Korxonalarning bozor tizimidagi oʻrni va iqtisodiy faoliyatining xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	81.9KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	13 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Dilshod Yunusov

Ro'yxatga olish sanasi 13 Mart 2024

11 Sotish

Korxonalarning bozor tizimidagi oʻrni va iqtisodiy faoliyatining xususiyatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Korxonalarning bozor tizimidagi o‘rni va iqtisodiy faoliyatining
xususiyatlari
BAJARDI: Yunusov Dilshodbek Ravshan o‘g‘li
Buxgalteriya fakulteti, 1-kurs BHA-63-guruh
TOSHKENT-2024

REJA
KIRISH
1. Korxonalarni tashkil etish va ularning faoliyatini to‘xtatish.
2. Korxona ishlab chiqarish quvvati, samaradorligining tarkibiy qismlari va
mezonlari.
3. Korxona tijorat siri mohiyati va uni himoya qilish mexanizmlari.
4. Korxonaning foyda va xarajatlari.
5. Korxonalar raqobati.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Huquqiy shaxs mavqeiga ega bo‘lgan, mulkchilik huquqi yoki xo‘jalikni to‘la
yuritish huquqi bo‘yicha o‘ziga qarashli mol-mulkdan foydalanish asosida
mahsulot ishlab chiqaradigan va sotadigan yoki mahsulotni ayirboshlaydigan,
ishlarni bajaradigan, xizmat ko‘rsatadigan, mulkchilikning barcha shakllari teng
huquqliligi sharoitida amaldagi qonunlarga muvofiq o‘z faoliyatini amalga
oshiradigan mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyekt korxona hisoblanadi. Korxona o‘z
faoliyati maqsadlarini ro‘yobga chiqarishga o‘z mahsuloti, ishlari va xizmatlariga
bo‘lgan ehtiyojlarni qanoatlantirish hamda ana shu asosda mehnat jamoasi
a’zolarining ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlarini hamda korxona mol-mulki
egasining manfaatlarini ta’minlash yo‘li bilan erishadi. Har bir korxonada o‘z
faoliyatini amalga oshirish uchun moddiy , moliyaviy, mehnat, energetik va boshqa
zaruriy resurslar mavjud bo‘lib, korxona ularga egalik qilish, umumxalq mulkining
unga tegishli bo‘lgan qismidan foydalanish va boshqarish huquqiga ega.
Korxonalar faoliyatida jamiyatning rivojlanish, iqtisodiy qonunlarini ko‘rinishi
shakllari o‘z aksini topadi. «Hammamiz yaxshi bilamizki, bizga sobiq sovet
tizimidan bir tomonlama rivojlangan, faqat xomashyo yetishtirishga yo‘naltirilgan,
paxta yakkahokimligi halokatli darajada avjiga chiqqan, ishlab chiqarish va sotsial
infratuzilmasi o‘ta qoloq, aholi jon boshiga iste’mol ko‘rsatkichi eng past bo‘lgan
iqtisodiyot meros bo‘lib qolgan edi». Shunday ekan korxonalarni boshqarish
asosida iqtisodiy qonunlar talablari subyektiv holda ko‘ra bilish va unga asosan
qarorlar qabul qilish zarur bo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasi hamda davlat
mustaqilligiga erishgach, mamlakat barcha xo‘jalik yuritish tizimining bozor
munosabatlariga o‘tishi iqtisodiyotning asosiy bo‘g‘ini hisoblanuvchi korxona
maqomining sezilarli ravishda o‘zgarishiga sabab bo‘ldi. Korxonalar endilikda
davlatga tegishli bo‘lgan paytlardagidan farqli o‘laroq mahsulot ishlab chiqarish
bo‘yicha faoliyatlarini direktiva ko‘rsatkichlari asosida emas, balki O‘zbekiston
Respublikasi «Korxonalar to‘g‘risida»gi qonuni va bozor talablariga asosan
mustaqil ravishda yuritmoqda. Ular o‘zlariga kerak bo‘lgan ishchi va xodimlar
sonini mustaqil belgilamoqda, ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasi,
tejamkorlik rejimiga rioya qilish masalalari bilan shug‘ullanmoqda, zamonaviy
marketing va menejmentni yo‘lga qo‘ymoqdalar hamda joriy ishlab chiqarishni
rejalashtirmoqdalar va rivojlanishning zaruriy prognozlarini amalga oshirmoqdalar.
Hozirgi kunda korxona iqtisodiyotiga bo‘lgan qiziqish sezilarli ravishda
o‘sgan. Gap shundaki, bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi huquqiy-tashkiliy
shakldagi korxonalar, xomashyo, material va asbob-uskuna yetkazib beruvchilar,
shuningdek, bevosita mahsulot yoki tovar iste’molchilari (xaridorlar) bilan
yangicha iqtisodiy munosabatlar vujudga kelib, rivojlanib bormoqda. Bundan
tashqari, korxona, bu - avvalo ishlab chiqarish jamoasi, odamlaming turli tarzdagi
faoliyati bo‘lib, ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimi yuzaga keladi hamda
3

ma’lum bir turmush tarzi, ma’naviyat va axloq normalari shakllanadi. Bularning
barchasi xo‘jalik yuritish shakl va usullarini qayta ko‘rib chiqish, korxonalarning
iqtisodiyot rivojlanishidagi o‘rni va roliga yangicha yondashishni talab qiladi.
Bugungi kunda aksari korxonalar aksiyadorlik jamiyatlari, xolding va moliya-
sanoat guruhlari tuzish yo‘lidan bormoqda. Davlat korxonalarning
tashabbuskorligi, ijodiy izlanish va tadbirkorligi uchun keng yo‘l ochib, ularning
ishlab chiqarish funksiyalarini rejali iqtisodiyot davridagi kabi nazorat, limit va
qattiq normalar bilan cheklab qo‘yayotgani yo‘q. Ya’ni qonunda taqiqlab qo‘yilgan
hollardan tashqari barcha holatlarda mustaqil xo‘jalik faoliyati va erkinligi
zamonaviy korxonalar faoliyatining eng asosiy xususiyati bo‘lib kelmoqda.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Bozor munosabatlari sharoitida faoliyat
ko‘rsatayotgan turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor tizimi va
iqtisodiy faoliyatiga oid masalalarni o‘rganish.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Korxonalar, tadbirkorlik subyektlari va
xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiyotdagi vazifalari, roli, ahamiyati,
dolzarbligi va iqtisodiy islohotlarning korxona faoliyatiga o‘rganish va yuritish
hamda yangi takliflar berishdan iborat.
Kurs ishi tuzilmasining tavsifi. Kirish, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iboratdir
4

KORXONALARNI TASHKIL ETISH VA ULARNING FAOLIYATINI
TO‘XTATISH
Iqtisodiyotning jadal rivojlanishi va ishlab chiqarish kuchlarining o‘sishi
faoliyat yuritayotgan korxonalardan tashqari, yangi korxonalarni tashkil qilish va
ishga tushirishga tayanadi. Bunday qadam iqtisodiy jihatdan maqbullikka, resurslar
imkoniyati va korxona mahsulotlariga bo‘lgan talabga asoslanadi. Biron bir
mahsulotning taqchilligi yoki umuman yo‘q bo‘lishi ham, yangi korxona yoki
ishlab chiqarishni tashkil qilishga sabab bo‘lishi mumkin.
Yangi korxonani tashkil qilish quyidagi tashkiliy tamoyillar asosida amalga
oshiriladi :
- korxonani tashkil qilish fikrining paydo bo‘lishi;
- korxona muassislarini tanlash;
- taklif qilinayotgan mahsulotga bozordagi talabni o‘rganish;
- korxona nizom jamg‘armasini tuzish uchun moliya manbalarini aniqlash;
- korxonaning ta’sis hujjatlari va biznes-rejasini tayyorlash;
- davlat ro‘yxatidan o'tish;
- muhr, shtamp va boshqa rekvizitlami tayyorlash;
- soliq idoralarida ro‘yxatdan o‘tish.
O‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar to‘g‘risida»gi qonuniga asosan,
korxonalar mulk egasi (egalari) yoki u (ular) tayinlagan vakillik organi, mehnat
jamoasi yoki muassislar guruhining qarori bo‘yicha belgilangan qonun-qoidalarga
asosan tashkil qilinishi mumkin. Shuningdek, korxonalar agar korxona mulki egasi
yoki u tayinlagan vakillik organining roziligi bo‘lsa, faoliyat yuritayotgan korxona
tarkibidan bir yoki bir nechta tarkibiy bo‘linmalami, ushbu bo‘linmalaming mehnat
jamoalari tashabbusiga ko‘ra, ajratib chiqarish natijasida ham tashkil topishi
mumkin. Korxona joriy va hisob-kitob raqamlari ochish va ular to‘g‘risidagi
holatlami tasdiqlash huquqiga ega bo‘lgan, mustaqil huquqiy shaxs maqomidagi
sho‘ba korxonalari, filiallar, vakolatxonalar, bo‘lim va boshqa tashkiliy
bo‘linmalarni tashkil qilishi mumkin. Korxona qonun hujjatlarida belgilab
qo‘yilgan tartibda maxsus davlat organlarida ro‘yxatga olingan kundan boshlab
tashkil qilingan hisoblanadi va huquqiy shaxs maqomiga ega bo‘Iadi. Korxonani
tashkil qilishdan tashqari, uning moliyaviy barqarorligi va samarali faoliyatini
ta’minlash, bozor munosabatlari va raqobatchilik sharoitlarida juda muhimdir.
Amaliyotdan ko‘rinib turibdiki, bu qoidalarga rioya qilmaslik natijasida korxonani
tashkil qilishga ketgan barcha sa’y-harakatlar o‘zini oqlamaydi hamda ijtimoiy
ishlab chiqarish rivojlanishining mikro va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlariga salbiy
5

ta’sir ko‘rsatadi. Ya’ni moliyaviy jihatdan barqaror bo‘lmagan korxonalar endi
tashkil qilingan yoki faoliyat yuritayotganligidan qat’i nazar, bankrot korxonalar
hisoblanadi.
Yangi korxona tashkil qilishdan asosan quyidagi maqsadlar ko‘zlanadi :
• iste’molchilar talab qilayotgan mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish va uni
sotishdan foyda (daromad) olish;
• ishlab chiqarishga ish bilan band bo‘lmagan aholini jalb qilish va shu orqali ish
bilan ta’minlashdagi ijtimoiy muammolami hal qilish;
• ishlab chiqarishga mavjud qo‘shimcha resurslami jalb qilish;
• fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi sanoat mahsulotlarini ishlab
chiqarish;
• yakka tarzda yoki hamkorlikda faoliyat yuritish uchun kichik korxona
(o‘rtoqchilik kabi) tashkil qiluvchi alohida fiiqarolar yoki shaxslar gumhi
a’zolarining shaxsiy ehtiyojlarini qondirish;
• ishlab chiqarishni mustahkamlash va rivojlantirish hamda bozor muhitini
kengaytirish. 200020012002200320042005200620072008200920102011201220132014201520162017201820192020202120222023
020000400006000080000100000120000 O`zbekiston Respublikasi
Mamlakat kesimida yangi tashkil etilgan korxona va tashkilotlar soni 1
1
Manba: . http: // www.stat.uz sayti asosida tayyorlangan .
6

Ushbu rasmdan ko‘rish mumkinki, 2000-2023-yillar mobaynida mamlakatda
tashkil etilgan korxona va tashkilotlar soni ko‘rsatilgan. 2000-yilda tashkil etilgan
korxona va tashkilotlar soni 20000 taga yetgan bo‘lsa, 2001-yilga kelib bu
ko‘rsatkich taxminan 19000 taga tushdi. Lekin oradan 20 yil o‘tgach, 2021-yilda
yangi tashkil etilgan korxona va tashkilotlar soni eng yuqori ko‘rsatkich-102000
taga yetgan.
Korxona faoliyatini tashkil qilinishi, avvalam bor, birinchidan, tegishli tashkiliy-
tarkibiy boshqaruv tuzilmasini mavjud bo‘lishini talab qiladi. Ikkinchidan, ishlab
chiqarish vositalarini tegishli darajada texnologik birlashuvini, o‘zaro harakatlarini
moslashtirishni ta’minlash zaruriyati. Uchinchidan, faoliyatni tashkil qilish,
boshqarishda qarorlar qabul qilish va hokazo hollarda qonunning ustunligini
ta’minlash. To‘rtinchidan, korxonalarni barchasi huquqiy nuqtayi nazardan
tengligini ta’minlash zaruriyati. В eshinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy zaruriyat
mavjudligidan kelib chiqish. Oltinchidan, biznes shaklini tanlash erkinligi, albatta,
korxonaning ijtimoiy-iqtisodiy zaruriyatidan kelib chiqqan holda. Yettinchidan,
korxona xo‘jalik faoliyatiga davlatning aralashmasligi, uning faoliyat yuritishida
erkinligi. Va nihoyat, korxonalar biron bir mafkuraga bo‘ysunmasligi, ulaming
mafkuradan ozodligi. Ta’sis hujjatlarini tayyorlash korxonani tashkil etish va
keyingi faoliyat yuritish jarayonidagi muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi.
Ta’sis hujjatlari faoliyat yurituvchi korxonalaming huquq va majburiyatlarini
hamda sharoitlarini ifodalaydi. Korxonalar faoliyatini tartibga soluvchi qonun
hujjatlarida ikki xil ta’sis hujjatlari belgilab berilgan: korxona nizomi; ta ’sis
shartnomasi. Amaliyotda korxona faqat nizom yoki faqat ta’sis shartnomasi
asosida, shuningdek, bir vaqtning o‘zida nizom va ta’sis shartnomasiga asosan
faoliyat yuritish hollari mavjud.
Shuni qayd qilib o‘tish kerakki, korxonaning (huquqiy shaxsning) ta’sis
shartnomasi kelishuv asosida tuziladi, nizom esa muassis (muassislar) tomonidan
tasdiqlanadi. Bitta ta’sischi tomonidan tuzilgan huquqiy shaxs shu ta’sischi
tomonidan tasdiqlangan nizom asosida faoliyat yuritadi. Korxona nizomi asosiy
ta’sis hujjati bo‘lib, unda korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli, nomi va
manzilgohi, nizom jamg‘armasining miqdori, daromadlarining tarkibi va
taqsimlanish tartibi hamda korxona fondlarini tashkil qilish tartibi, korxonani
tugatish va qayta tashkil qilish tartibi ko‘rsatilishi shart. Boshqacha qilib aytganda,
korxona nizomi uning huquqiy maqomini, huquq va majburiyatlarini belgilab
beradi.
Korxonani barpo etilishi o‘ziga xos tashkiliy bosqichlardan iborat bo'ladi.
Korxonani tuzilishi uni yaratish to‘g‘risida tug‘ilgan g‘oyalami asoslashda
boshlanadi va quyidagi ketma-ketlikda keltirilgan ishlar bajariladi:
7

- korxonani ta’sis etuvchilari aniqlanadi, ulami shartnomasi tuziladi;
- ishlab chiqaradigan mahsulot yoki xizmat turini belgilash;
- korxonaning moliyaviy resurslari manbalarini aniqlash;
- korxonaning Ustav va Nizomini rasmiylashtirish;
- korxonani biznes-rejasini ishlab chiqish;
- korxona muhri, shtampi va boshqa rekvizitlarini tayyorlash;
- korxonani soliq organidan ro‘yxatdan o‘tkazish;
- bankda hisob raqamini ochish, bank bilan shartnoma tuzish;
- korxonalar ajratmalar o‘tkazishi majbur bo‘lgan, respublikada mavjud maqsadli
jamg‘armalarda hisobga qo‘yilishi;
- korxonani davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va ro‘yxatdan o‘tganlik to‘g‘risida hujjat
olish.
KORXONA MULKI. Jamiyat mulkining asosiy qismi korxonalar mulki tashkil
qiladi.Albatta, har bir tashkil etilgan va tashkil etilayotgan korxonalar o‘z mulkiga
ega bo‘ladilar. Korxona mulkini asosiy fondlar va aylanma mablag‘lar,
shuningdek, korxonaning mustaqil balansida qiymati ifodalangan boshqa boyliklar
tashkil etadi.
Korxona mulkining manbalariga quyidagilar kiradi :
Korxona mulkini shakllantirish va undan foydalanish Nizom va Ta’sis
shartnomasining muhim qismi hisoblanadi. «Korxonalar to‘g‘risida»gi qonunga
asosan quyidagilar korxonalar mulkini shakllantirishning manbalari hisoblanadi:
• muasssalarning pul va moddiy ko‘rinishdagi badallari;
• mahsulot (ish, xizmat) sotishdan va boshqa turdagi faoliyatdan olingan
daromadlar;
• qimmatbaho qog‘ozlardan olingan daromadlar;
• banklar va boshqa kreditorlardan olingan kreditlar;
• budjetdan olinuvchi mablag‘lar (dotatsiya), kapital qo'yilmalar;
• korxona, tashkilot va fuqarolaming beg‘araz va xayriya badallari, shuningdek,
almashish, meros va sovg‘a tariqasida olinuvchi mulk;
• O‘zbekiston Respublikasida qonun bilan taqiqlanmagan boshqa manbalar. Davlat
korxonalarning mulkiy huquqlarini kafolatlaydi.
8

Davlatning korxonalar mulkini (asosiy fondlar, aylanma mablag‘lar va hokazo)
tortib olishiga yo‘l qo'yilmaydi, qonunchilikda ko‘zda tutilgan hollar bundan
mustasno. Korxona haq evaziga yer va boshqa tabiat resurslariga egalik qilish va
foydalanish huquqiga ham egadir.
KORXONA FAOLIYATINI TUGATISH. Ishlab chiqarishning barqaror
emasligi, moliyaviy qiyinchiliklar, surunkali zarar ko'rish va to‘lov qobiliyatining
yo‘qolishini korxonalami tugatish yoki qayta tashkil qilishga asosiy sabab qilib
ko‘rsatish mumkin.
Korxonani qayta tashkil qilish - bu, uning birlashib ketishi, qo‘shilishi,
bo‘linishi, ajralib chiqish va shaklini o‘zgartirishi degani. Korxonani qayta tashkil
qilish ta’sischi (ta’sischilar) yoki korxona boshqaruvi qaroriga muvofiq amalga
oshiriladi. Qayta tashkil qilish korxonaning ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari,
moliyaviy va iqtisodiy ko‘rsatkichlari avvalgiga nisbatan yaxshilanishiga xizmat
qilishi lozim.
Korxonani tugatish huquqiy xatti-harakat bo‘lib, ishlab chiqarish va xo‘jalik
yuritish faoliyatining to‘xtatiiishini anglatadi. Korxona tugatilganda u davlat
ro‘yxatidan chiqariladi, uning bankdagi hisob raqami yopiladi hamda muhr,
shtamp va boshqa rekvizitlari haqiqiy emas deb hisoblanadi. Korxonani tugatishga
quyidagilar sabab bo‘lishi mumkin:
• ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat)ga bo‘lgan talabning pasayib ketishi
yoki umuman yo‘qolishi;
• ishlab chiqarishning zarar keltirishi;
• ishlab chiqarishninng atrof-muhit hamda aholi hayotiga xavf tug‘dirishi;
• korxonalarning bino va inshootlari, asbob-uskunalari va boshqa vositalaridan
iqtisodiy jihatdan unumliroq, yanada sifatli va iste’molchilar talabiga javob
beruvchi mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalanish imkoniyatining yuzaga
kelishi.
Korxonani tugatishda tugatish komissiyasi tuzilib, unga kreditorlarga korxona
tugatilganini xabar qilish, kreditorlami aniqlash va debitorlik qarzini undirish
choralarini ko‘rish, shuningdek, korxonaning tugatilishi sababli ishsiz qolgan
xodimlar ish bilan ta’minlanishiga yordamlashish vazifasi yuklanadi. Korxonani
tugatish jarayonida oraliq tugatish balansi tuzilib, unga tugatilayotgan korxonaning
mulki, kreditorlaming talablari va ulami ko‘rib chiqish natijalari ro‘yxati kiritilishi
lozim. Ushbu balans korxonaning ta’sischisi (ta’sischilari) yoki korxonani tugatish
to‘g‘risida qaror chiqargan idora tomonidan tasdiqlanadi.
9

KORXONA ISHLAB CHIQARISH QUVVATI, SAMARADORLIGINING
TARKIBIY QISMLARI VA MEZONLARI
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish - korxona rahbariyatining doimiy
vazifasidir. Bu vazifani yechish amaliyotda quyidagi omillar bilan bog‘liq bo‘ladi:
* bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli mahsulot ishlchiqarishda eng kam
xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta’minlovchi, optimal ishlab
chiqarish jarayonini tanlash;
*iste’molchilar talabini qondirishga yo‘naltirilgan mahsulotni sotish va yuqori
daromad (foyda) olish;
*aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish
zaxiralarini yaratish.
Xo‘jalik samaradorligini oshirish omillarining yuqorida sanab o‘tilgan har biri,
faoliyat yuritishning turli shakl va ko‘rinishlari yordamida, ishlab chiqarish
samaradorligi asosida yotuvchi xarajatlar va resurslarning o‘zaro aloqasini
inobatga olgan holda amalga oshiriladi (jadvalda).
Moddiy va buyumlashgan shaklda Pul shaklida
Resurslar Xarajatlar Resurslar Xarajatlar
Ishchi kuchi soni Mehnat (sifat va
miqdor) Mehnat haqi
fondi To'langan oylik
miqdori, jumladan,
mukofot va
qo‘shimchalar
Bino, inshoot, mashina
va uskunalar (mehnat
qurollari) Mehnat qurollarining
eskirishi Asosiy
kapital Amortizatsiya
ajratmalar
Mehnat predmetlari Iste’mol, talab,
materiallar, yoqilg‘i,
energiya va hokazo Aylanma
kapital Sarflangan
xomashyo, material
va hokazolar qiymati
Tayyor mahsulot Dizayn, reklama,
qadoqlash, tovar
yo‘qotishlari Muomala
fondlari qo‘shimcha
xarajatlar (qiymat)
10

- - Pul mablag'
lari Kredit uchun foiz
Xo‘jalik samaradorligini baholash, korxonalarda foydalaniladigan resurs turlari
bo'yicha amalga oshirilishi va miqdor jihatidan o‘lchanishi mumkin.
Ijtimoiy mahsulot sig‘imi - bu ko‘rsatkich xomashyo materiallar, yonilg‘i,
energiya va boshqa mehnat predmetlari xarajatlarining yangi ijtimoiy mahsulotga
bo‘lgan nisbati bilan aniqlanadi.
Korxonalarning mahsulot sig‘imi shu mahsulotni yaratilishi uchun ketgan
moddiy xarajatlarning jami ishlab chiqarilgan mahsulotga bo‘lgan nisbati orqali
aniqlanadi, ya’ni:
MdS= M x: lm
MdS - mahsulot sig‘imi turli shaklda; Mx - moddiy xarajatlarning umumiy hajmi;
lm - ishlab chiqarilgan mahsulot umumiy hajmi. Korxona faoliyati samaradorligi
ko‘rsatkichlaridan yana biri mahsulotning kapital sig‘imidir. Ma’Ium, bir darajada
kapital sig‘imi hamda fondlar sig‘imi bir-biriga zid ko‘rsatkichlardir.
Korxona darajasida fondlarni samaradorligi ni hisoblaganda quyidagi
formuladan foydalanish mumkin:
Fs = F : О
bu yerda, Fs - fondlar sig‘imi; F - asosiy ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha
qiymati; О - yaratilgan mahsulotning umumiy hajmi (odatda yalpi mahsulot).
KORXONANING ISHLAB CHIQARISH QUVVATI . Asosiy ishlab
chiqarish fondlari hajmi va ulardan foydalanish darajasi korxonaning ishlab
chiqarish quwati kattaligini belgilaydi. U ishlab chiqarish dasturini asoslashda
katta rol o‘ynaydi hamda korxonaning belgilangan nomenklatura va sifatli
mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha potensial imkoniyatlarini tavsiflaydi. Bundan
kelib chiqadiki, ishlab chiqarish quvvati - bu, ma’lum bir vaqt davomida ilg‘or
texnologiyalardan foydalanish, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishning
ilg‘or sharoitlarida ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan mahsulotlarning maksimal
darajasidir. U qoidaga ko‘ra, ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmining natural
ko‘rinishda, ushbu korxonaning ixtisoslashganligi va mahsulotning alohida turlari
o‘rtasidagi o‘zaro nisbatiga ko‘ra aniqlanadi.
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati ilg‘or (asosiy) sexlar quvvati bilan, sexlar
quvvati bosh uchastkalar quvvati bilan, uchastkalar quvvati esa bosh uskunalar
11

quvvatiga asosan aniqlanadi. Korxona ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilab
beruvchi ko‘rsatkichlar qatoriga quyidagilami kiritish mumkin:
* uskunalar tarkibi va turlar bo ‘yicha soni;
* uskuna, agregat va dastgohlardan foydalanishning texnik-iqtisodiy norma
(normativ) lari;
* ishchilar soni;
* ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi va assortimenti (turlari va
xilma-xilligi).
Hozirigi kunda amaliyotda asosiy vositalaming korxona balansi va
hisobotlarida aks ettiriluvchi (ya’ni boshlang‘ich, belgilangan tartibda
o‘tkaziluvchi qayta baholashdan keyin esa tiklanish), hisobga olish qiymati balans
qiymati deb ataladi. Bundan asosiy vositalaming qoldiq qiymatini asosiy
vositalaming balans qiymatidan eskirish summasini ayirib tashlash yordamida
topish mumkinligi anglashiladi.
KORXONANING TIJORAT SIRI MOHIYATI VA UNI HIMOYA QILISH
MEXANIZMLARI
Bozor munosabatlari sharoitida korxonaning iqtisodiy xavfsizligini
ta’minlashda uning faoliyatiga doir ayrim hujjatlar, texnologik jarayonlar,
boshqaruv usullari boshqa raqobatchilardan sir saqlanishini taqozo qiladi. Bu esa
uning mazmun-mohiyatini, himoya qilish mexanizmi, axborot olish yoilarini ochib
berilishi lozimligini keltirib chiqaradi.
Korxonaning tijorat sirlari ishlab chiqarish, texnologik ma’lumotlar,
boshqaruv, moliya va shu kabilar bilan bog‘liq bo‘lib, ularni oshkor qilish korxona
manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin boigan ma’lumotlardir. Korxona «tijorat
sirlari» toifasining qonunchilikda belgilab berilgan tavsifhomasi shunday. Tijorat
siri deganda xo‘jalik yurituvchi subyektlaming tijorat, ishlab chiqarish, moliyaviy
operatsiyalari, reja, marketing, ilmiy ishlanmalar va boshqa jarayonlar ifoda etilgan
oshkor qilinishi mumkin boimagan ma’lumotlaming maxfiy saqlanishi tushuniladi.
Mavjud nuqtayi nazarlarga ko‘ra, korxonaning tijorat sirlari umumiy holda o‘z
ichiga quyidagi ma’lumotlami qamrab oladi:
* korxonaning savdo aloqalari haqida;
* kapital hajmi va tuzilmasi, investitsiya rejalari haqida;
* bank operatsiyalar haqida va hokazolar.
12

Sanoati rivojlangan mamlakatlaming (masalan, AQSHning) davlat organlarida
maxsus vositachilik xizmatlari mavjud bo‘lib, u mijozlami ulami qiziqtirayotgan
korxona va tashkilotlar haqidagi ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Mamlakatimizda
korxonalar davlatga soliqqa tortish va iqtisodiy ma’lumotlami yig‘ish va ular bilan
ishlash tizimi uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlami taqdim etishi qonun hujjatlarida
belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, korxonalar o‘z faoliyatlari to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni, jumladan, yillik balansni nashr qiladilar. Shu bilan bir paytda
korxonalar tijorat sirlariga oid ma’lumotlami bermaslik huquqiga ega. Quyida
korxona tijorat sirlarini muhofaza qilish mexanizmining asosiy elementlari
keltirilgan.
13Korxona tijorat sirlarini muhofaza qilish sirlari
Tijorat sirlariga kiritiluvchi
ma’lumotlar ro‘yxati Hujjatlardan nusxa olish va
ko‘paytirish vositalarini nazorat
qilish tizimi
Tijoratga oid ma’lumotlarni
axborot vositalari va hisoblash
texnikalarida muhofaza qilishYangi materiallar va
mahsulotlarni qo‘riqlash tizimi
Maxfiy ma’lumotlarni uzatishda
ochiq kanallardan foydalanishKorxona hududi va uning
asosiy binolari va inshootlarini
qo‘riqlash
Korxonaga begona shaxslar
kirib-chiqishini nazorat qilish
tizimi Korxona hodimlarini tijorat
sirlarini muhofaza qilish
usullariga o‘rgatish va ularning
manfaatdorligini ta’minlash
tizimi
Tijorat sirlarini himoya qilish
bo‘yicha maxsus xizmatlarTijorat sirlariga oid hujjatlar
bilan ishlash tartibi

Korxonalaming maxfiylik shartlariga rioya qilmaslik natijasida yuzaga keluvchi
yo‘qotishlari umumiy ko‘rinishda quyidagalarga olib keladi :
* ilmiy tadqiqotlarga litsenziya sotish imkoniyatlari pasayadi, fantexnika
taraqqiyoti sohasida erishilgan ustunliklar yo‘qotiladi, ilmiytadqiqot
bo‘linmalarining yo‘nalishni o‘zgartirishlari uchun xarajatlari o'sadi;
* ishlab chiqarish faoliyatida zarur bo‘lga xomashyo, texnologiya va hokazolami
sotib olishda qiyinchiliklar yuzaga keladi (yoki raqobatchilar tomonidan sun’iy
ravishda yaratiladi);
* korxonaning tadbirkorlikdagi sheriklar bilan hamkorligi cheklanadi, foydali
shartnomlarni imzolash imkoniyatlari kamayadi, shartnoma majburiyatlarini
bajarishda muammolar vujudga keladi
* korxonaning yangi bozor strategiyasini yaratish, marketing tadqiqotlari
tuzilmasini o‘zgartirish va hokazolarga sarflanuvchi xarajatlari o‘sadi;
* tijorat sirlarini oshkor qilganlarga nisbatan iqtisodiy jazo choralari qo‘llash
xavfi kuchayadi.
Barcha yo‘qotishlaming umumiy miqdori qiymatini aniq hisoblash juda
murakkab va ko‘p mehnat talab qiluvchi jarayon bo‘lib, ba’zida ishonchi
ma’lumotlar yo‘qligi sababli ularni hisoblashning imkoni ham bo‘lmaydi. Shu
sababli ko‘p hollarda korxonalarning ma’lumotlami himoya qilishga rioya etmaslik
bilan bog‘liq bo‘lgan yo‘qotishlarini yiriklashtirilgan ekspert baholash kifoya
qiladi.
Bozor munosabatlari har bir korxonani hushyor bo‘lish bilan birga ko‘p
hollarda risk (tavakkal) qilishga ham majbur qiladi. Chunki bozor
munosabatlarining tabiati shunday. Ammo tavakkal qilish bilan birga korxonaning
xavfsizligini ta’minlash uchun tegishli himoya mexanizmlaridan ham foydalanish
zarur.
Korxonalaming maxfiylik shartlariga rioya qilmaslik natijasida yuzaga
keluvchi yo‘qotishlari umumiy ko‘rinishda quyidagalarga olib keladi :
* ilmiy tadqiqotlarga litsenziya sotish imkoniyatlari pasayadi, fantexnika
taraqqiyoti sohasida erishilgan ustunliklar yo‘qotiladi, ilmiy-tadqiqot
bo‘linmalarining yo‘nalishni o‘zgartirishlari uchun xarajatlari o'sadi;
14

* ishlab chiqarish faoliyatida zarur bo‘lga xomashyo, texnologiya va hokazolami
sotib olishda qiyinchiliklar yuzaga keladi (yoki raqobatchilar tomonidan sun’iy
ravishda yaratiladi);
* korxonaning tadbirkorlikdagi sheriklar bilan hamkorligi cheklanadi, foydali
shartnomlarni imzolash imkoniyatlari kamayadi, shartnoma majburiyatlarini
bajarishda muammolar vujudga keladi;
* korxonaning yangi bozor strategiyasini yaratish, marketing tadqiqotlari
tuzilmasini o‘zgartirish va hokazolarga sarflanuvchi xarajatlari o‘sadi;
* tijorat sirlarini oshkor qilganlarga nisbatan iqtisodiy jazo choralari qo‘llash
xavfi kuchayadi.
Barcha yo‘qotishlaming umumiy miqdori qiymatini aniq hisoblash juda
murakkab va ko‘p mehnat talab qiluvchi jarayon bo‘lib, ba’zida ishonchi
ma’lumotlar yo‘qligi sababli ularni hisoblashning imkoni ham bo‘lmaydi. Shu
sababli ko‘p hollarda korxonalarning ma’lumotlami himoya qilishga rioya etmaslik
bilan bog‘liq bo‘lgan yo‘qotishlarini yiriklashtirilgan ekspert baholash kifoya
qiladi.
Yuqorida keltirilgan yo‘qotishlaming o‘mini qoplash ko‘pincha korxonalardan
qo‘shimcha xarajatlami talab qilib, ishlab chiqarish samaradorligi va raqobatchilik
kurashida erishish mumkin bo‘lgan muvaffaqiyatlar imkoniyatini pasaytiradi.
Xuddi shuning uchun ham hozirgi paytda tijorat sirlarini muhofaza qilishga katta
e’tibor qaratilmoqda.
KORXONANING FOYDA VA XARAJATLARI
KORXONA FOYDASI . Foyda muhim iqtisodiy kategoriya (toifa) bo‘lib, har
bir tijorat tashkilotining asosiy maqsadi hisoblanadi. Iqtisodiy kategoriya sifatida
foyda-moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan sof daromadni aks ettiradi.
Foydaning asosiy qismiga korxonalar ishlab chiqarilayotgan mahsulotni sotish
orqali ega boiadilar. Zamonaviy xo‘jalik yuritish sharoitlarida foydaning asosiy
vazifasi korxona faoliyati samaradorligini aks ettirishda deb belgilanadi. Bunga
foyda miqdori, korxonaning mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq
bo'lgan mahsulot tannarxi shaklidagi individual xarajatlar, mahsulot bahosi
shaklidagi ijtimoiy zaruriy xarajatlami o‘z ichiga olishi lozimligini sabab qilib
ko‘rsatish mumkin.
Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitlarida korxonalar faoliyati foydaning
rag‘batlantiruvchi ahamiyatining ortishi bilan bog' liq. Foydadan baholashning
asosiy ko‘rsatkichi sifatida foydalanish, mahsulot ishlab chiqarish va sotish
15

hajmining ortishi, sifatning yaxshilanishi, mavjud ishlab chiqarish resurslaridan
foydalanish unumining ortishi bilan asoslanadi. Shu bilan birga foydaning
ahamiyati ortishiga amaldagi foydani taqsimlash tizimi ham sabab bo‘ladi va unga
ko‘ra esa, korxonalaming ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanishni ta’minlash
uchun hamda xodimlami bajargan mehnati sifati va miqdoriga asosan moddiy
rag‘batlantirishga sarflanuvchi foydani oshirishga bo‘lgan qiziqishning ortishi
kuzatiladi.
Shu tariqa foyda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xodimlaming o‘z
korxonasi erishadigan yuqori natijalardan moddiy manfaatdorligini kuchaytirishda
hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Korxonada foyda turli xil faoliyat natijasida olinishi mumkin. Barcha foydalar
yig‘indisi korxonaning yalpi foydasini tashkil qiladi. Yalpi foydaning tarkibiy
elementlari quyidagilardan iborat:
• bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat va mahsulot sotishdan olingan foyda;
• asosiy fondlar, shuningdek, korxonaning boshqa mulki sotishdan olingan foyda;
• korxonaning moliyaviy faoliyati orqali olinuvchi foyda.
Korxona foydasining shakllanish manbalari
- ular xo‘jalik faoliyati natijasida olinadigan daromadlardir;
- sotishdan olingan sof tushum;
- asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar (operatsiya daromadlari);
- moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
- favqulodda foyda.
Sotishdan olingan sof tushum mahsulot (ish, xizmat)lami sotishdan olingan pul
tushumidan qo‘shilgan qiymat va aktsiz solig‘i hamda eksport boj poshlinasini
chiqarish yo‘li bilan aniqlanadi. Unga tovarlaming qaytarilishi, xaridorlar uchun
berilgan cheginnalar va boshqalar kiritilmaydi.
Korxonalarning asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan boshqa
daromadlarga quyidagilar kiradi :
- undirilgan yoki qarzdor tomonidan e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida
to‘lanmagan qarzlar va xo‘jalik shartnomalari shartlarini buzganlik uchun boshqa
xil jazo jarimalari, shuningdek, yetkazilgan zararlami undirish bo‘yicha
daromadlar;
- hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi foyda
16

- ishlab chiqarish va mahsulot (ish, xizmat)lami sotish bilan bevosita bog‘liq
bo‘lmagan operatsiyalardan renta daromadi, korxona huzuridagi oshxonalardan
tushumlar, yordamchi xizmatlardan daromadlar sifatidagi boshqa daromadlar;
- korxonaning asosiy fondlarini va boshqa mol-mulklarini sotishdan olingan
daromadlar;
- da’vo bildirish muddati o‘tgan kreditorlik va deponent qarzlami hisobdan
chiqarishdan olingan daromadlar;
- tovar - moddiy boyliklami qayta baholash;
- davlat subsidiyalaridan daromadlar;
- xolisona moliyaviy yordam;
- boshqa operatsion daromadlar.
Korxonalar moliyaviy faoliyatidan olinadigan daromadlarga quyidagilar
kiradi :
- olingan royaltilar va sarmoya transferti;
- Respublika hududida va uning tashqarisida boshqa xo‘jaIik yurituvchi subyektlar
faoliyatiga ulush qo‘shgan holda qatnashishdan olingan daromad, aksiyalar
bo‘yicha dividendlar va obligatsiyalar hamda korxonaga tegishli qimmatli
qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar;
- mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga berishdan olingan daromadlar (lizing to‘lovini
olish);
- valuta schyotlari, shuningdek, chet el valutlaridagi operatsiyalar bo‘yicha ijobiy
kurs tafovutlari;
- sarflangan (qimmatli qog‘oz!arga, sho‘ba korxonalarga va hokazolarga)
mablag‘lami qayta baholashdan olingan daromadlar;
- moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar.
Korxonalaming favqulodda foydasi - bu ko‘zda tutilmagan tasodifiy tusga ega
bo‘lgan hodisa yoki korxonaning odatdagi faoliyati doirasidan chetga chiqadigan
tusdagi operatsiyalar natijasida paydo bo‘ladigan va olinishi kutilmagan foydadir.
Bunga daromadlaming kamdan-kam bo‘ladigan moddalari yoki asosiy faoliyatdan
olingan boshqa daromadlar bo‘limida aks ettirilishi kerak bo‘lgan o‘tgan
davrlardagi foyda kirmaydi.
Korxonalaming innovatsion faoliyatidan olinadigan foydaundan foydalanish
doimiy ravishda texnologiyalami takomillashtirish, ishlab chiqarilayotgan
17

mahsulotlami yangilash, uning raqobatbardoshligini ta’minlash, mahsulot sotish
hajmi va foyda miqdorini oshirishni anglatadi.
Korxonaning balans foydasi foydani taqsimlash obyektidir. Foydani taqsimlash
deganda uning bir qismini budjetga jo ‘natish tushuniladi. Qonunchilikka asosan
foydaning soliq va boshqa majburiy to‘lovlar shaklida budjetga kelib tushuvchi
qismi tartibga solinadi. Korxona ixtiyorida qoluvchi daromad qismi, undan
foydalanish yo‘nalishlari korxona zimmasida bo‘ladi.
Foydani taqsimlash tamoyillari quyidagilardan iborat bo‘ladi :
• korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat natijasida oladigan foydasi
davlat va korxona o‘rtasida xo‘jalik subyekti sifatida taqsimlanadi;
• foydaning davlatga to‘lanuvchi bir qismi soliq va yig‘imlar ko‘rinishida budjetga
kelib tushadi. Soliqlar tarkibi va foizi, ularni hisoblash tartibi va budjetga
to‘lanuvchi boshqa to‘lovlar qonunchilik tomonidan belgilanadi;
• soliqlar to‘langandan so‘ng korxona tasarrufida qoluvchi foyda miqdori, uning
ishlab chiqarish hajmini oshirish hamda ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat
natijalarini yaxshilashdan manfaatdorligini kamaytirmasligi lozim.
Korxonada foydani taqsimlash va undan foydalanish tartibi uning Nizomida
belgilab qo‘yiladi hamda vakolatli iqtisodiy xizmat xodim-lari tomonidan
tayyorlanib, korxona rahbariyati tomonidan tasdiqlanuvchi qoidalar yordamida
aniqlanadi.
Mahsulotni sotishdan olinadigan foyda miqdori ichki va tashqi omillarga
bog‘liq bo‘ladi. Icliki omillar, bu - korxonada zamonaviy texnika va
texnologiyalami joriy qilish, xo‘jalik yuritish darajasi, rahbariyat va
menejmentning mas’uliyati, mahsulotning raqobatbardoshligi, ishlab chiqarish va
mehnatni tashkil etish darajasidir. Korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan tashqi
omillar qatoriga esa, bozor konyunkturasi, iste’mol qilinuvchi moddiy-texnik
resurslarning bahosi, amortizatsiya normasi, soliq tizimi kabilar kiradi.
Sof foyda taqsimoti quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi :
- aksionerlik jamiyatida dividentlar to‘lashga va rezerv kapitaliga ajratma qilinadi.
Uning qolgan qismi taqsimlanmagan foyda ko‘rinishida jamiyat ixtiyorida qoladi
va korxona faoliyatini rivojlantirishda (asosiy fondlami kengaytirishda va aylanma
mablag‘- larni shakllantirishda) qatnasliadi;
- qo‘shma korxonada rezerv kapitaliga ajratma qilinadi, uning ustaviga muvofiq
ta’sischilar o‘rtasida taqsimlanadi yoki ta’sischilar qaroriga binoan korxona
faoliyatini rivojlantirishga ishlatiladi;
18

- xususiy korxonalarda rezerv kapitaliga ajratma qilinadi va uning qolgan qismi
taqsimlanmagan foyda ko‘rinishida korxona faoliyatini rivojlantirishda ishtirok
etadi;
- davlat korxonalarida rezerv fondiga ajratma qilinadi, qolgan qismi esa ustav
fondiga qo‘shiladi. Ma’lumki, korxona ustav fondi uning asosiy va aylanma
fondlarini shakllantirishda muhim manba hisoblanadi.
Korxonaning ishlab chiqarish faoliyatidan oladigan foydaning miqdori ichki va
tashqi omillarga bog'liq. Ichki omillarga yangi texnika va texnologiyalami joriy
etish, xo‘jalik yuritish darajasi, rahbariyat va menejerlarning bilimdonligi
(omilkorliga), mahsulotning raqobatbardoshligi, ishlab chiqarishni va mehnatni
tashkil etish darajasi kiradi. Korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan tashqi
omillarga bozor konyunkturasi, ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan moddiy-
texnik resurslarning narxi, amortizatsiya normalari, soliq solish tizimi va boshqalar
kiradi.
Korxonada foydani oshirishning asosiy yo‘llari. Har bir korxonada foydani
oshirish bo‘yicha rejali chora-tadbirlar ko‘zda tutilishi kerak. Umuman olganda,
bunday chora-tadbirlar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
* ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini oshirish;
* ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish;
* ortiqcha asbob-uskunalar yoki boshqa mulkni sotib yuborish yoki ijaraga berish;
* moddiy resurslar, ishlab chiqarish quvvatlari va maydonlari, ishchi kuchi va ish
vaqtidan unumliroq foydalanish hisobiga mahsulot tannarxini pasaytirish;
* ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish;
* mahsulot bozorini kengaytirish va hokazolar.
Foyda korxona faoliyatining muhim iqtisodiy ko‘rsatkichi bo‘lsada, uning
samaradorligini to‘la tavsiflab bermaydi. Korxona faoliyati samaradorligini
aniqlash uchun natijalarni (foydani) xarajatlar yoki bu natijalarga erishish uchun
sarflangan resurslar bilan solishtirish lozim.
KORXONA XARAJATLARI . Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati moddiy
va mehnat xarajatlari bilan bog‘liq. Xarajatlaming asosiy hissasi mahsulot ishlab
chiqarish bilan bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarishning jami xarajatlari mahsulotning
ishlab chiqarish tannarxini tashkil etadi va unga qarab ishlab chiqarilayotgan
mahsulot korxonaga qanchaga tushayotganini aniqlash mumkin.
Ishlab chiqarish korxonalari mahsulotlarni sotish bilan bog‘liq xarajatlarni ham
amalga oshirishadi. Bunday xarajatlar ishlab chiqarishdan tashqari yoki tijorat
xarajatlari ham deyiladi.
19

Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy va pul xarajatlarini sarflaydilar.
Korxonaning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari eng katta
salmoqqa ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi korxonaga mahsulot ishlab
chiqarish qanchaga tushishini ko‘rsatadi, ya’ni mahsulotning ishlab chiqarish
tannarxini tashkil qiladi. Korxonalar, shuningdek, mahsulotni sotish bo‘yicha
xarajatlami, ya’ni ishlab chiqarishdan tashqari yoki tijorat (tashish, qadoqlash,
saqlash, reklama qilish va hokazo) xarajatlarini ham amalga oshiradilar.
Mehnatga haq to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar-korxonaning asosiy
ishlab chiqarish personali mehnatiga haq to‘lashga sarflanadigan xarajatlar bo‘lib,
ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun mukofotlar, rag‘batlantiruvchi va
kompensatsiya to‘lovlari, jumladan, qonunchilikda belgilangan normativlar
chegarasida narxlarning o‘sishi va indeksatsiya uchun to‘lovlar, shuningdek,
korxona xodimlari shtatida bo‘lmagan, lekin asosiy ishlab chiqarishda band
bo‘lgan ishchilar uchun to‘lanuvchi haqni o‘z ichiga oladi.
Mazkur xarajatlar elementlari qatoriga quyidagilar kiritilgan :
* amalda bajarilgan ish uchun tarif stavkalari, lavozim maoshlari va shu kabilar
asosida to‘lanuvchi ish haqi;
* xodimlarga natural to‘lov shaklida beriluvchi mahsulotlar qiymati;
* ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun beriluvchi mukofot va boshqa
to‘lovlar;
* qonunchilikka asosan ba’zi tarmoqlardagi xodimlarga bepul beriluvchi kiyim-
kechak, oziq-ovqat, uy-joy, kommunal xizmat va hokazolar qiymati;
* har yillik mehnat va o‘quv ta’tili uchun amalga oshiriluvchi to‘lovlar;
* korxonani qayta tashkil qilish, shtatlar qisqarishi tufayli ishdan bo‘shatilgan
xodimlarga to‘lanuvchi mablag‘lar.
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar .
Mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxmi hosil qiluvchi
xarajatlar ulaming iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bilan guruhlarga
ajratiladi:
- ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib
tashlangan holda);
- ishlab chiqarish xususiyatlariga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari;
- ishlab chiqarishga tegishli boMgan ijtimoiy sug‘urta ajratmalari;
- asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar
amortizatsiyasi;
20

- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo'lgan boshqa xarajatlar. Mahsulot (ish,
xizmat) ishlab chiqarish xarajatlarining eng yirik elementi - moddiy xarajatlardir.
Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish tannarxi tarkibida ularning hissasi 60-90
foizni tashkil etishi mumkin.
Ishlab chiqarish bilan bog'liq moddiy xarajatlarga quyidagilar tegishli
bo‘ladi :
- mahsulot tayyorlashda (ishlami bajarishda, xizmatlar ko‘rsatishda) zarur tarkibiy
qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar;
- normal texnologiya jarayoniga ta’minlash va mahsulotlarni o‘rash, mahsulot
(ish, xizmat)lar yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbob-
uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o‘tkazish, nazorat
qilish, saqlash, tuzatish shulardan foydalanish uchun) materiallar, shuningdek,
asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, instrumentlar, moslamalar,
inventar, priborlar, laboratoriya asbob-uskunalari va asosiy fondlarga kirmaydigan
boshqa mehnat vositalarining eskirishi, maxsus kiyim - bosh va boshqa arzon baho
ashyolaming eskirishi;
- sotib olinadigan, kelgusida ushbu korxonada montaj qilinadigan yoki
qo‘shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar;
- tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning ichki tarkibiy
bo‘linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo‘lmagan
ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar;
- tabiiy xomashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik
shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq
to‘lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to‘lash, sanoat korxonalari
tomonidan suv xo‘jaligi tizimida belgilangan limitlar doirasida va undan ortiq
olinadigan suv uchun haq to‘lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari uchun yog‘och
taxta materiallardan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga
huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash
xarajatlari;
- texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga,
binolami isitishga sarflanadigan yonilg'ining chetdan sotib olinadigan barcha
turlari, korxonaning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat
ko‘rsatish bo‘yicha transport ishlari;
- korxonaning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va xo‘jalik
ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya;
- ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklaming tabiiy yo‘qolish normalari
doirasida va ulardan ortiqcha yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi;
21

- korxonaning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslami yetkazish
bilan bog‘liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi) ishlab
chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to‘lash
xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar).
Korxonalar tomonidan moddiy resurslari yetkazib beruvchilardan olinadigan
idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi.
Korxonalarning sotish xarajatlariga quyidagilar kiradi :
- tovarlami temir yo‘l, havo, avtomobil, dengiz, daryo transportida va ot-ulovda
tashish xarajatlari hamda transport vositalari bekor turib qolganligi uchun
to‘langan jarimalar;
- savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari ishlari xarajatlari (mehnatga haq
to‘lash xarajatlari; ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; savdo reklamasi xarajatlari;
tovarlami saqlash, ularga ishlov berish va ularni navlarga ajratish xarajatlari;
tashish saqlash va sotish chog‘ida tovarlaming norma doirasida va undan ortiqcha
yo‘qotilishi; o‘rashjoylash materiallari xarajatlari; mol-mulkni majburiy sug‘urta
qilish xarajatlari va boshqalar);
- sotish bozorlarini o‘rganish bo‘yicha belgilangan normativlar doirasida va undan
ortiqcha xarajatlar (marketingga, reklamaga sarflangan xarajatlar);
- yuqorida sanab o‘tilmagan sotish bo‘yicha boshqa xarajatlar.
Boshqaruv (ma’muriy) xarajatlar
Korxonalarda boshqaruv xarajatlariga quyidagilar kiradi:
- boshqaruv xodimlariga tegishli bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari;
- boshqaruv xodimlariga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar;
- xizmat yengil avtotransportiga va xizmat mikroavtobusini saqlash, yollash va
ijaraga olish xarajatlari;
- korxonani va uning tarkibiy bo‘linmalarini tashkil etish va ulami boshqarish
xarajatlari;
- boshqaruvning texnik vositalari, aloqa uzellari, signalizatsiya vositalari,
hisoblash markazlarini va ishlab chiqarishga tegishli bo‘lmagan boshqaruvning
boshqa texnik vositalarini saqlash va ularga xizmat ko‘rsatish xarajatlari;
- ijara, xizmatlar ko‘rsatilganligi uchun aloqa uzellariga haq to‘lash (ATS, uyali,
yo‘ldosh, peyjing aloqa);
- shaharlararo va xalqaro telefon so‘zlashuvlari uchun belgilangan normativlar
doirasida va ulardan ortiqcha haq to‘lash;
22

- ma’muriy - boshqaruv ehtiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun haq
to‘lash;
- ma’muriy faoliyatga ega bo‘lgan asosiy fondlami saqlash va ulami tuzatish,
shuningdek, eskirish (amortizatsiya) xarajatlari;
- yuqori tashkilotlar va yuridik shaxs maqomiga ega birlashmalar, vazirliklar,
idoralar, uyushmalar, konsemlar va boshqalar xarajatlariga ajratmalar;
- xodimlarni va ishlab chiqarish jarayoni bilan bog'liq bo‘lmagan mol-mulkni
majburiy sug‘urta qilish;
- boshqaruv xodimlarini xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha belgilangan
normalar doirasida va undan ortiqcha xarajatlar;
- belgilangan normalar doirasida va undan ortiqcha miqdordagi xarajatlar;
- umumiy ovqatlanish korxonalari va boshqalarga binolami tekin berish va
kommunal xizmatlar qiymatiga haq to‘lash xarajatlari;
- bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lmagan, tabiatni muhofaza qilish
ahamiyatiga ega bo‘lgan jamg‘armalami saqlash va ulardan foydalanish bilan
bog‘liq joriy xarajatlar, shu jumladan yo‘l qo‘yiladigan normalar doirasida va
ulardan ortiqcha ifloslantiruvchi moddalarning atrof-muhitga chiqarilganligi
(tashlanganligi) uchun to‘lovlar.
Korxonalarning moliyaviy faoliyati bilan bog‘liq xarajatlarga quyidagilar
kiradi :
- Respublika Markaziy banki tomonidan belgilangan hisob stavkalari doirasida va
ulardan yuqori doirada qisqa muddatli hamda uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha,
shu jumladan to‘lov muddati o‘tgan va uzaytirilgan ssudalar bo‘yicha to‘lovlar;
- mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga olish (lizing) bo‘yicha foizlarni to‘lash
xarajatlari;
- chet el valutasi bilan operatsiyalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari va zararlar;
- sarflangan (qimmatli qog‘ozlarga, sho‘ba korxonalarga va hokazolarga)
mablag‘larni qayta baholashdan ko‘rilgan zararlar;
- o‘z qimmatli qog‘ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog‘liq xarajatlar;
- moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan salbiy diskont.
KORXONALAR RAQOBATI
23

Korxona o‘z raqobatchilari to‘g‘risida axborot to‘plashi uchun qanday ishlami
amalga oshiradi? Eng avvalo, u raqobatchilari to‘g‘risida umumiy ma’lumotlami
oladi. Bu axborotlar umumiy xulosa qilish uchun asos bo‘ladi.
Ikkinchidan, korxonaga kerak bo‘lgan to‘liqroq axborotlami axtara boshlaydi.
Bularga:
• korxona faoliyatining samaradorligi;
• ulaming istiqboli;
• moliyaviy ahvoli;
• tavakkal qilish qobiliyati kabilar kiradi.
Uchinchidan, mazkur korxona qaysi biri bilan aloqa qilish mumkinligini
aniqlab olgandan so‘ng, o‘sha korxona, uning rahbari haqida batafsil
ma’lumotlami to‘plashga kirishadi. Chunki korxonaning rahbaridagi insoniy va
tadbirkorlik sifatlari biznes borasida aloqa qilish uchunjuda muhim.
To‘plangan ma’lumotlar ekspertlar tomonidan o‘rganib chiqiladi va ular yana
qanday axborotlami olish mumkin yoki qanday harakat qilish lozimligi xususida
o‘z xulosalarini beradi.
Korxonalar bozordagi mavqeiga qarab 3 guruhga bo‘linadi:
1. Raqobatchi korxonalar . Ulaming mazkur bozordagi ulushi 25%gacha bo‘lishi
mumkin.
2. Hukmron korxonalar . Ulaming bozordagi ulushi 25 dan 70 foizgacha bo‘lishi
mumkin.
3. Monopol korxonalar . Ulaming mazkur bozordagi ulushi 70% dan ortiq bo‘ladi.
Agar mazkur korxonaning bozordagi ulushi juda kam bo‘lsa, erkin raqobatga
chiqishda juda ehtiyot bo‘lishlari lozim. Hamisha «kitlar» «mayda baliqlar» ni
yutib kelganlar.
Korxonalar to‘g‘risida axborot to‘plab, ularning raqobatbardoshligi va raqobat
maydonidagi o‘rniga qarab to‘rt guruhga boiinishini ham inobatga olish lozim:
1. Xalqaro bozorda raqobat qiladigan korxonalar . Bu korxonalaming bozori
nafaqat mamlakatda, balki uzoq va yaqin xorijiy mamlakatlarda ham bo‘lishi
mumkin. Bular hamisha o‘z mahsulotini xalqaro andozalar darajasida ishlab
chiqarishga erishishi lozim. Oddiy korxonalar bunday korxona bilan raqobatga
kirishmaydi. Demak, «kim kim bilan o‘ynashi mumkinligi» to‘g‘risida har bir
korxona rahbariyati aniq xulosaga ega bo‘lishi lozim.
24

2. Xalqaro bozorda raqobat qilish qobliyatiga ega bo‘lmagan korxonalar . Bular
ham yuqoridagi korxonalar singari mahsulot ishlab chiqishi mumkin. Ammo u
xalqaro standartlar talabiga to‘liq javob bermaydi. Bu yuqori bosqichga o‘tish
uchun bajarishlari lozim. Ya’ni ilg‘or texnologiyalarni, fan yutuqlarini joriy qilishi
kabi.
3. Tabiiy monopoliyaga ega bo‘lgan korxonalar . Bunday korxonalar faqat
o‘zIariga o‘xshash korxonalar bilan raqobat qilishi mumkin. Bu turdagi korxonalar
uchun alohida «Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida» qonun qabul qilingan.
4. Xorijiy raqobatchilarga bog‘liq bo‘lmagan korxonalar . Bularga mamlakat
xomashyosiga tayanib, mamlakat bozori uchun mahsulot ishlab chiqaruvchi
korxonalar kiradi. Masalan, non, sut, go‘sht sanoati zavodlari kabilar. Ular
o‘rtasidaga raqobat ichki raqobat bo‘lib hisoblanadi. Bu haqidagi ma’lumotlar ham
xulosa qilish uchun o‘ta muhimdir.
XULOSA
Xulosa o‘rnida shuni aytamizki, mamlakatimiz taraqqiyotining ijtimoiy
yo‘naltirilgan bozori iqtisodiyoti yo‘lining tanlanishi xo‘jalik yuritish shakllarining
xilma-xilligi hamda tadbirkorlik faoliyatini kuchayishini taqazo etadi. Bu
respublikamizda ishlab chiqarish va noishlab chiqarish, sanoat va qishloq xo‘jaligi
korxonalari faoliyatining shakllanishi, xo‘jalik yuritishi va ishlab chiqarishni
tashkil etishning turli-tuman yangi shakllarini tashkil topishiga va o‘z faoliyatini
yuksaltirib borishiga olib kelmoqda. Bugungi ishlab chiqarish va noishlab
chiqarish korxonalarining kundagi eng asosiy muammolaridan biri ishlab chiqarish
va rejalashtirish bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etish orqali ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishdan iborat.
O‘zbekiston iqtisodiy tizimi transformatsiyasi raqobatchilik muhitida
bozorning mutanosib talablariga ko‘ra tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va
xo‘jalik yuritishni yangi ishtirokchilarining shakllanishiga sabab bo‘ldi. Ular
faoliyatini samarali tashkil etish bugungi kunning eng dolzarb iqitsodiy
masalalaridan biri milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonini
jadallashuviga xizmat qiladi. Bu boradagi vazifalarni hal etishda, mavjud ishlab
chiqarish subyektlarini xususiylashtirish va qayta tashkil etish, shuningdek,
nodavlat va yuridik tashkilotlar ulushlari ishtirok etgan kichik va o‘rta firmalarni
kiritish lozim.
O‘zbekistonda korxonalar faoliyatini shakllanishi va rivojlanishi ijtimoiy
yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotining milliy modeli xususiyatlari, xalqimizning
o‘ziga xos an’analari, iqtisodiy ko‘nikmalari bilan hamifodalanadiki, qator ilmiy
25

tadqiqotlarda bu narsa ahamiyatda chetdan qolgan holda, muammo boshqa
davlatlar tajribasiga asoslangan ravishda hal etildi.
Shundan xulosa qilamizki, bunday maqsadni amalga oshirishda albatta,
korxonalar foydasini taqsimlash bilan bog‘liq munosabatlarni rejalashtirish va
boshqaruv tizimida tig‘izliklar yuzaga kelishi, bunday tig‘izlikni bartaraf etishda
mavjud usullar bilan birga yangi va zamonaviy rejalashtirish tizimini shakllantirish
maqsadga muvofiq.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Ishmuhamedov A.E. va boshq. Milliy va xalqaro iqtisodiyot: Darslik. - Т .: 2010.
2. G‘ulomov S.S, Alimov R.X, Salimov B.T. Mikroiqtisodiyot: Oliy o'quv yurtlari
uchun darslik . - Т .: Sharq, 2007.
3. R.S.Muratov, I.A.DJalalova, S.Sh.Oripov. Korxona iqtisodiyoti. Darslik. - Т .:
«Fan va texnologiya», 2014.
4. G‘ulomov S.S, Alimov R.X, Salimov B.T. Mikroiqtisodiyot: Oliy o'quv yurtlari
uchun darslik . - Т .: Sharq, 2007.
Internet saytlari
5. https://www.lex.uz/ – O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi.
6. http: // www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi
rasmiy sayti.
7. http: // www.my.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasining hukumat portalining
rasmiy sayti.
26

Buxgalteriya fakulteti

Sotib olish