Korxonalar faoliyatini litsenziyalash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	221.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	11 Noyabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Oktyabr 2024

1 Sotish

Korxonalar faoliyatini litsenziyalash

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
MA’MUN UNIVERSITETI
IQTISODIYOT TARMOQLAR VA SOHALAR YO’NALISHI
IQTISODIYOT FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Korxonalar faoliyatini litsenziyalash
tartibi
Bajardi: Kamilov Dadaxon
3-kurs 22_1 guruh talabasi
Ilmiy raxbar:
Komissiya a’zolari:
____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__ й .

Korxonalar faoliyatini litsenziyalash
tartibi
Reja:
1. Kirish
2. Korxonalarni litsenziyalash tartibi
3. Firma faoliyatini patent – litsenziyalashni boshqarish
4. Kashfiyot ekspertizasi va uni o‘tkazish tartibi
5. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish
zaruriyatining asoslari.
6. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish
turlarining tasnifi .
7. Xulosa
8. Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Korxonalar faoliyatini litsenziyalash — davlat tomonidan qo‘yilgan
talablarni bajarish asosida, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun
beriladigan ruxsatdir. Bu jarayon biznes subyektlari tomonidan ayrim
iqtisodiy faoliyat turlarini amalga oshirish uchun maxsus ruxsatnomaga
ega bo‘lishni taqozo etadi. Litsenziyalash tizimi tadbirkorlik faoliyatini
nazorat qilish va aholi xavfsizligini ta'minlashda muhim o‘rin tutadi.
Shuningdek, davlat litsenziyalash orqali iqtisodiy barqarorlikni, raqobat
muhitini va qonuniy tartiblarni saqlab qolish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Litsenziyalashning asosiy maqsadi — davlat tomonidan belgilangan
talab va mezonlarga mos keluvchi korxonalar faoliyatini
rag‘batlantirishdir. Shuningdek, bu tizim iste’molchilar huquqlarini
himoya qilish, sog‘liq va xavfsizlik talablari bajarilishini ta'minlashga ham
xizmat qiladi. Ayrim faoliyat turlari (masalan, farmatsevtika, transport,
bank, sug‘urta xizmatlari) davlat nazorati ostida bo‘lib, bu faoliyatlarni
litsenziyasiz amalga oshirish qonunbuzarlik hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasida korxonalar faoliyatini litsenziyalash
“Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash to‘g‘risida”gi qonun hamda
boshqa normativ-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Ushbu
qonunlarga ko‘ra, muayyan faoliyat turlari bo‘yicha litsenziyalar beruvchi
davlat organlari belgilangan. Davlat xizmatlari markazlari yoki Yagona
interaktiv davlat xizmatlari portali (my.gov.uz) orqali ariza topshirish,
talablar bilan tanishish va litsenziya olish jarayonlari soddalashtirilgan.
So‘nggi yillarda litsenziyalash jarayonida o‘zgarishlar kuzatildi:
raqamlashtirish jarayonlari kuchaydi, litsenziya olish jarayonlari yanada
ochiq va shaffof bo‘ldi. Shu bilan birga, muayyan faoliyat turlari uchun
litsenziyalar bekor qilinib, ro‘yxatdan o‘tish tartibi joriy qilindi. Bu
yangiliklar tadbirkorlik uchun yangi imkoniyatlar yaratish, biznes muhiti
yanada qulaylashtirish maqsadida qilingan islohotlar qatoriga kiradi.
Demak, korxonalar faoliyatini litsenziyalash tartibi nafaqat davlat
talablarini bajarish, balki tadbirkorlar va iste’molchilar manfaatlarini
himoya qilishda ham muhim mexanizmdir.

Korxonalar faoliyatini litsenziyaiash tartibi
Korxonalar faoliyatini ayrim turlari davlat tomonidan litsenziyaiash
(ruxsatnoma) orqali amalga oshiriladi.Jahon tajribasida litsenziya ixtiro,
texnologiya, texnologik bilim,ishlab chiqarish siri, tajribasi, savdo markasi
kabilarga beriladi.Chet ellar amaliyotida litsenziyalar huquqiy xarakteri va
miqdoriga qarab har xil turlarda ishlatifadi. Ular maxsus, maxsus
bo‘lmagan (oddiy), to‘la kabilar. Bu litsenziyalar patentli yoki patentsiz
bo‘ladi. Patentli litsenziya - litsenziyani ishlatish huquqini nou-xausiz
berishni («sof patent») bildiradi,Litsenziyalami sotish patentli va patentsiz
bo‘lishi mumkin.Oddiy - bunday litsenziyalar (litsenziya egasiga) ushbu
hududida bitta litsenziyani bir necha sotib oluvchilarga sotilish huquqini
beradiMaxsus - sotib oluvchiga litsenziyani ishlatishni mo-napol huquqini
beradi. To‘la – litsenziantga litsen-ziyani muddatiga (patent yoki nou-
xouni) ishlatishga maxsus huquq beradi. Litsenziyalar bilan savdo
litsenziya kelishuvlar (shart-nomalar) asosida amalga oshiriladi. Litsenziya
- iqtisodiyotning ayrim sohalari yoki tarmoqlarida jiddiy davlatshumul
ahamiyatga ega bo‘lgan sohalar, tarmoqlar, korxonalarga ayrim
mahsulotlami yaratish, ishlab chiqarish sotish, tashish, saqlash va
ta’mirlash kabi ishlami amalga oshirish uchun ruxsatnoma berish
to‘g‘risidagi hujjat.
Birinchi bosqich - korxonani tashkil qilish va faoliyatini
tiklash.Ikkinchi bosqich - reorganizatsiya Uchinchi bosqich -
restruktrizatsiya. Sanatsiya - iqtisodiy nochor korxonalarni bankrotligining
oldini olish maqsadida qarzdor korxona - huquqiy shaxsning muassislari
(qatnashchilari), qarzdoming kreditorlari va boshqa shaxslar, shu
jumladan, davlat tomonidan qarzdor korxonaning to‘lov qobiliyatini
tiklash bo‘yicha o‘tkaziladigan chora-tadbirlami tashkil qiladigan faoliyat.
Keyingi bosqich bu bankrotlik.Korxona bankrotligi uning iktisodiy
nochorligining oqibati. Bankrotlik deganda, sud tomonidan e’tirof etilgan
yoki qarzdomi ixtiyoriy ravishda o‘zini bankrot deb e’lon qilgan
qarzdoming moliyaviy majburiyatlarini bajara olmasligi, qisqa qilib
aytganda moliyaviy qobiliyatsizlikka tushuniladi 1
.
1
. Ali o‘g‘li A.O. Statistical study of direct maintenance of small business activities in the regions // EPRA
International Journal of Economic and Business Review (JEBR). – 2022. – Т . 10. – №. 6. – С. 30–33.

Korxonaning tashqi iqtisodiy shartnomalari va turlari;
Shartnoma (bitim) - huquqiy shakl bo‘lib, unda korxonalaming
huquq va majburiyatlari, o‘zaro aloqalarini tartibga solish me’yorlari aks
etadi.Tomonlar bitimlarni kelish tartibi, till, mazmuni, tarkibiy
tuzilishi,muddati, kim imzo chekishi kabilarni o‘zaro
kelishadilar.O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida korxonalar nima
haqida shartnoma tuzishni tanlashda, majburiyatlami, o‘zaro xo‘jalik
munosabatlarining qonunlarga zid bo‘lmagan boshqa har qanday shartlami
aniqlashda, shu jumladan tashqi iqtisodiy faoliyatni mustaqil ravishda
amalga oshirishi belgilab qo‘yilgan.Tashqi iqtisodiy faoliyatda shart-
nomalarning quyidagi turlari keng tarqalgan: oldi-sotdi, pudrat, ruxsat-
noma, vakillik, yuk tashish, barter (mavoza), kompensatsiya bitimlari,
«qarz surishish negizi»bitimlari, kooperatsiya bitimlari, «qarz surishish
negizi»dagi bitimlar kabilar.
Faoliyati asosida avvaldan fikran o‘ylagan, pirovard natijaga
erishishdir. Ishlab chiqarish jamoasi hisoblangan korxonaning niyati uning
rivojini obyektiv qonuniyatlarini va istiqbolini belgilash asosida amalga
oshadi. Korxona o‘z oldiga ongli ravishda maqsad qo‘yib fikriy model
yarata oladi va unda obyektiv sharoitlarni inobatga oladi. Korxonalar o‘z
maqsadlariga erishish uchun ma’lum vazifalarni bajaradilar. Sanoat
korxonalarining faoliyati hozirgi zamon shart-sharoitlari asosida quyidagi
vazifalarni bajarishdan iborat:iste’molchilarning o‘sib kelayotgan
talablariga muvofiq yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarib, yetkazib
berish;har bir korxona mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish korxonaning
rejada belgilangan topshiriklarini o‘z vaqtida so‘zsiz bajarish; uzluksiz
tarzda mehnat unumdorligini o‘stirib borish;asosiy ishlab chiqarish
fondlaridan unumliroq foydalanish;muntazam ravishda mahsulot
tannarxini pasaytirib, korxona rentabelligini oshirish; Korxona maqsadini
amalga oshirishning tashkiliy asoslari.
korxonadagi bo‘limlar faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirishda
birbiriga bog‘liq tizimlar shaklida tuzilmani shakllantirish mahsulot sifatini
oshirishga ta’sir etuvchi xalqaro sifat menejmentini joriy etish
korxonalarda muntazam turli tahlil usullaridan foydalangan holda xavflar
va risklarni tadqiq etish axborotlar oqimini samarali tashkil etishda
zamonaviy axborot texnologiyalardan foydalanish investorlar bilan

samarali bitimlar tuzish, investitsiya kiritish hamda innovatsion faoliyatni
rivojlantirish oziq-ovqat mahsulotlarini assortimentlari ustida ilmiy
tadqiqot ishlarini olib borish orqali diversifikatsiyalashuv jarayoniga
erishish kamchilik va muammolar bo‘yicha operativ qarorlar qabul qilish
tizimini takomillashtirish
Korxonani boshqarishni takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari;
Ishlab chiqarishni boshqarish tizimini takomillashtirib borish
mulkchilik shakli, faoliyat natijasi va yuzaga kelgan tashkiliy tuzilmaning
qandayligidan qat’inazar, har bir korxona uchun muhim vazifa hisoblanadi
Korxona faoliyatida strategik qarorlar qabul qilish mexanizmi.
Boshqaruv qarorlari ta’sir ko‘rsatish davri bilan - strategik va taktik
turlarga bo’linadi. Strategik qarorlar dolzarb oliy muammolari hal etishda
maqsadli dasturlarni ishlab chiqishda ishlatiladi. Ular uzoq vaqtga, odatda
bir necha yilga hisoblanadi va strategik masalalarni hal etishga
qo’llaniladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida bu qarorlar korxonaning
faoliyatidagi yangicha yondashuvlar, keskin burilishlarni silliq o’tishini
ta’minlaydi. Strategik qarorlar korxona, hudud, soha darajasida qarorlar
jamiyatdagi yangi manbaalar hisobiga butun iqtisodiy va ijtimoiy
muammolarni yechishga yordam beradi. Korxona strategik maqsadlari
shuning uchun muhimki, ular korxona raqobat mavqeini mustahkamlaydi
va biznesning rivojlanish yo’nalishini ko’rsatadi. Strategiya – bu faoliyat
turlarining ma’lum dastasini nazarda tutuvchi noyob va qulay mavqeni
yaratishdir. Strategiyani yaratish asosiy boshqaruv muammosini ko’taradi
ya’ni, korxonaning hozirgi va kelajak imkoniyatlarini hisobga olib, kerakli
natijalarga qanday erishish mumkinligini ko’rsatadi. «Strategik
boshqaruv» termini yuqori darajadagi boshqaruvni ishlab chiqarish
darajasidagi joriy boshqaruvdan farqini aks ettirish uchun 60-70 yillarda
muomalaga kiritilgan. Operativ boshqaruvdan strategik boshqaruvga
o’tishning mohiyatini aks ettiruvchi asosiy g’oya sifatida yuqori raxbariyat
diqqat markazini atrof muhitdagi o’zgarishlarga muvofiq tarzda va o’z
vaqtida ta’sir ko’rsatish uchun tashqi muhitga o’tkazish zaruriyati
sifatidagi g’oya bo’ldi.
Korxonalarda tadbirkorlikni boshqarish tamoyillari.
Boshqarish tamoyillariga kiradi:

- ilmiylik;
- boshqaruvchi tizimning boshqaruv obyekti tabiati va
xususiyatlariga mosligi;
- vakolat va mas’uliyat;
- yakkaboshchilik va kollegiallik;
- oqilona markazlashtirish;
- to‘g‘ri va teskari aloqalaming muvofiqligi;
- moslashuvchanlik
Tadbirkorlikda boshqarish jarayoni tegishli funksiyalarni bajarish
yo‘li bilan amalga oshiriladi. Umumiy holda boshqarish funksiyalarini
quyidagicha ajratib ko’rsatish mumkin:
rejalashtirish
tashkil qilish (uyushtirish);
tartibga solish;
taqdirlash (motivlash);
- hisob va hisobot;
nazorat va tahlil.
Boshqaruv korxona faoliyatidagi ob'еktiv zarurat
BOShQARUV - ijtimoiy mеhnat jarayoniga ishlab chiqarish
rivojlanishining ob'еktiv qonunlari asosida yo'naltirilgan tarzda ta'sir
o'tkazish tizimi, har bir ishchining va butun jamoaning mеhnatini bir
vaqtning o'zida nazorat qilish, motivasiya va tartibga solish usulidir.
Boshqaruv tizimi ishlab chiqarish samaradorligiga va korxonaning
iqtisodiy salohiyatini mustahkamlashda muhim omillardan biri bo libʻ
xizmat qiladi.
TЕXNOLOGIK Tеxnologik tuzilmali korxonalarda sеxlar va ishlab
chiqarish uchastka-lari tеxnologik jihatdan bir xillik tamoyili asosida
tashkil qilinadi (masalan, to'qimachilik kombinatlarida yigiruv va to'quv
sеxlari).

PRЕDMЕTLI Prеdmеtli tuzilmaga asoslangan korxonalarda har bir
sеx ma'lum bir mahsulot yoki uning bir qismini ishlab chiqaradi (masalan,
avtomobil zavodida motor sеxi, shassе sеxi va hokazo).
ARALASh Aralash (prеdmеtli tеxnologik) tuzilma tayyorlov
sеxlarini tеxnolo-gik tamoyilda (tеmirchilik, cho'yan quyish, po'lat quyish
va hokazo), ishlov bеrish va mahsulot chiqarish sеxlarini esa prеdmеtli
tamoyil asosida tashkil etishni nazarda tutadi.
Korxonalarning boshqaruv organlari tuzilmalarini
takomillashtirishda sifat ko'rsatgichlar..
Optimallik tuzilma bo'linmalari o'rtasida eng kam boshqaruv
bo'g'inlariga ega bo'lgan holda o'zaro aloqalarni rasional tarzda o'rnatish-
dir. Shu sababli ko'p bo'g'inlilikni qisqartirish boshqaruv tizimini
takomillashtirish oldiga qo'yiluvchi asosiy talablardan biri hisoblanadi
Ishonchlilik axborotlarni o'z vaqtida olish va boshqaruv qarorlarini
bajaruvchilarga va bajarish joylariga o'z vaqtida еtkazishni ta'minlaydi.
Ishonchlilik va tеzkorlik joriy va istiqboldagi boshqaruv tizimining
samaradorligida muhim turtki hisoblanadi..
Tеzkorlik (opеrativlik) barcha funksional bo'linmalarning, zarur
hollarda ishlab chiqarish bo'linmalarining, boshqaruv qarorlari o'z vaqtida
va sifatli bajarilishini ta'minlash uchun o'zaro aloqalar aniqlik bilan olib
borilishi.
Tеjamkorlik asosan boshqaruv tizimida maksimal samaraga erishgan
holda boshqaruv apparati va uning xarajatlarini kamaytirishga, ya'ni ishlab
chiqarish samaradorligining o'sishiga erishishdir Boshqaruv tizimini
tkaomillashtirishning muhim yo'nalishlaridan biri - korxonaning
funksional xizmatlari va bo'limlari faoliyatini ortiqcha tuzilmaviy
bo'linmalarni tugatish, xizmat ko'rsatuvchi bo'limlarni optimallashtirish,
birlamchi hisobga olish hamda hisob-kitob va boshqa boshqaruv amallarini
soddalashtirish yo'li orqali muvofiqlashtirishdir.
Bozormunosabatlari sharoitlarida korxonani boshqarishning
tamoyillari,maqsad va vazifalari
Korxonani boshqarishda samaradorlikka erishish uchun, avvalo,
boshqaruvning maqsadlari, shuningdek, vositalari va unga erishish
usullarini aniq belgilab olish zarur.

uqori sifatli va raqbotbardosh mahsulotlarni engkam xarajatlar
asosida ishlab chiqarish eng ko’p daromad olishni ta’minlab, inqirozga
uchrashdan saqlaydi hamda har bir korxonaning asosiy vazifasi
hisoblanadi. Boshqaruvning barcha vazifalari ushbu maqsad amalga
oshishiga xizmat qilishi lozim. Boshqaruvning samaradorligiga ko’p
jihatdan korxona oldiga qo’yilgan maqsadlar va bajariluvchi vazifalarning
o’zaro munosabatlari yordamida erishiladi. Boshqaruvning tashkiliy
tuzilmalari va funktsiyalari
Tashkiliy tuzilma deganda korxona boshqaruvi funktsiyalarin
ibajaruvchi turli xil bo’lim, xizmat va bo’linmala rtarkibi, o’zaro
munosabatlari va bir-biriga bo’ysinishini tushunish lozim. Tashkiliy
tuzilma boshqaruvning tizim va alohida faoliyat turi sifatidagi bir butun
ligini ifodalaydi. U boshqaruv organlarining ma’lum bir tartibini,
hokimiyat va bo’ysinish aloqalarini, vertical va gorizontal mehnat
taqsimotining integratsiyalashuvini tashkil etadi.
Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi korxonaning ishlab chiqarish
tuzilmasi bilan aloqada va ko’p jihatdan unga bog’liq bo’ladi. Korxona
qanchalik katta, ishlab chiqarish va unda foydalanuvchi mehnat qurollari
va texnologiyalar qanchalik murakkab bo’lsa, boshqaruvning ishlab
chiqarish vatashkiliy tuzilmasi, shuningdek, korxona boshqaruv
apparatining funktsiyalari shunchalik murakkablashadi.
Chiziqli tuzilma boshqaruv tuzilmasining eng ko’p tarqalgan turi
bo’lib, unga ko’ra boshqaruvning har bir bo’g’ini o’zidan yuqori turuvchi
faqat bitta boshqarmaga ega bo’ladi va barcha masalalar bitta aloqa kanali
orqali hal etiladi. Bunday tuzilmada boshqaruv bo’g’inlari tizimi
to’laligicha ishlab chiqarish bo’g’inlari tizimi bilan mos tushadi. Har bir
ishlab chiqarish jamoasi tepasida rahbar turadi va korxona xodimlari unga
bevosita bo’ysinadilar.
Barcha boshqaruv funktsiyalari rahbar qo’lida mujassamlanadi.
Boshqaruvning funktsional tuzilmasiuchun boshqaruv va ob’ekt
funktsiyalari bo’yicha boshqaruv yacheykalari yaratish tavsiflidir. Bu
yacheykalar bajarilishi shart bo’lgan qarorlarni boshqaruvning quyi
pog’onasiga yoki bevosita ishlab chiqarish bo’g’inlariga etkazib beradi.

Demak, boshqaruv funktsiyalar bo’yicha taqsimlanadi va funktsional
bo’g’inlar tomonidan amalga oshiriladi, ular tomonidan tayyorlanuvchi
boshqaruv qarorlari esa bajaruvchilarga kesishuvchan aloqa kanallari
bo’yicha etkaziladi. Boshqaruvning funktsional tuzilmasiga misol
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida rejalashtirish va bashorat qilishning
iqtisodiy tabiati va ob’ektiv zaruriyati Rejalashtirish tartibga soluvchi
jarayon sifatida korxona faoliyatini yaqin va uzoq istiqbol sari ilgar isurish,
asoslab berish, muayyanlashtirish va izohlab berishni ifodalaydi. Oxirgi
holatda gap korxona faoliyatini bashorat qilish haqida borishi mumkin.
Bashorat qilishni rejalashtirishning boshlanishi va uzoq muddatli
istiqbolga mo’ljallangan davomi sifatida ko’rib chiqish mumkin.
Rejalashtirish va prognozlashtirish o’zaro aloqada bo’lgan ikkita jarayon
bo’lib, xo’jalik faoliyatini avvaldan bajarilgan hisob-kitoblar, eng kam
tavakkalchilik va eng yuqori natijalarga erishish asosida yuritishni ko’zda
tutadi. Bashorat qilish rejalashtirish tavsifida o’z aksini topadi: ishlab
chiqarish va korxona iqtisodiy hayotining boshqa jihatlarini strategic
rejalashtirish - o’rta va uzoq muddatli bashoratlar asosida hamda joriy
rejalashtirish – qisqa muddatli bashoratlar asosida ishlab chiqiladi. Bu
yo’nalishlarning ikkalasi ham o’zaro uzviy aloqada bo’lib, ishlab chiqarish
strategiyasini fan-texnika taraqqiyoti va hayotning real voqeligi bilan
bog’laydi.
Korxonada rejalashtirishning uslubiy asoslari, tamoyillari va
vazifalari
Rejalashtirish uslubiyati–bu iqtisodiyotni boshqarishning turli
bo’g’inlarida, jumladan, korxonalarni boshqarish darejalarni ishlab chiqish
usullari majmuasidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar o’z
faoliyatini rejalashtirishni mustaqil ravishda amalga oshiradi. Biroq
burejalashtirishning tekshirib ko’rilgan va foydali usullaridan vozkechishni
anglatmaydi. Bugungi sharoitlarda ham korxonalar faoliyatini
rejalashtirish-texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar, progressive norma va
normativlar, iqtisodiy tahlil, muqobil variantlarni tanlashga asoslanadi.
Hozirgi paytda balans usulining ahamiyati oshib bormoqda. Ushbu
usulning mohiyati, o’zaro aloqada bo’lgan ko’rsatkichlarni solishtirish
bilan ifodalanadi. Balans usuli asosida korxonaning ishlab chiqarish
vositalari, ishchi kuchi, ishlab chiqarish quvvatiga bo’lgan talablari va

ularning manbalari aniqlanadi. Bundan kelib chiqqan holda moddiy balans,
ishlab chiqarish quvvatlari balansi, ishchikuchi balansi, ishvaqti balansi,
qiymat balansini ajratib ko’rsatish mumkin. Balanslar, qoidaga ko’ra,
ehtiyojlar va ularga mos keluvchi resurslarning mavjudligi yoki
manbalarini o’z ichiga oluvchi, o’zaro moslashuvchi jadval shaklida
tuziladi.
Korxonalarda rejalashtirish tizimi
Rejalashtirish–qaror qabul qilishning uzluksiz bir jarayoni bo’lib, bu
jarayon davomida korxona faoliyati va rivojlanishining maqsad va
vazifalari atrofda ro’y berayotgan o’zgarishlarni inobatga olgan holda vaqt
bo’yicha aniqlanadi va belgilanadi hamda ularni amalga oshirish uchun
resurslar aniqlanadi. Mazmuniga ko’ra, rejalashtirish texnik-iqtisodiy va
tezkor-ishlab chiqarish turlarigabo’linadi.Texnik-iqtisodiy rejalashtirish
korxona faoliyatining barcha (iqtisodiy, texnik, ijtimoiy va hokazo)
jihatlarini qamrab oluvchi rejalashtirish turi bo’lib, asosan bir yilga
mo’ljallangan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish rejasi shaklida amalga
oshiriladi. Mazkur rejalashtirish turning soddalashtirilgan ko’rinishi
ko’pincha korxona faoliyatining yillik rejasi deb ataladi. Tezkor-ishlab
chiqarish rejalashtirish texnik-iqtisodiy rejalashtirishning davomi bo’lib,
korxona faoliyati yillik rejasini yanada qisqaroq muddatga-sutka, o’n
kunlik, oyga bo’lib muayyanlashtirish bilan tavsiflanadi. Tezkor-ishlab
chiqarish rejalashtirish-kalendar rejalashtirish va dispetcherlashdan iborat
bo’ladi. Kalendar rejalashtirishda korxona yillik rejasida va birinchi
o’rinda ishlab chiqarish dasturi (mahsulot tayyorlash rejasi) ni o’n kunlik,
hafta, kun va smena bo’yicha aniqlashtirish hamda bu ko’rsatkichlarni
bajaruvchilarga etkazish ko’zda tutilgan.
Biznes-reja, uning mazmuni va ishlab chiqish tartibi
Tadbirkorlik-korxonalar xo’jalik yuritish faoliyatining uzluksiz
qismi bo’lib, foyda (daromad) olish va uni ko’paytirishga qaratilgan
bo’ladi. Korxonalar hayotida u, boqi beg’amlikka berilish, turg’unlik va
isrofgarchilikni inkor qilishni anglatadi. Korxona rahbari yoki mutaxassis
tadbirkorlik va tashabbuskorlik“ ruhiga” ega bo’lmasa, demak, u bo’sh
yoki yomon xodim, xizmatda belgilangan soatlarni o’tkazib o’tiruvchi

shaxs hisoblanadi. Aksincha, tadbirkorlik va tashabbuskorlik “ruhiga” ega
bo’lgan mutaxassis yoki mansabdor shaxslar ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish va rivojlantirish, mehnat sifatini ko’tarish va
korxonaning oladigan daromadlarini ko’paytirish yo’llarini izlab topadilar.
Agar yakka shaxs individual tarzda yoki kichik bir jamoa vositachilik,
oldi-sotdi, maslahat va boshqa xizmatlar bilan shug’ullansa, u holda
biznes-reja talab qilinmaydi. Boshqa hollarda biznes-reja yangi korxona
tashkil qilish yoki biron-bir tijorat loyihasini amalga oshirish uchun
mo’ljallanayotgan asoslangan xatti-harakatlarni o’z ichiga oluvchi hujjat
hisoblanadi 2
.
Biznes-rejani tayyorlash natijasida «Ishni nimadan boshlash
kerak?»; «Samarali ishlab chiqarishni qanday tashkil qilish lozim?»
«Birinchi foyda yoki daromad qachon olinadi?», «Investorlar va
kreditorlar bilan qachon hisob-kitob qilish mumkin?», «Yuzaga kelishi
mumkin bo’lgan xavf-xatarni qanday kamaytirish mumkin?»,
«Raqobatchilar bilan kurashda qanday choralardan foydalanish mumkin?»
kabi savollarga javob olinadi.
Firma faoliyatini patent – litsenziyalashni boshqarish

Halqaro darajada intellektual mulkni huquqiy tartibga solish
iqtisodiy – ijtimoiy madaniy huquqlar haqidagi III – Halqaro paketda
belgilab berilgan. Sanoat mulkini muxofafza qilish va patentlardan
foydalanish to‘g‘risidagi Parij konvensiyasi kashfiyotlarni huquqiy
himoyasiga asos soldi. Sobiq Ittifoq respublikalari ushbu konvensiyaga
1965 yilda qo‘shilgan.
Alohida olingan har bir a’zo davlatning kashfiyotlarini
patentlashtirishda dastlabki ariza muddati alohida ahamiyat kasb etadi.
Bunda kashfiyotning yangiligi ifoda yetilib, uning foydalanish va tijorat
imkoniyatlarini aniqlash imkoni ko‘rsatiladi.
2
Akramovich N.A. The priority of using innovative technologies in the agricultural education system // Journal of
Academic Research and Trends in Educational Sciences. – 2022. – Т . 1. – №. 10. – С . 185–191.

O‘zbekistonda patentlarni himoya qilish masalalari bilan
O‘zbekiston Respublikasining Davlat patent idorasi shug‘ullanadi. Idora
“Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi qonuni asosida mulkni yaratish, ularni huquqiy
jihatdan muhofaza qilish va ulardan foydalanish bilan bog‘liq
munosabatlarni tartibga soladi hamda mulk obyyektlarini muhofaza qilish
bo‘yicha yagona davlat siyosatini amalga oshiradi.
Patent idorasi mulk obyyektlariga talabnomalarni ko‘rib chiqish
uchun qabul qiladi, ular bo‘yicha ilmiy – texnik yekspertiza o‘tkazadi,
ularni davlat ro‘yxatiga oladi, muhofaza hujjatlarini beradi, rasmiy
axborotnoma nashr etadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan tasdiqlangan «Patent idorasi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq
yana bir qator boshqa vazifalarni ham bajaradi.
Patent idorasining faoliyatini mablag‘ bilan ta’minlashning manbai
davlat budjeti mablag‘i va patent bojlari hisoblanadi.
Patent kashfiyotning ustuvorligi, modelning yoki sanoat nusxasini
va foydalanish huquqini tasdiqlab beradi. Kashfiyot patenti 20 yil muddat
mobaynida amal qiladi, bu muddat Patent boshqarmasiga ariza tushgan
kundan boshlab hisoblanadi. Loyihaning sanoat nusxasi patenti 10 yil
muddatda amal qiladi. Mulkning yaratilgan modeli va sanoat nusxasi
mualliflar izlanishlari asosida vujudga keladi.
Agar kashfiyot yoki sanoat mulk obyyektini yaratishda bir necha
shaxslar ishtirok yetgan bo‘lsa, ularning barchasi muallif deb tan olinadi.
Ularga tegishli bo‘lgan huquqdan foydalanish tartibi, ular orasidagi
kelishuv bilan belgilanadi.
Agar bir necha shaxslar bir – biridan bexabar mustaqil ravishda
kashfiyot yoki sanoat mulk obyyektini yaratgan bo‘lsa patent, dastlabki
patent yoki guvohnomaga bo‘lgan huquq patent idorasiga birinchi bo‘lib
talabnma topshirgan shaxsga tegishli bo‘ladi.
Obyyekt mualliflari, o‘zining obyyektiga nisbatan g‘ayri – qonuniy
ravishdagi o‘zlashtirishni ko‘zlab, boshqa shaxslar tomonidan talabnoma
topshirilgan, yoxud patent, dastlabki patent yoki guvohnoma olingan
bo‘lsa, sud tartibida bunga norozilik bildirishi mumkin.

Dastlabki patent yoki guvohnoma yekspertizadan o‘tkazilgandan
so‘ng, patent yesa, obyyekt mohiyatan yekspertizadan o‘tkazilgan so‘ng
taqdim yetiladi.
Yaratilgan kashfiyot yoki sanoat mulk obyyektiga patent, dastlabki
patent yoki guvohnoma quyidagilarga beriladi:
- sanoat mulki obyyektining mualliflari yoki ularning
merosxo‘rlariga;
- muallif yoki uning huquqiy vorisi tomonidan patent,
dastlabki patent yoki guvohnomaga oid talabnomada yoki sanoat mulki
obyyekti patent idorasida ro‘yxatdan o‘tkazilgunga qadar topshirilgan
arizada ko‘rsatilgan jismoniy va yuridik shaxslarga;
- mazkur moddada nazarda to‘tilgan hollarda ish beruvchiga;
Agar ish beruvchi sanoat mulki obyyekti yaratilganligi haqida
muallif ma’lum qilgan sanadan ye’tiboran to‘rt oy muddat ichida patent
idorasiga talabnoma topshirmasa, talabnoma topshirish huquqini o‘zga
shaxsga o‘tkazmasa, muallif talabnoma topshirish va patent, dastlabki
patent va guvohnomani o‘z nomiga olshi huquqiga yega bo‘ladi. Bunda ish
beruvchi yaratilgan kashfiyotga kelgusida foydalanishi uchun patent
yegasiga tovon to‘lashi shart bo‘ladi.
Ish beruvchi tomonidan, yaratilgan kashfiyot obyyekti maxfiy
saqlanadigan bo‘lsa, u loyiha muallifga mutanosib miqdorda haq to‘lashi
shart. Haq miqdori litsenziyaning bozor narxidan mutlaqo kam bo‘lmasligi
lozim.
Patent yegasi kashfiyot obyyektidan foydalanish huquqini har
qanday jismoniy va yuridik shaxslarga berishi mumkin.
Kashfiyot talabnomasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- kashfiyot mualliflari tomonidan patent so‘ralganligi haqida
ariza;
- kashfiyotning to‘la va so‘ralgan darajada amalga oshirilishini
ifodalovchi tasnifi;
- kashfiyot tasnifini to‘la ifodalovchi formulasi;
- chizma va boshqa materiallar;

- referat;
Foydali model talabnomasida quyidagilar keltirilgan bo‘ladi:
- avtorlar tomonidan guvohnoma berilishi to‘g‘risidagi ariza;
- foydali model tasnifi;
- chizma;
- referat;
Sanoat namunasi talabnomasi mazmuni quyidagilarni yoritib beradi:
- sanoat namunasiga patent berilishi haqida ariza;
- foto albom, maket yoki rasm;
- ma’lumot turi, umumiy chizmasi, yergonometrik sxemasi;
- sanoat namunasi tasnifi;
Ushbu kashfiyot, foydali model va sanoat namunasi olish haqidagi
arizaga belgilangan tartib va miqdorda tovon puli to‘langanlikni
tasdiqlovchi hujjat taqdim yetilishi kerak. Patentlar harakat muddati
quyidagi hollarda to‘xtatish mumkin:
- muhofazalangan sanoat mulki obyyekti patentga layoqatlilik
shartlariga mos kelmagan taqdirda;
- talabnoma materiallarida ixtironing mohiyati yyetarli
darajada ochib berilmagan bo‘lsa;
- ixtiro formulasida yoki sanoat namunasining muhim
belgilarida, talabnomaning dastlabki materiallarida bo‘lmagan belgilar
mavjud bo‘lsa;
- patentda mualliflar noto‘g‘ri ko‘rsatilgan bo‘lsa;
Patent, dastlabki patent yoki guvohnomani amal qilish muddatini
qisman yoki to‘liq to‘xtatish yuzasidan qaror qabul qilingan holatlarda
mualliflar apelyatsiya kengashiga murojaat qilishlari mumkin. Ariza
beruvchi Appelyatsiya kengashi qaroridan qoniqmagan holatlarda Qaror
qabul qilingan kundan boshlab 6 oy muddat ichida Oliy Sudga murojaat
qilishi mumkin.

Patent yegasi bo‘lmagan har qanday shaxslar kashfiyotdan yoki
sanoat mulk obyyektidan (mualliflik huquqi) patent, dastlabki patent yoki
guvohnoma bilan muhofazalangan sanoat yegasining ruxsati bilan
litsenziya shartnomasi asosida foydalanish huquqiga yegadir.
Litsenziya shartnomasi patent idorasida ro‘yxatdan o‘tkazilishi
mumkin.
Patent yegasi sanoat mulk obyyektidan foydalanish huquqini har
qanday shaxsga topshirishga rozi yekanligi to‘g‘risida patent idorasiga
ariza berishi mumkin. Bu iqtisodiy adabiyotlarda ochiq litsenziya deb
talqin yetiladi. Bunday holda patent idorasi bu xil arizalar to‘g‘risidagi
ma’lumotlar ye’lon qilinganidan keyingi yildan boshlab, patentning amal
qilishini saqlab turish uchun to‘lanadigan boj haqi 50 foizga kamaytiriladi.
Ochiq litsenziya sotib olish istagini bildirgan shaxs patent yegasi
bilan to‘lovlar haqida shartnoma tuzishi shart. Shartnoma talablari
bo‘yicha nizolar xo‘jalik sudi tomonidan ko‘rib chiqiladi. Patent
yegasining ochiq litsenziyaga huquq berilishi haqidagi arizasi qaytarib
olinmaydi.
Vazirlar Mahkamasi mamlakatning ayrim korxona va tashkilotlarga
milliy xavfsizlik manfaatlarini ko‘zlab, patent yegasining ruxsatisiz, unga
mutanosib miqdorda tovon to‘lash sharti bilan sanoat mulki obyyektidan
foydalanishga ruxsat berishi mumkin.
Tovon puli miqdori to‘g‘risidagi nizolar Oliy xo‘jalik sudi
tomonidan hal yetiladi.
Litsenziya shartnomasi asosida patent yegasi (litsenzialar) sanoat
mulki obyyektiga bo‘lgan huquqini yoki undan foydalovchi huquqni o‘zga
shaxsga (litsenziaga) berishi mumkin. Litsenziant yesa shartnomada
ko‘rsatilgan to‘lovlarni litsenziarga to‘lasydi va shartnoma nazarda
to‘tilgan boshqa talablarni bajarish majburiyatini o‘z zimmasiga oladi.
Mutlaq litsenziya berilsa, litsenzentga shartnomada qayd yetib
o‘tilgan doirada sanoat mulki obyyektidan foydalanish mutlaq huquqi
beriladi, bunda litsenziar mazkur obyyektdan litsenziatga berilmagan
doirada foydalanish huquqini o‘zida saqlab qoladi.
Oddiy litsenziya berilsa, litsenziar sanoat mulki obyyektidan
foydalanish huquqini litsenziatga berib, ixtiro sanoat namunasiga olgan

patent va foydali modelga olingan guvohnomadan kelib chiqadigan barcha
huquqlarni, shu jumladan, boshqa shaxslarga litsenziya berish huquqini
ham o‘zida saqlab qoladi.
Litsenziyalash talablari va shartlari – bu dalolatnomada belgilangan
huquqiy talablar va shartlar yig‘indisidir.
Litsenziyalashda qonun talablari bo‘yicha litsenziat amal qilishi
majbur bo‘lgan shartlar quyidagilar:
1. O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga (yekologiya, sanitariya
– yepidemiologiya, gigiyena qonun va qoidalarga) amal qilish;
2. Litsenziya va litsenziatga qo‘yilgan malaka talablariga;
3. Obyyektning ko‘rsatilgan maxsus talablariga;
Litsenziyadan foydalanish uning harakteri va hajmiga qarab
quyidagi turlarga bo‘linadi:
Oddiy – patentdan foydalanish huquqi litsenziant va litsenziarga
tegishli bo‘ladi.
To‘la – huquqdan faqat litsenziant foydalanadi.
Bepul – Nou-Xau va boshqa faoliyatidan foydalanish imkoniyati.
Litsenziant shartnoma Patent idorasidan albatta ro‘yxatdan o‘tishi
shart, aks holda, u yaroqsiz hisoblanadi.

Kashfiyot ekspertizasi va uni o‘tkazish tartibi

Har qanday kashfiyot (tadqiqot) natijasini amaliyotga tatbiq etishdan
avval maxsus shakllantirilgan ekspertlar hukmiga havola yetiladi va
ularning yakuniy qaroriga asosan keyingi bosqichga o‘tkaziladi.
Ekspertizadan o‘tkazishdan ko‘zlangan asosiy vazifa kashfiyotning ilmiy-
texnik darajasini uning bajarilishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlar va
samaradorligini baholashdan iborat. Ekspertiza xulosalari asosida
kashfiyotning amaliyotga tatbiq yetilishini va uni shakllantirishning
maqsadga muvofiqligi aniqlanadi.
Bozor munosabatlari rivojlangan barcha mamlaatlarda kashfiyotni
baholash, kelishuv va shartnomalarni huquqiy jihatdan rasmiylashtirish va
uni bajarilishini nazorat qilish tartibi joriy yetilgan. Bu yyerda yekspertiza
o‘tkazish muddati, kelishuv va ariza berishni moliyalashtirish yuzasidan
yuritiladigan taktikalar davomiyligi katta ahamiyat kasb etadi.
Kashfiyotlarni amaliyotga tatbiq etish yo‘llari, kashfiyotga mos
keladigan majburiy shartlar asosida doimiy ravishda takomillashtirilib
boriladi.
Hozirgi vaqtda davlat budjeti hisobidan moliyalashtiriluvchi
kashfiyotlarni ekspertizadan o‘tkazishning uchta usuli mavjud:
• yozuv harakteri;
• “joriy yetilguncha” va “joriy yetilgandan so‘ng” holatni
taqqoslash;
• solishtirish ekspertizasi.
Jahonning ko‘plab mamlakatlarida, shu jumladan, mamlakatimizda
ham yozuv harakteridagi ekspertiza ommaviy tus olgan. Bu yyerda
mohiyat shundan iboratki, kashfiyotni tatbiq yetilishi natijalari ma’lum bir
tovarlar va xizmatlarni bozordagi holatiga ta’siri o‘rganiladi. Olingan
natijalar umumlashtiriladi, prognozlar ishlab chiqiadi va pirovard ta’sir
hisobga olinadi. U ilmiy-texnik tekshirish va tajribakonstruktorlik
ishlarining patent huquqi, soliq qonunchiligi, ta’lim, kadrlar tayyorlash va
qayta tayyorlash bilan bog‘liqligini hisobga olishni talab etadi.

“Joriy yetilguncha” va “joriy yetilgandan so‘ng” holatni taqqoslash
turi kashfiyotlarni balki kafolat, miqdor, balki sifat ko‘rsatkichlarni
ye’tiborga olinishini ifoda etadi. Bu yyerda ehtimollik darajasi yuqoridir.
Solishtirish ekspertizasida davlat tomonidan moliyalashtirilgan va
moliyalashtirilmagan ishlar va tashkilotlar holati solishtiriladi. Bu iqtisodiy
jihatdan alohida ahamiyat kasb etadi. Qisqa muddatli va tez shakllanuvchi
obyyektlarga alohida urg‘u beriladi. Solishtiruv ekspertiza usuli AQSH va
boshqa ilg‘or mamlakatlarda keng qo‘llaniladi. Bu usulning kamchiligi
uzoq muddatli davrlarni baholashda maqsadga muvofiq emasligidir.
Shunday ekan, ekspertiza o‘tkazishda barcha usullarni “yutuq” va
“kamchilik”larini inobatga olgan holda umumlashgan usulni tanlash
bugungi davrda eng samarali hisoblanadi.
Ekspertiza o‘tkazishda maxsus komissiya quyidagi tamoyil
(tamoyil) larga tayanadi:
1 mustaqil tadqiqotchilar guruhining mavjudligi, ya’ni
yekspertiza natijalari bo‘yicha kadrlar va nazorat usullarini tanlashda
ishtirok etuvchi sudyalar sifatida qarash;
2 kashfiyot va yangilik qo‘shimcha qiymatini aniqlashda
faoliyatni ishlab chiqaruvchi sifatida qarash;
3 o‘rta muddatli rejalashtirish va boshlang‘ich prognozlash
o‘tkazish bilan bog‘liq harajat, nazorat vaqti va samaradorlikni hisobga
olish;
4 nazorat usullari davlatni fan-texnika taraqqiyoti siyosati bilan
uzviy bog‘liqlikda bo‘lishi.
Kashfiyotlarni ekspertizadan o‘tkazishda ishlashi va tadqiqot
natijalarini ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik muhitga potensial ta’sirini
inobatga olmoq lozim. Bu yerda kafolat nafaqat miqdor, balki sifat
jihatdan baho berishi lozim.Yakuniy qaror qabul qilish jarayonida yekspert
guruhining barcha a’zolari fikrlari hisobga olinishi shart. Ekspertlar
kashfiyotga aloqador bo‘lgan barcha ma’lumotlarni talab qilishlari lozim.
Har bir yekspertlar guruhi tarkibiga ekspertiza talab qiluvchi tomonning
yuqori malakali xodimlari kiritilishiga ruxsat yetiladi.

Bugungi kunda ekspertlar ishlari doirasi nafaqat kashfiyotga baho
berish bilan cheklanib qolmasliklari kerak, balki ular ishni borishini
nazorat qilib turishlari ham mumkin.
Mamlakatimizda ilmiy-tadqiqot ishlari, ishlanmalar uchun
harajatlarni budjet hisobidan qoplab borish mexanizmi ishlab chiqilgan.
Har yili fundamental va amaliy tadqiqotlar bo‘yicha loyihalar tanlovi
o‘tkaziladi. Tanlov natijalariga ko‘ra buyurtmachi va bajaruvchilar orasida
korxonalar, tarmoqlar hatto dalatlararo shartnomalar rasmiylashtirilib,
keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda.
Kashfiyotga mualliflar ilmiy ahamiyati tahlili asosida yekspert
bahosi beriladi.
Kashfiyotning ilmiy ahamiyatini baholashda quyidagilar inobatga
olinadi:
1. Kashfiyot mohiyatini aniq ifoda etilishi;
2. Tadqiqot usuli va maqsadining aniqligi;
3. Kashfiyotga sifat jihatdan tavsifnoma (kashfiyot: fundamental
harakterga ega, amaliy harakterga va hokazo);
4. Ilmiy ishlanma (muammoni yyechish yuzasidan ilmiy va
ilmiy – uslubiy material, mavzu yuzasidan chop yetilgan ishlar, ilmiy –
uslubiy ishlanmalarning mavjudligi);
5. Qo‘yilayotgan muammoning yangilik darajasi (mualliflik bor
tadqiqot muammosini shakllantirganligi va ilmiy asoslab berganligi,
yechimda o‘ziga xos yondashuv, o‘rganilganlik darajasi va mualliflarning
o‘ziga xos yondashuvlarini tavsiya etilganligi).

Kichik innovatsion korxonalarni tashkil etishni boshqarish

Innovatsion faoliyat bilan shug‘ullanuvchi kichik korxonalarni
tashkil etish, odatda, bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi:
1. G‘oyaning yuzaga kelishi;
2. Ta’sischilarni tanlash;

3. Ilmiy tekshirish va tajriba konstruktorlik ishlari olib beruvchi
korxonani tashkil etish;
4. Korxona ishlayotgan ehtiyojni ta’minlash uchun bozorni
o‘rganish,;
5. Ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yilishini zaruriy omillarini
yyetkazib beruvchilarni tanlash;
6. Korxona ustav jamg‘armasini shakllantirish uchun zarur
bo‘lgan Moliyaviy manbaalarni aniqlash;
7. Ta’sis hujjatlarini tayyorlash va biznes reja ishlab chiqish;
8. Korxonani Davlat ro‘yxatidan o‘tkazish;
Mulk shakliga ko‘ra korxona ta’sischilari quyidagilar bo‘lishi
mumkin:
- davlat organlari va mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlari;
- jismoniy shaxslar, yakka tadbirkorlar;
- tijorat tashkilotlari;
- yuridik shaxslar;
- xorijiy fuqarolar va xorijiy firmalar;
- o‘rtoqlik uyushmalari;
- jamoatchilik fondlari;
Innovatsion sohadagi kichik korxonalarni tashkil etish 2 usulda
amalga oshiriladi:
- Yangi tashkil etish va korxonani qayta tashkil etish;
Innovatsion faoliyat bilan shug‘ullanuvchi kichik korxonalarni
tashkil etish O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va boshqa me’yoriy
hujjatlar asosida amalga oshiriladi.
Kichik innovatsion korxonalar ham o‘z faoliyatini tasdiqlangan
Nizom asosida amalga oshiradi.
Korxona ustavida quyidagilar ko‘rsatiladi:

- korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli;
- joylashgan o‘rni;
- faoliyat turi;
- ta’sischilar va jamiyat javobgarligi;
- jamoaning maqsadi va asosiy vazifalari;
- jamg‘arma fondi;
- korxona huquq va burchlari;
- korxonaning tashqi iqtisodiy faoliyati;
- korxona faoliyatining tugatilishi;
- xujjatlarni yurgizish, topshirish, saqlash va boshqalar;
Tashkil yetilgan kichik korxonalar tomonidan ko‘zlangan maqsad
ilmiy-texnik, ishlab chiqarish va tijorat faoliyatidan foyda olishdan
iboratdir.
Kichik innovatsion korxonaning asosiy faoliyat turi:
1. Ilmiy texnik mahsulotlar ishlab chiqarish;
2. Ilmiy izlanishlar olib borish;
3. Mamlakatimiz va xorijda ishlab chiqarilgan murakkab
texnika, texnologiyalarni ta’mirlash va modernizatsiya qilishga
ko‘maklashish;
4. Patentlardan foydalanish huquqini sotib olish;
5. Sanoat qurilmalarini yyetkazib berish, o‘rnatish, ta’mirlash
va ishga tushirishni ta’minlash;
6. O‘quv mashg‘ulotlari va madaniy tadbirlar tashkil etish;
7. Yelektron hisoblash vositalarini ishlab chiqarish, yaratish,
foydalanish va realizatsiya qilish borasida kompleks ishlarni bajarish va
boshqalar;
Zarur hollarda kichik innovatsion korxonalar faoliyati qonunda
belgilangan tartibda tugatiladi.

5. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan
tartibga solish zaruriyatining asoslari.
Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish jarayonida bozor iqtisodiy
jihatdan o`zining talab va taklif qonuniyatlari asosida ijtimoiy zaruriy
ishlab-chiqarish rivojini, tovar bahosini, uning sifatini, mahsulotlarning
iste`molbop xususiyatlarini belgilaydi, ilmiy-texnik taraqqiyotga turtki
beradi va shuning bilan birga keraksiz, samarasiz, raqobatga bardoshsiz
bo`lgan ishlab-chiqarishni chetga surib tashlaydi. Ana shu tariqa bozor
tadbirkorlar manfaatlariga ta`sir ko`rsatadi, bu sohada ishlab-chiqarishni va
tovarlar (ishlar, xizmatlar) sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Bozor
iqtisodiyotining rivojlantiruvchi mezoni bo`lgan raqobat tadbirkorlarning
ishlab-chiqarish xarajatlarini kamaytirishga va baholarni pasaytirishga
majbur etadi.
Biroq, har qanday jamiyatda uning iqtisodi qanday bozor modeliga
moslashtirilgan bo`lishidan qat`i nazar, uning iqtisodi va xususan
tadbirkorlik sohasida davlatning tutgan o`rni alohida ahamiyatga ega
bo`lib, tadbirkorlar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati
yuzaga kelishi tabiiy. Chunki bozor iqtisodi sharoitida tadbirkorlar
faoliyatini erkin rivojlanishini davlat-huquqiy mexanizmining yordamisiz
tasavvur etib bo`lmaydi.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish, unga ta`sir
ko`rsatish zaruriyatini jamiyat manfaatlarini muhofaza qilishning quyidagi
talablari bilan asoslash mumkin:
1. Iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotda ustuvor bo`lgan davlat va
jamiyat ehtiyojlarini ta`minlash;
2. Davlat budjetini shakllantirish;
3. Atrof-muhitni himoya qilish va tabiat resurslaridan oqilona
foydalanish;
4. Aholi bandligini ta`minlash va ishsizlikni oldini olish;
5. Mamlakat mudofaasi va xavfsizligini ta`minlash;

6. Tadbirkorlik faoliyatining erkinligini va raqobatni amalga
oshirish hamda monopoliyadan himoya qilish;
7. Tadbirkorlarning tashqi iqtisodiy faoliyatida huquq-tartibotni
saqlash, qonuniylikni ta`minlash;
8. Chet el investitsiyasi faoliyatining erkinligini kafolatlash.
Yuqorida keltirilgan davlat tomonidan hal etilishi lozim bo`lgan
vazifalar ro`yxatidan ko`rinib turibdiki, tadbirkorlik faoliyatini davlat
tomonidan tartibga solish zaruriyatining asoslari jamiyat ommaviy
manfaatlaridan kelib chiqadi. Aytish kerakki, bozor sharoitida xususiy
manfaatlar odil sudlov yo`li bilan, agarda qachon va qanday darajada
ommaviy (jamoat) manfaatlar bilan qo`shilib kelsa, mumkin qadar davlat
aralashuvi yo`li bilan himoya qilinadi. Tadbirkorlik faoliyatiga va xususan,
tadbirkor ishiga davlat aralashuvining chegarasi, boshqacha qilib aytganda,
tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish qamrovi jamiyat
uchun kerak bo`lgan yo`nalishda, iqtisodiy rivojlanishni inobatga olgan
holda bozor munosabatlarining muhim elementlarini saqlab qolish
zaruriyati bilan belgilanadi.
6. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan
tartibga solish turlarining tasnifi.
1. Tadbirkorlik sohasini tartibga solishda davlat faoliyati ko`p
qirrali bo`lib, bunda davlat (uning organlari) quyidagi darajalarda harakat
qiladi:
- butun jamiyat (mamlakat) manfaatlari vakili sifatida
O`zbekiston Respublikasi hududi miqyosida;
- Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent
shahar aholisi manfaatlarining vakili sifatida mazkur hududlar miqyosida;
- tumanlar va shaharlar aholisi manfaatlarining vakili
sifatida mazkur hududlar miqyosida.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq yuqorida
ko`rsatib o`tilgan barcha ma`muriy-xududiy tuzilmalar O`zbekiston
Respublikasining subyektlari hisoblanib, mamlakatimizda tadbirkorlik
faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishda o`zlarining qonunda
belgilangan vakolatlari doirasiga harakat qiladilar.

2. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning
ahamiyati va yuzaga kelish asoslariga ko`ra, tartibga solishni ikki turga:
umumiy va alohida turlarga bo`lish mumkin. Umumiy tartibga solishda
davlat va uning organlari halq nomidan va jamiyat manfaatlari uchun
tadbirkorlik faoliyatiga ta`sir ko`rsatsa, uning alohida turida davlat (uning
organlari) ma`muriy-hududiy tuzilma doirasida uning o`ziga xos
xususiyatlarini e`tiborga olgan holda aholi manfaatlari uchun tadbirkorlik
faoliyatini tartibga soladi. Bunda har doim alohida tartibga solish
tadbirkorlik faoliyati umumiy tartibga solish yo`nalishidan chiqib
ketmasligi kerak. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga
solishni bunday turlarga ajratishga sabab shuki, bu sohada davlat faoliyati
ma`lum darajada alohidalashtirilgan bo`lib, umumiydan tashqari, hududiy
tusdagi huquqiy hujjatlar ham harakatda bo`ladi. Umumiy tartibga solish
tadbirkorlik faoliyatining turli tomonlarini butun mamlakat miqyosida
birdek qamrab oladi va barcha uchun umummajburiy ahamiyat kasb etadi.
Masalan, tadbirkorlar faoliyatining erkinligi «Tadbirkorlik faoliyatini
erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonun, tadbirkorlarni soliqqa tortish
masalasi esa soliq, tannarxni shakllantirish tartibi to`g`risidagi qonunlar
bilan hal qilinadi.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning alohida
turida, masalan mahalliy davlat hokimiyati organlari tadbirkorlik faoliyati
subyektlari uchun mahalliy soliqlar va yig`imlar bo`yicha imtiyozlar
berishi yoki tadbirkorlar uchun qo`shimcha kafolatlar belgilashi mumkin.
3. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning
mazmuniga ko`ra, uni quyidagi turlarga ajratish mumkin:
a) tadbirkorlik faoliyati subyektlarini tashkil qilish va tugatish;
b) rejalashtirish;
v) tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish va
nazorat qilish.
Rejalashtirish tadbirkorlik faoliyatiga davlat tomonidan ta`sir
etishning shakli sifatida O`zbekiston Respublikasi hududida tadbirkorlik
faoliyatini mamlakat kompleks iqtisodiy rivojlanishi yo`nalishida amalga
oshirilishini ta`minlaydi. Rejalashtirilgan faoliyat mamlakat miqyosidagi

muhim iqtisodiy vazifalarni hal etish uchun mo`ljallanib, viloyat, tuman va
boshqa ma`muriy-hududiy bo`linmalar yoki ayrim tarmoq, soha
tadbirkorlariga yo`naltiriladi. Bundan maqsad mamlakat va halq
manfaatlarining ustunligini ta`minlashdan, tadbirkorlik faoliyatining
erkinligini kafolatlash va rag`batlantirish asosida jamiyat farovonligi
uchun xizmat qilishdan iborat.
Rejalashtirilgan faoliyat ko`rsatkichlariga erishishda davlat iqtisodiy
choralaridan, xususan, moliyalashtirish, subvensiya, kredit, soliq
imtiyozlarini berish kabilardan foydalanadi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat
tomonidan rejalashtirish asosida davlat ehtiyojlari uchun tovar va
mahsulotlar sotib olish davlat budjeti va davlat ehtiyojini qondirish uchun
mo`ljallangan boshqa hil mablag`lar hisobidan qoplanadi.
Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish xo`jalik
faoliyatini yuritishga yo`l qo`ymaslik, uni o`zgartirish yoki bekor qilish,
yoki aksincha ushbu faoliyatni muvofiq holatini qo`llab-quvvatlash
maqsadida tadbirkorlik faoliyati subyekti (subyektlari)ga nisbatan davlat
tomonidan ta`sir etishdan iborat.
Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini yuritishga yo`l qo`ymaslik
(taqiqlash) atrof-muhitni, tabiatni muhofaza qilish tartibida uchrashi
mumkin. Masalan, ekologiya zarar yetkazishi mumkin bo`lgan obyektlar
qurilishini davlat qonun yo`li bilan ta`qiqlaydi. Xo`jalik yuritish faoliyatini
o`zgartirish atrof-muhitga, tabiatga zararli faoliyat turini cheklash yoki uni
butunlay to`xtatish haqida qaror qabul qilish natijasida sodir bo`ladi.
Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish masalani
bevosita (direktiv) yechish (ta`qiqlash, ruxsat etish) va bilvosita, ya`ni
iqtisodiy rag`batlantirish yordamida hal qilish yo`llari bilan amalga
oshiriladi.
Xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish imkoniyatlari faqat
qonunga tayanmog`i lozim. Aytish kerakki, bunday normalar (qoidalar) bir
qancha normativ aktlardan joy olgan. Masalan, tadbirkorlarning xo`jalik
yuritish faoliyati haqidagi asosiy qoidalar O`zbekiston Respublikasi
«Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunda
nazarda tutilgan bo`lsa, uning ayrim sohalari va jihatlari tegishli
qonunlarda, jumladan, «Investitsiyalar to`g`risida»gi, «Atrof-muhitni

muhofaza qilish to`g`risida»gi, «Tabiatdan foydalanish to`g`risidagi»gi,
«Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi va boshqa qator
qonun hujjatlarida belgilanadi.
Xo`jalik yuritish faoliyatining nazorati deganda, davlat organlari
uchun tadbirkorning xo`jalik (ish) holatini kuzatish va belgilangan tartibda
tekshirish, qonunda nazarda tutilgan hollarda tegishli choralar qo`llash
bo`yicha qonuniy imkoniyatlari tushuniladi.
«Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi,
«Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish
to`g`risida»gi Qonunlarda tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun nazorat
qilinuvchi sohalar va nazorat qilish tartibi: buxgalteriya va statistika
hisoboti yuritish, soliqqa tortish uchun zarur bo`lgan axborotlar berish,
tekshirish asoslari va boshqa munosabatlarni tartibga soluvchi normalar
belgilangan.
Qonun hujjatlarida tadbirkorlik faoliyatining ayrim subyektlari
uchun xo`jalik yuritish faoliyatining maxsus nazorat qilinuvchi sohalari
nazarda tutilishi mumkin. Masalan, «Tabiiy monopoliyalar to`g`risida»gi
(№ 815-1), «O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish
to`g`risida»gi (№ 543-1), «Atmosfera havosini muhofaza qilish
to`g`risida»gi (№ 353-1) Qonunlarda maxsus nazorat qilish belgilangan 3
.
Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini litsenziyalash .
Litsenziyalash mazmun-mohiyati bilan davlat xavfsizligi va
mamlakat mudofaasini ta`minlash, fuqarolar salomatligi va ma`naviyati,
ularning qonuniy manfaatlari hamda haq-huquqlarini himoya qilish sari
yo`naltirilgan bo`lib, tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan nazorat
qilishning bir turi hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish
uchun litsenziyalash talab qilinadigan faoliyat turlari belgilanganki, ular
jumlasiga amalga oshirilishi fuqarolarning huquqlari va qonuniy
3
O'zbekiston Respublikasi qonunlaridan olingan

manfaatlariga, sog`lig`iga, jamoat xavfsizligiga zarar yetkazishi mumkin
bo`lgan hamda tartibga solib turilishi litsenziyalashdan tashqari usullar
bilan amalga oshirilishi mumkin bo`lmagan faoliyat turlari kiradi.
Litsenziyalash talab qilinadigan faoliyat turlari qonun bilan belgilanadi.
Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash bilan bog`liq
munosabatlar O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 49-
moddasi, O`zbekiston Respublikasi «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining
kafolatlari to`g`risida»gi Qonunning 13-moddasi, O`zbekiston
Respublikasi «Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash to`g`risida» 4
gi
Qonuni keyingi o`rinlarda Qonun deb yuritiladi va boshqa qonun hujjatlari
hamda faoliyatning aniq turlari litsenziyash tartibi to`g`risidagi Nizomlar
bilan tartibga solinadi. Bundan tashqari, tadbirkorlik faoliyatining ayrim
turlarini litsenziyalash tartibi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Litsenziyalash sohasini
litsenziyalovchi organlar amalga oshiradi.
Qonunga ko`ra, litsenziyalash deganda, litsenziya berish
to`g`risidagi arizani topshirish va ko`rib chiqish, litsenziyani qayta
rasmiylashtirish, litsenziyaning amal qilishini to`xtatib turish, tugatish va
bekor qilish jarayoni bilan bog`liq tadbirlar kompleksi tushuniladi.
Qonun hujjatlariga muvofiq litsenziyalashni amalga oshiruvchi
maxsus vakolatli organlar – litsenziyalovchi organlarga qonun ularning
faoliyati bilan bevosita bog`liq bo`lgan qator vakolatlarini belgilab beradi.
Masalan, litsenziya talablari va shartlariga litsensiatorlar qat`iy rioya
etishini nazorat qilish, litsenziyalarni qayta rasmiylashtirish, ularning amal
qilishini to`xtatib turish va qayta tiklash, litsenziyalarning amal qilishini
tugatish yoki bekor qilish va boshqalar. Shu bilan birga litsenziyalovchi
organlarning shu organlar litsenziyalaydigan faoliyat turlari bilan
shug`ullanayotgan korxonalar, tashkilotlar va muassasalar tuzishi yoki ular
faoliyatida muassislar sifatida ishtirok etishi taqiqlanadi. Litsenziyalovchi
organlarni va litsenziyalash tartibini belgilash, O`zbekiston Respublikasi
hududida litsenziyalar reyestrini yuritish tartibini belgilash,
litsenziyalovchi organlarning qonun hujjatlariga rioya etgan holda ish
yuritishni nazorat qilish hamda litsenziyalashning ayrim turlarini amalga
oshirish O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi vakolatlari
4
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksidan

doirasiga kiradi. Bundan tashqari, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi yuridik shaxs tashkil etmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan
shug`ullanayotgan jismoniy shaxslar (yakka tartibdagi tadbirkorlar)
faoliyatning litsenziyalayotgan ayrim turlarini amalga oshirishini ta`qiqlab
qo`yish huquqiga ega.
Qonunning 3-moddasi 1-qismi 1-bandida keltirilgan ta`rifga ko`ra,
litsenziyalovchi organ tomonidan yuridik yoki jismoniy shaxsga berilgan,
litsenziya talablari va shartlariga so`zsiz rioya etilgani holda faoliyatning
litsenziyalanayotgan turini amalga oshirish uchun ruxsatnoma (huquq)
litsenziya bo`lib hisoblanadi.
Litsenziyalarni ikki turga ajratish mumkin: namunaviy (oddiy) va
yakka tartibdagi (maxsus) litsenziyalar. Cheklanmagan doiradagi yuridik
va jismoniy shaxslarga beriladigan litsenziyalar namunaviy litsenziyalar
turiga kiradi. Yuridik va jismoniy shaxslarga alohida talablar va shartlar
asosida beriladigan, litsenziatlarga faoliyatning mazkur turini amalga
oshirishda mutlaq huquqlar beruvchi, miqdoriy cheklangan litsenziyalar
yakka tartibdagi litsenziyalar hisoblanadi. Aytish kerakki, yakka tartibdagi
litsenziyalarni berish O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilangan tartib va qoidalar asosida tanlov (tender) o`tkazish
yo`li bilan amalga oshiriladi.
Litsenziya har bir litsenziyalanadigan faoliyat turi yoki uning bir
qismi (qismlari) uchun alohida berilishi mumkin. Litsenziyadan faqat
litsenziyani olgan yuridik yoki jismoniy shaxsgina foydalanadi.
Litsenziyani yoki unga doir huquqlarini litsenziat boshqa shaxslarga
berishi taqiqlanadi. Agar litsenziyada boshqacha hol ko`zda tutilgan
bo`lmasa, u O`zbekiston Respublikasi hududi bo`yicha amalda bo`ladi.
Litsenziya odatda litsenziya da`vogarning arizasida so`ralgan
muddatga beriladi va amal qilish muddati cheklanmaydi. Qonun
hujjatlarida litsenziyaning amal qilish muddati cheklanishi mumkin, lekin
bu muddat besh yildan kam bo`lmasligi kerak. Ayrim hollarda litsenziya
da`vogarning xohishiga yoki O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi ko`rsatmasiga ko`ra bu muddat kamaytirilishi mumkin. Aytish
lozimki, Qonunda litsenziyaning amal qilish muddati tugaganda, litsenziat
litsenziyalovchi organga muddat tugashidan kamida ikki oy oldin ariza

bilan murojaat qilishi va umumiy tartibda litsenziyaning amal qilish
muddatini uzaytirish tartibi nazarda tutilgan.
Qonun hujjatlarida, shuningdek faoliyatning ayrim turlarini
litsenziyalash to`g`risidagi Nizomlarda faoliyatning litsenziyalanayotgan
turini amalga oshirayotganda litsenziat tomonidan bajarilishi majburiy
bo`lgan litsenziya talablari va shartlari belgilanganki, ular litsenziatning
qonunga rioya etishi shartligi, litsenziya da`vogarlariga qo`yiladigan
maxsus bilim va tegishli malakaga ega bo`lishi lozimligi, foydalaniladigan
moddiy-texnika bazasi, asbob-uskunalar, texnik vositalar va boshqalar
talabga javob berishi zarurligi to`g`risidagi normalarni o`z ichiga oladi
Litsenziat, ya`ni, faoliyatning litsenziyalanadigan turini amalga
oshirish litsenziyasi bo`lgan yuridik yoki jismoniy shaxs bo`lish uchun
litsenziya da`vogari litsenziyalovchi organga quyidagi hujjatlarni taqdim
etishi kerak:
1) litsenziya berish haqidagi ariza;
2) yuridik shaxslar uchun – davlat ro`yxatidan o`tkazilganligi
to`g`risidagi guvohnomaning notarial tasdiqlangan nusxasi; jismoniy
shaxslar uchun – yakka tartibdagi tadbirkor sifatida davlat ro`yxatidan
o`tkazilganligi to`g`risidagi guvohnomaning notarial tasdiqlangan nusxasi;
3) arizani ko`rib chiqish uchun litsenziya da`vogari tomonidan
yig`im to`langanligini tasdiqlovchi hujjat;
4) faoliyatning ayrim turiga litsenziya olish uchun qo`yiladigan
talablar va shartlarni litsenziya da`vogari bajarishga qodir ekanligini
tasdiqlovchi hamda qonun hujjatlarida belgilab qo`yiladigan boshqa
hujjatlar.
Litsenziyalovchi organ hisob varag`iga litsenziya da`vogarining
arizasini ko`rib chiqqanligi uchun yig`im undiriladi. Yig`im miqdori har
bir litsenziyalanadigan faoliyat turi bo`yicha O`zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Bunda yig`imning eng ko`p
miqdori eng kam oylik ish haqining besh barobaridan oshib ketmasligi
kerak.
Litsenziyalovchi organ litsenziya da`vogarining arizasini qabul qilib
olingan kundan e`tiboran o`ttiz kundan oshmagan muddat ichida
namunaviy litsenziya berish yoki berishni rad etish to`g`risida qaror qabul

qilishi va tegishli qaror qabul qilinganligi haqida litsenziya da`vogarini uch
kun ichida xabardor qilishi shart. Litsenziya berish to`g`risida yozma
shakldagi xabarnomani olgandan keyin litsenziya da`vogari uch oy muddat
ichida davlat bojini to`lab, litsenziya shartnomasini imzolagan taqdirdagina
litsenziyani olishi mumkin bo`ladi. Litsenziya shartnomasi litsenziyalovchi
organ va litsenziatning o`zaro huquqlari va majburiyatlarini belgilovchi
hujjat sifatida alohida o`rin tutadi. Shartnoma ikki nushada yozma shaklda
tuziladi. Agar ushbu muddat ichida litsenziat litsenziya uchun davlat bojini
to`lamasa yoxud davlat boji to`langanligini tasdiqlovchi hujjatni taqdim
etmasa yoki litsenziya shartnomasini imzolamagan bo`lsa, litsenziyalovchi
organ mazkur litsenziyani bekor qilishga haqli.
Litsenziya berishni rad etish haqidagi xabarnoma yozma shaklda rad
etish sabablari, ularni bartaraf etish va hujjatlarni takroran ko`rib chiqish
uchun mumkin bo`lgan muddat ko`rsatilgan holda litsenziya da`vogariga
yuboriladi. Litsenziya da`vogari tomonidan hujjatlar qaytadan taqdim
qilingan taqdirda, litsenziyalovchi organ arizani avvalgi to`langan yig`im
hisobidan o`n kun muddat ichida ko`rib chiqadi. Litsenziya berishni rad
etish haqidagi xabarnomada ko`rsatilgan muddat o`tgach, qaytadan
berilgan ariza yangitdan berilgan ariza deb hisoblanadi va uni ko`rib
chiqish uchun qaytadan yig`im undiriladi.
Litsenziya berishni rad etishga Qonunning 17-moddasida sanab
o`tilgan asoslar mavjud bo`lgandagina yo`l qo`yiladi. Boshqa asoslarga
ko`ra, litsenziya berishni rad etish mumkin emas. Aks holda, litsenziya
da`vogari litsenziyalovchi organning litsenziya berishni asossiz rad
etilganligi va noqonuniy xatti-harakatlari ustidan shikoyat qilishga haqli.
Litsenziyalarni rasmiylashtirish O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilangan litsenziyalar blankalarining namunalari
va ularni tayyorlash tartibi asosida amalga oshiriladi. Litsenziyalar qat`i
hisobot hujjati hisoblangan, hisobga olish seriyasiga, tartib raqamiga va
himoyalanganlik darajasiga ega bo`lgan blankalardaa rasmiylashtiriladi.
Yuridik shaxs bo`lmish litsenziat qayta tuzilgan, uning nomi yoki manzili
o`zgargan taqdirda, shuningdek, jismoniy shaxs bo`lmish litsenziat
familiyasi, ismi, otasini ismi yoki turar joyi o`zgargan taqdirda,
litsenziyani qayta rasmiylashtirilmaguncha litsenziat unda ko`rsatilgan
faoliyat turi bilan shug`ullanishga haqli emas. Litsenziyalovchi organ

litsenziatdan litsenziyani qayta rasmiylashtirish to`g`risidagi arizani qabul
qilib olgan kundan e`tiboran besh kun ichida litsenziyalar reyestriga
tegishli o`zgartirishlar kiritib, yangi litsenziya berishi lozim.
Faoliyatning aniq turlari uchun litsenziyalar reyestri litsenziyalovchi
organlar tomonidan olib boriladi. Ularda quyidagilar qayd qilinadi:
- litsenziatlar to`g`risida ma`lumotlar;
- litsenziyani berishga mas`ul litsenziyalovchi organ haqida
ma`lumotlar;
- amalga oshirish uchun litsenziya berilgan faoliyat turlari;
- litsenziyaning tartib raqami va berish sanasi;
- litsenziyaning amal qilish muddati;
- litsenziyaning reyestrda qayd etilganligi to`g`risida ma`lumot,
litsenziya faoliyatini to`xtatish va qayta rasmiylashtirish uchun asos hamda
amalga oshirilgan sana;
- litsenziyani bekor qilish uchun asoslar va sana;
- boshqa ma`lumotlar.
Qonunda litsenziyaning amal qilishini to`xtatish yoki amal qilishini
tugatish litsenziyaning mavjudligini tasdiqlovchi hujjatni qayta
rasmiylashtirish tartibi va asoslari nazarda tutilgan.
Litsenziyalovchi organlar quyidagi holatlarda litsenziyaning amal
qilishini to`xtatib turish huquqiga egadirlar:
- litsenziat litsenziya shartnomasida nazarda tutilgan litsenziya
talablari va shartlarini buzganligi aniqlanganda;
- litsenziyalovchi organlarning litsenziat zimmasiga aniqlangan
qoidabuzarliklarni bartaraf etish majburiyatini yuklovchi qarorlari
litsenziat tomonidan bajarilmaganda;
- litsenziyani qayta rasmiylashtirish uchun zarur bo`lgan muddat
davomida.
Litsenziyalovchi organ litsenziyaning amal qilishini to`xtatib turish
haqida chiqargan qarorida bunday holatni bartaraf etish uchun muddat
belgilashi shart bo`lib, ko`rsatilgan muddat olti oydan oshib ketmasligi

lozim. Litsenziyaning amal qilishini to`xtatib turishga olib kelgan holatlar
bartaraf etilishi bilan litsenziyalovchi organ o`n kun muddat ichida
litsenziyaning amal qilishini tiklash to`g`risida qaror qabul qilishi shart.
Litsenziyaning amal qilishini tugatish quyidagi hollarda amalga
oshiriladi:
- litsenziat ariza bilan murojaat qilganda;
- yuridik shaxs tugatilganda;
- yakka tartibdagi tadbirkorlik guvohnomasining amal qilishi
tugatilganda;
- yakka tartibdagi tadbirkorning muomala layoqati cheklanganda
yoki muomalaga layoqatsiz deb topilganda;
- litsenziat litsenziya talablari va shartlarini muntazam ravishda yoki
bir marta ko`pol ravishda buzganda;
- litsenziat litsenziyaning amal qilishini to`xtatib turgan holatlarni
ko`rsatilgan muddatda bartaraf etmaganda;
- litsenziyalovchi organning litsenziya berish to`g`risidagi qarorining
qonunga hilofligi aniqlanganda;
- litsenziyaning amal qilish muddati tugaganda.
Litsenziyaning amal qilishini tugatish sud qaroriga binoan ham
amalga oshirilishi mumkin.
Litsenziat litsenziyalovchi organning litsenziyaning amal qilishini
to`xtatib turish yoki tugatish to`g`risidagi qarori ustidan sudga shikoyat
qilishga haqli. Agar sud mazkur qaror yuzasidan chiqarilgan qarorni
asossiz deb topsa, litsenziyalovchi organ litsenziatga yetkazilgan zarar
miqdorida javob beradi.
Ma`muriy tartibda litsenziyani quyidagi hollarda bekor qilish
mumkin:
- litsenziya berish haqida qaror qabul qilingan kundan e`tiboran
uch oy mobaynida litsenziat tomonidan davlat boji to`lanmagan yoki
litsenziya shartnomasi imzolanmaganda;
- litsenziat litsenziyani bekor qilish to`g`risida ariza berganida;

- litsenziya sohta hujjatlardan foydalanilgan holda olinganligi
fakti aniqlanganda.
Bundan tashqari, litsenziya sud tartibida ham bekor qilinadi:
- litsenziya olish uchun taqdim etilgan hujjatlarda noaniq va
yanglish ma`lumotlar qayd etilganda;
- litsenziat litsenziya talablari va shartlarini bir martadan ortiq
yoki ko`pol ravishda buzgan taqdirda;
- litsenziya berish haqida qarorning noqonuniyligi fosh etilgan
sharoitda.
Litsenziyalovchi organ yoki davlat hokimiyati organi o`z vakolati
doirasida ariza bilan sudga murojaat qilishi mumkin. Sudga murojaat
qilgan vaqtdan boshlab litsenziyalovchi organ litsenziyaning amal qilishini
to`xtatish huquqiga ega.
Litsenziyalash shart bo`lgan faoliyat turini litsenziyasiz yoki
litsenziya shartlariga zid holda amalga oshirish huquqbuzarlik hisoblanadi.
Agar bu faoliyat fuqarolarga, tashkilotlarga yoki davlatga yirik hajmda
moddiy zarar yetkazsa, jinoyat sanalib O`zbekiston Respublikasi Jinoyat
kodeksining 190-moddasi bilan jinoiy ish qo`zg`atilishiga asos bo`ladi.

Xulosa
Korxonalar faoliyatini litsenziyalash tizimi mamlakat iqtisodiyoti va
jamiyat xavfsizligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Bu tizim orqali
davlat muayyan faoliyat turlarini nazorat ostida ushlab turadi, tadbirkorlik
subyektlarining qonuniy asosda ishlashini ta'minlaydi va iste’molchilar
huquqlarini himoya qiladi. Shuningdek, litsenziyalash jarayoni biznes
muhitini tartibga solish, iqtisodiy barqarorlikni saqlash va o‘zaro raqobatni
sog‘lom yo‘nalishga yo‘naltirishga yordam beradi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasida litsenziyalash
jarayonida qator islohotlar amalga oshirildi, jumladan, raqamlashtirish
jarayonining kuchayishi tufayli litsenziya olish va yangilash jarayonlari
yanada qulay va tezkor amalga oshirilib, ortiqcha byurokratik to‘siqlar
kamaytirildi. Shu bilan birga, tadbirkorlikni yanada rag‘batlantirish
maqsadida ayrim faoliyat turlariga litsenziya olish majburiyati bekor
qilinib, ularga oddiy ro‘yxatdan o‘tish tartibi joriy qilindi. Bu kabi
o‘zgarishlar tadbirkorlar uchun faoliyat yuritish sharoitlarini yaxshilashga,
investitsion jozibadorlikni oshirishga va iqtisodiyotni diversifikatsiya
qilishga xizmat qilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, korxonalar faoliyatini litsenziyalash — bu
nafaqat nazorat mexanizmi, balki davlat va tadbirkorlik subyektlari
o‘rtasida ishonchli hamkorlikni yo‘lga qo‘yish vositasi hamdir. Bu
tizimning samaradorligi mamlakat iqtisodiy o‘sishi va aholining xavfsizligi
bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, yuksak natijalarga erishish uchun
litsenziyalash jarayonini soddalashtirish va shaffoflikni ta’minlash dolzarb
vazifalardan biri bo‘lib qoladi. Shu bois, davlat tomonidan kelgusida
litsenziyalash tartibini yanada soddalashtirish, ortiqcha cheklovlarni olib
tashlash va zamonaviy talablar asosida yangilash orqali korxonalar
faoliyatiga ko‘proq imkoniyatlar yaratish istiqboldagi muhim
yo‘nalishlardan biri sanaladi.

Adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi (2000–2005)
2. Akramovich N.A. The priority of using innovative technologies in the
agricultural education system // Journal of Academic Research and Trends in
Educational Sciences. – 2022. – Т . 1. – №. 10. – С. 185–191.
3. Хакимов О.М., Курбанов З.Х., Мухаммедов Ф. Реализация возможностей
получения легких наполнvелей на основе меньше пластиковых почв в
нашей республике // Science and Education . – 2021. – Т. 2. – №. 5. – С. 176–
181.
4. Мухтаров Б. А., Ортиков Ё. Ю. Культурное и экономKеское развvие
туризма в Узбекистане // Молодой ученый. – 2016. – №. 14. – С . 375–378.
5. Rashidov U., Rashidov A. Assessment of Costs For the Quality of Logistics
Activities // International journal of business diplomacy and economy. – 2022. – Т .
1. – №. 3. – С. 39–43.
6. Ҳосилмуродов И., Султоналиева Г. Тафаккур услубooг фалсафий-
методологик таҳлили // Zamonaviy innovatsion tadqiqotlarning dolzarb
muammolari va rivojlanish tendensiyalari: yechimlar va istiqbollar. – 2022. –
Т . 1. – №. 1. – С . 549–551.
7. Nodira T. Innovative management in the development of the higher education
system // Journal of Academic Research and Trends in Educational Sciences.
– 2022. – Т . 1. – №. 10. – С . 346–351.
8. Ali o‘g‘li A.O. Statistical study of direct maintenance of small business
activities in the regions // EPRA International Journal of Economic and Business
Review (JEBR). – 2022. – Т . 10. – №. 6. – С. 30–33.
9. Норбеков Х., & Туйчиева Н. (2022). Формирование конкурентных
преимуществ компани. Zamonaviy Innovatsion Tadqiqotlarning Dolzarb
Muammolari Va Rivojlanish Tendensiyalari: Yechimlar Va Istiqbollar, 1(1), 589–
592. Retrieved from
10. https :// lex . uz
11. https :// kun . uz

Sotib olish