishi. Iste’molchilar uchun ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatining yuqori darajadagi barqarorligi va muqarrarligining kafolati bo’lib, sertifikatga ega bo’lgan sifat tizimi hisoblanadi. 12 Sifat tizimida sertifikatning mavjud bo’lishi bozorda raqobatni saqlashning zaruriy sharti bo’lib hisoblanadi. U o’zida: 1. Ishlab chiqarish boshqarish bilan bog’liq muammolarning mavjud emasligi; 2. Korxona ishlab chiqarayotgan mahsulotlarga buyurtmachilar tomonidan bildirilayotgan shikoyatlar sonining ko’p emasligi; 3. Xaridorlar mol yetkazib beruvchining mavjud sifatni boshqarish tizimidan qoniqish hosil qilishi; 4. Xaridorlar mavjud sifatni boshqarish tizimi to’g’risidagi hujjatlarni talab qilish; 5. Xaridor mol yetkazib beruvchida sifatni boshqarish tizimining mavjudligini shaxsan o’zi tekshirishi va baholay olishi. 1.2. Mahsulot sifatini boshqarish jarayonlari va ularni tuzilish xususiyatlari. Avvalo mahsulot sifatini boshqarish jarayonlarini va ularni tuzulish xususiyatlarini o’ragishdan oldin sifat tushunchasiga to’xtalamiz. Sifat tushunchasi ko’p qirrali ko’p ma’noli falsafiy tushunchadir. Ameriakning ko’pchilik kompaniyalari ’’Go’zallik kuzatib turuvchining ko’z oldida namoyon bo’ladi’’, ya’ni har bir inson sifatga o’z nuqtai nazaridan qaraydi degan xulosaga kelishgan. Demak, ’’ sifatni boshqarish mukammallikka erishilidi degani emasi, u bozor talabiga javob beruvchi sifatga ega bo’lgan mahsulotni samarali ishlab 13 chiqishdir’’. DJuran sifatni ’’foydalanishga yaraydi deb belgilaydi’’. Flipp Trospi sifatni ’’sifatni talablarga to’g’ti kelishi deb ta’kidlagan’’. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 19-iyunda qabul qilingan ’’Respublika korxonlarida xalqaro standartlarga muvofiq bo’lgan sifatni boshqarish tizimini joriy etishni kengaytirishga doir qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risidagi’’ qarori ijrosi ta’minlash hisobidan erishildi. Iqtisodiyotni ko’lamida esa bu tushunchaga ’’noziklarning nozigi’’ deb ataladi. Bu fikr va mulohazalar umumishlab jamlanganda ’’Sifat – bu qo’shilgan va kutilgan talablarni mahsulotning yig’ilgan tavsiflari orqali qoniqtirish’’ degan xulosa kelib chiqadi. Iste’molchining kutilayotgan talablarini qoniqtish, bozorda o’z mavqeiga ega bo’lish uchun ishlab chiqaruvchidan quyidagilarni talab qiladi: 1. Yangi mahsulotlarni; 2. Yangi texnologiyalarni; 3. Yangi boshqaruv usullarini; 4. Yangi unsurlarni tadbiq etilishi; Bu narsalarni tadbiq etish esa ishlab chiqaruvchi kompaniya va firmalar orasida raqobatni yuzaga keltiradi, bu esa o’z navbatida taraqqiyotning asosiy omili hisoblanadi. Sifat tushunchasini anglab yetish va uni ishlab chiqarishda ta’minlab berish har bir tashabbuskor uchun dolzarb vazifadir. Bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan davlatlarda ko’rinib turibdiki, asosiy vosita sifat orqali: 14 ● Hamma ko’rinishdagi resurslar harajatini muvofiqlashtirish; ● Ishlab chiqarishdagi sarf-harajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarishni oshirish; ● Mahsulotga qo’yilgan barcha talablarni bajarish; ● Iste’molchining kutayotgan talabini ro’yobga chiqarish; ● Iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchining orasidagi aloqa va munosabatlarini ta’minlash; ● Ishlab chiqarish boshqaruvini va xizmat ko’rsatish jarayonlarini doimo murakkablashtirish; ● Nafaqat ishlab chiqaruvchini, iste’molchining kam talabini to’liq qondirish imkoniyatini beradi. Mahsulot sifati quyidagilar bilan ta’riflanadi: ● Xizmatga yaroqliligi; ● Ishonchliligi (xavsizligi, uzoq muddatga foydalanishliligi, saqlashligi, ta’mirlashga yaroqliligi); ● Foydalanish tavsifi; ● Tashqi estetik ko’rinishi; ● Ishlatishdagi qulayligi; ● Sotuv oldi va keyingi xizmat ko’rsatish va boshqalar. Mahsulot sifati ko’p sonli va har xil texnik iqtisodiy, ijtimoiy, texnologik xususiyatlar omiliga bog’liq. Shartli ravishda bu omillar 3 guruhga bo’linadi. 1. Material-texnik (ishlab chiqarish asbob uskunlari, dastgohlar ishlab chiqarishni texnik va metrolog taminoti, sinov va nazoratning uslub va vozitalari, ishlatiladigan materiallar, bin ova qurilmalar); 15 2. Inson omili (malakasi professional bilimi, o’z ishiga bo’lgan qiziqishi); 3. Ma’muriy (tashkilotning umumiy ishlab chiqarish faoliyatini va qismi sifat boshqaruvini tashkil etish). Umuman olganda, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yuqori darajada ushlab turish ta’minlash kompleks muammodir. Faqat ilmiy asoslangan holda tizim va kompleksli bir vaqtda va o’zaro bog’liq bo’lgan texnik , tashkiliy, iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy tadbirlar yordamida tez va aniq holatda mahsulot sifatini mukammallashtirish mumkin. Sifatni boshqarish nazariyasini ishlab chiqishga atoqli olimlar P.L.Chebliyev , M.Lyapunov, I.T.Venskiy, A.M.Dlin, U.A.Shukart, E.Demin, A.Feygenbuanlar katta xissa qo’shganlar. Sifatni boshqarish zamonaviy nazariyasi shundan kelib chiqadiki, sifatni boshqarish bo’yicha faoliyat mahsulot ishlab chiqarilgandan keyin samarali bo’lishi mumkin emas. Bu faoliyat mahsulot ishlab chiqarish jarayonida amalga oshirilishi lozim. Mahsulot sifatini boshqarish jarayoni quyidagilardan iborat: ● Sifatni boshqarish dasturini ishlab chiqarish va uni amalga oshirishni rejalashtirish; ● Mahsulot sifatiga ta’sir qiluvchi har qanday boshqarilayotgan jarayon holati haqida axborot olish va uni tahlil qilish; ● Sifatni boshqarishga oid qarorlar qabul qilish ob’ektga qilinadigan boshqaruvchi ta’sirlarni tayyorlash; ● Boshqaruvchi ta’sirlarni chiqarish; 16 ● Boshqaruvchi ta’sirlar yuzaga keltirgan mahsulot sifati ko’rsatkichlarining o’zgarishlari haqida informatsiya olish va uni tahlil qilish; Mahsulotning haqiqiy sifati to’g’risidagi ma’lumot rejalashtirilgan sifat ko’rsatkichlari bilan solishtiriladi. Qiyoslash natijalari bo’yicha sifatni saqlab turish yoki ko’tarish bo’yicha chora-tadbirlar bo’yicha ishlab chiqariladi va amalga oshiriladi. Ishlab chiqilgan chora-tadbirlar mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi turli omillar o’zgartirilishini nazarda tutadi. Bu omillarni texnikaviy, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiylarga ajratish mumkin. Texnikaviy omillar texnologik jihozlar, uskunalar, asbob va nazorat vositalar holati, dastlabki materiallar, xom-ashyo va jamlovchi buyumlar sifati, texnikaviy hujjatlar va boshqalar holati va sifatidan iborat. 17 Sifatni boshqarish masalasidan kelib chiqib, zaruriy xususiyatlarni boshqarish mezonlaridek qabul qilish mumkin. Misol uchun, materiallar 18 sarflanishini kamaytirish kerak bo’lsa, mezon sifatida mashinaning massasi qabul qilinadi. Ishonchlilikni oshirish kerak bo’lsa, mezon sifatida mashinani to’xtab qolmasligi va boshqalar qabul qilinadi. Aytib o’tilgan mezonlar texnikaviymezonlar soniga kiradi va ulardan keng foydalaniladi, lekin ular xususiy mezonlardir. Ularda sifatga erishish uchunsarflanadigan harajatlarni baholash nazarda tutilmagan. Bilarsiz mahsulot sifatini boshqarish tizimi ishi samaraliligini baholab bo’lmaydi. Shuning uchun, sifatni boshqarishda mahsulot sifati texnikaviy va iqtisodiy xususiyatlarni jamlaydigan mezonlardan foydalanish kerak. Bu holda mahsulotni integral sifati tushunchasi qo’llaniladi. Mahsulotning integral sifati deb mahsulotdan foydalanish yoki uni iste’mol qilishning yig’indisi goydali samarasining mahsulotni yaratish foydalanishga sarflanadigan yig’indisi harajatlariga bo’lgan nisbati tushuniladi. Korxonalar bozorda talablarni o’rgangan holda iste’molchilar ehtiyojlarini qondirib foydalanishda zaruriy samarani ta’minlaydigan mahsulotlar chiqarishlari kerak. Iste’molchilar yaxshi, sifatli, chiroyli mahsulot olishga harakat qiladi va shu sababli sifatli korxonalar sifat darajasi oshib borganda mahsulotni ishlab chiqarish uchun qilinayotgan harajatlar boshida sekin oshadi, chunki ishlab chiqarish berilgan talablarni osonlik bilan bajaradi, keyinchalik sifat darajasi o’sishi bilan harajatlar keskin oshib ketadi. Oxiri shunday chegaraga yetib boradiki, harajatlar cheksizlikka intiladi. 1.3. Sifatni boshqarishning majmuaviy tizimlari va mahsulot sifatining aniqlash usullari. 19 Hozirgi davrda chop etilgan ilmiy adabiyotlarda mahsulot sifatini ko’rsatkichlariga yetarli darajada keng e’tibor berilib kelingan. Shuning asosida ularning umumlashgan holda 10ta guruhga bo’lgan. U quyidagi rasmda berilgan: 1) Ahamiyati bo’yicha – bu ko’zlangan maqsadda foydalanish evaziga olingan samara hisoblanadi va mahsulot foydalasnish doirasida kelib chiqadi. a) Ishlab chiqarish – texnik maqsadlarga mahsulotlarning ko’rsatkichlari bu ularning unumdorligi hisoblanadi. Ma’lum bir davrda bu mahsulot yordamida qancha hajmda mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish mumkin. 2) ishonchlilik ko’rsatkichi – mahsulotni bir tartibda ishlay olishi, ta’mir bobligi va uzoq davr xizmat qila olishi. Boshlanayotgan mahsulot xususiyatlaridan kelib chiqib chidamliligini xarakterlovchi ko’rsatkichlar 4ta guruhga bo’lishimiz mumkin: a. ayrim mahsulotlar bo’yicha odamlarga xavf tug’dirmasligi doimiy bir tartibda ishlay olishidir yoki ishonchlilikning yagona ko’rsatkichi hamdir. Bu eng zarur joylar elektr asboslar, avtomobillar tarmoq tizimi, boshqaruv tizimidir. Ayniqsa havo kemalarida bu ko’rsatkich asosiy ham yagona hisoblanadi; b. o’z holatini saqlab turish – bu mahsulotlarning saqlash va tashish davrida o’z xususiyatini ushlab turishdir. Bu ko’rsatkich ko’proq oziq – ovqat mahsulotlariga xosdir va shu tarmoqda alohida ahamiyatga ega; 20 c. Ta’mirbopligi – bu kelgusi davrda ta’mirlash vazifasini bajarishi, o’rtacha ta’mir sarfi qiymati va boshqa ko’rsatkichlari bilan aniqlanadi; d. Uzoq muddatli xizmat qilishi – bu mahsulotni qurilmani ish holatida ushlab turishga qilingan harajat miqdori bilan xarakterlanadi. 1. Texnologik ko’rsatkichi – mahsulotning yuqori mehnat unumdorligini ta’minlash, tayyorlash va ta’mirlash jarayonidagi qabul qilingan konstruktiv texnologik qarorlar samarasi, asosan texnologik yordamida mahsulot ishlab chiqarishni yalpilik xususiyati materiallarni oqilona ta’mirlash, mehnat material va vaqtdan foydalanish ta’minlanadi; 2. Standartni va unifikatsiya ko’rsatkichlar – bu mahsulot standartlar bilan ta’minlanganligi, asosiy qismlarni unifikatsiyalashuvi original mahsulotlar qancha kam bo’lsa, shuncha yaxshi bu mahsulot ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar uchun ham zarur; 3. Ergonomik ko’rsatkichlari - insonlarni mahsulotlar bilan ham harakatlanish hamda bog’liqlik bo’lib, ulardan foydalasnihdagi ruhiy, fiziologik va gigienik xususiyatlarida ko’rinadi. Bular trakterni boshqarishdagi qulayliklar, qutqaruv krani kabinasida konnditsioner, yorug’lik, temperatura, namlik, chang hamda shovqin havo bug’lari va hakozo; 4. Estetik ko’rsatkichlari – bu ma’lumotlarni ifodalanishi va tuzilishining qulayligi, mavzuning to’laligi, bajarishning takomillashganligi va nahsulot tovar ko’rinishining qa’tiiyligi; 5. Tashishga qulaylik ko’rsatkichlari – bu mahsulotni tashishga moslashtirilganligi; 21 6. Egalik – huquqiy ko’rsatkichlarga patent sofligi. Patent himoyalanganligiga kirib raqobatbardoshlikni aniqlashning asosiy omili hisoblanadi. Egalik – huquqiy ko’rsatkichlarni aniqlash va mahsulot va yangi texnik qarorlarni mavjudligi va mamlakat tomonidan patent himoyalanganligi, saoat ishlanmasi ro’yhatidan o’tganligi va tovar belgisi ishlab chiqarayotgan mamlakat yoki chetga chiqargan mamlakatlarga; 9) Ekologik ko’rsatkichlar – bu atrof-muhitni zararli moddalar bilan ifloslangan mahsulotni ishlab chiqarish va foydalanish jarayonidir. Misol korxonada mahsulot ishlab chiqarsih natijasida u tomonidan atrof-muhitga chiqariladigan gazlar, zararli chiqindilar, ularni tashish jarayonida ifloslantirilishi va hkz.; 10) Xavfsizlik ko’rsatkichlari – iste’molchi yoki mahsulotdan foydalanuvchiga xavfsizlikni ta’minlash xususiyatlari. U o’rnatish jarayonida, tashish jarayonida va foydalanish jarayonida yuzaga keladigan xususiyatlar. Yuqoridagi barcha sanab o’tkazilgan ko’rsatkichlar yig’indisi mahsulot sifatini shakllantiradi. Mahsulot sifatini estetik jihatdan insonni quvontiradigan o’z vazifasini yaxshi bajaradigan odamlar ehtiyojlarini to’la qondiradigan bo’lishadi. Bu ko’rsatkichlardan tashqari asosiylari ularning bahosihamdir. Shuning uchun baho mahsulot sifati bilan uzviy bog’langan yoki baho yordamida mahsulot sifati ortishi uchun qilingan qo’shimcha sarflar qoplanadi. Har qanday xaridor mahsulotni sotib olish jarayonida uning uchun to’langan haq, foydalanish oqibatida qoplanadimi, taqqoslab ko’radi. Baho bilan bir qatorda mahsulotni foydalanish xususiyatlariga 22 tavsifnoma berish ham zarur, chunki foydalanish davrida ta’mirga muhtoj bo’ladi u ortiqcha harajat hamdir. Agar uzoq muddat xizmat qilsa bu sarflar o’z-o’zidan qisqaradi. Ayrim hollarda ta’mir sarflari bahodan ortib ketadi. Bu samarasiz hisoblanadi. Eng iqtisodiy qulay sifat deyilganda, mahsulot sifati bilan harajat orasidagi munosabat tushuniladi, yoki mahsulot sifati birligi bahosini quyidagi ko’rinishda belgilaymiz: Kopt = Q / Cz; Bunda Kopt – iqtisodiy optimal sifat; Q – mahsulot sifati; Cz- mahsulot sotib olish va foydalanish harajatlari. Bu yerda maxrajini toppish unchalik qiyin emas, u mahsulot sotib olish bahosi bilan baholanishi mumkin. Eng murakkabi suratni aniqlashdir. Bu sohada hozirda ’’kvalimetriya’’ degan fan izlanish olib borilmoqda. Bu yordamiida sifatni miqdor jihatdan baholashni uslubini yaratgan. Demak hozirgi zamon ishlab chiqarish jarayonida mahsulot sifati korxonaga samaradorligi, foydaliligini, asosini tashkil etadi. Korxona (firma) larda mahslot sifatini boshqarish sistemali amalga oshiriladi, ya’ni ularda mahsulot sifatini boshqarish tizimi faoliyat ko’rsatishi kerak. Bu yerda mavjud tashkiliy tizim bo’lib ularda har bir jarayon manba va tadbirlar javobgarligi aniq belgilab qo’yilgan mahsulot sifatini boshqarishga zarur bo’lgan. Hozirgi paytda ISO 9000 standartlari keng tarqalgan bo’lib, unda mahsulot sifatini boshqarishni xalqaro tajribalari keng tarqalgan. Bu hujjatga asosan korxonada mahsulot sifatini boshqarish siyosati asosida 23 ko’rsatilgan - mahsulot sifatini boshqarish tizimi ta’minlashni yaxshilash va sifatni boshqarishini o’z ichiga oladi. Mahsulot sifatini boshqarish korxona faoliyati qonuniyatlari shaklida tashkil etilishi mumkin. Yoki uzoq muddatli maqsad shaklida. U o’z ichiga quyidagilarni oladi: ● Korxona iqtisodiy ahvolini yaxshilash; ● Mahsulot sotish yangi bosqichlarini yaratish va mavjudlari kengaytirish; 24 Afsuski, O’zbekistonning ko’plab korxonalari ISO 9001 keltirishi mumkin bo’lgan foydani to’g’ri baholamayabdi. 25 Boshqarish tizimi oliy bo’g’in rahbarlaridan boshlanadi. Aynan oliy bo’g’in rahbarlari firma oldingidan ko’proqqa qodir degan strategiyadan kelib chiqishi kerak. Firmani tashkili tuzilmasida sifatni boshqarish bo’yicha ishlarni muvofiqlashtiruvchi maxsus bo’linmalar nazarda tutilishi mumkin. Sifatni boshqarish funksiyalari bo’linmalar o’rtasida taqsimlanishi firma faoliyati hajmi va xususiyatlariga bog’liq. Bugungi kunda sifatni boshqarishda mahsulot sifati yuqori barqarorligi va turg’unligi kafolati bo’lgan sifat menejmentining sertifikatlashtirilgan tizimi muhim ahamiyatga ega. Sifat tizimining sertifikati firmaga bozorda raqobat ustunligini saqlab qolish imkonini beradi. Sifatni boshqarish - bu ma’lum bir harakat hisoblanib, mahsulotning yaratilishi yoki foydalanish jarayonida amalga oshiriladi. Asosiy maqsadi zaruriy daromadi mahsulot sifatini qo’llab-quvvatlash, ta’minlash va belgilashdir. Boshqaruv qarorlarini ishlab chiqarish asosan haqiqiy to’plangan ma’lumotlarni boshqaruv jarayoni tavsifnomasiga taqqoslash asosida amalga oshiriladi, oldindan belgilangan boshqaruv dasturi bo’yicha. Bu yerda mahsulot sifatini tasvirlovchi 26 Mahsulot sifatiga ilmiy tadqiqotlar, konstruktivlar va texnologik ishlanmalarga asos solinadi, foydalanishda esa ular ro’yobga chiqadi. Mahsulot sifatini joriy qilish ta’minlash va saqlab turishning asosiy bosqichlarini tavsiflovchi ’’sifat sirtmog’i’’ mavjud. Bu bosqichlarda: 27 1. Mahsulotga bo’lgan talablar, mahsulotning texnikaviy darajasi va sifatini oldindan ko’rish; 2. Ilmiy texnikaviy taraqqiyot yutuqlarini hisobga olib, sifat darajasini shakllantirish, me’yoriy – texnikaviy hujjatlarni tayyorlash; 3. Ishlab chiqaruv korxona imkoniyatlarini tahlil qilish; 4. Sifatli xom-ashyo, material, jamlovchi buyumlar bilan, moddiy texnikaviy ta’minlash; 5. Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlash, texnologik jarayonlarni ishlab chiqish jihoz, uskuna va asboblar bilan ta’minlash; 6. Tegishli me’yoriy texnikaviy hujjatlar va standartlarga muvofiq mahsulotni ishlab chiqarish; 7. Texnikaviy nazorat va sinash, tayyorlash sifatini baholash; 8. Tayyor mahsulotni sotish, mahsulotni saqlash transporti va sotish jarayonlarida uning sifatini saqlab qolish; 9. Tayyor mahsulotni montaj qilish va unda foydalanish, xizmat qilish va ta’mirlash sifatini ta’mir las, iste’molchi mahsulot sifati bilan qoniqqanligini sifatini baholash korxona moliyaviy tahlili. 2.1. ’’Mitan paxta zavodi’’ OAJ korxonasida sifatni boshqarish strategik usullari . Mahsulot sifatini boshqarish – mahsulot sifatini darajasini joriy etish tahlil qilish va zaruriy darajada ushlab turish maqsadida loyihalsh, tayyorlash va foyda qilish yoki iste’mol qilish paytida amalga oshiriladigan harajatlar majmuasidir. Sifatni zaruriy darajasini joriy etish, tadqiqot qilish va loyihalash bosqichida xorijdagi eng ilg’or ilmiy texnologik joriy qilish orqali amalga oshiriladi. Mazkur bosqichda sifatni boshqarish muhim ahamiyatga ega. Chunki bu yerda bo’lajak 28 mahsulotni asosiy texnikaviy, iqtisodiy foydalanish ko’rsatkichlari hisoblaniladi va o’rganiladi. Bu ko’rsatkichlar iste’molchi talabidan yuqoriroq bo’lishi kerak, chunki yangi mahsulot savdo sohasiga olib borish xorij davlatlariga chiqishiga qadar uning sifat ko’rsatkichlari mahalliy eskirib qolishi mumkin. Har qanday xaridor mahsulotni sotib olish jarayonida uning uchun to’langab haq foydalanish oqibatida qoplanadi va taqqoslanib ko’riladi. Baho berish bir qatorda mahsulotni foydalanish xususiyatlariga urg’u berish zarur. Chunki foyda davrida ta’mirga muhtoj bo’ladi. Bu ortiqcha harajatdir. Agar bu sarf ortib ketsa bu o’z-o’zidan samarasiz hisoblanadi. Mahsulotning nafliligi yuqori bo’lsa u foydali bo’ladi. Eng iqtisodiy qulay sifat deyilganda mahsulot sifati bilan birga harajatlar orasidagi munosabat tushuniladi yoki mahsulot sifat birligi bahosini quyidagi ko’rinishda ifodalashimiz mumkin: Kopt = Q / Cz; Bunda Kopt – iqtisodiy optimal sifat; Q – mahsulot sifati; Cz- mahsulot sotib olish va foydalanish harajatlari. Hozir jahon bozorida taklif talabdan oshadi va bunda iste’molchi hukmdor. U biror bir mahsulotni tanlashda o’zining talablarini qoniqtiradigan darajadagi mahsulotga e’tibor 29 30 mobaynida barqaror bo’lib insonlar mahalliy faoliyatining ko’rsatishiga va xarakteriga sezilarli bog’liq emas. Agar sifat ko’rsatkichi buyumlarning bitta xususiyatini ko’rsatsa, bu birligi sifat ko’rsatkichi deyiladi. Agar mahsulot bir qancha xususiyatini ko’rsatsa, birligi kompleks ko’rsatkichi deyiladi. Ishlab chiqarish faoliyati natijasida buni misol tariqasida ko’rish mumkin: ● Texnik eklyatsion ko’rsatkichlar (kompleks ko’rsatkich o’z ichiga quvvati, ish unumdorligi, og’irlik o’lchami, aniqligi va boshqalar); ● Iqtisodiy o’rsatkichlar (kompleks – tannarx, rentabellik- tejamkorlik); - Texnik ko’rsatkichlar. Mahsulot sifatini baholash quyidagicha formula bilan aniqlanadi: Pk = K1 * C1 + K2C2+ ...... + KnCn. Bu yerda, Pk- mahsulotning kompleks sifat ko’rsatkichi, K1, K2, K3,.....Kn – har bir ko’rsatkich miqdorini hisobga oluvchi koeffitsienti; C1, C2, C3,...... , Cn-birlamchi ko’rsatkichlar. 2-BOBMAHSULOT SIFATI VA UNI BOSHQARISH 31 2.1.Sifat ko‘rsatkichlari kattaligini aniqlash usullari Sifat ko‘rsatkichlari kattaligini aniqlash usullari ● Tovarlar sifat ko‘rsatkichlarini aniqlashning organoleptik, tajriba, sotsiologik, ekspert (7 kishidan kam bo‘lmagan) usullari mavjud. ● Organoleptik usulda – tovar sifati xid, ko‘rish, eshitish, ta’m orqali aniqlanadi.. ● Tajriba usulda – tovarning kimyoviy tarkibi, fizikaviy, mikrobiologik, texnologik xususiyatlarini aniqlanadi. Natija raqamlarda ifodalanadi, lekin vaqti uzoqdir. ● Sotsiologik usulda – xaridorlar fikriga qarab aniqlanadi. Mahsulotlarni sifati sotish ko‘rgazmalari, xaridorlar konferensiyalari anketalar tarqatish yo‘li bilan aniqlanadi. ● Ekspert usulda – 7 kishidan kam bo‘lmagan yuqori malakali mutaxassis-ekspertlardan-tovarshunos, dizayner, konstruktorlardan tashkil topadi va ularning fikri bo‘yicha sifatga baho beriladi. ● Ekspert komissiyasi 2 guruhdan iborat bo‘lib, ekspert va ishchi guruhi hisoblanadi. Ekspert guruh tovarlarga baho beradi, ishchi guruhi esa texnik-tashkiliy ishlar: so‘rov ishini tashkil ettish, anketalarni tarqatish va yig‘ish, ekspert baholarni qayta ishlash va analiz qilish ishlarini bajaradi. Tovarlarga baho berishda komissiya a’zolarini 2/3 ovozi qabul qilindi deb ataladi. 32 ● Ekspert baholashda 5( 10; 40 yoki 100 balli sistemalar qo‘llaniladi. Ballar baholash davrida yoki muhokama davrida qo‘yiladi. Tovarlar sifat darajasini baholash ● Tovarlar sifat darajasini aniqlash usullari – differensial, kompleks va aralash usullar yordamida aniqlanadi. ● Differensial usulda sifat ko‘rsatkichlari etalonga solishtirib aniqlanadi. ● Kompleks yoki umumlashtirilgan usulda ballar umumlashtirishda va bu bal hamma ko‘rsatgichlar uchun umumiy hisoblanadi. ● Aralash usul – ikkala usuldan ham foydalanadi. ● Tovarlar sifati ustidan davlat nazorati – Viloyat standartlash va metrologiya markazlari orqali amalga oshiriladi. Ular sifatsiz tovarlar chiqarishni ta’qiqlashlari, aniqlangan sifatsiz tovarlar xajmini korxona rejasidan chiqarish va sotilgan qismidan kelgan daromadni davlat budjetiga o‘tkazish, maxsus qabul qilish tartibi o‘rnatish huquqiga egadirlar. ● Yana davlat savdo inspeksiyasi – ishlab chiqarishi, sotuv va sotib oluvchi korxonalar tovarlarini sifatini tekshiradi. ● Davlat qabuli – ularni tamg‘asi bo‘lgan tovarlar savdo bazalarida tekshirilmasdan qabul qilinsa ham bo‘ladi (tashishdagi nuqsonlardan tashqari). 33 Tovarlar sifatini nazorat qilish ● Tovarlar sifatini tekshirish – tovarlarning sifat va morfologik ko‘rsatgichlarini normativ-texnik xujjatlarga to‘g‘ri kelishiga aytiladi. ● Tovarlar ishlab chiqishidan oluvchiga yetib borguncha bir necha bor tekshiriladi: operatsion, qabul, daromad tekshiruvlari mavjud. ● Operatsion – har bir bosqichdan keyin tekshiriladi. ● Qabul tekshiruvi – ishlab chiqarishni oxirida bajariladi. Sifatni boshqarish bo‘limi tamg‘asi bosilishi tovarni sifatliligini bildiradi. ● Daromad tekshiruvi – sanoat korxonalariga kelgan xom-ashyolarni va savdoga kelgan tovarlarni sifati bo‘yicha qabul qilish jarayoniga aytiladi. ● Tovarlar sifatini tekshirishi yoppasiga va saylanish tekshiruv turlari bo‘ladi. Ko‘proq saylanmasi ishlatiladi, chunki bu usul kamroq vaqt talab qiladi. Elektr lampalarini har biri nominal darajadan 15% oshiqroq kuchlanish (2523)dagi elektr tokka 10 sekund bardosh bera olishi sinab ko‘rilishi kerak. Shunda 15-200 VT li lampalar ichida kuygani 1,5 % dan oshmasligi kerak, shunda ular qabul qilinadi. Aks xolda akt tuzib ishlab chiqarishga qaytarilib yuboriladi. ● Tovarlarni sifat va morfologik ko‘rsatgichlari ko‘pligi uchun tekshirishlarda hammasini tahlil qilishi qiyin. Shu sababli standartlarini “Qabul qilish qoidalari“ bo‘limida tekshirishini dasturiga qarab har xil sinovlar ko‘rsatiladi: 34 ● Mahsulotni ishlab chiqarishga joriy qilishdan oldin namunasi har tomonlama tekshiriladigan qabul sinovlari. ● Ishlab chiqarish jarayonining oxirida tayyor mahsulotni NTX talablariga yoppasiga ba’zi ko‘rsatgichlar bo‘yicha texnik nazorat bo‘limi (TNB) tomonidan tekshirish. Natijalar tovarlarga qo‘shib jo‘natiladigan xujjatlarda belgi qo‘yiladi. ● Sanoat korxonasida sifatni barqarorligini ta’minlash uchun davriy tekshiruv o‘tkazilib turiladi. ● Bir andozadagi (namunali) sinovlar. ● Har 2-3 yilda o‘tkaziladigan sinovlari (mustahkamligini sinash uchun); ● Remontga yaroqliligini 5 yilda bir marta sinaladi.. ● Tovarlar 3 ta belgi bo‘yicha (sifat, miqdor, alternativ) turli sifat guruhlarga bo‘linadi. ● Tovarni sifat belgisi bo‘yicha navlarga ajratilib qabul qilinadi. Deraza oynalar oliy toifa 1 va 2 navlarga, modelli poyafzallar 2 navlarga bo‘linadi. ● Nuqsonlar namoyon bo‘lishiga qarab yaqqol ko‘rinib turadigan va pinxona (yashirin) turlarga bo‘linadi. ● Yana nuqsonlar katta-kichikligi bo‘yicha jiddiy, yirik va ahamiyatsiz turlarga ajratiladi. Nuqsonlar kelib chiqish bo‘yicha hom-ashyo, konstruksiya, texnologiya va pardozlash nuqsonlariga bo‘linadi. ● Tovarlarni miqdor belgisi bo‘yicha qabul qilish. Tovarni sifat ko‘rsatgichlarini miqdordan aniqlab normativ-texnik xujjatlar 35 talabiga solishtirish ko‘zda tutilgan. Sement sifati uni siqishga chidamligiga (markasiga) qarab aniqlanadi. Buni uchun sementdan kubiklar yasaladi, presslangan bosim yo‘li bilan uni pishiqligi aniqlanadi. 3 kun saqlangan kubiklar sement pishiqligini yarmini bildiradi. 28 kundan keyin to‘la pishiqligi ko‘rinadi. 5% ortiq farq bo‘lmasligi kerak. Ko‘p farq qilsa markasi pasayadi 285 kg/sm gacha bo‘lsa 200; 380 kg/sm gacha bo‘lsa – 300. ● Tovarlarni alternativ belgisi bo‘yicha tekshirish savdoda keng qo‘llaniladi, tovarlar standart talablariga javob berishiga qarab ishlatishga yaroqli va yaroqsiz turlarga bo‘linadi ● Mahsulot sifatini boshqarish bu mahsulotni yaratish davrida, ekspluatatsiya qilish jarayonida yoki iste’mol qilishda sifat ko‘rsatgichlarini kerakli darajada tutib turish uchun xarakatdir. Sifatni boshqarish - bu loyihalash va konstruksiyalash bosqichida optimal darajani ta’minlash, zamonaviy ilmiy-texnik imkoniyatlarga va xaridor talabiga mos keltirish, so‘ngra ishlab chiqarish jarayonida bu sifat ko‘rsatgichlarini real mahsulotda ta’milab berish demakdir. Bu darajaga mahsulot sifatini kompleks boshqarish sistemalarini ishlab chiqib va tatbiq etib erishish mumkin. ● Davlat standartlashtirish sistemasi mahsulot sifatini boshqarishni asosiy omili bo‘lib xizmat qiladi. 36 ● Sifatni boshqarish kompleks sistemasiga quyidagilar kiradi: standartlar - maqsadni belgilovchi, ya’ni mahsulot sifatiga qo‘yilgan talablarni normativlari, maqsadga yetishni ta’minlovchi standartlar, ya’ni sifatga ta’sir etuvchi omillarni reglamentlashtirish. ● Ehtiyojni oldindan bilish standartlari, mahsulot sifat texnik darajasini standartlari. Savdo assortimentini va sifatni boshqarishni hamma bosqichlarida ishtirok etishi kerak. ● Loyihalash va tadqiqot qilish bosqichida savdo tashkilotlari ishlab chiqarish va loyihalash korxonalariga yangi turdagi tovarlarni yaratishga yoki yangilashga buyurtmalar berishlari kerak. Tajribaviy na’munani qabul qilishda savdo xodimlari xal qiluvchi ovozlardan birini beradi, chunki yangi mahsulotni iste’mol xossalariga to‘g‘ri baho berishi kerak. ● Tayyorlash bosqichida bunda mahsulotni attestatsiyadan o‘tkaziladi. Savdo xodimlari Davlat Attestatsiya komissiyaga a’zo bo‘lib kirishadi. ● Bunda aholi talabi va ehtiyojidan kelib chiqgan xolda mahsulot sifatiga obyektiv baho berishi kerak. ● Muomala va taqsimot bosqichida savdo xodimlari tovarlarni saqlash, tashish, sotish sharoitlarini shunday yaratilishi kerakki uyda mahsulot sifatida zarar yetmasligi kerak. ● Bu bosqichda tovarlar sifat ko‘rsatichlari bo‘yicha qabul qilinishi kerak. 37 ● Ekspluatatsiya va iste’mol qilish bosqichida tovarlarni to‘g‘ri ekspluatatsiya qilish, ularga xizmat qilish, sifatini tiklash, eskirgan tovarlarni chiqitga chiqarish jarayonlarini tashkil qilish kerak. Savdo bu haqidagi axborotni xaridorlarga yetkazishi kerak. ● Bizni yurtimizda mahsulot sifatini boshqarishning yagona davlat tizimi sistemasi bor. ● Bunday sistema oziq-ovqat soxasida 1975 yildan boshlab ishlay boshlagan. ● Uning asosiy maqsadi kam mablag‘ sarf qilgan xolda yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishdir. Bunday maqsad faqat ilm-fan, texnika yutuqlarini ilg‘or tajribani ishlab-chiqarishga keng va izchil joriy qilishidagina amalga oshirishi mumkin. ● Yuqoridagi sistema-davlat standarti asosida mahsulot ishlab chiqarishga asoslangan. ● Mahsulotni sifatini boshqarishning yagona davlat sistemasi keng assortimentli yangi mahsulotni ishlab chiqishga va o‘zlashtirishga mo‘ljallangan. Bu sistema Vazirlar mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. 3-BOB ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIDA SIFATNO BOSHQARISH TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI. 3.1. Sifatni boshqarish tizimini takomillashtirishda standatlashtirishning ahamiyati. 38 Odatda, biz ‘standart bo’yicha’ degan iborani ko’p ishlatamiz. Standart o’zi nima? Standart – bu ko’pchilik manfaatdor tomonlar kelishuvi asosida ishlab chiqilgan va ma’lum sohada eng maqbul darajadagi tartiblashtirishga yo’naltirilgan, hamda faoliyatning har xil turlariga va natijalariga tegishli bo’lgan umumiy va takror qo’llaniladigan qonun-qoidalar, tavsiflar, talablar va usullar belgilangan hamda tan olingan idora tomonidan tasdiqlangan me’yoriy hujjatdir. Standartlar darajasiga qarab xalqaro, mintaqaviy, davlatlararo, milliy va korxona miqyosida qo’llaniladi. Davlat standartlari mahsulotni ishlab chiqarish va uni ishlab chiqarishga qo’yish bosqichida yangi mahsulotning yuqori sifatdagi turlariga yaratish va ularni tezlatishga, ishlab chiqaruvchi, tayyorlovchi va iste’molchi oralaridagi munosabatlarni yaxshilashga yo’naltirilgan. Standartlashtirish tizimi yangi buyumga o’z vaqtida yuqori sifatli loyihakonstruktorlik hujjatlarini berishni, korxonaning yangi mahsulotini berilgan sifat ko’rsatkichlariga asosan tayyorlashni va kerak bo’lsa mahsulotni ishlab chiqarishdan olib tashlashni ta’minlaydi. Standartlashtirish mahsulot muomalada bo’lganida va sotish bosqichlarida mahsulotni joylashtirishda yaxshi tartib va sharoitlar yaratish, yuklash va joylashtirish, to’g’ri saqlash, buyumni transportda tashish, tarqatish talablarini sotish tashkilotlariga qarab belgilanadi. Standartlashtirishni texnika taraqqiyotida va ishlab chiqarishda eng ratsional joriy qilish-mahsulot va sifatni yaxshilash, mehnat harajatlarini va moddiy resurslar sarfini kamaytirish haqida ta’sirchan vositalaridan 39 biri sifatida ko’rilmoqda. 1993-yilning 28-dekabrida metrologiya va sertifikatlashtirish bo’yicha qabul qilingan qonunlar bilan bir qatorda ‘Standartlashtirish haqida’gi qonuni ham qabul qilindi. Bu qonun respublikamizda standartlashtirish sohasida va tizimi uchun asosiy qonuniy asoslardan hisoblanadi. Odatda standartlashtirishni ob’ekti sifatida standartlashtiriladigan narsa (mahsulot, jarayon, xizmat) tushuniladi. ‘Standartlashtirish ob’ekti’ tushunchasini keng ma’noda ifodalash uchun ‘mahsulot, jarayon, xizmat’ iboralari qabul qilingan bo’lib, buni har qanday materialga, tarkibiy qismlarga, asbob-uskunalarga, tizimlarga, ularning mosligiga, qonun-qoidasiga , ish olib borish uslubiga, vazifasiga, usuliga yoki faoliyatiga keng darajada daxldor deb tushunmoq lozim. Standartlashtirish ob’ekti sifatida xizmat-xalqqa xizmat qilishni hamda kattakichikligini alohida korxona va tashkilotlar uchun ishlab chiqish xizmatini o’z ichiga oladi. Standartlashtirishning boshqa ob’ektlari faoliyatning biriktirilgan sohalaroda O’zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi hamda Sog’liqni Saqlash Vazirligi tomonidan belgilanadi. Odatda, xalqaro, mintaqaviy va mahalliy standartlashtirish idoralari mavjud bo’ladi. Xalqaro standartlashtirish faoliyatida barcha mamlakatlarning tegishli idoralari erkin holda ishtirik etishi mumkin. Mintaqaviy standartlashtirish deganda, dunyo miqyosida birgina jo’grofiy yoki iqtisodiy mintaqaga qarashli mamlakatlarning tegishli idoralari uchun erkin holda ishtirok etishlar mumkin bo’lgan standartlashtirish tushuniladi. Milliy standartlashtirish – bu muayyan bir mamlakat doirasida o’tkaziladigan standartlashtirish faoliyatidir. 40 Standartlashtirish har xil faoliyat turlari va uning natijasiga tegishli qoidalar, umumiy qonun-qoidalar yoki tavsiflarni o’zida qamrab olgan me’yoriy hujjat hisoblanadi. ‘Me’yoriy hujjat’ atamasi standartlar, texnik shartlar, shuningdek umumiy ko’rsatkichlar, yo’riqnomalar va qoidalar tushunchasini ham o’z ichiga oladi. Standartlashtirish maqsadlari ko’p qirrali bo’lib, ular asosan quyidagilardan iborat: uyg’unlashtirish, qo’llanishlik, moslanuvchanlik, o’zaro almashuvchanlik, sog’liqni saqlash, xavfsizlikni ta’minlash, tashqi muhitni asrash, mahsulotni himoyalash, o’zaro tushunishlikka erishish, savdodagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni yaxshilash va boshqalar. Bir maqsadning amalga oshishi bilan bir vaqtda boshqa maqsadlar ham amalga oshishi mumkin. Standartlashtirishning maqsad va vazifalari: ● ‘Standartlashtirish va sertifikatlashtirish asoslari’ fani texnika, menejment va marketing sohalari yo’nalishida bakalavrlar va muhandislar tayyorlashda o’tilishi lozim bo’lgan fanlardan hisoblanadi. Oliy ta’lim andozasidan kelib chiqib, ushbu fan talabalarda standartlashtirish va sertifikatlashtirish va metrologiya bo’yicha zarur va yetarli bo’lgan asosiy tushunchalarni shakllantiradi. Standartlashtirishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: ● mahsulot, ish va xizmatlarning (keyingi o’rinlarda ‘mahsulotlar’ deb yuritiladi) insonlarning hayoti, salomatligi va mol-mulki, atrof- muhit uchun xavfsizligi, resurslarni tejash masalalarida 41 iste’molchilarning va davlatning manfaatlarini bosishini bir-biriga himoya qilish; ● Mahsulotlarning o’zaro bir-birining o’rnini bosishini va bir-biriga monandligini ta’mionlash; ● Fan va texnika taraqqiyoti darajasiga, shuningdek, aholi va xalq xo’jaligining ehtiyojlariga muvofiq holda mahsulotlarning sifati va raqobatbardoshligini ta’minlash; ● Barcha turdagi resurslarni tejashga, ishlab chiqarishning texnik- iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilashga ko’maklashish; ● Ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy dasturlar va loyihalarni amalga oshirish; ● Tabiiy va texnogen falokatlar va boshqa favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishi, xavf-xatarni hisobga olgan holda xalq xo’jaligi ob’ektlarining xavsizligini ta’minlash; ● Iste’molchilarni ishlab chiqarayotgan mahsulotlar nomenklaturasi to’g’risidagi to’liq va ishonchli axborotlar bila ta’minlash; ● Mudofaa qobiliyati va safarbarlikka tayyorgarlikni ta’minlash; ● O’lchashlarning yagonaligini ta’minlash; ● Ishlab chiqarish mahsulot sifati to’g’risidagi ma’lum qilgan ko’rsatkichlarni ta’minlash; Standartlashtirishning asosiy vazifalari: ● Iste’molchi va davlatning manfaatlari yo’lida mahsulotning sifati va nomlariga nisbatan eng maqbul tasdiqlsh talablarni qo’yish; ● Davlat respublika fuqarolari va chet el ehtiyoji uchun tayyorlangan mahsulotga kerakli talablarni belgilovchi me’yoriy hujjatlar tizimini 42 va uni ishlab chiqaruvchi qoidalarini yaratish, ishlab chiqish va qo’llash, shuningdek hujjatlarni nazorat qilish; ● Standart talablarini sanoati rivojlangan mamlakatlarning xalqaro, milliy va mintaqaviy standatlar talablari bilan uyg’unlashuvini ta’minlash; ● Mahsulot, uning tarkibiy qismlari, xom-ashyo va materilallar ko’rsatkichlari va energiya tavsiflari kelishib olinishi va bog’lanishi; ● Material va uning sarfini kamaytirsh, kam chiqimli texnologiualarni qo’llash; ● Standartlashtirish bo’yicha xalqaro tajribadan keng foydalanish, mamlakatning xalqaro va miztaqaviy standartlashtirishda ishtirok etishini kuchaytirish; ● Xorijiy mamlakatlarning talablari O’zbekiston Respublikasi xalq xo’jaligi ehtiyojlarini qondirgan xollarda ularning xalqaro, mintaqaviy va milliy standartlarini mamlakatimiz standartlari va texnikaviy taraqqiyotida to’g’ridanto’g’ri qo’llash tajribasini kengaytirish; ● Mahsulotni standartlashtirish va uning natijalaridan foydalanish sohasida xalqaro xamkorlik qilish ishlarini tashkil etish ● Texnik-iqtisodiy axborotlarni tasniflash, kodlashtirish tizimini yaratish va joriy etish; ● Sinovlarni me’yoriy texnik jihatdan ta’minlash, mahsulot sifatini sertifikatlashtirish, baholash va nazorat qilish. O’zbekiston Respublikasida standartlashtirish bo’yicha ishlarning tashkil etilishini muvofiqlashtirish va maqbul darajada olib borilishini quyidagi idoralar ta’mionlaydi: 43 ● Xalq xo’jaligi tarmoqlarida standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya bo’yicha O’zbekagentligi (2011-yil 3-oktabrdan boshlab); Tabiiy resurslardan foydalanish va tartobga solish va atrof-muhitni ifloslanishidan va boshqa zararli ta’sirlardan muhofaza qilish bo’yicha O’zbekiston Davlat Tabiatni muhofaza qilish qo’mitasi; Qurilish sanoati loyihalash va konstruksiyalash sohasida-O’zbekiston Respublikasi davlat arxitektura qurilish qo’mitasi; Tibbiy yo’nalishdagi mahsulotlar, tibbiy texnika buyumlar, dori-darmonlar va respublika sanoatida ishlab chiqariladigan mahsulotlar tarkibida inson uchun zararli moddalar miqdorini tartibga solish bo’yicha-O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni Saqlash Vazirligi amalga oshiradi. Respublika standartlashtirish rejasiga birinchi navbatda milliy stanadartlar talablari bilan uyg’unlashtirish, kishilarning hayoti va salomatligi uchun xavsizligi, atrof-muhitni muhofaza qilinishi, iste’molchilar huquqining himoya qilinish, milliy ijtimoiy0iqtisodiy va texnikaviy dasturlarning amalga oshirilishini ta’minlaydigan milliy standartlarni ishlab chiqish kiritiladi. Xalq xo’jaligi tarmoqlarida standartlashtish , sertifikatlashtirish va metrologiya bo’yicha O’zbekagentligining vazifalari: ● O’zbekiston Respublikasi hududida barcha jismoniy shaxslar mulk shaklidan qa’tiiy nazar yuridik shaxslarga O’zbekiston Respublikasining ‘Standartlashtirish to’g’risida’, ‘Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish to’g’risida’, ‘Metrologiya 44 to’g’risida’, ‘Oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligi to’g’risidagi ’ qonumlar hamda standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metroligiya sohasidagi boshqa huquqiy va me’yoriy aktlarga amal qilinishi ustidan nazoratni ta’minlash; ● Olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlari asosida standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya sohasidagi yagona davlat siyosatini amalga oshirish; ● Xalqaro standartlar (ISO) bo’yicha yagona ma’lumotlar bazasini yaratish; ● Mahsulot va xizmatlarning sertifatlashtirishni yangi tartibini ishlab chiqarish va ularning ijrosi ustidan nazoratni amalga oshirish; ● Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish va sinovlarni o’tkazishni zamonaviy tizimini tashkil etish. 3.2 Mahsulot sifatini boshqarish kompleks tizimini takomillashtirish. Ma’lumki, mahsulot sifatiga qo’yiladigan asosiy talablar mahsulot yoki xizmatga bo’lgan talablardan va iste’molchilarning talablaridan iborat bo’ladi. Shundan kelib chiqib sifatni boshqarish kompleks tizimi ushbu talablarni sifat faoliyati natijasini va uni nazorat qilish jarayonini ta’minlash zarur. Albatta o’tish joizki, boshqarish usullari va uslublari ming yillar davomida shakllanib va rivojlanib kelmoqda. Respublikamizda mustaqillik yillarida mahsulot sifatini boshqarish kompleks tizimining yangi tizimi yaratilmoqda. Sifatni nazorat qilish zaruriyati 45 ob’ektni boshqarish-mahsulot sifatini boshqarishmahsulot sifatini ishlab chiqish, foydalanish yoki iste’mol qilishdan yetarli daromadni saqlab turish, mahsulot sifatini maqsadli ta’sir etuvchi sharoit va omillarni doimiy ravishda nazorat iborat bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: ● Mahsulot sifatini nazorat qilish; ● Mahsulot sifatini baholash; ● Mahsulot sifatini boshqarish va unga tzimli yondashish bosqichlari; ● Davlatning vazifasi sifatida mahsuloti va unga ta’sir etuvchi omillar davlat standartlari bilan o’zaro bog’liqligini ta’minlash. Har qanday boshqarish uslubi asosida sifatni etxnik nazorat qilish va uni tashkil etish turadi. Korxonada asosiy vazifani boshqarishning muhim bo’g’inlaridan biri bo’lgan texnik nazorat bo’limi bajaradi (TNB). Sifat muommosining murakkabligi korxonaning sifat xizmatini tashkil etishda kompleks yondashuvni talab qiladi. Chunki bunda sifatni nazorat qilishning barcha bo’limlarini birlashtirish maqsadga muvofiq. Faqta shu asosda sifatni rag’batlantirish va tahlil qilishini ta’minlash mumkin. Sifatni nazorat qilish vazifasini amalga oshirishda o’lchov vositalaridan, electron va kompyuter qurilmalaridan faqat to’g’ri foydalanibgini qolmay, balki ularning holatini nazorat qilib borish zarurdir. Bundan tashqari kadralrni o’qitish va malaksini oshirish dasturlarini ishlab 46 chiqish o’z navbatida sifatni oshirish malakalarini samarali hal etish, xodimlarni rag’batlantirish va motivlashtirishni ta’minlash kerak. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ko’pgina korxonalar sifat xizmatini to’la rivojlantishga qodir emas. Ayniqsa kichik korxonalarda bu masala ancha og’ir va bunday korxonalarda deyarli sifat bo’yicha bir muxandis menejer bo’lishi mumkin. Zamonaviy texnik nazoratning ilmiy asosi sifatida axborot texnologik va matematik-statistik usullaridan foydalanish mumkin. Mahsulot sifatini boshqarishni ikki usulda ta’minlash munkin: mahsulotni navlarga ajratish va texnologik aniqlikni oshirish. Texnologik jarayonlarni boshqarish nazorat kartalari yordamida sifatdagi o’zgarish sababini aniqlash va ularni bartaraf etishni monitoring qilishdan iboratdir. Sifatni boshqarish konsepsiyasi (Total quality manajment TQM) – shundan iboratki, barcha sohalarda tadqiqot to mahsulotni sotguncha va undan keyin sifatni boshqarishda tizim va uslublarni qo’llash hisoblanadi. TQM konsepsiyasi xalqaro tavsifga ega bo’lib, u mahsulot sifatini va korxonaning raqobatbardoshligini oshirishni samarali boshqarish maqsadida uslublar, vositalar, shakllarning umumiyligidir. TQM tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1. Yangi mahsulotni tadqiq qilishdagi nazorat; 2. Mahsulot sifatini takomillashtirish va xom-ashyo materiallarining sifatini rejalashtirish; 3. Xom-ashyo va materiallarning korxonaga kirishdagi nazorati; 4. Tayyor mahsulot nazorati; 5. Mahsulot sifatini baholash; 47 6. Ishlab chiqarish jarayonini baholash; 7. Mahsulot sifati va ishlab chiqarish jarayoni nazorati; 8. Ayrim jarayonlar tahlili (mahsulot sifati sohasidagi maxsus tadqiqotlar); 9. Mahsulot sifati haqidagi ma’lumotlardan foydalanish; 10. Mahsulot sifati haqida ma’lumot beruvchi uskunalar nazorati; 11. Sifatni ta’minlovchi uslublarga o’rgatish, kadralr malakasini oshirish; 12. Kafolatlangan xizmat; 13. Sifat sohasida ishlarni muvofiqlashtirish; 14. Yetkazib beruvchilar bilan birgalikda sifat borasidagi aloqalar; 15. PDCA ( Plan-do-check- action) siklini ishlatish; 16. Sifat to’garaklari ishi; 17. Inson omilidan foydalanish; 18. Sifat doirasidagi ishlarni ‘funksiyalar orasida’ usuli bilan olib borish; 19. Milliy sifat korxonalarida ishtirok etish; 20. Sifat siyosatini ishlab chiqish; 21. Moliyaviy foliyatda xizmatchilarning qatnashuvi; 22. Sifat madaniyati tuzulishida olib borilgan chora-tadbirlar 23. Boshqaruv kadrlarni sifat faolyatini boshqarishda tayyorlash; 24. Sifat faoliayati doirasida ma’suliyatni oshirish. Sifatni umumboshqarish – bu nazariy qo’llanma emas, balki sifatni oshirish jarayonini boshqarish texnologiyasi 3 qismdan iborat: 1. Bazali tizim; 2. Texnik ta’minot tizimi; 48 3. Sifatning umumboshqaruvini rivojlantirish va takomillashtirish tizimi. Bazali tizim – tadqiqot va tahlil qilish uchun qo’llanadigan vositadir. Ular umuman olingan matematik apparat va nazorat qilishning statistic usullaridan foydalanishga asoslangan. Texnik ta’minot tizimi xodimlarini texnik jihozlarni ishlatish va undan to’g’ri foydalanishni o’rgatish usullari va dasturlaridir. TQMni rivojlantirish va takomillashtirish tamoyillari va mohiyati o’zida ilmiy yondashuvlar bozor munosabatlari amal qilishining iqtisodiy qonunlarini, tashkil etish qonunlarini sifatni boshqarish strukturasi hamda bozor sharoitiga qarab moslashishini aks ettiradi. Sifatning umumboshqaruvi maqsadi mahsulot va xizmatlar sifatini oshirish hisoblanadi. TQM samaradorligi quyidagi 3ta asosiy shartlarga bog’liq bo’ladi. 1. Yuqori lavozimdagi shaxs korxonada sifatni oshirish borasida qa’tiyatliligi; 2. Investitsiyalar texnikaga emas, balki odamlarga xizmat qiladi; 3. Tashkiliy tizimini aynan TQM da shakllanadi yoki uning asosida tashkil topadi. Korxonaga o’zaro bir-biriga bog’liq unsurlardan iborat tizim nuqtai nazaridan qarash zarur tashkiliy unsurlari hamda tashkilotning tashqi muhiti bir biriiga juda bog’liqligi tufayli muommolar ososn va tez hal etiladi. Boshqa tashkiliy muommolar kabi kelajakda unumdorlikni oshirish muommosi ham kompleks yondashuvni talab qiladi. 49 Unumdorlikka ham tashqi muhitning, ham tizim o’zgarish jarayonining turli omillari ta’sir etadi. Hozirgi paytda ko’pchilik tadbirkorlar darhol foyda olishga intilish noto’g’riligini va uzoq istiqbolni hisobga olish zarurligini tushunib yetdilar. Unumdorlikning istiqbolga mo’ljallangan kompleks rejalarini qisqa muddat bilan mustahkamlash zarur. Bu bosqich mahsulot sifatni takomillashtirishda tovarning raqobatbardoshligi darajasini oshirishga zaruriyat paydo bo’ladi. Tovarning raqobatbardoshlik darajasini oshirish bozorni takomillashtirish, marketingni takomillashtirish, tovarni takomillashtirish orqali erishiladi. Jamoani ijtimoiy rivojlantirishning kompleks dasturi masalasi shu jumladan atrof-muhit ekologiyasi masalalari birinchi o’ringa chiqadi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda dasturi masalasi, rahbar xodimlar vamutaxassislarning ma’suliyati ortadi. Bu ishlab chiqarish menejmentiga qator o’zgartirishlar kiritishni talab etadi. Kimpleks sifat ko’rsatkichlari esa ularning bir necha xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgandir. Masalan, meva va sabzavotlarning tashqi ko’rinishi, ularning rangi, pishgan pishmaganligi, shakli, o’lchamlari, shikastlanganligi yoki shikastlanmaganligi kabi bir nech xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Mahsulotlarning sifat darajasini aniq ifodalash uchun kompleks sifat ko’rsatkichlarini aniqlash zarur. Mamlakatimizda sifatni boshqarishning kompleks tizimi tartibi va tarmoq taribi mavjud bo’lib, ular mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgandir. 50 G’arbda asosiy e’tibor nazoratni kuchaytirish orqali sifatni ta’minlashga qaratilgan bo’lib, maxsus tashkil qilinib, ularga keng huquqlar berilgan, shuning uchun ishlab chiqarish xodimlari orasida nazoratchilar salmog’i juda yuqori. Yaponiyada esa nazoratchilar 5%ni, ba’zi bir firmalarda esa 1%gacha tashkil qiladi. Asosiy e’tibor o’z nazoratiga qaratilgan, sifatni nazorat qilish bo’limi yoki texnik texnik nazoratni boshqarish bilan shug’ullangan. Ammo nazoratchilar orti qcha xodimlar bo’lib, firmadagi umumiy mehnat unumdorligini pasaytirish, chunki ular hech narsa ishlab chiqarmaydilar. Hozirgi vaqtda Yaponiyada esa ishlab chiqarishning har bir bo’g’ini sifatni ta’minlashga javob beradi va texnika nazorati bo’limining burchi mahsulotni iste’molchi yoki rahbar sifatida tekshiradilar. Mahsulot sifatini yaxshilashda zarur va muhim omillardan biri sifat to’garaklari (guruhlarining) faoliyatidir. Sifat guruhlari ishchilar, muhandislar va xizmatchilardan tashkil topgan ixtiyoriy jamoayig’ilmalaridir, ularning soni va tarkibi ishlab chiqarishning ehtiyojlaridan va aniq ish sharoitlaridan kelib chiqadi. Sifat to’garagi – ko’ngilli ravishda sifatni boshqarish muammolari bilan shug’ullanuvchi bir sex yoki bo’limda birga ishlayotgan ishchi va xodimlardan tashkil topgan kichik guruhdir. Sifat to’garaklari sifatni boshqarish faoliyatida doimiy ravishda ishlab, to’garak a’zolarining bilim va mahoratlarini o’sishiga va sifatni boshqarish usullarini qo’llagan holda o’z ish joylarida ishlab chiqish jarayonlarini mukammallashtirishni ta’minlaydi. Sifat to’garak (guruh) larining asosiy maqsadlari va vazifalari: 51 ● Samarali boshqaruv uchun qo’shimcha imkoniyatlarni ishlab chiqish; ● Kompaniya xodimlarini mehnat intizomini darajasini ko’tarish vamehnat jamoasining har bir a’zosi ishlab chiqarish kamchiliklariga va sifatga o’zining ongli munosabati oshishini ta’minlaydigan muhit yaratish. Sifat to’garaklari oldida turgan vazifalarni hal etishda quyidagi orinsiplarni qo’llash kerak bo’ladi: ● Ko’ngillilik; ● Har kim o’z ustida ishlashi (o’qishi, o’rganishi, malakasini oshirishi); ● Guruh bo’lib faoliyat yuruitishi; ● Barcha xodimlarni sifat to’garagiga aktiv ishtirok etishi; ● Sifatni boshqarish usullarini amalda qo’llash; ● Ish joyi bilan o’zaro aloqada bo’lish; ● Faollik bilan doimiy ishlash; ● To’garak a’zolarining o’zaro malakasini oshishga, o’rganishga, o’qishga yordam berish; ● Ijodiy izlanuvchanlik va yaratuvchanlik muhitini yaratish; ● Mahsulot sifatini oshirishning muhimligini va shu sohadagi masalalarni hal qilish zarurligini tushuna bilish. Sifat to’garaklari faoliyatining asosiy g’oyalari: ● Sifat guruhlari korxona faoliyatining yaxshilanishi va rivojiga katta xissa qo’shadilar; 52 ● Sifat guruhlari xodimlar orasidagi munosabatlarni samimiyligini oshirib o’zaro hurmat va o’z-o’zini qadrlash his-tuyg’ularini oshirishga va ish joylarida sog’lom, ijodiy va do’stona muhit yaratishga imkon yaratadi; ● Sifat guruhlari xodimlarning qobiliyatlarini har tomonlama rivojlanishiga dunyoqarashining kengayishiga va ijodiy qobilaiyatlarining rivojlanishiga sharoitlar yaratadi. Yaponiya davlati dunyodagi rivojlangan mamlakatlar ichida ajralib turadi. Bu ish sifat to’garagiga alohida e’tibor bilan qaraydi. 60-yillar boshida Yaponiyada birinchi marta sifat to’garagi vujudga keldi. Buning sababi bor albatta. Yaponiya joylashishiga qarab aholisi zich yashaydigan geogreafik ob’ekt bo’lib uning yer osti boyliklariga deyarli ega emas. Terriytoriyasining taxminan 70%i texniklarni tashkil etgan bo’lib sanoatning rivojlanishida o’zining xomashyosiga xarid bog’lashi o’rinsiz bo’lar edi. Bu holda Yaponiya o’z xalqini oziqovqat bilan ta’minlay olmas sanoatni esa turli darajada rivojlantirolmasdi. Sanoat va energetika uchun tashqaridan keltiradigan xom-ashyo tilla, qimmatbaho toshlar va eksport mahsulotlari bilan tanish mumkin edi. Yaponiya uchun tanlov yo’q: na tilla, na qimmatbaho tosh uning yerosti boyliklarida mavjud edi. Demak eksport, bundan boshqa yo’li yo’q. Xullas, Yaponiya og’ir sharoitlarga bardosh beroladigan sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishga butun bilim va zakovatini sarflashiga 53 to’g’ri keldi. Shuning uchun oxirgi vaqtda Yaponiya dunyo eksportidagi mahsulotlarning ko’p xildan ortiq shaxsiy xiliga yetakchilik qilmoqda. Bularga dastgohlar, optika asboblari, radio priomniklar, fotoapparatlar yengil va yuk tashuvchi avtomobillar, televizorlar, videomagnitafonlar, texnika mahsulotlari, soatlar, g’ildiraklar, su’niy toladan bo’lgan matolar va boshqalar kiradi. Yaponiyada sifat to’garaklarini paydo bo’lishi va taraqqiyoti. AQSHdagi sifatni ta’minlash ko’lamini yetuk olimlardan biri Nyu York universitetining yetuk professori E.Deming faoliyati tomonidan Yaponiya firmalarining yuqori rahbariyatlari uchun tashkil etilgan o’quv kurslaridan so’ng sifat nazorati boshqaruv ko’lamiga yoyildi va shundan so’ng Yaponiya sifat nazorati firmasi o’z uslubini topdi va 1954-yilda jahonda birinchi o’ringa chiqdi. Yaponiya olimlar va muhandislar uyushmasi ittifoqi tomonidan Yaponiyaga 1950-yilda taklif etilgan sifat nazoratini statistik usullarini birinchilardan ishlab chiqqan E. Deming tomonidan hamma sohadagi injenerkar uchun tashkil etilib 8 kunlik o’qitilgan leksiyalar ham shular jumlasidandir. 1961-yildan boshlab Yaponiya tashkilotlarida sifat nazoratini ro’yobga ciqarish uchun bo’limlar tuzila boshlandi va javobgar shaxslar belgilandi. Keying qadam sifat nazoratini shunday formasiga o’tish bo’ldiki, bundan nafaqat ishlab chiqaruvchining balki iste’molchini qondirishdir umumsifat nazoratidir. Shunday qilib sifatni ko’tarish bir vaqtda bozorda raqobatbardosh mahsulotni tannarxini tushirib belgilash Yaponiya firmalarini asosiy ishlab chiqarish maqsadi bo’lib keldi. Yuqori sifatli mahsulotni ta’minlab beruvchi ishlab chiqarishni tashkil qilishni Yapon menejerlari malakali mehnat zaxiralari (resurs) 54 yetishmovchiligi muammosiga duch kelishdi, mahsulotni sifati ularga uzliksiz bog’liuq edi. Yaponiyada firmalar ishlab chiqarish munosabatlari va aniq maqsad asosida birlashib uyushgan jamoani tashkil etadi. Firmaning miqyosidan kelib chiqqan holda firmani tashkil etish ierarxik tuzilish orqali ifodalanadi. Shunday qilib sifat nazorati to’garaklari yoki sifat to’garaklari ro’yobga chiqdi. Natijada Yaponiyadagi voqealar quyidagicha rivojlandi: ● 1967-yil iyun oyida 10000 ga yaqin shunday to’garaklar qayd qilingan bo’lsa; ● 1969-yilda bu raqam 1967-yilga nisbatan ancha ko’pni tashkil qildi; ● 1979-yilning iyun oyida esa 100000 ni tashkil qildi; ● 1987-yil mart oyida sifat to’garaklari soni 50000 ni tashkil qilib bu ko’rsatkich har yili 10000 ga oshib bormoqda; Uning qatnashchilarining soni esa milliondan oshib ketdi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Yaponiyadagi to’garaklar o’z oldiga ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish hisobiga mahsulot sifatini tubdan oshirishni maqsad qilishgan. Yaponiya usulining yana bir xarakterli tarafi to’garaklarning ishlarini muntazam ravishda olimlar va muxandislar ittifoqi tomonidan kuzatladi, o’rganiladi va tahlil qilib boriladi. Hozirgi vaqtda sifat to’garaklari AQSH da, Yevropa mamlakatlarida hamda Xitoy Xalq Respublikasida ham faol ishlab turibdi. 55 Yaponiyadagi sifat to’garaklarining keng yoyilishi va ular faoliyatidagi yutuqlarning negizi tashkilotlarning faoliyati tashkil topishi va ishlab chiqarish madaniyatining o’ziga xos milliyligidadir. Yaponiyadagi zamonaviy tashkilot madaniyati 2-jahon urushidan so’ng tus oldi. Uning o’ziga xoslik tomonlaridan biri ishchi xizmatchilarni umrbod ishga yollash tizimi mavjudligida, bu esa ularga kelajakka ishoncha borlik kafolatini beradi. Firmaning asosiy maqsadi va vazifalari barcha xodimlarning tushunchasiga to’liq yetkaziladi. Ular bu maqsad va vazifalarni to’liq tushungan holda shaxsiy maqsad va vazifalar deb qabul qilinadi. Yaponiya ishlab chiqarish tizimi dunyodagi boshqa davlatlarda yo’q lekin, yaponcha ishlaymiz degan harakat hatto AQSh da ham bor. Biz ham yapon menejerlarini tajribalarini yaxshi o’rganib o’zlashtirishimiz kerak. Yaponiyada turli xil ixtiyoriy belgilar amal qiladi. Bu belgilarni assotsatsiyalarni va boshqa jamiyatlar tovarlarning ma’lum bir taraflariga javob berish to’g’risidagi iste’molchilarni ta’minlaydi. Bu belgilar oziq- ovqat tovarlar uchun alohida xususiyatga ega. Shunday qilib, shuni ta’kidlash kerakki Yaponiya bozoriga kirish uchun eksporterlar Yaponiyada amal qiluvchi standartlar va qoida talablaridan sinov natijalariga bo’lgan talablardan xabardor bo’lishga. Buning uchunYaponiyadagi hamkorni to’g’ri tanlash lozim. Agarda hamkorni to’g’ri tanlamasa, tovvarni bozorga siljitish mumkin emas. Xorijiy tovar yetkazib beruvchilar Yapon bozoriga turli xil yo’llar bilan kirmoqchi bo’lishadi. Yoki ichki bozorni himoya qiluvchi qattiq to’siqlarni sertifikatlashtirishni tadbirlaini ko’rishadi. 56 Mamlakat iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi jahon iqtisodiy jarayonlarida qo’llanadigan ishlab chiqarish xo’jalik va tijorat usullari alohida o’rin egallaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat muhitini mavjudligi sifat va uni boshqarish muammolariga katta ahamiyat berishga majbur qiladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ‘Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish – barcha demokratik yangilanish va iqtisodiy islohotlarimizning pirovard maqsadidir ’ nomli asarlarida 2007-yilda amalga oshirilgan eng ustuvor yo’nalishlar haqida to’xtalib o’tar ekanlar ‘Birinchi navbatda ijtimoiy- iqtisodiy yutuqlarimiz negizida yalpi ichki mahsulotning yuqori sur’atlar bilan o’sishi an’anaviy xom-ashyo tarmoqlarni hisobidan emas, jahon bozoridagi qulay konyenktura va ayrim xom-ashyo turlari hamda materiallar narxining yuqoriligi hisobidan emas, balki birinchi navbatda raqobatga bardoshligi sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish hamda zamonaviy xizmat ko’rsatish sohalarini jadal rivojlantirishni belgilab beradigan jiddiy tarkibiy o’zgarishlar va ishlab chiqarish samaradorligini belgilab oshirish evaziga ta’minlanmoqda’ - ,degan edilar. Menejerlar borgan sari sifatning ahamiyatini tan olmoqdalar. Lekin ularning kuchliligi uni kompaniya nuqtai nazaridan o’lchaydi va aniqlaydi. Ob’ektiv va qabul qilinayotgan sifatlar o’rtasidagi bo’linishning kamayishi kompaniya sifatga iste’mol nazari bilan qarashini talab qiladi. Shuningdek kompaniyalar uchun turli tovar kategoriyalariga tegishli tovarlar xaridorlarini ko’proq qiziqtiruvchi 57 sifatning abstrakt o’lchamlarini aniqlovchi tadqiqotlar o’tkazish foydalidir. Korxonalar bozor talablarini o’rgangan holda iste’molchilar ehtiyojlarini qondirib foydalanishda zaruriy samarani ta’minlaydigan mahsulotlar chiqarishlari kerak. Iste’molchilar yaxshi sifatli chiroyli mahsulot olishga harakat qiladi. Shu sababli sifatni korxonalar sifat darajasi oshib borganda mahsulot ishlab chiqarish uchunqilinayotgan harajatlar boshida sekin oshadi. Chunki ishlab chiqarish berilgan talablarni osonlik bilan bajaradi. Keyinchalik sifat darajasi o’sishi bilan harajatlar oshib ketadi. Oxiri shunday chegaraga yetib boradilarki harajatlar cheksizlikka intiladi. Har bir korxonaning asosiy vazifasini tashkil etish ishlab chiqarilgan mahsulot sifati hisoblanadi. Korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi, ko’rsatayotgan xizmat yoki ishlab chiqarish mahsuloti bilan asoslanadi. Ular : 1. Aniq belgilangan ehtiyojlarni javob beradi. Foydalanish yoki mo’ljallangan bosqichlar ; 2. Iste’molchilar talabini qondirish; 3. Foydalanilayotgan standart va texnik shartlarga mos kelish; 4. Harakatdagi qonunlar va boshqa talablarga mos kelishi; 5. Iste’molchiga raqobatbardosh bahoda taklif etish; 6. Foyda olishga qaratilishi va boshqalar. 58 XULOSA 59 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Каримов И.А. «Эришилган марраларимизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлларини излаб бориш асосий вазифа» Халқ сўзи 2004й. 10 феврал. 2. И.А.Каримов Только здоровўй народ, здоровая нация способнў на великие свершения «Вўступление Президента республики Узбекистан Ислама Каримова на торжественном собрании, посвяҳенном 12-й годовҳине Конституции Республики Узбекистан» Деловой партнер. № 4 9 декабря 2004г. 3. Зуб А.Т. «Стратегический менеджмент теория и практика» Учебное пособия 2-е из-д, ИСПР.доп. _ М.: Аспект Пресс, 2004. 4. Кравченно Р.С. Кориоративное управление: обеспечение и и заҳита права акциинеров на информацию – М.: Спарк, 2002. 5. Дадабоев Ю.Т., Мамутова Х.Ш., Стратегическое планирование. – Фергана, 2000. 6. Якубов И.О., Абдусаттарова Х.М., Очилов К.Т. Ситдикова Л.А. Стратегик режалаштириш. ЎзР Ёзувчилар уюшмасининг адабиёт жамғармаси нашриё 60

KORXONADA XIZMATLAR SIFATINI NAZORAT GILISH USULLARI VA VOSITALARINI TAKOMILLASHTIRISH mavzusidan tayyorlangan kurs ishi 

Sotib olish