Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 636.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 19 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

7 Sotish

Korxonalarda axborot texnologiyalari va ularni samarali boshqarish

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Mavzu: Korxonalarda axborot texnologiyalari va ularni samarali boshqarish Reja Kirish 1.Korxonalarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ahamiyati va huquqiy asoslari 2.Axborot xavfsizligining tashkiliy ta’minoti va samarali boshqarish xususiyatlari 3.Elektron axborot muhitida bilim olish tizimining о ‘rni va funksiyalari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Bugungi kunda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari hayotimizning deyarli barcha jihatlariga sezilarli darajada ta'sir ko‘rsatmoqda. A х borot-kommunikatsiya te х nologiyalari bir necha turlarga bo‘linadi: Ma`lumotlarga ishlov beruvchi a х borot te х nologiyalari. Ular ma`lum aniq algoritmlar bo‘yicha boshlang`ich ma`lumotlarga ishlov beruvchi masalalarni yechishga mo‘ljallangan. Masalan, har bir tashkilotda o‘zining х odimlari haqidagi a х borotga ishlov beruvchi. Boshqarishning a х borot te х nologiyalari. Ularning maqsadi ish faoliyati qaror qabul qilish bilan bog`liq bo‘lgan insonlarning a х borotga bo‘lgan talabini qondirishdan iborat. Masalan, boshqarishning a х borot tizimlari tashkilotning o‘tmishi, hozirgi holati va kelajagi haqidagi a х borotni beruvchi. Tashkilot a х borot te х nologiyasi. Avtomatlashtirilgan tashkilot zamonaviy a х borot te х nologiyalari bu - tashkilot ichidagi va tashqi muhit bilan kommunikatsion jarayonlarni kompyuter tarmoqlari va a х borotlar bilan ishlovchi boshqa zamonaviy vositalar asosida tashkil etish va qo‘llab-quvvatlashdan iborat. Buning uchun ma х sus dasturiy vositalar ham ishlab chiqilgan. Ulardan biri Microsoft Office dasturlar majmuasidir. Uning tarkibiga matn muharriri, elektron jadval, taqdimot muharriri, ma`lumotlar omborini boshqarish tizimlari kiradi. Hozirgi paytdagi kompyuterlar uchun ko‘plab dasturiy vositalar mavjudki, ular barcha turdagi a х borot te х nologiyalarini ta`minlay oladi. Ma`lumotlar ombori. Har qanday a х borot te х nologiyasining majburiy elementi ma`lumotlar omboridir (MO). Avtomatlashtirilgan tashkilotda MO firmaning ishlab chiqarish tizimi haqidagi barcha ma`lumotlarni o‘zida saqlaydi. Elektron pochta (E-mail) - kompyuterlardan tarmoqda foydalanishga asoslangan bo‘lib, hamkorlarga ma`lumotlar jo‘natish yoki ulardan ma`lumot olish imkoniyatini yaratadi. Audiopochta - bu ma`lumotlarni klaviatura yordamida emas, balki tovush orqali uzatuvchi elektron pochtadir. A х borot te х nologiyalari faqat fan va te х nika hodisasi bo‘lmasdan, iqtisodiy rivojlanishning muhim omiliga aylanmoqda. A х borot bilan qamrab olinmagan biror muhim х o‘jalik sohaga (masalan, ta`lim, ishlab chiqarish, transport, kredit-moliya, savdo, qishloq х o‘jalik) misol keltirish qiyinmas. Ayni paytda kompyuterlar va aloqa vositalari asosida a х borotni to‘plash, saqlash va taqdim etishning zamonaviy usullari, yangi a х borot te х nologiyalari va х izmatlarni sotish (tarqatish) maqsadlarida ishlab chiqarish mustaqil tarmoq sifatida shakllandi va ajralib chiqdi. Shunday qilib, х alq х o‘jaligini a х borotlashtirish kelgusiga a х borot te х nologiyasining inqilobiga o‘tish demakdir. 1.Korxonalarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ahamiyati va huquqiy asoslari O’zbekiston mustaqillikka erishganidan boshlab ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanib, xalqaro integrasiga qo’shilmoqda. Jami timizning turli sohalarida rivojlanish ketayotganligi uchun axborotlar almashuvi masalasi tug’ildi. Insoniyat ishlab chiqarish jarayonida tartibsiz mexanik operasiyalardan tartibli boshqaruv operasiyalari tomon jadal xarakatlanmoqda. Elektron ofislar har xil axborotlashtirish vositalari bilan ta'minlangan. Insonning ish joyi o’zgarmoqda. Ma'lumotlarning elektron shakli xayotning barcha jabxalarida inson faoliyati xarakterini o’zgartirmoqda. Axborot texnologisi va uning apparat dasturiy ta'minotining rivojlanishi, ofisda ish o’rinlarining evolusion va informasion to’yinishiga sharoit eratadi. Korxona tomonidan yo’qotilgan axborot - bu natija va boshqaruvning yoqotilganidir. Shuning uchun axborot tizimlari qurilishida qo’yiladigan strategik maqsad, korxona erisha oladigan oqimlarining barchasini jamlashga sharoit yaratish, ofisda avtomatlashgan ish joyini integrasi qilishga kerak bo’lgan axborot oqimlari: nutq, tasvir, matn, ma'lumotlarni olishdir. Kommunikatsiya - bu axborot almashishdir. Ana shu axborot negizida rahbar ma'lumotlar olib, samarali qarorlar qabul qiladi va ishchi xodimlarga etkazadi 1 . 1 Xamdamov O’. R. - Aholini zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan yaqindan tanishtirish va targ‘ibot qilish uchun instruktor o‘qituvchilarni tayyorlash va o‘qitishga mo‘ljallangan o‘quv-uslubiy majmuasi. Toshkent 2012 yil - 19 bet. Kommunikatsi jarayonida kuniga hamma qatnashadi, ammo uning samaradorligi hammada har - xil bo’ladi. Insonlar o’zaro muloq’otda bo’lar ekan, ularning vazifalarini hal etishga harakat qilishadi Korxonada kommunikatsiya jarayoni 1- rasmda misol qilib ko’rsatilgan. 1 - Rasm. Korxonada kommunikatsiya jarayoni. 2 1-Rasmda korxonadagi kommunikatsion jarayon ko’rsatilgan. Bunda, mijoz so’rovi internet tarmog’i orqali serverga yo’naltiriladi, unda rahbar so’rovni ishchi uni islab chiqib yana rahbarga qaytaradi, rahbar esa serverga, server esa mijozga qaytaradi.Bu jarayon dasturlar orqali bajariladi va dasturlar ish uslubga qarab ishlatiladi. Internet bu yagona standart asosida faoliyat ko’rsatuvchi jahon global kompyuter tarmog’idir. Uning nomi ikki xil talqin qilinadi, ya’ni “International Network” — xalqaro tarmoq va “Interconnected networks” “tarmoqlararo” degan ma’noni anglatadi. U mahalliy (lokal) kompyuter tarmoqlarni birlashtiruvchi axborot tizimi bo’lib, o’zining alohida axborot maydoniga ega bo’lgan virtual to’plamdan tashkil topadi. Internet tushunchasi 1994 yildan boshlab, Internetda Web texnologiyalari 2 Xamdamov O’. R. - Aholini zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan yaqindan tanishtirish va targ‘ibot qilish uchun instruktor o‘qituvchilarni tayyorlash va o‘qitishga mo‘ljallangan o‘quv-uslubiy majmuasi. Toshkent 2012 yil - 20 bet. muvaffaqiyatli sinovlardan o’tib so’ng paydo bo’ldi. Zero, internet texnologiyalari esa 1968 yil AQSH universitetlari orqali ixtiro qilingan. Internet tizimining hozirgi kundagi ko’rinishi 2 – rasmda ko’rsatilgan. 2 - Rasm. Internet tizimi. 3 2-Rasmda Internet tizimi ko’rsatilgan. Bunda, internet tarmogi “Web Server” orqali mijozlarni bir-biriga ulidi va unga ulangan barcha kompyuterlarning o’zaro ma’lumotlar almashish imkoniyatini yaratib beradi. Internet tarmog’ining har bir mijozi o’zining shaxsiy kompyuteri orqali boshqa shahar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Bu esa axborot alamasish tiziminining tezligini ko’rsatadi. Masalan, Vashingtondagi Kongress kutubxonasi katalogini ko’rib chiqish, N’yu- Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi ko’rgazmasiga qo’yilgan suratlar bilan tanishish, xalqaro anjumanlarda ishtirok etish, bank muomalalarini amalga oshirishi va hatto boshqa mamlakatlarda istiqomat qiluvchi Internet tarmog’i mijozlari bilan shaxmat o’ynash mumkin. 3 Xamdamov O’. R. - Aholini zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan yaqindan tanishtirish va targ‘ibot qilish uchun instruktor o‘qituvchilarni tayyorlash va o‘qitishga mo‘ljallangan o‘quv-uslubiy majmuasi. Toshkent 2012 yil - 14 bet. “Web Server” tizimi hozirgi kunda ko’rinishi 3 – rasmda ko’rsatilgan. 3 - Rasm. “Web Server” tizimi. 4 3 –rasmda “Web server” bir qancha kompyuterlar bir tarmoqqa birlashtirib. Ularning o’zaro aloqa almashishga ko’maklashadi. Web serverda (kompyuterda) bir qancha tashkilot yoki korxonalarning Web saytlari (uzellari) Web sahifalari joylashishi ham mumkin. Web server tushunchasini 2 xil ma'noda ishlatish mumkin: 1. Web server tarmoq mijozlariga Web sahifa va saytlardan foydalanish imkoni beruvchi dastur ma'nosini anglatadi; 2. Web server Web resurslari saqlanayotgan va uning dastur ta'minoti ishlab turgan kompyuter ma'nosini anglatadi. Yer sharini qamrab olgan o’zaro bog’liq kompyuter tarmoqlari to’plami. Internet protokolidan foydalanuvchi kompyuterlar, elektron pochtasi, e’lonlar doskalari, 4 Xamdamov O’. R. - Aholini zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan yaqindan tanishtirish va targ‘ibot qilish uchun instruktor o‘qituvchilarni tayyorlash va o‘qitishga mo‘ljallangan o‘quv-uslubiy majmuasi. Toshkent 2012 yil - 9 Bet.. ma’lumotlar bazalari va mulohaza guruhlaridan, sotsial tarmoklaridan erkin foydalanishni ta’minlaydi. • Internet tarmogining rivojlanishi ko’plab Axborot texnologiyalari soxasiga tegishli yangi ish urinlarini yaratilishiga sababchi bulishi. • Ishlatuvchilar Internet tarmogi resurslarini ishlatgan xolda pul ishlashni urganishmokda. • Freelance (uz xoxishiga kura ishlash) (dasturchilar, web-dizaynerlar, tarjimonlar i jurnalistlar); • Shaxsiy internet saytida pul ishlash (xar xil turdagi bannerlar, axborotlarni o’qish); • Forex (jaxon valyuta bozori birjasi); • Auktsionlar; • Biznesning elektron kurinishida olib borishning paydo bo’lishi; • Biznesni boshqarish (e-mail, web site, portal); • Virtual axborot makoni (ishlatuvchi joylashtirgan ma’lumot umumiy ma’lumotlarning bir qismi hisoblanadi va kerakli ishlatuvchi shu ma’lumotlarni uz manfaatida ishlatishi mumkinligi); • e-Bussines 4 ta asosiy pogonalari Internet- infrastruktura, Internetxizmatlar, axborot brokeri, elektron kommertsiya; • Yangi ma’lumotlar operativ usulda yetkazib berilishi. Elektron pochta tushunchasi. Elektron pochta (e-mail – electronic mail) oddiy pochta vazifasini bajaradi. U bir manzildan ikkinchisiga ma'lumotlarni jo’natilishini ta'minlaydi. Uning eng asosiy afzalligi vaqtga bog’liq emasligida. Elektron xatlar jo’natilgan zahotiyoq manzilga boradi va egasi olgunga qadar uning pochta qutisida saqlanadi. Bundan tashqari matnli xat, grafikli, tovushli va dastur fayllarini o’z ichiga olishi mumkin. Elektron xatlar bir vaqtning o’zida bir necha adreslar bo’yicha jo’natilishi mumkin. Internet foydalanuvchisi elektron pochta orqali tarmoqning turli xizmat- laridan foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi, chunki internetning asosiy xizmat dasturlari bilan interfeysga ega. Bunday yondoshuvning mohiyati shundaki, xostkompyuterga talab elektron xat ko’rinishida jo’natiladi. Xat matni zarur funksiyalarga kirishni ta'minlovchi standart yozuvlar to’plamidan tuziladi. Bunday axborotni kompyuter komanda sifatida qabul qiladi va bajaradi. Elektron pochta bilan ishlash uchun qator bir qancha dasturlar yaratilgan, ularni mail umumlashma nomi bilan birlashtirish mumkin. MS DOSda foydalanuvchilar uchun bml dastursi qơllanilsa, Unix-tizimlar uchun elm dastursi kengroq tarqalgan. eng qulay va foydalanishga oson dastur – Microsoft Windows uchun Eudoradan foydalaniladi. Windows XP operasion tizimida lektron pochta bilan ishlashni Microsoft Outlook Express ilovasi ta'minlaydi. Bu dasturlar quyidagi vazifalarni bajaradi:  Matnni yaratadi;  Xat-xabarlarni (korrespondensi larni) ơqish va saqlash;  Xat-xabarlarni ơchirish;  Adresni kiritish;  Xat-xabarlarni qabul qilish va jơnatish;  Turli ma'lumotlarni, jadvallarni, rasmlarni va boshqa fayllarni import  (qabul qilish va kerakli formatga ơzgartirish), xatga ilova qilish;  Xatlarni mavzusiga qarab ajratish. Internetda axborotlarni topishning qulay usullari mavjud. Bu vazifani qidiruv tizimlari bajaradi. Bu qidiruv tizimlari ma‘lumotlar katalogiga va maxsus qidirish tizimiga ega. Ular yordamida ma‘lumotni tezda topish mumkin. Quyida ommabop qidiruv tizimlar ro‘yxatini keltiramiz: 1. “YAHOO” internet manzili http://www.yahoo.com . Taniqli va foydalanishga qulay qidiruv tizimi. Shuning uchun uning foydalanuvchilari ko‘pchilikni tashkil etadi. 2. “INFOSEEK SELECT SITES” internet manzili http://www.infoseek.com . InfoSeek qidiruv tizimi Yahoo kabi ish yuritadi va Web sahifalarni serverga kiritilishini ham ta‘minlaydi. 3. “HotBot” internet manzili http://www.hotbot.com . Ixtiyoriy mazmundagi ma‘lumotlar omboriga ega. Turli xildagi servis xizmatlar ko‘rsatadi. Elektron adres, tele konferentsiya va Web - sahifalarni qidiradi. 4. “EXCITE” internet manzili http://www.excite.com . Eng ommaviy server. Juda boy, turli xil mavzudagi tanlangan ilovalarni o‘z ichiga oladi. 5. “WebCrawler” internet manzili http://www.webcrawler.com . 1995 yil boshidan ishlaydi. Avvalgi nomi GNN SELECT. 5 millionga yaqin mijozlari bor. 6. “OpenText” internet manzili http://www.opentext.com . WWW ma‘lumotlarida qidiruv olib boradi. 7. “Lycos” internet manzili http://www.lycos.com . 1994 yilning oxiridan ishlayotgan qidiruv tizimi. Eng keksa ommaviy qidiruv sistemalardan biri bo‘lib, keng foydalanuvchilar doirasiga ega. O‘zbekiston qidiruv tizimi: 1. “Assalom InterNet” internet manzili http://www.assalom.uz . O‘zbekistondagi birinchi qidiruv tizimi. Resurslarini ko‘paytirish imkoniyatlari mavjud. 2. “Welcome to Uzbekistan” http://www.gov.uz . O‘zbekiston Respublikasi hukumati sahifasi. Rasmiy axborot, Oliy majlis qarorlari haqida ma‘lumot beradi. 3. “Uzbekistan Reference” http://www.book.uz . O‘zbekiston Respublikasi haqidagi axborotni o‘z ichiga oladi. 4. http://www.freenet.uz respublika internet resurslari haqidagi ma‘lumotlar keltiriladi. 5. http://www.esezam.uz Markaziy Osiyo, Kavkaz va Rossiya axborotlashgan portali. Hudud internet resurslari haqida batafsil ma‘lumotlar berilgan. Mamlakatlarga oid entsiklopedik ma‘lumotlar keltirilgan. Ma‘lumki internet tarmoqlararo axborotlar almashuvini ta‘minlovchi magistraldir. Uning yordamida dunyo bilimlar manbaiga kirish, qisqa vaqt ichida ko‘plab ma‘lu motlarni yig‘ish, ishlab chiqarishni va uning texnik vositalarini masofadan turib boshqarish mumkin. Shu bilan bir qatorda internetning ushbu imkoniyatlaridan foydalanib tarmoqdagi begona kompyuterlarni boshqarish, ularning ma‘lumotlar bazasiga kirish, nusxa ko‘chirish, g‘arazli maqsadda turli xil viruslar tarqatish kabi noqonuniy ishlarni amalga oshirish mumkin. Internetda mavjud bo‘lgan ushbu xavf, axborotlashgan xavfsizlik muammolari bevosita tarmoqning xususiyatlaridan kelib chiqadi. Biz oldingi boblarda qayd etib o‘tganimizdek ixtiyoriy tarmoq xizmatini o‘zaro kelishilgan qoida ("protokol") asosida ishlovchi juftlik "server" va "mijoz" dastur ta‘minoti bajaradi. Ushbu protokollar miqyosida ham "ser ver", ham "mijoz" dasturlari ruxsat etilgan amallarni (operatsiyalarni) bajarish vositalariga ega. Masalan, internet protokolidagi formatlash komandalari, Web sahifalarda joylashtirilgan tovush, videoanimatsiyalar va har xil aktiv ob‘ektlar ko‘rinishidagi mikrodasturlar. Xuddi shunday ruxsat etilgan operatsiyalar, aktiv ob‘ektlardan foydalanib internetda ba‘zi bir noqonuniy harakatlarni amalga oshirish, tarmoqdagi kompyuterlarga va ma‘lumotlar bazasiga kirish, hamda ularga tahdid solish mumkin bo‘ladi. Bu xavf va tahdid nimalardan iborat: 1. Tarmoqdagi kompyuterlarga ruxsatsiz kirish va uni masofadan turib boshqarish, ularga sizning manfaatingizga zid bo‘lgan dasturlarni joylashtirish mumkin. 2. Web sahifalarda joylashtirilgan "aktiv ob‘ekt"lar agressiv dastur kodlari bo‘lib, siz uchun xavfli "vi rus" yoki josus dastur vazifasini o‘tashi mumkin. 3. Internetda uzatilayotgan ma‘lumotlar yo‘l-yo‘lakay aloqa kanallari yoki tarmoq tugunlarida tutib olinishi, ulardan nusxa ko‘chirilishi, almashtirilishi mumkin. 4. Davlat muassasi, korxona faoliyati, moliyaviy ahvoli va uning xodimlari haqidagi ma‘lumotlarni raz vedka qilishi, o‘g‘irlashi va shu orqali sizning shaxsiy hayotingizga, korxona rivojiga tahdid solishi mumkin. 5. Internetda e‘lon qilinayotgan har qanday ma‘lumot ham jamiyat uchun foydali bo‘lmasligi mumkin. Ya‘ni, internet orqali bizning ma‘naviyatimizga, madaniyatimizga va e‘tiqodimizga zid bo‘lgan axborotlarni kirib kelish ehtimoli ham mavjud. Internet foydalanuvchisi ushbu xavflarni oldini olish uchun quyidagi texnik yechim va tashkiliy ishlarni amalga oshirishi zarur: 1. Shaxsiy kompyuterga va mahalliy kompyuter tarmog‘iga hamda unda mavjud bo‘lgan axborotlashgan resurslarga tashqaridan internet orqali kirishni cheklovchi va ushbu jarayonni nazorat qilish imkonini beruvchi texnik va dasturviy usullardan foydalanish; 2. Tarmoqdagi axborotlashgan muloqot ishtirokchilari va ular uzatayotgan ma‘lumotlarni asl nusxasiga mosligini tekshirish; 3. Ma‘lumotlarni uzatish va qabul qilishda kriptogra fiya usullaridan foydalanish; 4. Viruslarga qarshi nazoratchi va davolovchi dasturlardan foydalanish. Shaxsiy kompyuter va mahalliy kompyuter tarmog‘iga begona shaxslarni qo‘ymaslik va ularda mavjud bo‘lgan ma‘lumotlardan nusxa olish imkoniyatlarini cheklovchi tashkiliy ishlarni amalga oshirish. Bundan tashqari axborotlashgan xavfsizlikni ta‘minlash borasida internet foydalanuvchilari orasida o‘rnatilmagan tartib-qoidalar mavjud. Ulardan ba‘zibirlarini keltiramiz: 1. Hech qachon hech kimga internetdagi o‘z nomingiz va parolingizni aytmang; 2. Hech qachon hech kimga o‘zingiz va oila a‘zolaringiz haqidagi shaxsiy hamda ishxonangizga oid ma‘lumotlarni internet orqali yubormang; 3. Elektron adresingizdan (E-mail) maqsadli foydalaning, internet orqali dasturlar almashmang va hokazolar. 2.Axborot xavfsizligining tashkiliy ta’minoti va samarali boshqarish xususiyatlari Dastlab biz axborot xavfsizligi tushunchasiga qisqacha izoh berib o’tsak. Axborot xavfsizligi bu axborot xatarlarini kamaytirish orqali axborotni himoya qilish amaliyotidir. Bu axborot xavfini boshqarish qismidir. Bu, odatda, ma'lumotlarga ruxsatsiz nomuvofiq kirish yoki qonunga xilof ravishda foydalanish, oshkor qilish, buzish, yo'q qilish, buzilish, o'zgartirish, tekshirish, yozib olish yoki qadrsizlanish ehtimolini oldini olish yoki hech bo'lmaganda kamaytirishni o'z ichiga oladi. Bu shuningdek, ushbu hodisalarning salbiy ta'sirini kamaytirishga qaratilgan harakatlarni o'z ichiga oladi. Himoyalangan ma'lumotlar har qanday shaklda bo'lishi mumkin, masalan. elektron yoki moddiy. Axborot xavsizligini ta’minlash bo’yicha dastlabki choralar qadimgi davrlarga borib taqaladi. Bunga misol qilib quyidagilarni keltirsak bo’ladi. Ilgari vaqtda aloqa qilishning dastlabki kunlaridan boshlab diplomatlar va harbiy qo'mondonlar yozishmalarning maxfiyligini himoya qilish uchun biron bir mexanizmni taqdim etish va aniqlash uchun ba'zi vositalarga ega bo'lish kerakligini tushunib yetishdi. Bunga Yuliy Tsezar ixtirosi bo’lgan Qaysar shifrini v.asr misol qilib keltirsak bo’ladi. Miloddan avvalgi 50 yilda yaratilgan ushbu shifr, maxfiy xabarlari o'qilmasligi uchun xabar noto'g'ri qo'llarga tushmasligi uchun yaratilgan. Hozirgi vaqtda korxonalarda yuzaga kelayotgan axborot xavsizligigi tahdid turli hil omillar natijasida yuzaga keladi. Bularga misol qilib korxona ishchilaring ichki axborot xavsizligi qoidalariga rioya qilmasligi, axborotni qabul qiluvchi va uzatuvchi qurilmalarning nosozligi, internet tarmog’idagi turli xil spam va virusli xabarlar shular jumlasaidandir. Ulardan himoyalanishning bir qancha yo’llari bor quyida biz bularni ko’rib chiqamiz. Avvalo korxonada axborot xavfsizligini ta’minlashda ichki muhitni inobatga olish kerak. Hodimlar boshqaruviga alohida e’tibor berish kerak. Har bir xodim korxonaning ichki tartib qoidalariga so’zsiz bo’ysinishi kerak. Bularga biz quyidagilarni misol qilib keltirsak bo’ladi. Hodimlar korxona ichki sirlarini tashqariga olib chiqmasliklari kerak. Ular korxona qonun qoidalariga roiya qilishlari kerak. Endi korxonada ishlatilyotgan axborot qurilmalarini axborot tahdidlaridan himoya qilish choralarini ko’rib chiqsak. Hozir sir emaski internet tarmog’i orqali turli xildagi kiberhujumlar uchrab kelmoqda. Bunda hakerlar korxona axborot tizimiga internet tarmog’i orqli hujum uyushtirib kerakli ma’lumotlarni oladilar. Misol uchun bank hisob raqami to’g’risidagi ma’lumotlarni va o’z maqsadlari yo’lida foydalanadilar. Endi oddiygina kompyuter viruslari va spamlar korxona axborot tizimiga qanday zarar keltirishi mumkinligi to’g’risida qisqacha to’xtalib o’tsak. Kompyuter viruslari ular zamonaviy biznes uchun haqiqiy xavf tug'diradi. Virusning korporativ tarmoq tugunlariga kirib borishi ularning faoliyatining buzilishiga, ish vaqtining yo'qolishiga, ma'lumotlarning yo'qolishiga, maxfiy ma'lumotlarning o'g'irlanishiga va hatto pul mablag'larining bevosita o'g'irlanishiga olib kelishi mumkin. Korporativ tarmoqqa kirgan virusli dastur hakerlarga kompaniya faoliyatini qisman yoki to‘liq nazorat qilish imkonini beradi. Spam bu bir necha yil ichida spam kichik bezovtalikdan xavfsizlikning eng katta tahdidlaridan biriga aylandi. So'nggi yillarda elektron pochta asosiy tarqatish kanaliga aylandi. Spam xabarlarni ko'rish va keyin o'chirish uchun ko'p vaqt talab etadi, xodimlarda psixologik noqulaylik hissi tug'diradi. Viruslardan saqlanishda biz antivirus dasturlaridan foydalansak bo’ladi. Lekin bu korxona uchun qo’shimcha xarajat ta’lab etadi. Chunki kuchli antivirus dasturlari pullik. Spamlardan himoyalanish esa oddiygina elektron pochtadagi nomalum xabarni ochmaslik bilan himoyalanish mumkin. Hozirgi vaqtda axborot xavfsizligini ta’minlash nafaqat korxona faoliyatida, balki har bir informatsion texnologiyalardan foydalanuvchi boshqa soha vakillari uchun dolzarb masalalardan biri bo’lib kelmoqda. Shu boisb korxona faoliyatini bir maromda amalga oshirish uchun axborot xavfsizligini taminlash bu juda muhim masaladir. Gapimizni misol bilan davom ettirmoqchimiz. Bugun korxonalar o’rtasida raqobatni har jabhada ko’rishimiz mumkin. Har bir korxona raqobatda yutib chiqish uchun bor imkoniyatlarini ishga soladi. Bunga misol qilib bir korxona ishlab chiqaryotgan mahsulot tannarxini sir saqlashini aytib o’tishimiz mumkin. Agar bu oddiy jadval raqamli axborot tarzda saqlanyotganini xisobga olsak, bu axborotni yaxlit saqlash korxona uchun qanchalik muhimligini aytmasak ham bo’ladi. Bundan tashqari hozirdalikda faoliyat olib borayotgan yirik banklar hakerlar xujumiga uchrab kelayotgani ham sir emas. Yana bir misol bugun axborot texnologiyalari bilan birga kiberhujumlar ham rivojlanib, turlari ko‘payib boryapti. Ayniqsa, hozir ijtimoiy injiniringni qo‘llagan holda amalga oshiriladigan kiberhujumlar soni ortmoqda. Ulardan himoyalanish esa bugungi kunning dolzarb mavzularidan biridir. Umuman olaganda axborot xavsizligini ta’minlashga to’siq bo’layotgan muommaolardan misol keltirib o’tsak. Hozirgi vaqtda axborot xavfsizligini ta’minlashning asosiy muommolariga biz axborotning ko’pligi va qayta ishlashning murakkabligini misol qilib keltirishimiz mumkin. Axborot oqimining ko’pligi uni himoya qilishga jiddiy to’sqinlik qiladi. Va asosiy muommolardan yana biri bu qaysi axborotni xavfsizligini ta’minlashni aniqlab olishdir. Xavsizlikni ta’minlashning asosiy muommolaridan yana biri bu xavfsizlikni ta’minljvchi yagona tizimning mavjud emasligidir. Avvala aytib o’tganimizdek tashkilot axborot xavfsizligini boshqarish jarayonining iqtisodiy samaradorligi ko'p jihatdan nimani himoya qilish kerakligiga bogliq. 3.Elektron axborot muhitida bilim olish tizimining о ‘rni va funksiyalari Bo‘lajak iqtisodchilarni elektron axborot muhitida ko‘nikmalarini rivojlantirishda ta‘lim jarayonining rivojlantiruvchi vazifalarga yo‘naltirilganlik tamoyiliga ko‘ra, talabalarda ma‘lum bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirayotib, aniq bir mavzu bo‘yicha darsning rivojlantiruvchi salohiyatidan samarali foydalanish maqsadga muvofiq. Talabalar bilimi, malaka va ko‘nikmalarini nazorat qilishning asosiy maqsadi, ular erishgan yutuqlar va muvaffaqiyatlarini aniqlash, takomillashtirish yo‘llarini ko‘rsatish va shu asosda talabalar uchun faol ijodiy faoliyat ko‘rsatish uchun sharoit yaratishdan iborat. Bu maqsad, birinchi navbatda, talabalar tomonidan o‘quv materiallarini o‘zlashtirish sifati bilan, ya‘ni o‘quv dasturida belgilangan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash darajasi bilan bog‘liq. Ikkinchi tomondan, nazoratning asosiy maqsadini aniqlashtirish, o‘zaro va o‘z-o‘zini nazorat qilish bo‘yicha yondashuvlarni o‘rganish hamda o‘zaro va o‘z-o‘zini nazorat qilishga bo‘lgan ehtiyojning shakllanishi bilan bog‘liq. Uchinchidan esa, bu maqsad talabalarda bajarilgan ish uchun javobgarlikning namoyon bo‘lishi kabi shaxsning ijobiy sifatlarini tarbiyalashga qaratilgan bo‘ladi. Talabalar o‘qishini nazorat qilishning boshqa bir muhim vazifasi ularni tarbiya qilish bilan bog‘liq bo‘lib, ularda o‘qishga javobgarlik, intizom, saranjomlik va soflik his-tuyg‘ularini tarbiya qiladi. Ularda mehnatga layoqatlilikni, g‘urur va irodani hamda mehnatga nisbatan muntazam ko‘nikmani shakllantiradi. Zamonaviy axborot texnologiyalarining kasbiy ta‘lim tizimida qo‘llanishi mavjud bo‘lgan ayrim tushunchalarni ham mazmunan, ham mohiyatan qayta ko‘rib chiqishni taqozo etdi. Shu bois kasbiy ta‘lim jarayonlarini tashkil etishda kompleks yondashuvni amalga oshirish boshlandi. Ta‘lim va tarbiya ishlar jarayoni murakkab jarayon bo‘lib, unda ta‘lim muassasasining jamoasi, murabbiy va talabalarning o‘zaro munosabatidagi yaxlitlik ta‘minlanadi. Endilikda ushbu jarayon elektron formatdagi o‘quv resurslari – rasmiy veb-saytlar, elektron formatdagi adabiyotlar, audio va video materiallar, o‘rgatuvchi kompyuter dasturlari bilan uyg‘unlashib bormoqda. Bu vaziyatda kasbiy ta‘lim jarayonlari ko‘proq talabaning ichki imkoniyatlari, intellektual salohiyati, axborotni qabul qilish va o‘zlashtirish qobiliyatlariga bevosita bog‘liq bo‘lmoqda. Elektron formatdagi o‘quv resurslarining afzalliklari qatoriga axborotlarning jamlanganligi, ko‘rgazmaliligi, ya‘ni turli xil taqdim etish imkoniyatlarining mavjudligi, animatsiyalardan foydalanganligi, ta‘lim oluvchilarning yoshi va fiziologik xususiyatlariga mos axborotlarni taqdim etib borish jihatlarini kiritish mumkin. Bu resurslar talabada ijodiy fikrlashni, kasbiy ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish orqali resurslarni har tomonlama chuqur o‘zlashtirish imkoniyatining mavjudligi bilan alohida ahamiyatga ega. Bizning fikrimizcha, bo‘lajak iqtisodchilarni elektron axborot muhitida ko‘nikmalarini rivojlantirish ta‘lim jarayonlariga ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini tatbiq etishda asosiy vazifalar qatoriga quyidagilarni keltirish mumkin: • yangi axborot texnologiyalarini kasbiy ta‘lim jarayoniga tatbiq etishning zaruriy moddiy-texnika bazasini yaratish; • kasbiy ta‘lim jarayoni uchun zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini loyihalash va qo‘llash; • foydalanuvchilarning zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish; • zamonaviy texnologiyalar negizida kasbiy ta‘lim jarayonlaridagi samaradorlikni kafolatlash. Bo‘lajak iqtisodchilarni elektron axborot muhitida ko‘nikmalarini rivojlantirishda ta‘lim jarayonlariga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilish uchun quyidagi chora-tadbirlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish maqsadga muvofiq: 1-jadval № Bosqichlar mazmuni Kutiladigan natija 1. Kasbiy ta‘limda axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishning mavjud holatini tahlil qilish va baholash Axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishning mavjud holati haqidagi dastlabki xulosalar olinadi 2. Kasbiy ta‘lim moddiy-texnik bazasini takomillashtirish yo‘llarini belgilash Kasbiy ta‘lim jarayonlarining moddiytexnik bazasi takomillashtiriladi 3. Kasbiy ta‘limga oid elektron Resurslarni yaratish bo‘yicha resurslarni yaratish bo‘yicha ijodiy guruhlar faoliyatini tashkil etish va vazifalarini belgilash ijodiy guruhlar shakllantiriladi, vazifalar belgilab beriladi 4. Kasbiy ta‘limga oid elektron resurslarni yaratish va foydalanish uchun tayyorlash Kasbiy ta‘limga oid elektron resurslar yaratiladi 5. Elektron resurslardan foydalanish mexanizmini ishlab chiqish Elektron resurslardan foydalanish mexanizmi ishlab chiqiladi 6. Kasbiy ta‘limga oid elektron resurslardan foydalanish samaradorligi monitoringini tashkil etish Kasbiy ta‘limga oid elektron resurslardan foydalanish monitoringi tizimi yaratiladi 1-jadvalda bo‘lajak iqtisodchilarni elektron axborot muhitida ko‘nikmalarini rivojlantirishda ta‘lim jarayonlariga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish bosqichlari haqida ma‘lumotlar keltirilgan. Bu chora-tadbirlarni amalga oshirish natijasida: • axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan bo‘lajak iqtisodchilarni elektron axborot muhitida ko‘nikmalarini rivojlantirish ta‘lim jarayonlarini tashkillashtirishda samarali foydalaniladi; • bo‘lajak iqtisodchilarni elektron axborot muhitida ko‘nikmalarini rivojlantirish ta‘limning zamonaviy vositalari - elektron resurslarni joriy etish tizimlari yaratiladi. Kasbiy ta‘lim bo‘yicha elektron resurslarni yaratishdagi didaktik tamoyillarga tayaniladi: ta‘lim jarayonining kasbiy yo‘nalganligi; texnologik dunyoqarashni shakllantirish; ilmiylik; tushunarlilik va qiziqarlilik; amaliyot bilan bog‘langanlik; talabalarning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish; kasbiy ta‘limning uzviyligi va uzluksizligi; aniq va abstrakt tushuncha va faktlarning birligi; bilimlarni ongli ravishda o‘zlashtirish; ko‘rgazmalilik. Ishlab chiqilgan elektron resurslarni kasbiy ta‘lim jarayoniga qo‘llashdan oldin mutaxassislar guruhi uni o‘rganadi. Bizning fikrimizcha, yaratilgan elektron resurslarning ilmiylik va taqdimot sifatini baholashda quyidagi holatlarga tayangan tizimni taklif etish mumkin: • kasbiy ta‘lim maqsadiga mosligi; • o‘quv faoliyati bayoni; • axborotlarni taqdim etish darajasi; • manba tuzilishi;  ko‘rinishi va dizayni; • qo‘shimcha illyustratsiya. Elektron resurslar muayyan yo‘nalishda bilimlar berishdan tashqari talabalarda kasbiy fanlarga oid tushunchalarni shakllantirishga xizmat qilishi kerak [4]. Elektron resurslar kasbiy ta‘limning kundalik turmush va ishlab chiqarish bilan o‘zaro bog‘lanishini amalga oshirishi, hozirgi zamonda, tabiat va jamiyatning ilmiy muammolarini tushunishda talabalarga ko‘maklashishi, ularni rivojlantirishi lozim. Shuningdek, talabalarda o‘z bilimlarini uzluksiz takomillashtirish va mustaqil bilim olishni davom ettirish imkoniyatlarini yaratishga yordam berishi kerak [3]. Ta‘lim-tarbiya elektron resurslarining yaratilish jarayonini quyidagi bosqichlarga bo‘lish mumkin: 1. Ta‘lim-tarbiya elektron resurslarini yaratish konsepsiyasini ishlab chiqish. 2. Loyihalashtirish. 3. Taqdim etish shakllari va axborot bloklarining dizayni (interfeys). 4. Ta‘lim-tarbiyaviy resurslarni joylashtirishga tayyorlash. 5. Tayyorlangan resurslarning tuzilmali elementlarini to‘ldirish. 6. Yaratilgan ta‘lim-tarbiya elektron resurslarini tajribada sinash. 7. Elektron resurslarni ta‘lim-tarbiya jarayoniga tatbiq etish. Kasbiy ta‘lim elektron resurslarini yaratishda quyidagi talablar e‘tiborga olinadi: • resurslarning to‘liqligi, uzviyligi va kasbiy ta‘lim mazmuniga mosligi; • kasbiy ta‘lim o‘quv jarayonini individuallashtirish darajasi (yakkalashtirish); • kasbiy ta‘limning uzviyligi va izchilligini hisobga olish zarurligi; • resurslarda zarur bo‘lgan axborotlarning taqdim etilishi shakllari;  resurslarni tez moslashuvchan va yangilab borish imkoniyatlari; • asosiy bloklar va ular orasidagi o‘zaro aloqa usullarining tarkibi. Tatbiq jarayoni pedagogik va dasturiy darajalarda amalga oshiriladi. Pedagogik tatbiq darajasi resurslar va ulardan foydalanish harakat algoritmini o‘z ichiga oladi. Dasturiy tatbiq darajasi bo‘lajak iqtisodchilarni elektron axborot muhitida ko‘nikmalarini rivojlantirish ta‘lim jarayonining har bir bosqichida resurslardan ommaviy foydalanish darajasini aniqlab beradi. Dasturiy tatbiq darajasida resurslar quyidagi talablarga javob berishi kerak: • jarayonda qatnashuvchilarning barchasiga tushunarli bo‘lishi; • kasbiy ta‘limning istalgan bosqichida tizimning har bir qadamini yetarlicha aniq yoritishni ta‘minlashi; • kasbiy ta‘lim jarayonining har qanday bosqichida, hatto eng murakkab bo‘g‘inida ham adekvat ta‘sirga ega bo‘lishi; • o‘quv jarayonining barcha bosqichlarida psixologik-pedagogik o‘ziga xoslikni hisobga olish; • boshqa dasturlar bilan o‘zaro aloqa imkonini ta‘minlash. Elektron resurslarini tizimlashtirish - mazmun, uslub, tashkiliy, shakl va axborot texnologiyalari vositalarining tahliliga yangicha yondashuvni talab qiladi. Bo‘lajak iqtisodchilarni elektron axborot muhitida ko‘nikmalarini rivojlantirish ta‘lim jarayonlarini axborotlashtirishning samaradorligiga quyida keltirilgan shartlar bajarilgandagina erishish mumkin: • o‘quv jarayonini axborotlashtirishning o‘zi kasbiy ta‘lim maqsadini o‘rnatishdan tortib, yakunlash natijasigacha bo‘lgan bosqichlarni loyihalashtirish tizimi sifatida namoyon bo‘lsa; • kasbiy ta‘lim jarayonining axborotlashtirilishi uning barcha tashkil etuvchilariga yo‘naltirilgan bo‘lsa; • elektron resurslardan foydalanish kasbiy ta‘lim mazmuniga qo‘yilgan talabga hamda talabaning kasbiy rivojlanishiga yo‘naltirilgan bo‘lsa. O‘quv jarayonida individual yondashuvni tatbiq qilish ta‘limning rivojlanuvchi modelini o‘z ichiga olishi kerak: • mantiqiy va tizimli fikrlashni shakllantirish va rivojlantirish: ijodiy fikrlovchi qarama-qarshiliklarni ko‘ra olishga layoqatli, shuningdek, mustaqil ravishda muammolarni qo‘ya oluvchi va hal qila oluvchi mutaxassislarni tayyorlashni ta‘minlashi; • tizimli qaytar aloqani ta‘minlash: qaytar aloqa pedagogik nuqtai nazardan to‘g‘ri tashkil etilishi kerak, ya‘ni u nafaqat yo‘l qo‘yilgan xatoliklar haqida, balki ularni bartaraf etish borasidagi axborotlarni ham o‘z ichiga qamrab olishi; • rivojlangan yordam tizimining mavjudligi: yordam tizimi ko‘p darajali, pedagogik nuqtai nazardan asoslangan, masalaning ifodalari va uni yechish usulining o‘zlashtirilishi uchun yetarli bo‘lishi; • ta‘limiy resurslarning to‘liqligi: axborotlar bazasi, vazifalar bankini ko‘p darajali tashkil etishning mavjudligiga oid qo‘yilgan talablarga rioya qilish; • intellektual yadroning mavjudligi: dasturiy vositalar bunday yadroning ekspert tizimlari va sun‘iy intellekt vositalarini qurishda berilganlarni qayta ishlash usullarini tatbiq qilish hisobiga ta‘minlash; • pedagogik moslashuvchanlik: resurslar foydalanuvchiga faoliyat strategiyalarini ixtiyoriy tanlash, axborotlarning uzatilish tezligiga mos faoliyatni tashkil etish hamda mustaqil qaror qabul qilishga imkon berishi kerak. Avval o‘zlashtirilgan resurslarga kirish, ulardan ixtiyoriy vaqtda chiqish imkoniyati ta‘minlangan bo‘lishi; • ikki tomonlama muloqotni ta‘minlash: foydalanuvchi savol bera olish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak, bunda boshqarish nafaqat kompyuter tomonidan, balki o‘rganuvchi tomonidan ham amalga oshirilishi; • orqaga qaytish imkoniyati: mustaqil ishlash davomida foydalanuvchi yo‘l qo‘ygan xato harakatlarini ortga qaytarish hollari ko‘rib chiqilgan bo‘lishi; • foydalanuvchining refleksiyasi uchun maxsus ajratilgan joyning mavjudligi: dastur o‘rgatilayotgan harakatlarni ketma-ket to‘g‘rilash maqsadida refleksiyaning natijalarini to‘plashi; • o‘quv faoliyatining borishini va uning natijalarini hujjatlashtirish imkoniyati: dasturni tuzuvchi dasturga zaruriy axborotni to‘plashi va qayta ishlashiga mo‘ljallangan modullarga ega bo‘lishi; • tushunarli, qulay interfeysning mavjudligi: dastur axborotni matn, grafika, animatsiya, gipermatn, multimedia ko‘rinishida namoyon qilishning barcha usullaridan adekvat foydalanilgan holda tuzilgan bo‘lishi kerak. Foydalanuvchi axborot materialini har ikki tomonlama, "oldinga", "orqaga" tarzda varaqlash imkoniga ega bo‘lishi kerak. Foydalanuvchi shriftning o‘lchami va tipini o‘rnatish, shuningdek, ixtiyoriy fragmentni istalgan marotaba qaytarish imkoniga ega bo‘lishi; • dasturning statistik (matnli, grafik, illyustrativ) qismlarining aniq nusxasini olish imkoniyatini ta‘minlash: tanlangan axborotni shaxsiy elektron konspektga nusxalash, uni tahrirlash va dasturiy mahsulotdan chiqmagan holda chop etish imkoniyati. Keyingi bosqichlarda kasbiy ta‘lim elektron resurslarini bezash usullari ishlab chiqiladi. Bu jarayon WEB - dizayn bo‘yicha mutaxassislar, dasturiy ta‘minotni qayta ishlovchilar, shuningdek psixologlarning takliflari asosida amalga oshiriladi. Kasbiy ta‘lim resurslarni joylashtirishga tayyorlash jarayoni qat‘iy texnik talablarga mos bo‘lishi zarur. Buning uchun avvaldan multimedia fayllarining o‘lchami va shakllari bo‘yicha ma‘lum imkoniyatlar yaratilishi kerak: • rasmli va tasvirli fayllarning tipi va kompressiyaning imkoniyati; • ovozli fayllarning tipi, kompressiyaning imkoniyati; • video fayllarning tipi, kompressiyaning imkoniyati; • animatsiyalarni yaratish; • ko‘rish uchun dasturiy ta‘minot yaratish. Materiallar standart dasturiy va apparatli ta‘minotga, xususan, 600*800 pikselli ekranda ko‘rishga moslashgan bo‘lishi kerak. Pedagogik tajriba va sinovdan o‘tkazishda foydalanuvchining ixtiyoriy holatdagi resurslarga har bir murojaati, aloqasi va reaksiyasining to‘g‘riligini tekshirish, resurslarni tahrirlash uchun mos malaka va tajribaga ega bo‘lgan mutaxassis jalb etiladi, resurslar haqida xulosa chiqarishga pedagoglar, foydalanuvchilar, ekspertlarni jalb qilish tavsiya etiladi. Zamonaviy axborot texnologiyalarining dasturiy vositalari yordamida turli shakldagi kasbiy ta‘lim bo‘yicha elektron resurslar yaratishning keng imkoniyatlari mavjud. Bunda Power Point, Macromedia DreamWeaver, Microsoft FrontPage, HTML muharrirlari va Microsoft Word, Adobe Photoshop, CorelDraw, Acrobat Reader, Director, Macromedia Flash kabi dasturiy vositalarning imkoniyatlari juda katta hisoblanadi. Yuqoridagi talablarni amaliyotga joriy qilish kasbiy ta‘lim bo‘yicha elektron resurslar majmuasini shakllanganlik darajasiga ko‘ra uni bosqichma-bosqich amalga oshirish imkoniyatini beradi. Tadqiqot ishlarimiz natijasida kasbiy ta‘limga oid elektron resurslar majmuasini shakllantirish va amaliyotga joriy etishning quyidagi bosqichlari taklif etildi: • elektron resurslar majmuasini shakllantirishni birinchi bosqichida matnli, audio, video, animatsiyali axborotlarning elektron versiyalari ishlab chiqiladi; • ikkinchi bosqichda yaratilgan majmua resurslarini joylashtirish uchun dasturiy platforma ishlab chiqiladi; • uchinchi bosqichda elektron resurslar majmuasi yaratilib, undan foydalanishning masofali yoki aralash-an‘anaviy va zamonaviy texnologiyalari bo‘yicha o‘zlashtirish imkoniyatlari ta‘minlanadi. Xulosa Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki hozirgi vaqatda korxona axborot xavsizligini himoya qilish bu korxona faoliyatini bir maromda borishini ta’minlovchi asosiy omillardan bo’lib hisoblaniladi. Korxona axborot xavsizligini ta’minlashda hozirda zamonaviy qurilmalar va dasturiy ta’minotlar kata yordam beradi. Buni biz quyidagilar bilan izohlashimiz mumkin. Oddiygina korxona hududida yuzni tanib olish qurilmasidan foydalanish korxona axborot xavsizligini ta’minlashda yuqori samara berishi mumkin. Lekin bunday vositalardan foydalanish korxona uchun qo’shimcha harajat talab etishi mumkin. Bundan tashqari korhonadagi elektron qurilmalarga kalit so’zlarini o’rnatish ham elektron tarzda saqlanyotgan ma’lumotlarni himoya qilishda samara beradi. Endi biz qisqacha korxona axborot xavsizlik tizimi to’g’risida to’xtalib o’tsak. Tashkilotning axborot xavfsizligi tizimi quyidagi yo'nalishlarni o'z ichiga oladi; tartibga soluvchi, tashkiliy (ma'muriy), texnik, dasturiy ta'minot. Har bir tarmoq o’zaro chambarchas bog’liq bo’lishi kerak. Ular o’zaro uzviy bog’liqdir. Korxonada xavfsizlikning barcha sohalaridagi vaziyatni to'liq baholash uchun axborot resurslari xavfsizligi muammosiga tizimli yondashuvni belgilaydigan va maqsadlar, vazifalarni tizimli ravishda taqdim etadigan axborot xavfsizligi konsepsiyasini ishlab chiqish kerak. Albatta bu vaqt va harajat talab etadigan jarayondir. Axborot xavfsizligini ta'minlash vazifasi tizimli ravishda hal qilinishi kerak. Bu shuni anglatadiki, turli xil himoya vositalari (apparat, dasturiy ta'minot, jismoniy, tashkiliy va boshqalar) bir vaqtning o'zida va markazlashtirilgan nazorat ostida qo'llanilishi kerak. Albatta bunga erishsa bo’ladi. Bu esa korhona faoliyatining rivojida kata hissa qo’shadi. Yana biz shuni takidlab o’tishimiz kerakki bugungi kunda axborot xavsizligiga kattta e’tibor berishimiz kerak. Chunki hozir axborot oqimini tartibga solish bugungi kunning dolzarb masalalridan biri bo’lib qolmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar 1.B.Qulmatova. D.Buranova.“Avtomatlashtirilgan ofis texnologiyalari (Automated office technologies)”. 2.G’aniyev S. K. ,Karimov M. М ., Tashev К . А . АХ BOROT XAVFSIZLIGI AToshkent 2007 3.S.S. Qosimov Axborot texnologiyalari xaqida o’quv qo’llanma Toshkent 2007 4.B.Qulmatova. D.Buranova. “Ta’lim jara ѐ] nida elektron ta’lim va ananaviy ta’limning integratsiyasi”.NamDU ilmiy axborotnomasi.2020 yil 2-son.366373 bet. 5.N.Karimov, B.A.Qulmatova, D.Buranova. “Aqlli qishloq x о ‘jaligini yuritishda raqamli texnologiyalarning joriy etish masalalari”. «The XXI Century Skills for Professional Activity» International Scientific-Practical Conference. TASHKENT, UZBEKISTAN 2021, MARCH 15. 6.B.Qulmatova, Z.Zaparov, D.Buranova, “Sposobi zashiti ot internetmoshennichestv”. Nauchno-metodicheskiy jurnal “Academy”. RossiY. 2019 dekabr. 7.G’aniyev S.K.Karimov M. М . Hisoblash tizimlari va tarmoqlarida axborot xavfsizligi Toshkent 2003 8..B.Qulmatova, D.Buranova, “Trebovaniya k sozdaniyu elektronnix obrazovatelnix resursov i texnologii ix ispolzovaniya”. Nauchnometodicheskiy jurnal “Academy”. RossiY. 2019 iyul. 9.N.Karimov, B.A.Qulmatova, D.Buranova. “Qishloq x о ‘jaligida raqamli texnologiyalarning joriy etish masalalari”. Academic research in educational sciences volume 2 | issue 3 | 2021. 10.B. A. Qulmatova, D. A. Buranova. “Problems of mathematical modeling in the cultivation of agricultural products”. Academic research in educational sciences volume 2 | issue 6 | 2021.

Korxonalarda axborot texnologiyalari va ularni samarali boshqarish

Kirish 

1.Korxonalarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ahamiyati va huquqiy asoslari

2.Axborot xavfsizligining tashkiliy ta’minoti va samarali boshqarish xususiyatlari

3.Elektron axborot muhitida bilim olish tizimining о‘rni va funksiyalari

Xulosa 

Foydalanilgan adabiyotlar 

 

Sotib olish