Korxonalarda yangilik ishlab chiqarishning tashkiliy asoslari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	411.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Mart 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

67 Sotish

Korxonalarda yangilik ishlab chiqarishning tashkiliy asoslari

Sotib olish

Mavzu: Korxonalarda yangilik ishlab chiqarishning tashkiliy asoslari
Mundariaja:
KIRISH………………………………………………………………...3
I.BOB. ISHLAB CHIQARISHNING ILMIY-TEXNIKAVIY DARAJASI….5
1.1.Ishlab chiqarish omillarining mohiyati……………………………..…5
1.2. Tabiiy omil………………………………………………………………8
1.3. Ishlab chiqarishning ilmiy-texnikaviy darajasi………………….….13
II.BOB.YANGILIKLAR YARATISHGA TASHKILIY-TEXNOLOGIK
TAYYORGARLIK ASOSLARI………………………………………….……17
2.1. Yangiliklar yaratishga tashkiliy-texnologik haqida tushuncha…....17
2.2.Korxonaga yangiliklar yaratishga tashkiliy-texnologik
tayyorgarlikning foydalari……………………………………………………..21
2.3.Korxonalardagi ITTKI ni boshqarish va Yangiliklarning sifat
ko'rsatkichlar……………………………………………………………………24
XULOSA………………………………………………………………33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………..35
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizdagi ijobiy o’zgarishlar dunyo
hamjamiyatida O‘zbekistonga bo’lgan qiziqishni oshirib, Uning xalqaro
maydondagi mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Bugun biz davlat va jamiyat
hayotining barcha sohalarini tubdan yangilashga qaratilgan innovatsion rivojlanish
yo’liga o’tmoqdamiz. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev tomonidan 2018-yilga yurtimizda Faol tadbirkorlik, innovatsion
g’oyalar va texnologiyalarni qo’llab - quvvatlash yili deb nom berish taklif etildi.‖
Bu bejiz emas, albatta. Chunki zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan
hozirgi davrda kim yutadi? Yangi fikr, yangi g’oyaga, innovatsiyaga tayangan
davlat yutadi.
Innovatsiya - bu kelajak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni
bugundan boshlaydigan bo’lsak, uni aynan innovatsion g’oyalar, innovatsion
yondashuv asosida boshlashimiz kerak. Ma‘lumki, 2022-yil 7-fevralda
mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mizriyoev - O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida gi Farmonga imzo chekdi.
‖
Farmon bilan tasdiqlangan.Harakatlar strategiyasi rivojlantirishning beshta
‖
ustuvor yo‘nalishlar va ulardagi amalga oshirilishi nazarda tutilgan vazifalar
hamda chora-tadbirlarning ijrosi bugungi kunning hayotiy va ijtimoiy zarurati
ekanligini ta‘kidlash lozim.
Innovatsiya so‘zi yangi joriy etilgan yoki yangilik so‘zlarining sinonimi
bo‘lib, ular bilan bir qatorda ishlatilishi mumkin. Stiv Djobs aytganidek: Rahbar
oddiy ishchidan innovatsion g‘oyasi bilan farq qilib turadi . Innovatsiyalarni
‖
biznesdagi o‘rni haqida SAS tashkiloti boshlig‘i Djeyms Gudnayt shunday
deydi:Biznesning oltin baliqchasi bu innovatsiyalardir. Adabiyotlarda
innovatsiyaning mohiyatini ta‘riflashga bir necha xil yondashuvlarni uchratish
mumkin. Ular orasida ikki nuqtai nazar kengroq tarqalgan. Birinchisida
yangilikning joriy etilishi ijodiy jarayonning yangi mahsulot (texnika),
texnologiya, uslub va h.k. ko‘rinishidagi natijasi sifatida, ikkinchisida esa
3

amaldagilarning o‘rniga yangi mahsulot, element, yondashuv, tamoyillarni joriy
etish jarayoni sifatida talqin qilinadi. Yangiliklar yaratishga tashkiliy-texnologik
tayyorgarlik asoslari, yangiliklar va ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish, tahlil
qilish va ularga qo'llab-quvvatlashning bir qator texnik vositalar va usullarini o'z
ichiga oladi. Bu texnologiyalar ma'lumotlar bazasidan foydalanish,
avtomatlashtirilgan tizimlar yaratish, shaxsiy tarzda ma'lumotlarni to'plashni
o'rganadi.
Kurs ishining maqsadi - Korxonalarda yangilik ishlab chiqarishning tashkiliy
asoslari va ularning iqtisodiy mohiyati haqida tushunchaga ega bo lish, ular haqidaʻ
umumiy xulosa chiqarish.
Kurs ishining obyekti - Korxonalarda yangilik ishlab chiqarishning tashkiliy
asoslarilar va ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish istiqbollari tarkibiy
qismilarini hisoblash tizimini tashkil etish
Kurs ishining predmeti - Korxonalarda yangilik ishlab chiqarishning
tashkiliy asoslarini tarkibiy qismilarini o`rganish mazmuni, shakl va usullarini
to’liq o’rganish va mohiyatini ochib berish.
Kurs ishining o rganish vazifalari:
ʻ
-Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish;
- Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish;
- Korxonalarda yangilik ishlab chiqarishning tashkiliy asoslari gi roli ni tahlil
qilishda qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy sohasini
rivojlantirish istiqbollari moliyaviy iqtisodiy nazariyasini rolini aniqlash.
Kurs ishining tuzilishi : Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob va uning tarkibida 6
ta reja, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I.BOB. ISHLAB CHIQARISHNING ILMIY-TEXNIKAVIY DARAJASI
1.1.Ishlab chiqarish omillarining mohiyati
Ishlab chiqarishning moddiy mazmunini mehnat jarayoni tashkil etadi.
Mehnat jarayonida inson o`zining maqsadiga muvofiq ongli faoliyati orqali (bu
mehnat deb ataladi) tabiat moddalari yoki ashyolarni jamiyat ehtiyojlarini
qondirish uchun zarur mahsulotlarga (yoki xizmatlarga) aylantiradi. Mehnatni
amalga oshirish uchun inson muayyan jismoniy va aqliy qobiliyatlarga, bilim,
malaka va ko`nikmalarga ega bo`lishi lozim. Insonning mehnat qila olish qobiliyati
ishchi kuchi deb ataladi. Mehnat insonning ajralmas xususiyati bo`lganligi uchun
nazariyada va amaliyotda mehnat qilish qobiliyatiga ega bo`lgan kishilar
yig`indisini mehnat resurslari deb yuritiladi. Mehnat resurslari ishlab chiqarishning
shaxsiy omili yoki inson omilini tashkil etadi. 1
Mehnat jarayonida foydalaniladigan vositalar (birlamchi tabiat moddalari va
qayta ishlangan tabiat moddalari) hamda mehnat jarayonini amalga oshirish uchun
zarur bo`lgan moddiy shart-sharoitlar ishlab chiqarishning buyumlashgan yoki
moddiy omilini tashkil etadi. Birlamchi tabiat moddalari ishlab chiqarish
jarayonini amalga oshirishda eng birinchi moddiy manba bo`lib xizmat qiladi.
Biroq, ishlab chiqarish rivojlana borishi bilan kishilar tabiat moddalariga bir marta
ishlov berish bilan kifoyalanmasdan, ularga qayta va qayta ishlov beradilar. Ishlab
chiqarishning tabiat tomonidan yaratilgan shart-sharoitlariga qo`shimcha ravishda
kishilar mehnati bilan ham ishlab chiqarishning yanada mukammalroq moddiy
shart-sharoitlari vujudga keltiriladi. Ishlab chiqarish moddiy omilini ta`riflash
uchun hozirgi zamon nazariyachilari ishlab chiqarish vositalari tushunchasidan
foydalanadilar (ko`p hollarda “kapital” atamasi ham qo`llaniladi).
Ishlab chiqarish vositalari mehnat buyumlaridan va mehnat vositalaridan
iborat. Mehnat buyumlariga ishlab chiqarish jarayonida ishlov beriladi. Ular ilgari
inson mehnati ta`sirida bo`lmagan tabiiy resurslardan yoki inson mehnati natijasi
1
Soliyev A.S., Axmedov E.A. va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. -T.: Universitet,2021.
5

bo`lgan moddiy ashyolardan iborat bo`lishi mumkin. Mehnat vositalari esa mehnat
qurollariga (ishlab chiqarish qurollariga) va mehnatning moddiy sharoitlari bo`lib
xizmat qiluvchi vositalarga bo`linadi. Mehnat qurollari albatta inson mehnati bilan
yaratiladi.
Hozirgi zamon iqtisod fani ishlab chiqarish omili deb ishlab chiqarish
natijalarini belgilab beruvchi ob`ektlar, elementlar yoki shart-sharoitlarni
tushunadi. Ishlab chiqarish omillari to`rt asosiy guruhga bo`lingan holda tahlil
qilinadi: yer, kapital, mehnat va tadbirkorlik qobiliyati.
Yer tabiiy omil sifatida qaraladi. U inson faoliyatining mahsuli emas, balki
tabiatning in`omidir. Omillarning yer deb nomlanadigan guruhiga barcha tabiiy
boyliklar, foydali qazilmalar konlari, ishlov berilayotgan yerlar, o`rmonlar kiradi.
Kapital ishlab chiqarishning omili sifatida tovarlar va xizmatlarni ishlab
chiqarishda foydalaniladigan ne`matlarning yig`indisidan iboratdir. Ularga asbob-
uskunalar, mashinalar, binolar, omborlar, transport kommunikatsiyalari, aloqa
vositalari va boshqalar kiradi. Keng ma`noda olib qaralganda, moddiy kapital
tushunchasi o`z tarkibiga xomashyo va materiallarni ham olsa-da, tadqiqotchilar
kapital tushunchasini ishlab chiqarishda ko`p marta ishga solinadigan moddiy
elementlar bilan cheklaydilar. Fanda tadbirkorlik faoliyatida ishga solinayotgan pul
mablag`lari ham kapital deb ataladi. Nazariy ma`noda esa pul to`g`ridan-to`g`ri
ishlab chiqarishda uning omili sifatida ishtirok eta olmaydi. Shuning uchun nazariy
ma`noda qo`llanayotgan kapital tushunchasini pul mablag`larini ham o`z ichiga
oladigan amaliy xo`jalik faoliyatidagi kapital tushunchasidan farqlash uchun
moddiy kapital atamasidan foydalanadilar. Moddiy kapitalning texnik holati va
darajasi ishlab chiqarish samaradorligiga juda kuchli ta`sir etadi va uning
samaradorligini belgilab beradi.
Tovar va xizmatlarni yaratishda ishga solinadigan insonning aqliy va
jismoniy qobiliyatlari mehnat omilini tashkil etadi. Qobiliyatlar yig`indisi
xodimning ma`lumot darajasi, kasbiy ta`lim egallaganligi, ko`nikmalari, jismoniy
6

salohiyati va boshqa xususiyatlari bilan belgilanadi, Bularning hammasi
zamonaviy fanda inson kapitali tushunchasi bilan ifodalanadi. Xodimning yuqori
malakasiga, yuksak mehnat qobiliyatiga erishish uchun uni o`qitish va tarbiyalash
lozim. Demak, mehnat omilini yaratish uchun ham moddiy kapital talab etiladi.
Xodimni tayyorlash uchun yo`naltirilgan xarajatlarning natijasi sifatida
mujassamlashgan shaxslar inson kapitali bo`lib maydonga chiqadilar. Inson
kapitaliga investitsion qo`yilmalar hozirgi paytda eng samarali va o`zini eng tez
oqlaydigan qo`yilmalar hisoblanadi. 2
Tadbirkorlik qobiliyati ishlab chiqarishning o`ziga xos omili bo`lib,
insonning ishlab chiqarishning boshqa omillarini muayyan kombinatsiyalarda va
usullarda birlashtira olish qobiliyatini bildiradi. Bu qobiliyat tadbirkorda
mujassamlashadi hamda inson kapitalining alohida turidir. Tadbirkorlik qobiliyati
insonda o`z-o`zidan paydo bo`la olmaydi, u insonga tadbirkorlik uchun zarur
bilimlar va ko`nikmalarni singdirish yo`li bilan hosil qilinadi. Tadbirkorlik
faoliyati insonning shaxsiy fazilatlariga ham bog`liq, chunki ishlab chiqarishni
tashkil etishda tadbirkorlik, topqirlik va oqilona tavvakkalchilik talab etiladi. O`z
mazmuniga ko`ra tadbirkorlik faoliyati inson mehnatining o`ta yuqori malaka talab
etuvchi turidir. Tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish omili sifatidagi
ahamiyati, ayniqsa, bozor munosabatlari sharoitida ortadi. Chunki bozor sharoitida
ishlab chiqarish kuchli raqobat mavjud bo`lgan vaziyatda olib boriladi, tijorat
tavakkalchiligi asosida mahsulot yangi turlarini ishlab chiqarishga, yangi
texnologiyalardan foydalanishga, resurslarni raqobat orqali qo`lga kiritishga to`g`ri
keladi.
Shuni ham aytib o`tish joizki, hozirgi vaqtda yuqorida sanab o`tilgan an`anaviy
omillar bilan bir qatorda axborot olish va ekologik omillar ham ishlab chiqarishni
oqilona tashkil qilish va uning yuqori samaradorligini ta`minlashning muhim
shartlaridan biri sifatida tobora yuksak ahamiyat kasb etmoqda.
2
Soliyev A., Qarshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari. – T.: 2020.
7

Ishlab chiqarish jarayoni barcha omillarni ishga solinib, amalga oshiriladi.
Muayyan buyumni yoki xizmatni ishlab chiqarish uchun er, mehnat va kapitalning
biron-bir kombinatsiyasi zarur bo`ladi. Bu omillar bir-biri bilan bog`liq holda ishga
tushadi va bir-birini to`ldirib turadi. Masalan, gazlama to`qish uchun huquqiy
jihatdan rasmiylashtirilgan firma tashkil etish, er maydonini ijaraga olish, bu
maydonda binolar va texnikani (kapitalni) joylashtirish, xodimlar va menejerlarni
yollash zarur bo`ladi. Agar biror omil ishlab chiqarishga jalb etilmay qolsa, ishlab
chiqarish jarayoni sodir bo`lmaydi. Ishlab chiqarish omillarining bu xususiyati
ularning bir-birini to`ldirishi deb ataladi.
Shu bilan birga, ishlab chiqarish omillari ma`lum chegaralarda bir-birining
o`rnini bosishi ham mumkin. Muayyan hajmdagi tovarni ishlab chiqarishga
yuqorida ko`rsatib o`tilgan omillarning turli-tuman nisbatlarda bir-biriga
qo`shilishi natijasida erishilishi mumkin. Omillarning bu xildagi o`zaro
o`rinbosarligi iqtisodiyotning ko`plab sohalari uchun xos. Tadbirkor ishlab
chiqarish texnologiyasini tanlashda muayyan resurslarning kamyobligini e`tiborga
oladi va shu resurslar o`rniga boshqalaridan foydalanishga intiladi.
1.2. Tabiiy omil
Ishlab chiqarish jarayoni har doim u yoki bu darajada tabiiy resurslardan
foydalanishga asoslangan. Keng ma`noda jamiyat va inson tabiatning ajralmas
qismidir va tabiatdan tashqarida o`z faoliyatini olib bora olmaydi. Tabiiy resurslar
ishlab chiqarishning muqarrar sharti sifatida uning o`sishi uchun tabiiy negiz bo`lib
xizmat qiladi. Ular, shuningdek, jamiyat milliy boyligini yaratishning muhim
manbaidir. Ingliz iqtisodchisi U.Petti: "Mehnat-boylikning otasi, yer esa uning
onasi", – degan edi.
Yer har qanday jamiyat, har qanday mamlakatning beqiyos boyligidir. U
bitmas-tuganmas xazina bo`lib, kelgusi avlodlarga ham qoladigan asosiy merosdir.
8

Shuningdek, yer qishloq xo`jaligining asosiy ishlab chiqarish vositasi hamdir.
Yerga ikki jihatdan, birinchidan, hudud, ikkinchidan, tirikchilik manbai, o`simlik
va hayvonot dunyosi hayoti uchun zarur bo`lgan tuproq, inson uchun oziq-ovqat,
sanoat uchun xomashyo etishtirib beradigan ekin maydonlari sifatida qarash lozim.
O`zbekistonning yer resurslari xilma-xil. Qizilqum va boshqa cho`llarda
cho`l-qum tuproqlari katta maydonni egallaydi. Bunday tuproqlar asosan qumdan
iborat bo`lib, zich qatlam hosil qilmaydi, chirindi (gumus) qismi 1 foizga ham
etmaydi. O`zbekistonning tekislik qismidagi cho`l zonasida sur-qo`ng`ir, cho`l-
qum, taqir tuproqli yerlar uchraydi.
Respublikamiz umumiy yer maydonining 5 million gektardan ortiqrog`i
dehqonchilikda foydalaniladi. Bu asosan sug`oriladigan va lalmi yerlardir. Qolgan
qismi yaylov va ozroq qismi tog` va o`rmonlardan iborat. 3
Sug`oriladigan yerlarning katta qismi Farg`ona va Zarafshon vodiylari va
Amudaryoning quyi oqimini egallagan. Lalmi erlarninng katta maydonlari
Qashqadaryo, Samarqand, Toshkent va Jizzax viloyatlarida joylashgan.
O`zbekistonning suv resurslari daryolar, sel oqimi, kanallar, ko`l va suv
omborlaridagi suvlardan tarkib topadi. Uning asosiy manbai daryolar bo`lib,
O`zbekistonning bosh suv o`zanlari Amudaryo va Sirdaryo hisoblanadi. Ikkala
daryoninng suvi ham respublika hududidan tashqarida hosil bo`ladi. Ulardan
tashqari yirik daryolar jumlasiga kiruvchi Norin, Qoradaryo, So`x, Chirchiq,
Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo va Sheroboddaryolar ham mavjuddir. Bu
daryolarning ko`pchiligi o`zlarining o`rta va quyi oqimlari bo`yicha O`zbekiston
hududidan o`tadi. O`zbekistonda hammasi bo`lib 50 ga yaqin daryo bo`lib, ulardan
10 tasining uzunligi 150 km dan oshadi. O`zbekistonning tog` va tog` oldi
rayonlarida sel oqimi (toshqini) ko`plab uchraydi. O`zbekistonda suv xavfi
kuchliroq rayon Farg`ona vodiysi hisoblanadi. Bu erda har yili, ba`zan yiliga bir
necha marta sel bo`ladi. Ko`pchilik sel toshqinlari aprel va may oylariga to`g`ri
3
Soliyev A.S., Mahamadaliyev R.Y. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari. –T.: Universitet, 2021
9

keladi. Chunki bu oylarda tog`da juda ko`p yog`in-sochin bo`ladi. Sel oqimi har
yili minglab gektar ekin maydonlarini vayron etadi. Shuning uchun ham tashqi
xavf kuchli tog` oldi rayonlarida sel oqimini ushlab qoladigan qurilmalar (suv
omborlari) qurilgan. Hosil bo`lgan suv zahiralaridan keyinchalik ekinlarni, ayrim
yaylov maydonlarini sug`orishda foydalaniladi.
Ishlab chiqarishni amalga oshirish uchun yerdan, yer osti boyliklaridan,
o`rmonlardan, suvdan va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish lozim.
Mamlakatdagi xo`jalik yuritish tizimi ulardan oqilona va ehtiyotkorlik bilan, tejab-
tergab foydalanish uchun imkoniyat yaratishi va ishlab chiqarish ishtirokchilarini
shunday ish olib borishga undashi lozim. Tabiiy resurslarni saqlash va
ko`paytirishdan butun jamiyat manfaatdordir.
Tabiiy resurslarning bir qismini, avvalo, foydali qazilma konlarini qayta
hosil qilib, tiklab bo`lmaydi. Ular yer ostidan qazib chiqarilgan sari tugab boradi.
Boshqa tabiiy boyliklarni: tuproq, suv, o`rmonlar, hayvonot dunyosini tiklash
uchun ko`plab mablag` sarflash talab qilinadi (masalan, tuproqqa o`g`it solinadi,
yer tekislanadi, chiqindilardan va zararli moddalardan tozalanadi, suv resurslarini
tiklash uchun ishlatilgan suv tozalanadi, o`rmonlarni tiklash uchun ko`chat
o`tqaziladi va h.k). Demokratiya tamoyillariga asoslangan jamiyatda tabiatni
muhofaza qilish barchaning ijtimoiy burchiga aylanadi. Tabiiy resurslardan,
jumladan, yerdan noshudlik bilan, tabiatga zarar yetkazgan holda foydalanish o`z
mazmuniga ko`ra jamiyat boyligini nobud qilishdir, chunki bu ijtimoiy ishlab
chiqarish o`sishining moddiy negiziga putur yetkazadi.
Iqtisodchilar tabiiy resurslarni ikki toifaga ajratadilar. Bular haq to`lab
o`zlashtirib olinadigan va tekinga o`zlashtirilib olinadigan resurslardir. Tabiiy
resurslar haq to`lab o`zlashtirib olinganda, firma yoki resursning iste`molchisi
uning samarasini to`la ravishda o`zi o`zlashtiradi. Bozor iqtisodiyoti
mamlakatlarida haq to`lab o`zlashtiriladigan tabiiy resurslar qatoriga birinchi
navbatda er kiradi. Erni haq to`lab qo`lga kiritgan fermer unda etishtirilgan g`alla
10

yoki paxtani to`la ravishda erkin tasarruf qiladi. Foydali qazilmalar (neft va gaz
konlari)ning egalari qazib olingan mahsulotni yoki konning o`zini sotishlari
mumkin. Tabiiy resurslar haq to`lab o`zlashtirilganda, raqobatli bozor sharoitlarida
ulardan samarali, tejab-tergab foydalanishga erishiladi.
Tabiiy resurslarning ikkinchi toifasini, hatto, bozor munosabatlari to`la qaror
topgan iqtisodiyotda ham, yuqorida aytib o`tilganidek, tekinga o`zlashtirib
olinadigan resurslar tashkil etadi. Bu resurslardan foydalanish jarayonida jamiyat
uchun muayyan muammolar yuzaga kelishi mumkin. Gap shundaki, mazkur
resurslar alohida firma yoki shaxslar uchun tekin resurslar bo`lib maydonga
chiqadi, lekin ular butun jamiyat uchun bepul emas. Haq to`lab o`zlashtiriladigan
resurslar qo`lga kiritilishida resurs egasining mazkur resursga oid xarajatlari
qoplab boriladi. Tekin o`zlashtiriladigan resurslar bo`yicha esa bunday bo`lmaydi
va natijada tashqi oqibat (samara) yoki qo`shimcha oqibat deb ataladigan hodisa
yuz beradi. Masalan, havoga zaharli gazlar chiqarilishi aholi salomatligiga zarar
etkazadi. Bunga yo`l qo`ygan firma tabiiy resurs-havodan tekinga foydalanadi va
ayni paytda iqtisodiyotning boshqa sub`ektlarining bundan ko`rayotgan zararini
qoplab bermaydi. Yoki oqar suvlarga zaharli chiqindilar tashlanganda, daryo yoki
soy ifloslanadi, baliqlar nobud bo`ladi, boshqa kishilarning suvdan foydalanish
imkoniyatlari qisqaradi. Ko`rinib turibdiki, tabiiy resurslardan bepul foydalanish
natijasida kelib chiqayotgan tashqi oqibat asosan salbiy xarakterda bo`ladi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida salbiy tashqi oqibatli tovarlar ko`proq, ijobiy tashqi oqibatli
tovarlar esa kamroq ishlab chiqariladi.
Pol Samuelson va Villyam Nordxaus ta`kidlashlaricha, AQShda tabiiy
resurslardan foydalanishga asoslangan ishlab chiqarishning iqtisodiyotdagi ulushi
1987 yilda 4 foizni tashkil etgan. Bozor orqali qo`lga kiritiladigan tabiiy
resurslarning to`rtdan uch qismidan fermer xo`jaliklari va neft-gaz sanoatida
foydalanganlar.
11

O`zbekiston iqtisodiyotining xomashyo va agrar xarakteri tufayli tabiiy
resurslardan foydalanishga asoslangan tarmoqlar ulushi juda yuqori. Xususan,
hozircha qishloq xo`jaligi iqtisodiyotimizning yetakchi tarmog`i ekanligicha
qolmoqda. Aholi farovonligi va mamlakatning eksport imkoniyatlari ko`p jihatdan
mana shu tarmoqdagi ahvolga bog`liq.
Qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslardan samarali foydalanish mamlakat
uchun alohida ahamiyatga ega. Odatda, bu resurslar iqtisodiy o`sishni va aholi
farovonligini ta`minlashda muhim o`rin tutadi. Biroq, ayovsiz foydalanish
natijasida ular bir kun tugashi va ularning o`rnini bosa oladigan resurslarni topish
juda ham qiyinlashib qolishi mumkin.
Ba`zi iqtisodchilar qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslarga texnika
taraqqiyoti natijasida maqbul o`rinbosarlar topilishi muqarrar, deb hisoblaydilar.
Masalan, neftdan olinadigan suyuq yoqilg`i o`rniga ko`mirdan olinishi mumkin
bo`lgan suyuq yoqilg`i kelishi mumkin. Uglevodorod qazilma boyliklar ishlatib
bo`lingach, quyosh energiyasiga yoki atom energiyasiga, hatto, termoyadro
energiyasiga o`tilishi mumkin. Energiyaning oxirgi uch manbalari tugalmas
xarakterdadir. Shu bilan birga hozirgi paytda iqtisodiyotda va ijtimoiy hayotda
atrof- muhitni muhofaza qilish tarafdorlarining qarashlari tobora ustun mavqega
ega bo`lib bormoqda. Ularning fikricha, iqtisodiy o`sishning zarur darajasini
saqlab turish uchun energiya va boshqa tabiiy resurslarni, shu jumladan, aholi
joylashmagan hududlar va asriy o`rmonlarni ijtimoiy kapitalning alohida ko`rinishi
sifatida asrash lozim. Hozirgi avlod kelajak avlodlarga imkoni boricha kapital
aktivlarning ko`proq zahirasini qoldirishi zarur. Bu aktivlar faqat yuksak
texnologiyali korxonalar, laboratoriyalar, kutubxonalar va inson kapitalidangina
iborat bo`lmay, balki tabiiy resurslarni ham o`z ichiga olishi darkor.

12

1.3.Ishlab chiqarishning ilmiy-texnikaviy darajasi
Inson nimalar yordamida mehnat ashyosi (predmeti)ga o`z ta`sirini
o`tkazsa, shu narsalar mehnat vositalari hisoblanadi. Unga birinchi navbatda
mehnat qurollari kiradi. Ular quyidagilardan iborat: har xil mashina va
mexanizmlar, asbob-uskunalar, qurilmalar va hokazo. 4
Mehnat qurollarining takomillashib borishi, tabiatga
insonning hokimlik darajasining o`sishi ishlab chiqarish
taraqqiyotining ko`rsatkichi hisoblanadi. Keng ma`noda
mehnat jarayonida to`g`ridan-to`g`ri ishtirok etmasa-da, lekin
ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan ishlab chiqarish inshootlari, turli axborot
vositalari, aloqa kanallari ham mehnat vositalari hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayoni amalga oshishi uchun ishchi kuchi bilan ishlab
chiqarish vositalari qo`shilishi, iste`mol qilinishi zarur.
Ishchi kuchi ishlab chiqarishning shaxsiy omili hisoblanib, jamiyatning
asosiy ishlab chiqarish kuchi va uning birdan-bir yaratuvchi elementidir. Ishlab
chiqarish vositalari esa ishlab chiqarishning moddiy omilini tashkil etadi.
Ishlab chiqarishning har ikkala omili ilmiy-texnika taraqqiyoti ta`siri
natijasida takomillashib boradi. Ishlab chiqarish vositalari va inson mehnati bir-biri
bilan uzviy bog`liq va bir-birini taqozo etadi.
Ishchi kuchi ishlab chiqarish vositalarini harakatga keltiradi, buning
natijasida mehnat jarayoni ro`y beradi. Faqat insongina ishlab chiqarish vositalarini
yaratadi va ulardan foydalanish usullarini aniqlaydi, xuddi shu jarayon ishlab
chiqaruvchi kuchlari tizimida shaxsiy va moddiy omillarning o`zaro bog`liqlikda
umumiy yo`nalishini tashkil etadi.
4
Саушкин Ю.Г. Экономическая география: история, теория, методы, практика. – М.: Мысль, 2022.
13

Y а ngi texnika va texnologiya hech qachon o`z-o`zidan dunyoga kelmaydi,
ularni odamlar ijod qiladi. Biroq, ilg`or mehnat vositalari va texnologiyalar ishlab
chiqarishda keng tarqalgandan so`ng, ishchi kuchining umumiy holatini yangi
talablar darajasiga ko`tarish kerak bo`ladi. Shuni ham ta`kidlash kerakki, ishlab
chiqarish jarayoni uning omillarining oddiy yig`indisi emas, chunki ular o`zaro
ta`sir qiluvchi murakkab tizimni hosil qiladi. Har qanday bir butun tizim esa uning
elementlarining oddiy yig`indisidan sifat jihatidan farq qiladi. Ishlab chiqarishni
samarali bo`lishiga texnologiya va boshqarish ta`sir
etadi.
Texnologiya ishlab chiqarish omillari o`rtasidagi
o`zaro ta`sirni ifoda etgan holda fan yutuqlariga
asoslanib, mehnat ashyolariga o`z ta`sirini o`tkazadi.
Insonlar ashyolarning ilgari ma`lum bo`lmagan xususiyatlarini o`rganib,
progressivroq bo`lgan texnologiyani joriy qilish natijasida yangi mahsulotlarni
ishlab chiqarish sirlarini bilib oladilar, bu esa ishchi kuchiga, ishchining malakasini
oshirishga yangidan - yangi talablar qo`yadi. Ushbu jarayon esa ishlab chiqarishni
tashkil etish va boshqarishni doimo takomillashtirib borishni taqozo etadi.
Hozirgi ishlab chiqarish jarayonida energiya va axborotning ahamiyati oshib
boradi. Shubhasizki, qudratli energiya manbalarini o`zlashtirmasdan turib, ishchi
kuchi, mehnat buyumlari va vositalarining o`zaro ta`sirini samarali bo`lishiga
erishish mumkin emas.
Korxonalarda fan-texnika yutuqlarini joriy etish uchun ishlab chiqarishni
texnikaviy tayyorlash hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ishlab chiqarishning
texnikaviy, tashkiliy va iqtisodiy tadbirlar majmuasi mavjud bo`lib, ularni joriy
etish natijasi o`laroq eng ilg`or texnologik jarayonlar yuqori rentabellik, sifatli
mahsulotlar tayyorlash imkonini yaratib beradi. Ishlab chiqarish korxonalarida
texnologik va tashkiliy tadbirlar fan-texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga tadbiq
qilib, mahsulot ishlab chiqarishda texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarga ijobiy ta`sir
14

qiladi, mehnat, xomashyo va materiallarni kam sarf qilgan holda, yuqori sifatli
mahsulotlar etkazib berishga imkon beradi.
Ishlab chiqarishda texnikaviy tayyorgarlik tashkil etish quyidagi asosiy
vazifalarni hal etishga qaratiladi:
-eng ilg`or, progressiv texnologik jarayonlarni joriy qilish, ishlab chiqarishni
mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish;
-yangi mahsulotlar ishlab chiqarishning texnologik tizimlarini yaratish,
eskilarini esa yangilash;
- yuqori unumli texnologik asbob-uskunalarni tanlash va joylashtirish;
-asosiy va yordamchi materiallar sarfining me`yorlarini ishlab chiqish va
ularni qo`llash;
-texnologik jarayonlarning tarkibini loyihalash;
-mehnat va ishlab chiqarishni ilmiy darajada tashkil etishning ilg`or
shakllarini joriy etish;
-yuqori malakali kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish.
Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlashning asosiy maqsadi ilmiy ishlab
chiqarish tsiklini yaratish, ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini ko`tarish
asosida mehnat unumdorligini oshirish, korxonalarning bir tekisda, uzluksiz va bir
me`yorda ishlashini ta`minlashdir.
Sanoat korxonalarida asosiy ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlash rejasi
muhim bosqich bo`lib, u fan va texnikaning zamonaviy yutuqlari, takomillashgan
texnologiya, yangi turdagi mahsulotlarni o`zlashtirish, mahsulot sifatini yaxshilash
va uning hajmini ko`paytirishga qaratilgandir. Ishlab chiqarishni texnikaviy
15

tayyorlash rejasini loyihalash jarayonida uning quyidagi talablarga javob berishi
nazarda tutiladi:
-yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish;
-texnologik jarayonning uzluksiz ishlashini ta`minlash;
-tayyor mahsulot ishlab chiqarishga mehnat sarfini kamaytirish;
-mahsulot birligiga xomashyolar sarfini kamaytirish;
-xomashyodan tayyor mahsulot olishni ko`paytirish va nobudgarchilikni
kamaytirish;
-ishlab chiqarish maydonlaridan oqilona foydalanib, sanitariya talabi va
normalariga qat`iy rioya qilish;
-mahsulot tannarxini pasaytirish.
Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlash korxona faoliyatini tashkil etish,
uning istiqbolini belgilash va rivojlantirish rejalari asosida amalga oshiriladi. Bu
rejalarni amalga oshirishga tegishli mablag`lar ajratiladi. Bunga qo`shimcha qilib
korxonalarda amortizatsiya ajratmalari, ishlab chiqarish, texnika va fanni
rivojlantirish fondidan, mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar yig`indisidan
mablag`lar ajratiladi.
16

II.BOB. YANGILIKLAR YARATISHGA TASHKILIY-TEXNOLOGIK
TAYYORGARLIK ASOSLARI.
2.1. Yangiliklar yaratishga tashkiliy-texnologik haqida tushuncha.
Yangiliklar yaratishga tashkiliy-texnologik, yoki marhamatlar, dasturlar va
texnologiyalar bilan qo'llab-quvvatlash maqsadida foydalanuvchi tajribasini
optimallashtirish maqsadida tashkil etilgan. Ushbu texnologiyalar yordamida
yangiliklar va ma'lumotlar to'plash, tahlil qilish, nazorat qilish va tarqatish
imkoniyatlari mustahkamlanadi. Buning natijasida yangiliklarni takomillashtirish,
ularga tezlik bilan reagatsiya ko'rsatish va ommaviy e'tiborga sazovor bo'lish
imkoniyati oshiriladi. Yangiliklar yaratishga tashkiliy-texnologik tayyorgarlik
asoslari quyidagilardir: 5
1. Ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish: Yangiliklarni yaratish uchun
ma'lumotlar to'plangan, o'rganib chiqilgan va tahlil qilingan bo'lishi kerak. Bu
maqsadga mos keluvchi tizimlar, dasturlar va platformalar ishlatiladi.
2. Barcha muammolar haqida ma'lumotlarni to'plash: Yangiliklar yaratishda
muhim bo'lgan qadam muammolarni aniqlash va ular haqida ma'lumotlarni
to'plashdir. Bu muammolar tez-tez qiziqarli yangiliklar sifatida ko'rinishi mumkin.
3. Asosiy xabarlar bilan tanishuv: Yangiliklarni yaratishning birinchi bosqichi
- asosiy xabarlar bilan tanishuvdir. Bu, yangilikni nima haqida ekanligini, uni kim
va qanday yaratganligini aniqlashga yordam beradi.
4. Texnologik vositalar bilan ishlash: Yangiliklarni yaratishda texnologik
vositalardan foydalanish juda muhimdir. Ushbu vositalar fikrlarni vizual
ko'rinishda namoyon etish uchun videolar, infografika, animatsiyalar va boshqa
multimediya materiallari shakllantirish imkoniyatini beradi.
5
Toshkentboyev A., Nasirov U. Jizzax viloyati. –Toshkent, O‘zbekiston, 2020.
17

5. Ko'p platformalarda tarqalgan tartib raqamli marketing va SEO:
Yangiliklarni tarqatishda tartib raqamli marketing (SEO) ni amalga oshirishingiz
kerak - bu, yangilikni internetdagi eng keng obzorlik ga topshiradi. Ushbu usullar
orqali yangilikni ko'p platformalarda keng tarqatishingiz mumkin.
Bu asoslar yangiliklar yaratishning texnologik tayyorgarlik asoslari
hisoblanadi va ularga amal qilib ko'rish tavsiya etiladi. Tashkiliy-texnologik
tayyorgarlik, yangiliklar yaratish va rivojlantirish jarayonlarini boshqarish uchun
qo'llaniladigan tashkiliy va texnologik usullar to'plamidir. Bu tayyorgarlik asoslari
yangiliklar va innovatsiyalar jarayonlarini tashkil etish, rivojlantirish, o'rganish va
yuborishda yordam beradi. Tashkiliy-texnologik tayyorgarlikning asosiy mazmuni
quyidagilar bo'lishi mumkin:
1. Yangiliklar boshqarish: Yangiliklar boshqarish barcha yangilik va
innovatsiyalar jarayonlarini planner bo'yicha boshqarishda muhim bo'lishi
mumkin. Bu qadamlar yangiliklar va innovatsiyalar jarayonlarini strategik
maqsadlarga mos ravishda tashkil etish, resurslar va muddatlarni belgilashni o'z
ichiga oladi.
2. Texnologik tayyorgarlik tizimlari: Tashkiliy-texnologik tayyorgarlik
tizimlari yangiliklar va innovatsiyalar jarayonlarini barqarorroq boshqarish uchun
xizmat qilishadi. Bu tizimlar yangiliklar, rivojlantirish va o'rganish jarayonlarini
avtomatlashtirish, to'g'ri boshqarish va natija olib borishda yordam beradi.
3. Resurslar va moliyaviy ta'minot: Yangiliklar yaratish va rivojlantirish
uchun zarur bo'lgan resurslarni va moliyaviy ta'minotni belgilash va boshqarish
ham tashkiliy-texnologik tayyorgarlik asoslari qatorida masala ko'rsatadi.
4. Natijalarni o'rganish va tahlil qilish: Yangiliklar va innovatsiyalar
natijalarini o'rganish va tahlil qilish, muvoffaqiyatni baholash va keyinchalik
strategik o'zgartirishlar va rivojlantirishlar uchun yuqori samaradorlik bilan
hamkorlik qilish tashkiliy-texnologik tayyorgarlik asoslari ichiga kiradi.
18

Tashkiliy-texnologik tayyorgarlikning amalga oshirilishi yangiliklar yaratish
va rivojlantirish jarayonlarini samarali boshqarish uchun muhimdir va yangiliklar
sohasidagi innovatsiyalar va rivojlantirishni oshirishda katta ahamiyatga ega.
Yangiliklar yaratishga tashkiliy-texnologik tayyorgarlik asoslari quyidagilardir:
1. Ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish: Yangiliklarni yaratish uchun
ma'lumotlar to'plangan, o'rganib chiqilgan va tahlil qilingan bo'lishi kerak. Bu
maqsadga mos keluvchi tizimlar, dasturlar va platformalar ishlatiladi.
2. Barcha muammolar haqida ma'lumotlarni to'plash: Yangiliklar yaratishda
muhim bo'lgan qadam muammolarni aniqlash va ular haqida ma'lumotlarni
to'plashdir. Bu muammolar tez-tez qiziqarli yangiliklar sifatida ko'rinishi mumkin.
3. Asosiy xabarlar bilan tanishuv: Yangiliklarni yaratishning birinchi bosqichi
- asosiy xabarlar bilan tanishuvdir. Bu, yangilikni nima haqida ekanligini, uni kim
va qanday yaratganligini aniqlashga yordam beradi.
4. Texnologik vositalar bilan ishlash: Yangiliklarni yaratishda texnologik
vositalardan foydalanish juda muhimdir. Ushbu vositalar fikrlarni vizual
ko'rinishda namoyon etish uchun videolar, infografika, animatsiyalar va boshqa
multimediya materiallari shakllantirish imkoniyatini beradi.
5. Ko'p platformalarda tarqalgan tartib raqamli marketing va SEO:
Yangiliklarni tarqatishda tartib raqamli marketing (SEO) ni amalga oshirishingiz
kerak - bu, yangilikni internetdagi eng keng obzorlik ga topshiradi. Ushbu usullar
orqali yangilikni ko'p platformalarda keng tarqatishingiz mumkin.
Bu asoslar yangiliklar yaratishning texnologik tayyorgarlik asoslari
hisoblanadi va ularga amal qilib ko'rish tavsiya etiladi. Tashkiliy-texnologik
yangiliklar yaratish, mashhur yangilik organlari, kompaniyalar yoki shaxslar
tomonidan yangi ma'lumotlar yaratish uchun tashkil etilgan texnologik vositalar va
usullar mavjud bo'lishidir. Bu texnologik vositalar, ularni yaratish va tarqatishda
19

foydalaniladigan dasturlar, ilovalar, platformalar, tizimlar va boshqa texnologik
imkoniyatlarni o'z ichiga oladi. Yangiliklarni yaratish uchun veb-saytlar, mobil
ilovalar, ijtimoiy media platformalari (masalan, Facebook, Twitter va boshqalar),
elektron pochta xizmatlari va boshqa onlayn texnologiyalar keng qamrovli ishlab
chiqilgan. Bu texnologik imkoniyatlar orqali odamlar yanada tezkor va samarali
tarzda yangiliklar yaratib olishlari mumkin. Yangiliklar yaratishga tashkiliy-
texnologik usullar, yangiliklar tizimini rivojlantirish uchun qo'llaniladigan
texnologik vositalar va usullardir. Bu texnologiyalar, yangiliklarni to'g'ri va tez
yaratish, tarqatish va tarqatish uchun foydalaniladi. Misol uchun, yangiliklar
yaratishga tashkiliy-texnologik usullar orasida veb-saytlar, mobil ilovalar, ijtimoiy
tarmoqlar, e-mail marketing va boshqa onlayn kommunikatsiya vositalari
keltirilishi mumkin. Bu usullar orqali yangiliklar tezroq yetkazib beriladi va o'ziga
xos auditoriyaga e'tibor qaratadi. muhit yaratish yuksak zarurlikka ega. Bugungi
kunda, insonlar yangiliklar olish va ulash uchun internetdan foydalanishadi,
shuningdek, xabarlar bilan aloqani mavjud resurslar orqali ravishda qo'llab-
quvvatlaydi.
Texnologiyalar yuqori darajada yangiliklar olish va ulashni osonlashtiradi.
Bundlek yangiliklar portallari, ilova va platformalar, shaxsiy ijtimoiy tarmoqlar va
boshqalar arqusi orqali insonlar yangiliklarga tez va oson yonsa maqsadida
foydalanishlari mumkin.Hozirda, yangiliklar yaratish muhitini rivojlantirish va
o'zgarishlar bilan ta'minlash uchun yangilik dizayni, matn, rasm va video
tahrirlash, animatsiya va grafika yaratish, SEO va marketing texnologiyalari, va
boshqa ko'makchi vositalardan foydalanish muhimdir.
Bundan tashqari, yangiliklar yaratishda ishtirok etish va jamoatchilik muhitini
qo'llab-quvvatlash uchun bloglar, forumlar, veb-saytlar va boshqa onlayn
platformalardan foydalanish muhimdir. Bu texnologik vositalar orqali, insonlar
yangiliklarga qiziqish olishadi, ularga qulaylik va samarali tarzda foyda olishadi.
20

Yangiliklar orqali insonlar bir-birlariga aloqa o'rnatish uchun
texnologiyalardan foydalanishning yanada o'zaro o'rganish va o'zlashtirilish
muhimdir. Bundan tashqari, yangiliklar yaratish prosesini isloh qilish va saqlash
uchun yangilik texnologiyalari va vositalardan foydalanish zarur.
Keyinroq, yangiliklar yaratish va ulash muhitini rivojlantirish uchun
innovatsion texnologiyalar va yagona tavsiyalar bilan kelajakda yangiliklarni
rivojlantirishga yordam beradi. Yangiliklar yaratishga tashkiliy-texnologik muhitni
yaratish insonlarga yangiliklarga kirishni osonlashtiradi va ularga o'zlashtirilgan,
samarali va qulay ma'lumotlarni taqdim etish imkonini beradi
2.2. Korxonaga yangiliklar yaratishga tashkiliy-texnologik
tayyorgarlikning foydalari.
Korxonaga yangiliklar yaratishga tashkiliy-texnologik tayyorgarlikni
qo'llashning bir nechta foydalari mavjud: 6
1. Qo'llanishni osonlashtirish: Texnologik vositalar va dasturlar orqali
yangiliklar yaratish va ulashni osonlashtirish mumkin. Bu tayyorlik ishlarini tezkor
va samarali amalga oshiradi.
2. Ko'maklash: Korxonaga yangiliklar yaratishda foydalaniladigan bir qancha
texnologik vositalar va platformalar, masalan, veb-saytlar, ilovalar va shaxsiy
ijtimoiy tarmoqlar orqali jamoatchilikni qo'llab-quvvatlash mumkin. Bu,
korxonalarning o'z mijozlariga va samolyotlariga aloqani kuchaytirishga yordam
beradi.
3. Reklamani kuchaytirish: Texnologik vositalar va dasturlar, reklama
strategiyalarini boshqarish va mijozlarga doimiy ravishda ma'lumot taqdim etish
6
To‘xliyev N. O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. –Toshkent, 2022.
21

imkonini beradi. Bu, korxonalar uchun birinchi bo'shliqda e'tibor qo'zgan
xabarlarni yaratishda yordam beradi.
4. Marketing texnologiyalaridan foydalanish: Korxonalar yangiliklar yaratish
va ulash uchun marketing texnologiyalaridan oson foydalanishi mumkin. SEO,
SMM va boshqa vositalar orqali yangiliklar oson olib borish, mijozlar bilan
to'lovlar qabul qilish va mijozlarga ma'lumotlarni taqdim etish ko'rsatilgan
foydalanishdan ko'ra, yangiliklarni kura oladi.
5. Fikr almashish va qo'llab-quvvatlash: Teknologik tayyorgarlik, korxona
xodimlari va mijozlar orasida fikrlar almashish va qo'llab-quvvatlashni
osonlashtiradi. Bu, korxonangizning yangiliklarni yaratish va ulash uchun qanday
strategiyalarni qo'llashga yordam beradi.
Korxonalarni yangiliklar yaratish va ulashda tashkiliy-texnologik
tayyorgarligi yuqori darajada qo'llab-quvvatlash, mijozlar bilan faol aloqalar
o'rnatish va korxona osonlashtirish imkonini beradi. Bu, korxonalarning nafaqat
tezroq, balki samarali hamrohlikni ko'rsatib bera olishi uchun juda muhimdir.
Korxonaga yangiliklar yaratishda tashkiliy-texnologik tayyorgarlikning bir nechta
foydalari mavjud:
1. Tezlik va samaradorlik: Texnologik vositalar va dasturlar orqali yangiliklar
yaratish va ulash, korxonaning muhitini o'rganish va yangiliklarga tezroq reaksiya
berishni osonlashtiradi. Bu tezligi va samaradorlikni ko'taradi va korxonaning
ommaviy o'zlashtirishini yaxshilaydi.
2. Marketing imkoniyatlari: Tashkiliy-texnologik tayyorgarlik, reklama va
marketing strategiyalarini boshqarishga yordam beradi. Bu, korxonaning
mijozlariga yangiliklarni samarali va maqsadli yolg'iz qilib yetkazishda muhim rol
o'ynaydi.
22

3. Jamoatchilik bilan aloqani kuchaytirish: Texnologik vositalar va dasturlar,
korxonaning yangiliklarni jamoatchilik bilan doimiy aloqada olishiga yordam
beradi. Bloglar, forumlar, veb-saytlar va ijtimoiy tarmoqlar orqali korxonalar
yangiliklarni oson va tezroq ulashadi.
4. Yangiliklar yaratishda muvaffaqiyat: Tashkiliy-texnologik tayyorgarlik,
korxonaning yangiliklarni yaratish va ulash jarayonlarini samarali va nazorat
qilishda katta o'rin o'ynaydi. Bu, yangiliklarni o'zlashtirish, ma'lumotlarini
uzaytirish va mijozlar bilan aloqani kuchaytirishda yordam beradi.
5. Yangiliklar analiz va baholash: Texnologik vositalar va dasturlar,
korxonaning yangiliklarini tahlil qilish va baholashga yordam beradi. Bu,
korxonaning muvaffaqiyatini o'stirish va keyingi yangilik yaratish strategiyalarini
shakllantirishda foydalaniladi.
Korxonalar uchun yangiliklar yaratishda tashkiliy-texnologik tayyorgarlik,
o'zlarining o'zlariga aloqani samarali va nazorat qilishda yordam beradi. Bu,
korxonalar uchun yangiliklarni yaratish, ulash va muhitlarini o'zlashtirishda katta
imkoniyatlar yaratadi va ularning muvaffaqiyatini oshirishga yordam beradi.
Korxonaga yangiliklar yaratish uchun tashkiliy-texnologik tayyorgarlik qo'llab-
quvvatlash kerak. Bu, yangiliklar to'plash, tarqatish va taqdim etish jarayonlarini
avtomatlashtirish, axborotlarni saqlash va ulashish tizimlarini rivojlantirishni o'z
ichiga oladi. Bunday texnologik vositalar korxonalarda yangiliklarni tezkor
tarqatish va boshqa kompaniyalar bilan aloqada bo'lishga yordam beradi.
Shuningdek, korxonalarda xabarlar va ma'lumotlar o'zaro almashinishini
muhokama qilish uchun tashkiliy-texnologik vositalardan foydalaniladi.
Tashkiliy-texnologik tayyorgarlikning korxonaga yangiliklar yaratishda o'ziga
xos ahamiyati va foydalari mavjud. Quyidagi bir necha asosiy foydalarni ko'rib
chiqamiz:
23

1. Ko'proq chegirma: Tashkiliy-texnologik tayyorgarlik, yangiliklar
tayyorlash va ulashda ishlar yurituvchilari o'rtasidagi tortishni osonlashtiradi va ish
faolligini oshiradi. Bu ko'pchilik birliklar uchun tizimli va samarali ishlash
imkoniyatlarini yaratadi.
2. Tezlik va samarali amal: Texnologik vositalar va dasturlar orqali
yangiliklar yaratish va ulashni osonlashtiradi. Bu, korxonaning mijozlariga va o'z
mijozlariga yangiliklarni tez va samarali tarzda yetkazish imkonini beradi.
3. Ma'lumotlar analizi: Korxonalar tashkiliy-texnologik tayyorgarlik orqali
yangiliklar tayyorlashda ma'lumotlardan samarali foydalanishadi. Bu ma'lumotlar
tahlil qilinish orqali yangiliklar yaratish va ulashda qanday yangiliklarga e'tibor
berish kerakligini aniqlashda yordam beradi.
4. Marketing strategiyalarini rivojlantirish: Tashkiliy-texnologik tayyorgarlik,
korxonaning marketing strategiyalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu
strategiyalar, yangiliklarni to'g'ri va maqsadli obyektlarga yo'naltirish uchun
foydalaniladi.
5. Brandingni kuchaytirish:Yangiliklar yaratish va ulashda tashkiliy-
texnologik tayyorgarlik, korxonaning brandingini kuchaytirishga yordam beradi.
Bu, korxonalarga o'zlarining tanishliklarini o'stirish, mijozlar bilan qatnashishni
kuchaytirish va biznesning raqobatbardoshligini oshirish uchun foydalaniladi.
2.3.Korxonalardagi ITTKI ni boshqarish va Yangiliklarning sifat
ko'rsatkichlar.
Korxonalardagi ITTKIni boshqarish 1950 va 1960 yillardan boshlab dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi, global raqobatlashuvni va texnologik jarayonni
tezlashishi natijasida, uning muhimligi tobora ortib bormoqda. Shu borada ko‘plab
olim va amaliyotchilar tomonidan menejerlar uchun ITTKI loyihalar ishlab
24

chiqilmoqda. Xozirgi kunda korxonalarda turli xil inovasion loyihalar qo‘llanib
kelmoqda, ammo ularning xammasi xam qoniqarli hisoblanmaydi. Korxonaning
innovasion faoliyatni samarasini oshirish maqsadida moddiy, moliyaviy va
intellectual resurslar jalb qilinadi. 7
Innovasiyalar yaratish jarayonida, korxona ITTKI ishlar o‘tqazadi va tashkiliy
ishlab chiqarish tuzilmasini shakllantiradi. ITTKI- sistematik tarzda, inson,
madaniyat va jamiyat haqida bilimlarni oshirish va ularni yangi loyihalar
yaratilishiga yo‘naltirish maqsadida, olib borilayotgan ijodiy ishlarni o‘z ichiga
oladi.136 Korxona olib borayotgan ITTKIlarning samaradorligi ma‘lum darajada
bu jarayonni boshqarilishiga bog‘liq. Quyidagi klasterda bu jarayonni kuzatishimiz
mumkin.
Innovatsiyalarni yartish jarayonida olib borilayotgan ITTKIlar o‘z ichiga
fundamental, amaliy, exsperemental xususiyatga ega ilmiy tadqiqotkarni o‘tkazish
hamda tajriba-konstruktorlik ishlarni bajarish kabi ishlarni qamrab oladi.
Yirik kompaniyalarning oldida ITTKIni qo‘lga kiritishning turli muqobillari
vujudga keladi - ilmiy ishlab chiqarishlarning yuqori darajasiga ega kichik
firmalarni yutib yuborish hisobiga, firmalararo tadqiqotchilik va ishlab chiqarish
kooperatsiyasi hisobiga qo‘shma korxonalar tashkil qilish yo‘li bilan va hokazo.
Yirik korxonalar kichik innovatsion biznes ustidan nazorat o‘rnatish yoki
keyinchalik xarid qilish bilan moliyalashtirish uchun xatarli sarmoyalar fondini
tashkil qilishi mumkin.
7
To‘xliyev N., Haqberdiyev Q., Ermamatov Sh., Xolmatov N. O‘zbekiston iqtisodiyoti asoslari. –Toshkent, 2021.
25

1-rasm ITTKIni boshqarish 8
Yuqorida ko‘rsatilgan ma‘lumotdan kelib chiqgan holda ITTKIning asosiy
vazifalarini belgilab olishimiz mumkin: ITTKIning asosiy vazifalari: 9
-Inson va jamiyat doirasida yangi bilimlarni shakllantirish va ularni yangi
sohalarda qo‘llash.
-Ishlab chiqarish sohasida tashkilotning tovarlarini raqobatbardoshligi
borasida tayyorlangan normativlarni amaliyotda amalga oshirilish imkoniyatlarini
nazariy va ekperemental jihatdan tekshirish.
-Yangilik va innovasiyalarni amaliy amalga oshirish;
ITTKIlarnig bosqichlarini quyidagicha ifodalash mumkin:
-fundamental tadqiqotlar. (nazariy va qidirish)
-amaliy tadqiqotlar; -tajriba-konstruktorlik ishlar;
-yuqorida ko‘rsatilgan bosqichlarning har birida olib borilishi mumkin
tajribali va ekperemental ishlar;
8
А. М. Мухамедьяров. Инновационный менеджмент: учебное пособие. Высшееобразование. 2015.-C.213.
9
Innovation Management Institute for Innovation and Technology, Slovenia, 1st edition, 2013.- p.122.
26

Innovatsiyalarni yaratish. Turli xil qidiruv hamda fundamental ishlarni
bajarish natijasida yangi bilimlar shakllanadi. Amaliy va tajribali tadqiqitlar yangi
maxulot ishlab chiqish va ishlab chiqarish uchun zarur yangi texnologiyalarni
qo‘llash borasida imkoniyatlarni belgilab beradi. Tajriba-konstruktorlik ishlar
ilmiy tadqiqotlarning tugallanish bosqichini aks etdirib, ular yangi maxsulot
yaratish hamda yangi texnologiyalarni kiritish borasida amaliy tadqiqotlarning
natajalarini qo‘llaydilar. Oddiy tashkilot ichidagi innovatsion jarayon bu
yangilikning tashkilot ichida yaratilishi va uning o’zida qo’llanilishi.Ishlab
chiqarishni texnologik tayyorlashning asosida sifatning texnik sharoitlari orqali
mahsulot ishlab chiqarishni korxonada ta‘minlovchi o’zaro bog’langan ilmiy
texnik jarayonlar majmuidir. Yangi texnologik jarayonlarni tatbiq qilish, yangi
jihozlarni o’rnatish, yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarish kadrlarning o’z
malakasini oshirishga va qayta tayyorlashga olib keladi.
O‘z vaqtidagi aniq axborotlar avvalo loyihani samarali boshqarish uchun
zarur. ITTKI loyihasini boshqarishning axborot bazasi sifatida quyidagilardan
foydalaniladi:
-loyihalarni baholash mezonlari;
-loyihani tanlashda qabul qilingan qaror uchun asos bo‘lgan baholar va yo‘l
qo‘yilishi mumkin bo‘lgan holatlar;
-loyihani aniqlash;
-loyihani bajarish rejasi.
Loyihani boshqarish tizimi uning hajmiga, murakkabligiga, noaniqlik
darajasiga, ITTKI ning loyihalar portfelida tutgan o‘rniga mos bo‘lishi kerak. U
quyidagilarni ta‘minlashi lozim: 10
-har bir vazifani, xarajatlar va ishlarning davomiyligini hal qilishdagi
rivojlanishni baholash:
-bajarilishi ishlar jadvalidan tushib ishlarni amalga oshirishdan iborat;
-rejalashtirilgan xarajatlar va nihoyasiga yetkazish sanasi borasida butun
loyihaning rivojlanishini o‘zgartirish.
10
А. М. Мухамедьяров. Инновационный менеджмент: учебное пособие. Высшееобразование. 2015-C.200.
230
27

ITTKI ni boshqarishdagi qiyinchiliklardan biri resurslarni samarali
taqsimlashdir. Bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi:
-ITTKI sohasidagi resurlarning umumiy miqdori vaqt jihatidan nisbatan
barqaror bo‘lishi zarur;
-resurslar foydalanilishi yoki foydalanilmasligiga bog‘liq bo‘lmagan holda
qat‘iy qiymatga ega bo‘lgan uskunalarga yoki xodimlarning mehnatiga haq
to‘lashga investitsiyalanadi;
-unisi ham, bunisi ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan va o‘zaro
birbirining o‘rnini bosa olmaydigan resurslar hisoblanadi;
-har bir loyiha ushbu resurslarning har xil usulda kombinatsiyalanilishini
taqozo etadi, bunda loyihalardagi noaniqliklar tufayli resurslarni oldindan aniq
taqsimlash imkoni mavjud emas.
Loyihani amaliy ITIdan TKI tomon olg‘a surib borishda u o‘zgarishlarga,
jumladan boshqaruv uslublaridagi o‘zgarishlarni ham boshdan kechiradi.
Boshqaruv san‘ati belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirishdan iborat.
ITTKI sohasida bu loyiha komandasiga kiruvchi kishilarga boshqa
sohalardagiga nisbatan ko‘proq darajada bog‘liq bo‘ladi. Ijod va tadbirkorlikni
rejalashtirib bo‘lmaydi, ammo ular samarali holda ochilishi mumkin bo‘lgan
shartsharoitlar boshqaruv qarorlariga qattiq bog‘liq. Rejaning amalga oshirilishi
faqatgina uning bajarilishi uchun javobgar bo‘lganlar tomonidan real hodisa
sifatida qabul qilingandagina samarali bo‘lishi mumkin.
Bu borada quyidagi haqiqatlarni sanab o‘tishimiz mumkin:
-mahsulotni ishlab chiqarishdan olib tashlash sanasi ahamiyatli darajada
loyihaning dastlabki bosqichlarida asos qilib olingan tamoyillarga muvofiq bo‘lgan
boshqaruv funksiyasidir;
-tovar yashash davrining davomiyligi deyarli faqat uning bozorga chiqarilgan
sanasiga bog‘liq. Shu sababli ITTKI rahbariyati avvalo diqqat e‘tiborni ITTKIning
muddatlarini qisqartirishga yo‘naltirishi lozim.
28

-vaqtni -xarid qilish uchun eng qulay shart-sharoit vaqtning narxi past‖
bo‘lgan paytdir. Shuning uchun dasturning dastlabki bosqichlaridayoq qattiq vaqt
intizomi joriy etilishi kerak.
2-rasm. Loyihani rejalashtirish va boshqarish
Loyiha rivojlanib borgani sari yo ‘ qotilgan vaqtning o ‘ rnini to ‘ ldirish va
buzilgan ish jadvalini tuzatish tobora qimmatlashib boradi .
Innovatsion xarajatlarning tarkibi va tuzilishi g‘oyatda xilma-xil bo‘lgan
innovatsiya turlariga bog‘liq. Innovatsiyaga xarajatlar joriy va kapital xarajatlarga
bo‘linadi. Pul shaklida ifodalangan joriy xarajatlar innovatsion mahsulot (loyiha)
ning tannarxini tashkil qiladi. Ular iqtisodiy elementlar bo‘yicha tasniflanadi:
moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqimlar chegirib tashlangan); mehnatga haq
to‘lash xarajatlari; asosiy vositalaramortizatsiyasi, ijtimoiy sug‘urta ajratmalari va
boshqa xarajatlar.
IKning - Moddiy xarajatlar elementiga tegishli xarajatlargainnovatsion
‖
mahsulotlarni yaratish yoki tadqiq etish (yaratilayotgan yoki o‘rganilayotgan
29

obyektlarni sinash) uchun xarid qilinadigan materiallar, xomashyo, butlovchi
buyumlar, yarim fabrikatlarga xarajatlar hamda ishlab chiqarish va xo‘jalik
maqsadlari uchun (nazorat qilish, uskunalarni va boshqa asosiy vositalarni
ta‘mirlash va foydalanish (ekspluatatsiya) qiymati kiritiladi) zarur xarajatlar
kiritiladi.
Innovatsiyalarning samaradorligiinnovatsiyalarni ro‘yobgachiqarish va
iqtisodiy jozibadorligi xarajatlarning nisbatini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar va
ularning iqtisodiy jozibadorligi haqida xulosa chiqarish imkonini beruvchi natijalar
tizimi bilan tavsiflanadi. Innovatsiyalarni joriy qilishdan olinadigan iqtisodiy
samara innovatsion tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt,
mehnat, moliyaviy, ishlab chiqarish, moddiy resurslarning tejalishi yoki
minimallashtirilishiga olib keladi. Innovatsion faoliyat samarasi ko‘p jihatli
hodisadir. Samarani qator ko‘rsatkichlarga muvofiq holda aniqlash mumkin (9.3-
jadval). Boshlang‘ich xo‘jalik yurituvchi subyektlar, innovatsion korxonalar va
tashkilotlar o‘zining faoliyatini uzoq muddatli istiqbolda eng yuqori foyda olishdan
iborat bo‘lganlokal (mahalliy) maqsadlarga erishish yo‘nalishida tashkil qiladilar.
Innovatsiyalarning samaradorligi innovatsion faol korxonalarning ishlab
chiqarishni xo‘jalik va moliyaviy faoliyatining pirovard natijalari bo‘yicha
baholanadi.
Innovatsiyalarni ro’yobga chiqarishdan olinadigan samara turlari.
30

Innovatsiyalarning samaradorligini baholash uchun innovatsion faoliyatining
iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari tizimi ishlab chiqilgan. Ular korxonalarning
so‘nggi ilmiy-texnikaviy yutuqlarini ro‘yobga chiqarishdagi ishlab chiqarish
imkoniyatlarini baholashga ko‘maklashadi. Korxonalar faoliyati samaradorligini
umumiy holda baholash uchun quyidagi ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanish
mumkin.
Korxonalardagi innovatsiyalar iqtisodiy samaradorligini baholashning asosiy
ko’rsatkichlari.

Bunda Dj - j- davrdagi foyda miqdori, so‘m,$ ( j-innovatsiyalarni ro‘yobga
chiqarish boshlangan vaqt).
Ii-i-davrda innovatsiyalarga ajratilgan investitsiyalar hajmi (so‘m,$)
Rentabellik me‘yori (RN, %) - bu shunday daromadlilik me‘yoriki, unda ma‘lum
bir yillar o‘tgandan so‘ng diskontlangan daromadlar qiymati (D) innovatsion
qo‘yilmalar (I) qiymatiga teng bo‘ladi.

31

Qoplanish davri (Tqop) – bu innovatsiyalarga kiritilgan boshlang‘ich
investitsiyalar (I) ninghar yillik pul daromadlari (D) nisbatidir:
Tqop= N/D
∆SM=CM1- SM0
bunda SM0 - ixtiro patentlaridan foydalangangunga qadar ishlab chiqarilgan
yillik sof mahsulot;
SM1 – ixtiro patentlaridan foydalangan holda ishlab chiqarilgan yillik sof
mahsulot; Ixtiroga patentlardan foydalanish hisobidan yaratilgan sof daromad
o‘sishi (∆SD, so‘m $): SD = SD1- SD0 bunda SD0 va SD1 – mos ravishda
patentdan foydalanishga qadar va undan foydalanish hisobidan yaratilgan sof
daromad.

32

XULOSA
Shunday qilib har bir korxonaning yangilik ko`rsatkichlar yangilanishning
samaradorligiga innovatsion faoliyatning turli omillari: innovatsiya mahsulotining
sifati, qo‘llanilayotgan texnologik qarorlarning sifati va loyihani amalga
oshirishning tashkiliy-texnik sharoitlari ta‘rifi ta‘sir ko‘rsatar ekan .
Korxona o‘z loyihaviy mahsulotini aniqlab olishda o‘z strategiyasi va bozor
talablarini inobatga olgan holda ish tutadi. Loyiha aniqlangach, keying bosqich,
ya‘ni faoliyat tartibini rejalashtirish va uni amalga oshirish bo‘yicha bosh
qotiriladi. Innovasion faoliyatning bosqichlari.
Innovasiyalarni taraqqiy amalga oshirish yo‘lida bir nechta muhim
bosqichlarni aniqlash mumkin. Bu borada shuni aytib o‘tish lozimki, innovasiyalar
tasodifiy xodisalar emas. Shuning uchun innovasion faoliyatning har bir bosqichi
muhim o‘rin kasb etadi. Demak, bu jarayonning asosiy bosqichlarini quyidagicha
ifoda etish mumkin:
- kelib tushayotgan fikrlarni sistemlashtirish: ishlab chiqarish bo`limlarida
marketing xizmatidan firmaning sotish apparatidan, savdo agentlaridan, oxirgi iste
molchilardan kelib tushayotgan yangiliklar va bozorlardagi texnologik o`zgarishlar
haqida axborotlar yig`ish; g`oyani aniqlanishi va yangi mahsulotlar g`oyasini
ishlab chiqish;
-g`oyaning amaliy jihatdan amalga oshirish imkoniyatlarini aniqlash;
-yangi va an‘anaviy mahsulotni texnologik umumiyligi darajasini
aniqlashtirish;
-firmaning, yani mahsulotlarni mos tushishi va uning strategik rivojlanishi;
-kelajakdagi mahsulotga patent tizimini aniqlash. Innovasion faoliyatning
bosqichlari belgilanib bo‘lgach innovasion loyihalarni rejalashtirish amalga
oshiriladi.
33

Yangi tashkiliy tuzilmalar va ITTKIni boshqarishning yangi usullarini
yaratish ilmiy tadqiqot va konstruktorlik bo‘linmalari tizimi faoliyatini
takomillashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, agar an‘anaviy korxonaga
matritsali, divizion yoki tarmoqli tuzilmalar doirasida yangiliklarni ishlab
chiqishning chiziqli – izchil ishlab chiqilishi xos bo‘lsa, u holda zamonaviy
korxonalarda ITTKIni boshqarishga loyihaviy yondashuv muvaqqat maqsadli
loyihaviy guruhlarni boshqarish tizimi yoki yirik korporatsiyalar doirasida
innovatsion venchurli bo‘linmalarni tashkil qilish ustuvorlik qiladi. ITTKIning
sifati va samaradorligiga rahbarlikning undovchi sabablarini pasaytiruvchi,
kommunikatsiyalar va yangiliklarni ishlab chiqish va tatbiq etishga mas‘ul bo‘lgan
turli vazifaviy bo‘linmalar harakati muvofiqlashganligini yomonlashtiruvchi sof
ma‘muriy usullarning ustunligi ta‘sir ko‘rsatadi. Loyihali boshqaruv usullarini
qo‘llash, muvaqqat loyiha jamoalarini va firma ichidagi venchurlarni tashkil etish
yirik kompaniyalardagi innovatsion jarayonni takomillashtiradi.
34

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR
1.Soliyev A.S., Axmedov E.A. va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. -T.:
Universitet,2021.
2.Soliyev A., Qarshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy
masalalari. – T.: 2020.
3.Soliyev A.S., Mahamadaliyev R.Y. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya
asoslari. –T.: Universitet, 2021
4.Саушкин Ю.Г. Экономическая география: история, теория, методы,
практика. – М.: Мыjь, 2022.
5.Toshkentboyev A., Nasirov U. Jizzax viloyati. –Toshkent, O‘zbekiston,
2020.
6.To‘xliyev N. O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. –Toshkent, 2022.
7.To‘xliyev N., Haqberdiyev Q., Ermamatov Sh., Xolmatov N. O‘zbekiston
iqtisodiyoti asoslari. –Toshkent, 2021.
8.Тухлиев Н., Таксанов А. Нatsiональная экономическая модель
Узбекистана. - T .: 2020.
9.Axmedov E.A. va va boshqalar. Mustaqil O‘zbekiston. T., 2021.
10.Axmedov E.A., Saydaminova Z. O‘zbekiston Respublikasi. Qisqacha
ma;lumotnoma. Toshkent, O‘zbekiston, 2022.
11. Bekmurodov A., Tojiev R., Qurbonov X., Alimardonov M. O’zbekiston
iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida. 4-qism. Moliya va bank tizimidagi
islohotlar samarasi. T.: TDIU, 2021. – 63 b.
35

12.Bekmurodov A., Toirov Sh., Maxmudov E., Isakov M., To’raev N.
O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida. 5-qism. Tashqi iqtisodiy
siyosat: savdo va investistiyalar oqimlari. T.: TDIU, 2022 . – 62 b.
12.Hamroev O.H. Iqtisodiy muvozanat va uni ta’minlash mexanizmlari. –
T.:TDIU, 2021.
Internet saytlari:
1. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika
qo’mitasiningrasmiy sayti.
2. www.uza.uz – O’zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy
sayti.
3. www.ceep.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
4. www.ziyonet.uz
5. www.buxdu.uz
36

36

Sotib olish