Korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ishchi dasturi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	90.6KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ishchi dasturi

Sotib olish

Korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ishchi
dasturi
Reja:
KIRISH ................................................................................................................................................................. 2
1. AUDITORLIK HISOBOTINI TUZISHNING NAZARIY ASOSLARI VA UNGA QO’YILGAN TALABLAR. ........................... 5
2. AUDITORLIK FAOLIYATINING TASHKILIY ASOSLARI ......................................................................................... 12
MAJBURIY AUDITORLIK TEKSHIRUVIDAN BO’YIN TOVLAGANLIK UCHUN TABAQALASHTIRILGAN JARIMA
STAVKALARI: ..................................................................................................................................................... 14
V) MILLIY MOLIYAVIY HISOBOTNI BUXGALTERIYA HISOBI XALQARO STANDART- LARIGA O’TKAZISH. ................. 22
3. AUDITORLIK TEKSHIRUVIDAN O’TKAZISH ISHCHI DASTURINI TUZISH. ............................................................. 26
4. AUDITORLIK TEKSHIRUVLAR NATIJALARINI UMUMLASHTIRISH ...................................................................... 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. ....................................................................................................... 36
1

Kirish
Mamlakatimizda barqaror va samarali iqtisodiyotni shakllantirish borasida
amalga oshirib kelinayotgan islohotlar bugungi kunda o’zining natijalarini
namoyon etmoqda. Jumladan, qisqa vaqt ichida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish, aholi daromadlarining o’sishini ta’minlash,
samarali tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlarini kuchaytirish, qishloq
xo’jaligini isloh qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini barqaror
rivojlantirish, bank-moliya tizimi faoliyatini mustahkamlashda ahamiyatli yutuqlar
qo’lga kiritildi.
O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi nufuzi va mavqeyi xo’jalik
yurutuvchi subektlarning pul mablag’laridan oqilona foydalanishi va moliyaviy
mustahkamlanishi orqali sezilarli darajada hamda muntazam oshib bormoqda.
Bunda mamlakatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish strategiyasining puxta ishlab chiqilganligi, iqtisodiy islohotlar maqsadi
va vazifalari, amalga oshirish yo’llarining aniq va to’g’ri ko’rsatib berilganligi
bosh maqsad yo’lidagi yutuq va marralarning salmoqli bo’lishiga imkon yaratdi.
Aholi va tadbirkorlarni o’ylantirayotgan dolzarb masalalarni har
tomonlama o’rganish, amaldagi qonunchilik, huquqni qo’llash amaliyoti va ilg’or
xorijiy tajribani tahlil qilish, shuingdek keng jamoatchilik muhokamasi natijasida
ishlab chiqilgan hamda quyidagilarni nazarda tutadigan 2017 – 2021 – yillarda
O’zbekston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha
Harakatlar strategiyasida “Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga
yo’naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy
o’sish suratlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini
oshirish, qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish,
iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish bo’yicha institutsional va tarkibiy
islohotlarni davom ettirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor
mavqeyini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini
rag’batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali
2

mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb
etish” 1
muhim vazifa ekanligi belgilab qo’yilganligi mamlakat iqtisodiyotini
rivojlanishida muhim ahamiyatga egadir.
O’tgan yillarda mamlakatimizda auditning normativ-huquqiy va uslubiy
bazasi shakllantirildi, shuningdek, auditorlik faoliyatini litsenziyalashning
soddalashtirilgan va muddatsiz tizimi joriy etildi, bu auditorlik xizmatlari
bozorining shakllanishiga va mahalliy auditorlik tashkilotlari auditorlik
kompaniyalarining yirik xalqaro tarmoqlariga kirishini ta’minlashga imkon yaratdi.
Shu bilan birga, qator muammolar va kamchiliklar auditorlik faoliyatining
yanada rivojlanishiga, boshqarishga oid qarorlarni qabul qilish va korporativ
boshqaruv sifatini oshirish uchun auditorlik xizmatlarining ahamiyatini oshirishga
to’sqinlik qilmoqda, xususan:
 birinchidan, auditorlik tashkilotlariga ishonch darajasi past,
shuningdek, auditorlik tekshiruviga moliyaviy hisobotning haqqoniyligini
tasdiqlashning kafolati emas, balki ortiqcha va malol keladigan ma’muriy tartib-
taomil sifatida qaralmoqda;
 ikkinchidan, auditorlik tashkilotlarini tanlab olish bo’yicha mavjud
cheklovlar va tanlovlar o’tkazish amaliyoti ko’p hollarda insofsiz, shu jumladan
narx borasida insofsiz raqobatni keltirib chiqaradi, buning oqibatida auditorlik
xizmatlari sifati va auditorlik xulosalarining haqqoniyligi pasaymoqda;
 uchinchidan, auditorlarni maxsus tayyorlash va ularning malakasini
oshirishning amaldagi tizimi yuzaki tusga ega bo’lib, professional tayyorgarlikning
va auditorlik xizmatlari sifatining zaruriy darajasini, shu jumladan auditorlik
faoliyatining xalqaro standartlariga mosligini ta’minlamayapti, bu esa auditor kasbi
nufuzining pasayishiga olib kelmoqda;
 to’rtinchidan, auditorlik tashkilotlari ishi sifatini tashqi nazorat
qilishning samarali tizimi mavjud emas, bu litsenziyalovchi organning huquqiy
ta’sir choralari cheklangani sharoitida sifatsiz auditorlik xizmatlarini ko’rsatish
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF-4947 07.02.2017 “O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”.
3

hollariga va auditorlarning insofsiz xatti-harakatlariga nisbatan tezkor chora
ko’rish imkonini bermayapti;
 beshinchidan, auditorlik faoliyatining milliy standartlari umume’tirof
etilgan xalqaro audit standartlariga to’liq mos emas, bu esa xorijiy investorlarda
mahalliy korxonalar moliyaviy hisobotlarining haqqoniyligini tushunish
ko’nikmasining shakllanishini ta’minlamayapti.
Auditorlik xizmatlari bozorining rivojlanishi uchun sharoitlarni yanada
yaxshilash va auditorlik faoliyatini tartibga solishda xalqaro standartlarga muvofiq
zamonaviy yondashuvlarni joriy etish maqsadida, “ O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining PQ – 3946 sonli qarori “ O’zbekiston Respublikasida auditorlik
faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida da auditorlik faoliyatini
rivojlantirishning quyidagi ustuvor yo’nalishlarini amalga oshirishni ta’minlash
ko’zda tutilgan:
 auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonun hujjatlarini takomillashtirish,
shu jumladan xalqaro standartlar asosida, auditorlik xizmatlari sifatini oshirishga
va ishbilarmonlar hamjamiyatining auditorlik tashkilotlari ishi natijalariga
ishonchini qo’llab-quvvatlashga qaratilgan auditorlik tashkilotlari ishi sifatini
tashqi nazorat qilishning ta’sirchan tizimini shakllantirish;
 yoshlarni auditorlik kasbiga jalb etish, xususan professional jamoat
birlashmalarining tegishli oliy ta’lim muassasalari bilan faol hamkorligini
ta’minlash;
 auditorlik tashkilotlarining xalqaro auditorlik tarmoqlariga jalb
etilganlik darajasini oshirish, shu jumladan auditorlik tashkilotlarini, auditorlarni
auditning xalqaro standartlarini qo’llash masalalarida faol uslubiy jihatdan qo’llab-
quvvatlashni tashkil etish;
 auditorlar respublika jamoat birlashmalarining xalqaro audit
standartlarini belgilovchi xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro hamkorlik qilish, ushbu
standartlarni qo’llash sohasida jahonning ilg’or tajribasini ommalashtirish bo’yicha
faoliyatini faollashtirish” 2
.
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ – 3946 sonli qarori. 19.09.2018 “ O‘zbekiston Respublikasida
auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida ”.
4

Mana shunday qaror va farmonlarning chiqarilishi mamlakatimizda
auditorlik xizmatlari bozorining rivojlanishi uchun sharoitlarni yanada yaxshilash
va auditorlik faoliyatini tartibga solish borasida muhim qadamlar ekanligini
ko’rishimiz mumkin.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga (keyingi o’rinlarda —
MHXS) o’tishni jadallashtirish orqali xorijiy investorlarni zarur axborot muhiti
bilan ta’minlash va xalqaro moliya bozorlariga kirish imkoniyatlarini kengaytirish,
shuningdek, hisob va audit sohalari mutaxassislarini xalqaro standartlar bo’yicha
tayyorlash tizimini takomillashtirish maqsadida:“Aksiyadorlik jamiyatlari, tijorat
banklari, sug’urta tashkilotlari va yirik soliq to’lovchilar toifasiga kiritilgan yuridik
shaxslar 2021-yil 1-yanvardan boshlab, MHXS asosida buxgalteriya hisobi
yuritilishini tashkil etishi va 2021-yil yakunlaridan boshlab moliyaviy hisobotni
MHXS asosida tayyorlashi, 2021-yil yakuniga qadar buxgalterlarni xalqaro
sertifikatlash doirasida “MHXS bo’yicha moliyaviy hisobot” fanini muvaffaqiyatli
topshirganligi to’g’risida hujjatga yoxud “Sertifikatlangan xalqaro professional
buxgalter (CIPA)”, “Sertifikatlangan diplomli buxgalter (ASSA)”,
“Sertifikatlangan jamoatchi buxgalter (SRA)” va “Xalqaro moliyaviy hisobot
bo’yicha diplom (DipIFR)” sertifikatlaridan biriga ega kamida uch nafar
mutaxassis miqdorida MHXSni sifatli qo’llash uchun yetarli bo’lgan buxgalteriya
xizmati xodimlari bilan ta’minlash” 3
lari Prezident qarori bilan belgilab qo’yilishi
hisob va audit sohalariga qanchalik e’tibor berilayotganligidan dalolat beradi,
hamda shu soha vakillariga va mutahasislariga katta ma’sulyat yuklaydi, bu esa
auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirishni, xalqaro standartlar asosida
tuzilayotgan auditrolik hisobotlariga tenglasha oladigan auditorlik hisobotlarini
o’zimizda ham tuzishni katta vazifa sifatida qo’yadi.
1. Auditorlik hisobotini tuzishning nazariy asoslari va unga
qo’yilgan talablar.
Xo’jalik yurituvchi sub’yektlarining iqtisodiy mustaqil hamda moliyaviy
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ – 4611 sonli qarori. 24.02.2020 “ Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida ”.
5

barqaror faoliyat ko’rsatishlarida ularni oqilona boshqarish, hisob-kitob yuritilishini
bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirish, ulardagi auditni to’g’ri tashkil qilish,
mavjud moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan samarali foydalangan holda xizmat
ko’rsatishni tashkil etish, davlat byudjeti oldidagi majburiyatlarini o’z vaqtida bajarish
zaxiralarini tashkil etish dolzarb vazifalardan hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan, buxgalteriya hisobi va auditni, xususan, auditorlik
hisobotlarini tuzishni takomillashtirish va uni bozor talablari asosida tashkil etish
bugungi kundagi dolzarb masalalardan sanaladi.
Aytish joizki, mamlakatimizda audit hali rivojlanish davrini boshidan
kechirmoqda. Auditorlik faoliyatidagi islohotlar zamon talablari darajasida keng
rivojlanishi juda murakkab va qiyin kechmoqda.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish, bozor munosabatlarining shakllanib borishi
xo’jalik yurituvchi sub’yektlarni moliyaviy hisobotini auditorlik tekshiruvidan o’tkazib,
ular faoliyatini baholab natijalariga xulosa berish usullariga yangicha, zamonaviy
yondoshuvlarni zaruriyat qilibqo’ymoqda.
O’zbekistonda auditorlik xizmati bozorining vujudga kelishi 90-yillarning
o’rtalariga to’g’ri keladi. 2012 yil 9 dekabrda Oliy majlisda «Auditorlik faoliyati
to’g’risida»gi Qonunni qabul qilinishi va shu asosida Vazirlar Mahkamasining
Qaroriga muvofiq auditorlik tashkilotlari vujudga kela boshladi. Shundan boshlab
auditorlik xizmati stixiyali ravishda shakllandi.
Huquqiy bozor iqtisodiyotini (ehtimolki hatto hisob auditorlik huquqining
alohida tarmog’ini barpo etib) qaror toptirish varivojlantirish, tadbirkorlikning turli
shakllarini rivojlantirish, barqaror iqtisodiy va fuqarolarning ijtimoiy himoyalanishini
ta’minlash, chinakam oshkoralikning mavjudligi. Bunda bozor iqtisodiyotining o’zini-
o’zi tartibga soluvchi vositalari (shu jumladan audit ham) amalda samarali
tadbirkorlikni, aholining ijtimoiy muhofazasini ta’minlaydi, davlatimizni saqlab qolish
yo’lida mehnat qilishga imkon beradi. “Auditorlik hisoboti — auditorlik
tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartibidan
aniqlangan chetga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoida buzarliklar to’g’risidagi
mufassal ma’lumotlardan, shuningdek auditorlik tekshiruvini o’tkazish natijasida
6

olingan boshqa axborotlardan iborat bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyekt rahbariga,
mulkdoriga, qatnashchilari (aksiyadorlari)ning umumiy yig’ilishiga yo’llangan hujjat” 4
.
Auditor xo’jalik tizimining kuzatuvchisi sifatida axborot xatarini kamaytirishi
zarur. Bu vazifani bajarish tekshirish natijalariga va auditorning professional mulohaza
yuritish qobiliyatiga asoslangan. Bu vazifani bajarish tekshirilayotgan iqtisodiy
sub’yektlarning faoliyati (shu jumladan buxgalteriya hisobi va yillik buxgalteriya
hisoboti) muayyan mezonlarga muvofiqligi yoki muvofiq emasligi haqida auditor o’z
fikrini bildirishi bilan nihoyasiga yetadi. Bu quyidagi chizmada tasvirlangan.
1-chizma. Auditorning dalolat berish vazifalari 5
.
Bu vazifani bajarish uchun auditordan keng professional va xatto
intellektual dunyoqarash, yuksak axloqiy fazilat va nazorat ishining ma’lum
ko’nikmalari talab qilinadi. Kengaytirilgan dasturda amalga oshiriladigan audit
juda murakkabligi sababli odatda nazorat-taftish tadbirlarini mutaxassislar guruhi
4
O‘zbekiston Respublikasi Auditorlik faoliyatining milliy standarti (70-son afms ). “Moliyaviy hisobot to‘g‘risidagi
auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi”.
5
Hamdamov B.Q. Audit iqtisodi. -T.: TMI, 2019.
7Auditorning vazifalari
Iqtisodiy subyektlar faoliyati
to’g’riligi haqida guvohlik
berish
Jumladan,buxgalteriya hisobi
va moliyaviy hisobotto’g’risida Auditorning professional
mulohazasiga asoslanib;
Tekshirish natijalariga
asoslanib;
Buxgalteriya hisoboti to’g’riligi
haqida fikr bildirish
Huquqiy
talablar Ma’muriy
ko’rsatmalar Buxgalteriya
hisobiniyuritish
bo’yicha yo’riqlar Soliqqatortish
bo’yicha
ko’rsatmalar Boshqa
talablar
Iqtisodiy subyektlar faoliyatining ularning balansida va boshqa
hisobotlarida aks etgan natijalarining muayyan mezonlarga mosligi
haqida auditor xulosasi

bajaradi, mutaxassislarning har biri biror kasb sohasida chuqur bilimli bo’ladi.
Masalan, savdoda auditorlar guruhida buxgalterlar, tovarshunoslar, iqtisodchilar,
iqtisodiy axborotni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi mavjud bo’lsa,
ma’lumotlarni informatsion texnologiya mutaxassislari kiritadi. Umuman auditni
tashkil etishning bunday shakli nazorat samaradorligi va sifatini oshiradi, uni
o’tkazish muddatini kamaytiradi, demak ko’rsatiladigan xizmatga ketadigan
xarajatini kamaytiradi.
XAS-700 “Moliyaviy hisobotlar bo’yicha auditorlik xulosalarida shunday
deyiladi: “Auditor moliyaviy hisobotlar haqidagi fikrlarini bildirish uchun asos
sifatida olingan auditorlik dallillarni tahlil qilishi va xulosalarni baholashi lozim”.
Auditorlik xulosasi umumiy moliyaviy hisobotlar haqida aniq bildirilgan yozma
fikrni ifodalashi kerak.
Auditorlik xulosalari ushbu bo’limda batafsilroq muhokama qilinadigan
quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga olishi kerak:
- nomi;
- oluvchi;
- kirish qismi;
- moliyaviy hisobotlarni aniqlash;
- subyekt rahbariyati va auditorning javobgarliklari haqida bayonnoma;
- qayd etish qismi (audit tabiatini ta’riflash);
- AXSga yoki amaliyotga havola;
- auditor tomonidan qilingan ishni ta’riflash;
- moliyaviy hisobot haqida bildirilgan fikrning mazmuni;
- hisobot sanasi;
- auditorning manzili;
- auditorning imzosi
- nomi.
Auditorlik hisoboti (xulosasi) mazkur hisobot (xulosa) mustaqil auditorning
hisoboti (xulosasi) hisoblanishini aniq ko’rsatadigan nomga ega bo’lishi lozim.
Adresat ( oluvchi )
8

Auditorlik hisoboti (xulosasi) kelishuv shartlariga muvofiq tegishli adresat
ko’rsatilgan holda tuzilishi lozim. Xulosa qoidaga ko’ra kompaniyaning yoki
aksiyonerlarning yoxud kuzatuv kengashiga yo direktorlar kengashiga yuboriladi.
Nederlandiyaga o’xshash ayrim mamlakatlarda auditorlik hisobotlari umuman
ko’rib chiqilmaydi, chunki hisobotlar (anonim holda) butunlay jamoatchilikka
mo’ljallangan.
Kirish paragrafi
Auditorlik hisoboti (xulosasi)ning kirish paragrafida:
(a) Audit qaysi tadbirkorlik subyektining moliyaviy hisobotlari bo’yicha
o’tkazilganligini qayd etish;
(b) Mazkur moliyaviy hisobotlar bo’yicha audit o’tkazilganini qayd etish;
(v) Moliyaviy hisobotlar tarkibiga kiruvchi har bir hisobot nomini qayd
etish;
(g) Hisob siyosati asosiy qoidalarining qisqacha tavsifiga va boshqa
sharhlovchi izohlarga havola etish; va
(d) Moliyaviy hisobotlarni hosil qiluvchi har bir moliyaviy hisobotda aks
ettirilgan sana yoki davr aniq ko’rsatilishi lozim;
(e) Tadbirkorlik subyekti rahbariyatining moliyaviy hisobotlarni tayyorlash
uchun javobgarligi.
Masalan, “ Biz ABS kompaniyasining 31-dekabr 2013-yil holatiga ilova
qilingan buxgalteriya balansi, shuningdek, tugayotgan yil uchun daromadlar va pul
mablag’lari harakati haqidagi tegishli hisobotlar auditini o’tkazdik. Ushbu
moliyaviy hisobotlar bo’yicha javobgarlik kompaniya rahbariyati zimmasida.
Bizning majburiyatlarimiz, o’tkazilgan auditimiz asosida ushbu moliyaviy hisobot
ishonchliligi haqida o’z fikrlarimizni bildirish hisoblanadi”.
Shuningdek, xulosada tadbirkorlik subyekti rahbariyatining moliyaviy
hisobotlarni tayyorlash uchun javobgarligi ham aks etadi.
Auditorlik hisoboti (xulosasi)ning mazkur qismida tadbirkorlik subyektida
moliyaviy hisobotlarni tayyorlash uchun javobgar bo’lgan shaxslarning
majburiyatlari tavsiflanadi. Auditorlik hisoboti (xulosasi)da faqat “ tadbirkorlik
9

subyekti rahbariyati”ga havola etish kerak emas, muayyan yurisdiksiyaning
me’yoriy-huquqiy bazasi kontekstiga mos keladigan atama ishlatilishi lozim.
Ayrim yurisdiksiyalarda tegishli havola boshqaruv yuklatilgan shaxslarga
qaratilishi mumkin. Auditorlik hisoboti (xulosasi) “Tadbirkorlik subyekti [yoki
boshqa mos keladigan atama] rahbariyatining moliyaviy hisobotlarni tayyorlash
uchun javobgarligi” degan sarlavhali qismni o’z ichiga olishi lozim.
Auditorlik hisoboti (xulosasi)da tadbirkorlik subyekti rahbariyatining
moliyaviy hisobotlarni tayyorlash uchun javobgarligi tavsiflanishi lozim. Tavsif
tadbirkorlik subyekti rahbariyati moliyaviy hisobotlarni moliyaviy hisobotlar
taqdim etish uchun qo’llaniladigan asosiga muvofiq tayyorlash va tadbirkorlik
subyekti rahbariyati firibgarlik yoki xato tufayli yuzaga kelgan muhim buzib
ko’rsatishlar mavjud bo’lmagan moliyaviy hisobotlarni tayyorlash uchun zarur deb
hisoblagan ichki nazorat tizimini ta’minlash uchun javobgar bo’lishi to’g’risida
tushuntirishni o’z ichiga olishi lozim.
Agar, moliyaviy hisobotlar haqqoniy taqdim etish asosiga muvofiq
tayyorlangan bo’lsa, auditorlik hisoboti (xulosasi)da tadbirkorlik subyekti
rahbariyatining moliyaviy hisobotlarni tayyorlash uchun javobgarligi tavsifi,
vaziyatga qarab, “mazkur moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va haqqoniy taqdim
etish” yoki “to’g’ri va haqqoniy tasavvur beradigan moliyaviy hisobotlarni
tayyorlash”ga havola etishi lozim.
Auditorning javobgarligi. Auditorlik hisoboti (xulosasi) “Auditorning
javobgarligi” degan sarlavhali qismni ham o’z ichiga olishi lozim. Auditorlik
hisoboti (xulosasi)da auditorning javobgarligi u moliyaviy hisobotlar bo’yicha o’zi
o’tkazgan audit asosida o’z fikrini bildirishidan iborat ekanligi ko’rsatib o’tilishi
lozim.
Qayd etish qismi. Auditining ushbu holatda zarur deb hisoblanuvchi
auditorlik protseduralarini bajarish qobilyatiga taalluqli. Qayd etish xatboshisi
o’zida auditor tekshiruv davomida qilgan ishlarni haqiqiy tasdig’ini ko’rsatadi. Bu
o’quvchiga audit o’rnatilgan standartlar yoki bunday majburiyatlar uchun
amaliyotlarga mos o’tkazilganligiga ishonch tug’diradi.
10

Qayd etish xatboshisi, audit moliyaviy hisobotlarda jiddiy xatoliklar
yo’qligiga yetarlicha ishonch hosil qilish uchun o’tkazilgani va o’tkazilgan audit
o’z fikrini bildirishi uchun yetarlicha asos berishini isbotlash uchun rejalashtirilgan
va o’tkazilganligi haqidagi bayonnomani o’z ichiga olishi zarur. Bunday
iboralardan yoki shunga o’xshash rasmiyatchiliklardan foydalanish audit
ishonchliligining yuqori darajasini ta’minlashini bildiradi, lekin bu kafolat
hisoblanmaydi.
Hisobotda auditda mamlakatda o’rnatilga auditning xalqaro standartlariga
(AXS) suyangan holda o’tkazilganligi borasida foydalanilgan standartlar
ko’rsatilishi kerak. Masalan, agar kompaniya AQSh fond birjalarida savdo qilsa,
audit bo’yicha auditning umum qabul qilingan standartlari, AQShda umum qabul
qilingan standartlar yoki AICPA o’rnatilgan standartlarga nisbatan havolalar
bo’lishini talab qiladi.
Fikrning mazmuni aks etgan xatboshi. Auditorlik hisoboti (xulosasi) “ Fikr ”
degan sarlavhali qism bo’lib, unda haqqoniy taqdim etish asosiga muvofiq
tayyorlangan moliyaviy hisobotlar bo’yicha modifikatsiyalanmagan fikr bildirishda
auditorning fikrida (agar qonunchilik yoki me’yoriy hujjatlarda boshqacha qoida
nazarda tutilmagan bo’lsa) teng (ekvivalent) deb baholanadigan quyidagi
iboralardan biri qo’llanilishi lozim:
(a) Moliyaviy hisobotlar barcha muhim jihatlarda, ...«moliyaviy
hisobotlarni taqdim etish uchun qo’llaniladigan asos»ga muvofiq haqqoniy taqdim
etadi; yoki
(b) Moliyaviy hisobotlar ... «moliyaviy hisobotlarni taqdim etish uchun
qo’llaniladigan asos»ga muvofiq to’g’ri va haqqoniy tasavvur beradi. Muvofiqlik
asosi talablariga binoan tayyorlangan moliyaviy hisobotlar bo’yicha
modifikatsiyalanmagan fikr bildirishda auditorning fikrida moliyaviy hisobotlar
barcha muhim jihatlarda «moliyaviy hisobotlarni taqdim etish uchun
qo’llaniladigan asos»ga muvofiq tayyorlangani ko’rsatilishi lozim.
Xulosa sanasi. Xulosaga sana qo’yilishi lozim. Auditor xulosaga audit
tugagan kun sanasini qo’yishi kerak (qoidaga ko’ra, topshiriqning oxirgi kuni). Bu
11

o’quvchilarga hodisalarni moliyaviy hisobotga ta’sirlarini ko’rib chiqishdava
hodisalar yoki bitimlar natijasi bo’yicha auditorga bu sanagacha nimalar ro’y
berganligi haqida axborot beradi. Auditorlik xulosalari rahbariyat tomonidan
tayyorlangan va taqdim etilgan moliyaviy hisobotni tekshirish natijasi hisoblanadi,
auditor xulosasiga rahbariyat tomonidan moliyaviy hisobot imzolangan yoki
tasdiqlangan sanadan avvalgi sanani qo’yishi kerak emas.
Auditorning manzili . Hisobotda auditorning ofisi joylashgan va u
mijozlarga xizmat ko’rsatadigan aniq joy, shahar aytilishi kerak. Auditning umum
qabul qilingan standartlari ham auditor auditorlik xulosasi berilgan shahar yoki
shtatni (auditor AQShdan tashqarida bo’lsa, shahar va mamlakatni) qo’shishni
talab qiladi. Eslatma: ayrim mamlakatlarda tekshiruv haqidagi hisobotda
auditorning aniq manzili ko’rsatish shart emas.
Imzo. Hisobot auditorlik firmasi nomidan yoki auditorning shaxsan
nomidan yoki vaziyatga ko’ra, ikkalasining nomidan imzolanishi lozim. Auditor
hisoboti, odatda, firma nomidan imzolanadi, chunki firma audit uchun
javobgarlikni o’z zimmasiga oladi. Eslatma: Ayrim mamlakatlarda (masalan
AQSh, Buyuk Britaniya, Nederlandiya) hozirda auditorlarning shaxsiy imzosi talab
qilinmaydi. Ularni havola sifatida qo’shib qo’yilishi yetarli.
2. Audıtorlık faolıyatınıng tashkılıy asosları
Auditorlik tekshiruvi qay tarzda o’tkazilishiga ko’ra majburiy va
tashabbus tarzidagi (ixtiyoriy) auditorlik tekshiruvlarga bo’linadi. Shu- ningdek,
auditorlik tekshiruvi nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qi- lish organlarining
tashabbusiga ko’ra ham o’tkazilishi mumkin.
«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunga muvofiq faoliyat turiga ko’ra
quyidagi iqtisodiy subyektlar har yili majburiy auditorlik tekshiru- vidan
o’tkazilishi kerak:
aksiyadorlik jamiyatlari;
banklar va boshqa kredit tashkilotlari; sug’urta tashkilotlari;
investitsiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mab-
lag’larini jamlab turuvchi boshqa fondlar hamda ularning boshqaruv kom-
12

paniyalari;
manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari bo’l- mish
xayriya fondlari va boshqa ijtimoiy fondlar;
mablag’larning hosil bo’lish manbalari qonun hujjatlarida nazarda tu-
tilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qilinadigan majburiy ajrat- malar
bo’lmish budjetdan tashqari fondlar;
ustav fondida davlatga tegishli ulush bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub-
yektlar. [3]
Agar xo’jalik yurituvchi subyekt hisobot yilidan keyingi yilning 1
mayigacha yillik moliyaviy hisobotini auditorlik tekshiruvidan o’tkazma- gan va
auditorlik xulosasiga ega bo’lmasa, u majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishidan
bo’yin tovlagan hisoblanadi.
«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunning 10-moddasiga muvofiq
majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tkazilishi lozim bo’lgan barcha xo’jalik
yurituvchi subyektlar oldingi yil uchun yillik moliyaviy hisobotlarini joriy yil- ning 1
mayigacha auditorlik tekshiruvidan o’tkazadilar. Auditorlik tekshiruvi
yakunlanganidan so’ng xo’jalik yurituvchi subyekt auditorlik xulosasining
belgilangan tartibda tasdiqlangan bir nusxaini 15 kun ichida tegishli soliq or-
ganlariga topshirishi lozim. Agar auditorlik xulosasining bunday nusxasini so- liq
organiga o’z vaqtida taqdim etilmasa, xo’jalik yurituvchi subyekt soliq organiga
buning sababi ko’rsatilgan tushuntirish xati taqdim etadi.
Majburiy auditorlik tekshiruvidan bo’yin tovlagan xo’jalik yurituvchi
subyektlarga soliq organi tomonidan jarima solinadi. Xo’jalik yurituvchi subyekt
rahbari esa majburiy auditorlik tekshiruvidan bo’yin tovlaganligi uchun qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladi. Un- dirilgan jarima jarima
solish to’g’risidagi qaror topshirilgan kundan boshlab 10 kun ichida to’lanib,
to’liq miqdorda respublika budjetiga o’tka- ziladi. Agar jarima o’z vaqtida
to’lanmasa, soliq qonunchiligiga muvofiq peniya hisoblangan holda so’zsiz undirib
olinadi.
Jarima undirilishi xo’jalik yurituvchi subyektni majburiy auditorlik
13

tekshiruvdan o’tishdan ozod qilmaydi.
Majburiy auditorlik tekshiruvidan bo’yin tovlaganligi uchun undiriladi- gan
jarimalar stavkalari xo’jalik yurituvchi subyektlarning hisobot yili oxirida mahsulot
(ish, xizmat)lar sotishdan olingan yalpi tushumining miqdoriga qa- rab eng kam
oylik haqining 100 baravaridan 500 baravarigacha tabaqalashti- rilgan.
Majburiy auditorlik tekshiruvidan bo’yin tovlaganlik uchun
tabaqalashtirilgan jarima stavkalari:
Jarima miqdori Bir yilda mahsulot (ish, xizmat)lar
sotishdan olingan yalpi tushum miqdori
(QQS bilan birga)
Eng kam oylik ish haqi miqdorining
100
baravari Eng kam oylik ish haqi miqdorining
500 baravarigacha
Eng kam oylik ish haqi miqdorining
300
baravari 500 baravaridan 15 ming baravarigacha
Eng kam oylik ish haqi miqdorining
500
baravari 15 ming baravaridan ortiq
Jarima summasini hisoblash uchun jarima solish to’g’risida qaror
chiqarilgan sanadagi eng kam oylik ish haqi miqdori asos qilib olinadi.
Budjetdan tashqari va xayriya jamg’armalarining amaldagi tushumlari
(a’zolik badallarini ham qo’shgan holda) jarima hisoblashda asos bo’la- digan
yalpi tushum hisoblanadi.
Xo’jalik yurituvchi subyektlar jarima solish to’g’risidagi qaror ustidan
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda shikoyat qilishlari mumkin.
«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunning 11-moddasiga muvo- fiq:
«Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi xo’jalik yurituvchi subyekt- ning yoki
boshqa auditorlik tekshiruvi buyurtmachilarining qaroriga bi- noan, qonun
14

hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda o’tkazilishi mumkin.
Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvining predmeti, muddatlari va
boshqa shartlari auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi bilan auditorlik
tashkilotlari o’rtasida tuziladigan auditorlik tekshiruvini o’tkazish to’g’risidagi
shartnoma da belgilab qo’yiladi» [3].
Tashabbus tarzidagi (ixtiyoriy) auditorlik tekshiruvi odatda xo’jalik
yurituvchi subyektning qaroriga ko’ra o’tkaziladi. Tashabbus tarzidagi au- ditorlik
tekshiruvi o’tkazishda xo’jalik yurituvchi subyekt o’z oldiga aso- san quyidagilarni
maqsad qilib qo’yishi mumkin:
 buxgalteriya hisobini tashkil etishning amaldagi qonunchilikka mu-
vofiqligini aniqlash;
 butun buxgalteriya hisobi tizimini yoki uning ayrim bo’limlarining
ahvolini nazorat va tahlil qilish;
 buxgalteriya hisobi bo’yicha ish yuritishni tashkil etish;
 buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va hisobot tuzish ishlari-
ning me’yoriy ta’minlanganligini aniqlash;
 hisobni kompyuterlashtirishda qo’llaniladigan vosita va uslublarni
baholash;
 soliq qonunchiligiga rioya qilinishi va soliqqa tortishga doir hisob-
kitoblar ahvolini tekshirish va h. k.
Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi har xil sabablarga ko’ra
o’tkazilishi mumkin. Birinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan
xususiylashtirilgan va aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirilgan ko’p- lab sobiq
davlat korxonalari maxsus idoraviy davlat nazorat organlari to- monidan
tekshirilishi barham topdi. Shuningdek, mulkchilik va munosa- batlarning yangi
turlari hisob obe’ktlariga aylandi. Ikkinchidan, mulk egalari, investorlar va
aksiyadorlarning korxona moliya-xo’jalik faoliyati- ning ahvoli to’g’risidagi xolis
axborotlarni talab qilishlari. Shuningdek, buxgalter xodimlarining beqarorligi ya’ni
o’zgarib (almashlanib) turishi, ular malakasining pastligi va boshqalar.
Uchinchidan, iqtisodiyotning er- kinlashtirilishi va islohotlarning
15

chuqurlashtirilishi munosabati bilan me’- yoriy hujjatlarning tez-tez o’zgarib
turishi va yangilarining qabul qilinishi va h. k. Bunday muammolar bilan
to’qnashayotgan korxonalarda malakali auditorlik xizmatlariga ehtiyoj kuchayib,
ularning rahbarlari mustaqil auditorlik tashkilotlariga yordam so’rab murojaat
qilmoqdalar. Yuqorida ta’kidlanganidek, majburiy auditorlik tekshiruvi to’liq
(kompleks) o’tkazi- ladi. Tashabbus tarzidagi ya’ni ixtiyoriy audit esa to’liq yoki
qisman o’tka- zilishi mumkin. Shuningdek, tashabbus tarzidagi auditda
tekshiruvlar chu- qurligi ham har xil bo’lishi mumkin. Masalan, hisob
ma’lumotlarini dast- labki hujjatlardan boshlab to’la va yoppasiga tekshirish;
dastlabki hisob ma’lumotlarini yoki faqat hisob registrlari va hisobotlardagi
ma’lumotlarni tanlab tekshirish.
«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunning 15-moddasiga muvofiq
auditorlik tekshiruvi nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organ-
larining tashabbusiga ko’ra auditorlik tashkiloti tomonidan, ular o’rtasida
xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo’jalik faoliyatini auditorlik
tekshiruvidan o’tkazish yuzasidan tuzilgan shartnomaga asosan o’tkaziladi (3).
Shuningdek, auditorlik tekshiruvini o’tkazish bo’yicha ishlarga haq to’lash
auditorlik tekshiruvini belgilagan organ hisobidan amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi protsessual qonunchiligiga muvofiq huquq- ni
muhofaza qilish organlari (tergov organlari, sud va arbitraj sudi) xo’ja- lik
yurituvchi subyektlarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishga topshiriq berishlari
mumkin. Bunday topshiriq huquqni muhofaza qilish organlarida quyidagi shart-
sharoitlar mavjud bo’lganida beriladi:
 qo’zg’atilgan ( qayta ko’rilayotgan) jinoiy ishlar;
 fuqarolik ishini qabul qilish (qayta ko’rish);
 arbitraj sudining idoraviy tasarrufidagi ishlar.
Huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan beriladigan bunday
topshiriqlar mazmuni jinoiy ish qo’zg’atish (qayta ko’rish), fuqarolik ishi- ni
qabul qilish (qayta ko’rish), arbitraj sudining idoraviy tasarrufidagi ish- lar uchun
asos bo’lgan holatlarga mos kelishi lozim. Bunday topshiriqlarga muvofiq
16

o’tkaziladigan auditorlik tekshiruvlar muddati auditorlik tash- kiloti bilan
kelishilgan holda aniqlanib, odatda bir oydan oshmasligi lozim. Auditorlik
tekshiruvi o’tkazishga topshiriq bergan huquqni muhofaza qilish yoki nazorat
qiluvchi organlar tekshiruv o’tkazish uchun zarur shart- sharoitlarni yaratishlari,
zarur hollarda auditorlar va ular oila a’zolarining shaxsiy xavfsizliklarini ham
ta’minlashi lozim. Shuningdek, oldin tekshi- rilgan xo’jalik yurituvchi subyekt
faoliyati aynan bir xil asoslarga ko’ra oldingi tekshiruvni o’tkazgan auditorlik
tashkiloti tomonidan qayta tekshi- rishga ruxsat etilmaydi.
Nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashab-
busiga ko’ra o’tkazilgan auditorlik tekshiruvlar jarayonida olingan ma’lu- motlar
faqat mazkur organlar ruxsati bilan va ular ruxsat qilgan hajmda oshkor qilinishi
mumkin.
Huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko’ra o’tkazilgan
tekshiruvlar natijalari bo’yicha tuzilgan auditorlik xulosasi O’zbekiston
Respublikasi jinoyat-protsessual kodeksiga muvofiq tayinlangan sud-bux- galteriya
ekspertizasi xulosasiga tenglashtiriladi.
Sud-buxgalteriya ekspertizasi ayrim o’ziga xos xususiyatlari bilan
auditorlik tekshiruvlaridan tubdan farq qiladi. Ko’p hollarda ekspertiza ekspert
muassasalarining maxsus xonalarida o’tkaziladi. Zarur hollarda ekspertiza
o’tkazish joyi ekspert tomonidan, ekspertizani tayinlagan organ bilan kelishilgan
holda aniqlanadi.
Xulosa tuzish uchun zarur bo’lgan dastlabki va yig’ma buxgalteriya
hujjatlari, hisob registrlari va hisobot shakllari ekspertiza obektlari bo’lib
hisoblanadi. Shuningdek, ekspertiza o’tkazish jarayonida taftish dalolatno- masi,
ekspert xulosalari, ayblanuvchilar, jabrlanuvchilar va guvohlarning ko’rsatmalari
va ishdagi boshqa materiallarda keltirilgan ma’lumotlardan ham foydalanish
mumkin.
Sud-buxgalteriya ekspertizasini amalga oshirishda quyidagilarni aniqlashga
doir masalalar hal etiladi:
 tovar-moddiy zaxiralar, pul mablag’larining kamomadi yoki oshiq-
17

cha chiqishi va moddiy zarar summalari bilan bog’liq ma’lumotlarning
haqqoniyligi;
 tovar-moddiy zaxiralarni qabul qilish, saqlash, sotish va pul mab-
lag’larining harakatiga doir muomalalarni rasmiylashtirishning to’g’ri- ligini;
 moliya-xo’jalik faoliyatiga doir muomalalarni hujjatlarda aks etti-
rishning buxgalteriya hisobi xalqaro va milliy standartlari hamda boshqa tegishli
me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi;
 tergov olib borilayotgan ishga aloqador shaxslar ko’rsatmalarining
buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga muvofiqligi;
 materiallar, tayyor mahsulotlar, tovarlar va pul mablag’larini kirimi,
chiqimi hamda hisobdan o’chirilishining hujjatlar bilin asoslanganligi; hi- sobga
olinmay qolgan mahsulotlar hajmi va qiymatini texnologlar, tovar- shunoslar va
boshqa mutaxassislar xulosalarini hisobga olgan holda aniqlash;
 fuqarolik sudlov ishlari tartibida hal etiladigan da’volarga doir sum-
malar miqdorining hujjatlar bilan asoslanganligi;
 tovar-moddiy zaxiralar va pul mablag’lari kamomadi yoki oshiqcha
chiqishi vujudga kelgan davrda moddiy javobgar hisoblangan shaxslar hamda
ekspertiza jarayonida buxgalteriya hisobi va nazorat talablariga rioya
qilinmaganligi aniqlanganda, buning uchun mas’ul shaxslar;
 moddiy zarar yetkazilishiga olib kelgan yoki uning o’z vaqtida aniq-
lanishiga to’sqinlik qilgan, buxgalteriya hisobi va nazorat tizimining kam-
chiliklari.
Auditorlik tashkilotlari majburiy va tashabbus tarzidagi (ixtiyoriy)
auditorlik tekshiruvlaridan tashqari, O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati
to’g’risida»gi Qonuni va N 90-«Auditorlik tashkilotlarining pro- fesssional
xizmatlari» nomli auditorlik faoliyati milliy standarti(AFMS)da ko’rsatilgan,
istalgan professional xizmatlarni ko’rsatishlari mumkin. Bunday xizmatlarga
quyidagilar kiradi:
a) buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish, qayta tiklash va yuritish;
18

b) moliyaviy hisobotni tuzish;
v) milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlari- ga
o’tkazish;
g) xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo’jalik faoliyatini tahlil
qilish;
d) buxgalteriya hisobi, soliq solish, rejalashtirish, menedjment va mo-
liya-xo’jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmati;
e) soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar va
deklaratsiyalarni tuzish;
j) auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatining milliy standartlarida
nazarda tutilgan boshqa professional xizmatlarni ham ko’rsatishlari mum- kin [3].
Ushbu keltirilgan professional xizmatlar ro’yxati kengaytirilishi va
to’ldirilishi mumkin, ammo hozirgi ko’rinishda ham auditorlik tashkilotlari
tomonidan taklif qilinadigan xizmatlarning qanchalik xilma-xil ekanligini
ko’rsatmoqda.
Auditorlik tashkiloti yuqori sifatli professional xizmat ko’rsatishga
erishishi uchun o’z faoliyatini shunday tashkil etishi kerakki, uning ish bajarish
yoki xizmat ko’rsatishda qatnashayotgan xodimlari quyidagi talablarga javob
berishi lozim:
 halollik va haqqoniylik;
 professional kompetentlilik va zarur tajriba hamda malakaga egalik;
 professional axloq normalariga rioya qilish va belgilangan standart-
lar (shu jumladan korxonadagi ham) talablarini bajarish;
 o’z professional majburiyatlarini bajarish chog’ida xodimlarga ma’-
lum bo’lgan axborotlarni maxfiy (sir) tutish prinsipiga rioya qilish va hokazo.
Mijoz-korxona rahbariyati shartnoma asosida professional xizmatlar
ko’rsatayotgan auditorlar faoliyati ustidan joriy nazorat o’rnatishi va ko’r-
satiladigan xizmatlar sifatiga ta’sir etuvchi muammolar yuzaga kelganda ularga
ma’lum qilishi mumkin.
19

Ta’kidlash joizki, odatda, buyurtmachi auditorlik tashkilotiga muro- jaat
qilganida bitta emas, balki bir necha xizmatni olishni xohlaydi. Shu- ning uchun
ayrim xizmat turlarini alohida ko’rib chiqamiz.
a) buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish, qayta tiklash va yuritish.
Buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish xizmati ko’plab tadbirlarni va avvalo uzoq
muddatli hisob siyosatini aniqlash, buxgalterlik hisobining shaklini tanlash, texnik
vositalar majmuini tanlash, buxgalterlik xizmati- ning tuzulmasini shakllantirish,
hujjatlar aylanish grafigini va buxgalter xodimlarning xizmat vazifalarini ishlab
chiqish va boshqalarni o’z ichiga oladi. Ushbu tadbirlarni o’tkazish natijasida
buyurtmachi korxonada bux- galteriya hisobini tashkil etish to’g’risida qaror qabul
qilinadi.
Mazkur xizmat turining o’zi bir martalik xususiyatga ega bo’lib, yan- gidan
tashkil etilayotgan korxonalarda alohida auditorlik tashkilotlari to- monidan
buxgalteriya (moliyaviy, boshqaruv) hisobini tashkil etish texno- logiyasiga talab
juda katta. Buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish bo’yicha ko’rsatiladigan
professional xizmatning davomi sifatida auditorlik tashki- loti mijoz-korxona
buxgalteriyasi uchun bo’lim buxgalterlaridan tortib to bosh buxgalter va moliya
ishlari bo’yicha xodimlarni tanlashi va o’qitib berishi ham mumkin.
Buxgalteriya hisobini qayta tiklash xizmati ham ma’lum davr ichi- da
bajariladi va bir martalik xususiyatga ega.
Hisobni qayta tiklash – ancha murakkab ish bo’lib, u auditorlik tashki-
lotining eng malakali mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonun- ning
7- moddasiga muvofiq o’zining buxgalteriya xizmatiga ega bo’l- magan
tashkilotda buxgalteriya hisobi shartnoma asosida ixtisoslash- tirilgan
buxgalteriya markazi yoki tarkibiga buxgalteriya subyekti ham kiradigan
xo’jalik birlashmasining hisobga olish bo’limi tomo- nidan amalga oshiriladi
[2] . Shu munosabat bilan auditorlik tashkilotlari bunday ixtisoslashtirilgan
tashkilot rolini muvaffaqiyat bilan bajarishlari mumkin.
Auditorlik tashkiloti o’z mijoziga hisob yuritishi uchun hisob siyo- satini
20

ishlab beradi, buxgalterlik hisobining ishchi schyotlar rejasini tuzadi, analitik
schyotlar va hisob registrlarining tarkibini loyihalashtiradi, hisob yuritish shaklini
tavsiya etadi.
Agar mijoz-korxona professional xizmatlar uchun shartnoma tuzi- layotgan
paytda zarur tashkiliy texnikalar – kompyuterlar, printerlar, aloqa vositalariga ega
bo’lmasa, u holda auditorlik tashkiloti xodimlari o’z mi- jozi uchun qulay texnik
vositalarni tanlash bo’yicha tavsiya berishi yoki tanlab, o’rnatib va dastur
ta’minotini tuzib berishi hamda ma’lumotlar bazasini to’ldirishga doir ishlarni
bajarishi mumkin.
Auditorlik tashkilotining xodimi (xodimlari) mijoz xohishiga ko’ra
bevosita buyurtmachining ish joyida ishlab, u (buyurtmachi) auditorlarni zarur
uskunalar bilan ta’minlash, ish joyini tashkil etish va boshqa majburiyatlarni o’z
zimmasiga oladi. Agar mijoz-korxona tashkiliy texni- kalarni sotib olish uchun
yetarli mablag’ga ega bo’lmasa yoki uni sotib olishni maqsadga muvofiq emas deb
hisoblasa hamda auditorlik tashkiloti xodimlari mijozning ish joyida ishlashlari
uchun shart-sharoitlar bo’lmasa, u holda buyurtmachi dastlabki hujjatlarni o’z
vaqtida taqdim etish bo’yi- cha majburiyatlarni to’liq zimmasiga oladi. Dastlabki
hujjatlarni auditorlik tashkilotiga yetkazib berish, hujjatlarning saqlanishini
ta’minlash, kom- pyuter yordamida hujjatlarga ishlov berish, analitik va sintetik
hisob re- gistrlarini yuritish, dastlabki hujjatlar va tuzulgan buxgalteriya hisobi re-
gistrlarini mijozga yetkazib berish va boshqalarga doir ishlarni auditorlik tashkiloti
o’z zimmasiga oladi.
Hisob yuritish hisobning barcha turlari va uchastkalari (to’liq hisob
yuritish) kabi, hisobning alohida uchastkalari va bo’limlari bo’yicha ham
(moddiy boyliklar harakatini hisobga olish – agar buyurtmachining ombori uning
markaziy ofisidan uzoqda joylashgan bo’lsa; mehnatga haq to’lash bo’yicha
hisob-kitoblar va boshqalar bo’yicha) amalga oshirilishi mumkin. Ushbu
professional xizmat bayonidan ko’rinib turibdiki, buyurtmachi- korxonada,
buxgalteriya xizmati yo’q, natijada hisobot tuzish, soliq dekla- ratsiyalarini
to’lg’azish, buxgalteriya hisobotlari va soliq deklaratsiyalarini davlat soliq
21

inspeksiyasi (DSI) va boshqa muassasalarda himoya qilishni top- shirish mumkin
bo’lgan malakali xodimi ham yo’q. Shuning uchun qoidaga ko’ra, mijoz-korxona
buxgalterlik (moliyaviy) hisobotni tuzish, buxgalterlik (moliyaviy) hisobotlar va
soliq deklaratsiyalarini davlat soliq inspeksiyasi
b) moliyaviy hisobotni tuzish. Professional xizmatning ushbu turi,
asosan ikki xil bo’lishi mumkin. Birinchidan, auditorlik tashkiloti tomo- nidan
buxgalterlik hisobini yuritishga doir bajarilgan ishlar majmuining yakunida hisobot
ham tuzib berilishi mumkin. Ikkinchi holatda auditorlik tashkilotining mustaqil ishi
sifatida ya’ni buyurtmachi tomonidan taqdim etilgan buxgalterlik registrlarining
ma’lumotlari asosida faqatgina hiso- botning o’zi tuzib berilishi ham mumkin.
Auditorlik tashkilotlar mijoz-korxonaga buxgalterlik (moliyaviy) hiso-
botni tuzib berish bilan birga budjetdan tashqari fondlar va statistika or- ganlariga
topshiriladigan hisobotlarni tuzish bo’yicha ham xizmat ko’r- satishi mumkin.
v) milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standart-
lariga o’tkazish.
Milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb etish iqtisodiyotni
erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishning muhim belgilaridan biri
hisoblanadi. Bu ishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun milliy korxo-
nalarimiz moliyaviy hisobotlarini xorijiy investorlar «o’qiy oladigan til»ga
– moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) ga yoki investor
faoliyat ko’rsatayotgan mamlakatdagi umum qabul qilingan hisob prinsiplari
(masalan, GAAP tizimi)ga o’tkazish zarur. Buning uchun audi- tor MHXS yoki
investor mamlakatidagi GAAP tizimini, ularning xusu- siyatlarini va bizning milliy
moliyaviy hisobotlarimiz bilan qiyosiy tah- lilini chuqur bilishi zarur.
Milliy iqtisodiyotimizga investitsiyalarni jalb qilishdan maqsad faqat
o’zaro manfaatlarni qondirish emas, balki investorning investitsiya obyekti
hisoblangan korxona faoliyatiga ta’sir ko’rsatadigan, o’zaro munosabat- larni
o’rnatishdan iborat.
Nazorat o’rnatish yoki muhim ta’sir ko’rsatish uchun qilingan investit-
siyalar hisobi, faqat birgina maqsadni - qo’shimcha daromad olishni ko’z- lab
22

qilingan investitsiyalar hisobidan farq qiladi. Bunday tafovutning negi- zida
investor korxona va investitsiya oluvchi korxona o’rtasidagi o’zaro munosabatlar
yotadi.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) tizimida har xil
moliyaviy qo’yilmalarni investor tomonidan hisobga olish tartibini belgi- laydigan
bir qancha standartlar mavjud. №25-“Investitsiyalar hisobi” MHXS,
№27-“Umumlashtirilgan moliyaviy hisobot va sho’ba kompa- niyalarga qilingan
investitsiyalar hisobi” MHXS, №28-“Birlashgan kom- paniyalarga qilingan
investitsiyalar hisobi” MHXS, №31-“Hamkorlikdagi faoliyatda ishtirok etish
to’g’risidagi moliyaviy hisobot” MHXS, №32-“Moliyaviy dastaklar:
axborotlarni bayon qilish va taqdim etish” MHXS,
№39-“Moliyaviy dastaklar: tan olish va baholash” MHXM shular jum-
lasidandir.
g) xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo’jalik faoliyatini tahlil
qilish masalalariga so’ngi yillarda talab kuchaymoqda. Bu shu bilan bog’liqki, bir
necha yillar bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat ko’rsa- tayotgan korxonalar,
o’zlarining moliyaviy ahvoliga baho berish, iqtisodiy barqarorlikka erishish va
mahsulot (ish, xizmat) larning qaysi turi eng ko’p daromad (yoki zarar) keltirishi
va shu kabilarni bilishni istaydilar. Ko’p- chilik korxonalar (xususan, ko’pchiligi
aksiyadorlik jamiyatlariga, qishloq xo’jalik kooperativlari (shirkat xo’jaliklari) ga
aylantirilgan sobiq davlat (yoki jamoa korxonalari)) iqtisodiy nochor va bankrotlik
holatida. Aksa- riyat korxonalarning iqtisodiy xizmat xodimlari bozor iqtisodiyoti
sharoiti- da moliyaviy ahvolni, korxona balansining likvidligi va to’lov layoqatini
tahlil qilish hamda moliya-xo’jalik faoliyatini tahlil qilish bilan bog’liq usullarni
bilmaydilar, biznes-rejalar tuzish tajribasiga ega emas.
d) buxgalteriya hisobi, soliqqa tortish, rejalashtirish, menejment va
moliya-xo’jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsal- ting
xizmati. Ushbu masalalarga doir professional xizmatlar: soliqqa tor- tish bo’yicha
tushuntirishlar (yozma va og’zaki shaklda) tayyorlash, soliq qonunchiligini
buzganlik uchun jarima hisob-kitobi hamda jarima undi- rishning to’g’riligini
23

(yoki noto’g’riligini) asoslash, dastlabki hisobni tash- kil etish, mijozning boshqa
xo’jalik yurituvchi subyektlar bilan tuziladigan xo’jalik shartnomalari (bitimlari)ni
takomillashtirish kabi ishlarni o’z ichiga oladi.
Hozirgi bozor kon’yunkturasidan foydalanib tezroq boylik orttirishni
o’ylamasdan, korxonani uzoq yillar davomida muhim va barqaror rivojlan- tirishni
maqsad qilib qo’ygan tadbirkorlar yangidan tuzayotgan shartno- malari va
bitimlarini oldindan ekspertiza qildirishdan manfaatdordirlar.
Amalda majburiy auditorlik tekshiruvi, ko’pincha, yillik buxgalterlik
(moliyaviy) hisobotlar tuzilib, tasdiqlanib va hatto tegishli organlarga
topshirilganidan so’ng o’tkaziladi. Qoidaga ko’ra ularga hamda tekshiruv
o’tkazilayotgan davrga tegishli hisob registrlariga ham tuzatish kiritish mumkin
emas.
Shuning uchun hozirgi paytda professional xizmatlarning yuqorida qayd
qilingan turlari bo’yicha konsalting xizmatiga talab oshmoqda. Agar mijoz-
korxonalar buxgalterlik (moliyaviy) hisobotlarini topshirmasdan burun kansalting
xizmati bo’yicha auditorlik tashkilotiga murojaat qilsa, yo’l qo’yilib kelayotgan
xato-kamchiliklarni o’z vaqtida bartaraf qilib, qabul qilingan hisob siyosatidan
chetga chiqmasliklari mumkin.
e) soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar,
hisobotlar va deklaratsiyalarni tuzish , ularni soliq inspeksiyasiga ham- da
boshqa tegishli organlarga topshirish ko’p hollarda buxgalter uchun noxush
jarayon sifatida kechadi.
Bunga sabab bir tomondan, mazkur ishning murakkabligi bo’lsa, ik-
kinchidan, hisobot va deklaratsiya topshiruvchi buxgalterning vaqtini ola- digan
navbat kutish hamda ayrim soliq xodimlarining muomalaga layoqat- sizligi va shu
kabilar.
Bundan tashqari, ma’lumki, agar davlat statistika organlari va budjet- dan
tashqari fondlarga (bandlik xizmati va h. k) tegishli hisobot shakllari
topshirilganligi to’g’risida buxgalterlik (moliyaviy) hisobot muqovasiga belgi
qo’yilmagan bo’lsa, uni soliq inspeksiyasi qabul qilmaydi.
24

Bunday barcha ishlarni, ya’ni soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar
bo’yicha hisob-kitoblar, hisobotlar va deklaratsiyalarni tuzish hamda tegishli
organlarga topshirishni auditorlik tashkiloti to’liq o’z zimmasiga oladi.
Shuningdek, auditorlik tashkiloti soliq inspeksiyasining tekshiruv da-
lolatnomalarini ham o’rganib, agar nohaq kamchiliklar ko’rsatilgan bo’lsa, ular
bo’yicha e’tiroz xati tayyorlashi mumkin.
Hisobotlarni muvaffaqiyatli topshirish va himoya qilish, auditorlik
tashkiloti hisobotlarni tuzishga doir ishlarni malakali va sifatli bajargan- ligidan
dalolat beradi hamda professional xizmat bozorida uning obro’sini oshiradi.
j) auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyati bilan bog’liq bo’lgan
tadqiqotlar, ma’ruzalar, seminarlar, amaliy mashg’ulotlar va boshqa
shakldagi tadbirlar ham o’tkazishi mumkin. Bu maqsadda auditorlik tashkiloti
davlat soliq inspeksiyasi, Moliya vazirligi va boshqa mutasaddi idoralardan
tajribali uslubiyotchi va amaliyotchi xodimlarni hamda oliy o’quv yurtlaridan
yetakchi professor-o’qituvchilarni taklif etishi mumkin.
Bu toifa xizmatlarning buxgalterlarni o’qitish bilan bog’liq boshqa
xizmatlardan farqi, u seminar ishtirokchilaridan ma’lum malaka talab qiladi.
Auditorlik tashkiloti xodimlari ma’ruza va seminar ishtirokchilariga
fuqarolik, soliq va boshqa qonunchiliklarda ro’y bergan o’zgarishlarni,
buxgalterlik hisobini yuritishga doir me’yoriy hujjatlar(buxgalteriya hisobi va
hisobotining xalqaro hamda milliy standartlari, nizomlar, qarorlar, yo’riqnomalar
va boshqalar)ni sharhlab beradilar. Shuningdek, bunday tadbirlarda hisob yuritish
va hisobot tuzishda ko’p sodir bo’ladigan xatolar muhokama qilinadi va seminar
ishtirokchilarining savollariga javob be- radilar.
Yuqorida keltirilgan professional xizmatlardan tashqari auditorlik tashkiloti
belgilangan tartibda buxgalteriya hisobi, audit, moliya-xo’jalik faoliyati tahlili,
soliqqa tortish bo’yicha o’quv qo’llanmalar va o’quv-uslu- biy materiallar
tayyorlashi hamda chop ettirishi mumkin. Bu tarzdagi xiz- matlar, odatda, mazkur
masalalar bo’yicha bosmaxona, uslubiy tavsiyalar va boshqa ommabop
adabiyotlarni ishlab chiqa oladigan mualliflar hamda tahririyat jamoasiga ega yirik
25

auditorlik tashkilotlari tomonidan bajariladi.
Shuningdek, auditorlik tashkiloti mijoz-korxonalariga davriy nashr
adabiyotlari: «Soliq to’lovchining jurnali», «Soliq va bojxona xabarlari»,
«Xo’jalik huquqi», «O’zbekiston iqtisodiy axborotnomasi» va boshqalarga
obuna bo’lishdan tortib, to kompyuter uchun «huquq tizimi» va h. k ma’-
lumotlargacha bo’lgan qo’llanmalarning maqbul to’plamini tanlash bo’yi- cha
maslahatlar ham berishi mumkin.
Auditorlik tashkilotlari faoliyatlarining istiqbolli yo’nalishlaridan biri
–buxgalterlik hisobni kompyuterlashtirish hisoblanadi. Bu eng avvalo:
 dastur ta’minoti bozoridagi mavjud dastur vositalaridan kompyu-
terlashtirish uchun zarur bo’lgan, tatbiq qilinadigan dasturlar paketini tan- lash va
ularni mijoz-korxona sharoitiga moslashtirish;
 hisobni kompyuterlashtirish bo’yicha tatbiq qilinadigan dasturlarni
ishlab chiqish yoki ishlab chiqishda ishtirok etish (maslahat berish, masalani
shakllantirish, test o’tkazish va h. k);
buyurtmachiga tatbiq qilinadigan dasturlar paketini joriy qilish va h. k.
3. Auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ishchi dasturini tuzish.
Auditorlik tekshiruvidan o tkazish ishchi dasturi auditorlik tashkilotining‟
rahbari va auditorlik guruhining rahbari tomonidan tuziladi.
Ishchi dasturida tekshiriladigan tashkilot nomi, audit davri, sarflanadigan
kishi-soatlar miqdori, auditorlik guruhining tarkibi, rejalashtiriladigan auditorlik
riski, audit bo limlari bo yicha audittorlik amallari ro yxati aks ettiriladi.
‟ ‟ ‟
Auditorlik tekshiruvidan o tkazish ishchi dasturi uch bo limdan iborat
‟ ‟
bo ladi: 1.Buxgalteriya hisobi va ichki audit holati hamda moliyaviy hisobot
‟
sifatini baholash; 2.Korxonaning moliyaviy-xo jalik faoliyatini auditorlik
‟
tekshiruvidan o tkazish;
‟
3.Kamchiliklarni bartaraf qilish bo yicha takliflar va tavsiyalar berish.
‟
Ish dasturining 1-bo limida auditor quyidagi auditorlik amallarning
‟
mavjudligi va qonuniyligiga e tiborni qaratishi kerak:
‟
1. Ta sis hujjatlarining mavjudligi va ustav kapitaliga tegishli bo lgan
‟ ‟
26

balans ma lumotlarining haqqoniyligi;‟
2. Buxgalteriya hisobi registrlari, aylanma va qoldiq balanslarini tanlab
tekshirish; 3.Xo jalik mablag lari, debitorlik va kreditorlik qarzlari bo yicha
‟ ‟ ‟
inventarizasiya
ma lumotlarining mavjudligi;
‟
4. Ilgargi davrlarda auditorlar va soliq inspeksiyasi tomonidan
o tkazilgan tekshiruvlarning dalolatnomalari hamda auditorlik xulosalarining
‟
mavjudligini;
5. Xo jalikda ichki auditning tashkil etilish holatini tekshirish;
‟
6Hisob va hisobotga oid qonunlar va nizomlarning mavjudligini hamda
ularga amal qilish ahvolini.
Ish dasturining 2-bo limida korxonaning moliyaviy hisoboti va u bilan
‟
bog lik bo lgan barcha jarayonlardagi moliyaviy axborotlarning qonun hujjatlari
‟ ‟
talablariga mos kelish-kelmaslik holatlarini auditorlik tekshiruvidan o tkazish
‟
ko zda tutiladi, ya ni quyidagilar dasturda aks ettiriladi:
‟ ‟
1. Ta sis hujjatlari, xo jalikning ichki va tashqi munosabatlarini
‟ ‟
belgilaydigan me yoriy hujjatlar mavjudligini tekshirish;
‟
2. Xususiy kapitalning shakllanishi, kredit resurslarining mavjudligi
hamda ishlatilishi holatini tekshirish;
3. Kassa, hisob-kitob schyoti va bankdagi boshqa schyotlarda
saqlanayotgan pul mablag lari va pul hujjatlarini tekshirish;
‟
4. Uzoq muddatli va joriy aktivlar mavjudligi va holatini tekshirish;
5. Mehnatga haq to lash, hisobdor shaxslar bilan, debitorlar va
‟
kreditorlar bilan, byudjet bilan bo ladigan hisob-kitoblar holatini o rganish;
‟ ‟
6. Xarajatlar, daromad va moliyaviy natijalarning holatini tekshirish.
Dasturning 3-bo limida auditorlik tekshirish natijasida aniqlangan
‟
kamchilik va nuqsonlarni bartaraf qilish bo yicha berilgan maslahatlar va
‟
tavsiyalar aks ettiriladi.
Auditorlik dalillar. Auditorlik dalillar deganda auditorlik tashkiloti
tomonidan tekshiruvlar vaqtida aniqlanib to plangan va auditorlik xulosasini
‟
27

to g riligini isbotlovchi axborotlar tushuniladi Auditorlik dalillar auditorlik‟ ‟
tekshiruvi jarayonida korxona va uchinchi shaxslardan olingan axborotlar hamda
ularni tahlil qilish natijalari bo lib,moliyaviy hisobotning ishonchligi to g risidagi
‟ ‟ ‟
auditorlik xulosasini tuzish imkonini beradigan axborotlar bo lib hisoblanadi.
‟
Auditorlik dalillarning turlari. Auditorlik dalillar turi, manbai va olinish
usullari bo yicha turkumlanadi.
‟
Auditorlik dalillar turi bo yicha yozma va og zaki dalillarga
‟ ‟
bo linadi.Yozma dalillar hujjatlar va tushuntirish xatlari orqali tasdiqlanadi.
‟
Auditorlik dalillar manbai bo yicha ichki ,tashqi va aralash dalillarga
‟
bo linadi.
‟
Ichki auditorlik dalillar xo jalik yurituvchi sub yektdan yozma yoki
‟ ‟
og zaki olingan ma lumotlarni o z ichiga oladi. Tashqi dalillarga uchinchi
‟ ‟ ‟
tomonlardan yozma shaklda (odatda yozma so rov bo yicha) olingan ma lumotlar
‟ ‟ ‟
kiradi.Aralash dalillarga xo jalik yurituvchi sub yektdan yozma yoki og zaki
‟ ‟ ‟
ko rinishda olingan va uchinchi tomondan yozma ko rinishda olingan
‟ ‟
ma lumotlar kiradi
‟
Auditorlik dalillar olinish usuli bo yicha quyidagilarga bo linadi:
‟ ‟
1.Faktlarni tasdiqlash yo li bilan olingan dalillar;
‟
2.Hujjatashtirilgan faktlarni aniqlash yo li bilan olingan dalillar; 3.Maxsus
‟
o tkazilgan tahlil natijasida olingan dalillar
‟
Agar auditor xo jalikning hisobotini o rganish va xodimlar bilan suhbat
‟ ‟
o tkazish natijasida,hisobot to g ri va ishonchli birlamchi ma lumotlar asosida
‟ ‟ ‟ ‟
tuzilganligiga mutlaqa ishonch hosil qilsa, u dastlabki hujjatlar va hisob
registrlarini tanlab tekshirish o tkazishi mumkin.
‟
Tanlab tekshirish ikki turli bo lishi mumkin:
‟
1. Mos kelishni tanlab tekshirish;
2. Mohiyatan tanlab tekshirish.
Mos kelishni tanlab tekshirishning asosiy vazifasi bo lib,tekshiriladigan
‟
hisobot davri ichida ichki nazorat me yorlarining tez-tez buzilib turishini aniqlash
‟
hisoblanadi. Demak,hisobot davri ichida sodir bo lgan jarayon natijalarining
‟
28

belgilangan me yorlarga mos kelishlik holatini tekshirish mos kelishni‟
tanlab tekshirish deb ataladi.
Mohiyatan tanlab tekshirish miqdroriy tanlab tekshirish degan manoni
anglatadi.
Ushbu tekshirishning vazifasi ichki nazoratning buzilishini qiymat
ifodasida o lchashdan iborat. Bunga buxgalteriya hisobi schyotlarining
‟
qoldiqlarini, dastlabki hujjatlardagi yozuvlarni tasdiqlash, uchinchi shaxslardan
tasdiqlar olish kabilar misol bo laoladi.
‟
4. Auditorlik tekshiruvlar natijalarini umumlashtirish
Auditorlik hisoboti va xulosasini shakllantirish audit rejasi va dasturining
barcha bo’limlari bo’yicha o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini
umumlashtirish jarayonida vujudga keladi.
Auditorlik tekshiruvi o’tkazish chog’ida asosan tekshirilayotgan xo’jalik
yurituvchi sub’ektning dastlabki hujjatlari, hisob registrlari va hisobotlarida aks
ettirilgan haqiqiy axborotlar tahlil qilinadi va baholanadi. Faqat ayrim hollardagina
auditorlar taxmin va hisob-kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni
baholaydilar.
Ta’kidlash joizki, tekshiruv natijalari va xo’jalik yurituvchi sub’ekt
mutaxassislarining hisob-kitoblarini baholashda auditorlar ma’lum darajada
professional ehtiyotkorlikka rioya qilishlari zarur.
Auditor quyidagi katta nomuvofiqliklar mavjudligini ko’rsatuvchi
holatlarni ob’ektiv baholashi zarur:
* xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlariga ma’lum bo’lgan, ammo
auditor tomonidan ochilmagan xatolarni aniqlash faktlari;
* tekshiruv uchun zarur bo’lgan, auditorga o’z vaqtida taqdim
qilinmagan dastlabki hujjatlar yoki ma’lumotlarga doir xo’jalik muomalalari;
* mutaxassislarning hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar;
* inventarizatsiya natijasida aniqlanib, dalolatnoma va taqqoslash
vedomostlari bilan rasmiylashtirilgan, lekin etarli darajada tahlil qilinmagan va
tuzatilmagan katta tafovutlar;
29

* katta tafovutlarning tasdiqlanmaganligi va auditor so’rovlariga
kutilgan javoblar olinmaganligi;
* tekshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki hujjatlar yoki tegishli
ruxsat etuvchi ko’rsatmalar taqdim qilinmagan xo’jalik muomalalari.
Auditor to’plangan dalillar etarliligini baholashda ushbu holatlar
aniqlangan bosqichni (rejalashtirish, audit o’tkazish) hisobga olishi kerak.
Shuningdek, katta xatolar xatarini dastlabki baholash va batafsil tekshirish rejalari
ham e’tiborga olinishi lozim.
Agar bunday holatlar rejalashtirish bosqichida aniqlangan va hisobga
olingan bo’lsa, unda auditor to’plangan dalillarning etarliligiga va rejalashtirilgan
hamda qo’shimcha auditorlik amallarini bajarishning maqsadga muvofiqligiga
baho berishi zarur.
Auditorlik tekshiruvining asosiy bosqichlarini o’tkazish natijalari audit
o’tkazishdan qo’yilgan maqsadga erishilganlik darajasini baholagan holda
auditorning ishchi hujjatlarida qaid qilinishi lozim. Masalan, audit o’tkazish
dasturining «Debitor va kreditor qarzlarni tekshirish» bo’limi bo’yicha o’tkazilgan
audit natijalarini baholashda quyidagi auditorlik amallarini tahlil qilish va baholash
maqsadga muvofiq:
-k eyingi pul kirimlari va tegishli schyotlar qoldiqlaridan to’langan
to’lovlarga doir dastlabki hujjatlarni tekshirish. Auditorlar odatda buxgalteriya
balansi tuzilgandan keyingi to audit o’tkazilgan oxirgi kunga qadar amalga
oshirilgan to’lovlarni ham tekshiradi. Bu tekshiruv natijalari hisob
ma’lumotlarining ishonchliligini joriy majburiyatlarni balansda aks ettirishning
to’liqligi va haqqoniyligi nuqtai nazaridan baholashga imkon beradi. Ushbu
amallarni bajarish natijasida joriy majburiyatlar to’liq va haqqoniy aks
ettirilganligi to’g’risida olingan dalillar, buxgalteriya hisoboti tuzilganidan so’ng
to’langan qarzlarga nisbatan etarli darajada deb baholanishi mumkin. Shundan
so’ng auditor to’lovi tasdiqlangan va tasdiqlanmagan qarzlar summalarining katta -
kichikligini baholaydi;
- schyotlarni buxgalteriya hisoboti tuzilganidan so’ng tayyorlangan moddiy
30

javobgar shaxslar hisobotlari bilan, hisob ma’lumotlari bo’yicha qoldiqlar bilan
solishtirish. Buxgalteriya hisoboti tuzilgan kundan oldin olingan barcha schyotlar
(etkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar uchun) joriy
davrdagi hisobda va shu davr uchun tuzilgan hisobotda aks ettirilishi kerak.
Shuning uchun buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan so’ng tayyorlangan
materiallar harakati to’g’risidagi hisobotlar va schyotlardagi sanalar, mulklar va
majburiyatlarning balansda to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish maqsadida
taqqoslanishi maqsadga muvofiq.
-m avjud qoldiqlarni schyot-fakturalar ma’lumotlari, moddiy javobgar
shaxslar hisobotlari va to’lov hujjatlari bilan solishtirish. Agar debitor va kreditor
qarzlarning miqdori xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy ahvoli uchun sezilarli
darajada bo’lsa, auditorlar hisobga olishning to’g’riligi va aniqligini tekshirishi,
shuningdek, hisob ma’lumotlari bo’yicha majburiyatlarning oshirib
ko’rsatilmaganligini aniqlashlari lozim. Bu holda dastlabki hujjatlar ma’lumotlari
analitik hisob registrlari (jurnallar, oborot yoki saldo vedomostlari) da aks
ettirilgan axborotlar bilan, oldin eng katta qoldiqlilaridan boshlab (chunki ular
bo’yicha oshirib ko’rsatish ehtimoli ko’proq) solishtiriladi. Olingan ma’lumotlar
bo’yicha hisob yozuvlarida (masalan, bitta schyotni hisob registrida ikki marta aks
ettirish va shunga o’xshash) majburiyatlar (debitor va kreditor qarzlar) oshirib
ko’rsatilish holatlarining katta-kichikligini baholash zarur.
-m ol yetkazib beruvchilar va boshqa kontragentlar bilan hisob-kitoblarni
tasdiqlash. Audit o’tkazish chog’ida bunday tasdiqni olish majburiy emas. Lekin,
ushbu amal ko’pchilik hollarda katta naf keltirishi mumkin. Masalan, mol etkazib
beruvchilardan olingan javoblar quyidagilarni tasdiqlash uchun ishlatilishi
mumkin:
* mol yetkazib beruvchilar bo’yicha debitor qarzlar ularning asosli
da’vosi hisoblanadi;
* buxgalteriya hisobi ma’lumotlari mol etkazib beruvchilarga barcha
mavjud qarzlarni o’zida aks ettiradi;
31

* sotib olingan moddiy resurslar, ko’rsatilgan xizmatlar va bajarilgan
ishlar tegishli hisobot davrida aks ettirilgan. Bunda audit o’tkazish chog’ida
kontragentlardan tasdig’ini olish zarurligi to’g’risida guvohlik beradigan omillarni
belgilab qo’yish kerak: xaridlarni ichki nazorat qilish tuzulmasining bo’shligi;
moliyaviy muammolar; tovar-moddiy boyliklar bo’yicha qoldiqlar chiqarishda
yoki qarzdorlarni tekshirishda yo’l qo’yilgan xatolar to’g’risidagi faktlar; bir necha
mol etkazib beruvchilardan qilingan katta xaridlar; xaridlar to’g’risidagi hisobot
buxgalteriya balansini tuzish sanasiga tayyorlanmagan. Tasdiqlash ishlarining
natijalarini umumlashtirib, eng avvalo, ularning ishonchliligini baholash zarur.
Bunda qarzlarning yozma va og’zaki shaklda tasdiqlangan miqdori va
ahamiyatliligi baholanadi.
Yozma shaklda olingan dalil-isbotlarni eng ishonchli deb tan olish qabul
qilingan. Yozma tasdiqlarning ishonchliligi ularning to’g’ri rasmiylashtirilishiga
bog’liq. Tasdiqlar ishonchliligining tahlilidan kelib chiqib, tasdiqlangan va
tasdiqlanmagan summalarning katta-kichikligi, shuningdek majburiyatlarning
ishonchliligi to’g’risida auditor fikrini shakllantirish uchun olingan dalillar
etarliligi baholanadi;
Debitor va kreditor qarzlar analitik hisobi ma’lumotlarining tengligini
tekshirish. Dastlabki hujjatlarni tekshirib chiqish yoki debitor va kreditor qarzlar
tasdig’ini olish munosabati bilan auditorlar hisob-kitoblarni hisobga oladigan
analitik hisob registrlarini tekshirib chiqishi, hamda ularni Bosh daftar
ma’lumotlari bilan taqqoslashi lozim. Hisob-kitob muomalalari hisobga olinadigan
schyotlarni tahlil qilishda quyidagilar aniqlanishi mumkin:
* mol etkazib beruvchilar schyotlari bo’yicha debet qoldiqlar;
* mansabdor shaxslar, direktorlar, raislar, sho’’ba va tobe korxonalarga
va boshqa o’zaro bog’liq tomonlardan qarzlar summalari;
* mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarga doir haddan tashqari
katta tuzatishlar;
* da’vo muddati o’tib ketgan yoki o’tayotgan to’lanmay qolgan schyot-
fakturalar.
32

Barcha belgi qo’yilgan summalar yakuniy ishchi hujjatlarini tayyorlashda
tahlil qilinishi va hisobga olinishi lozim. Ushbu ishlarning natijalarini boshqa
olingan dalillar bilan taqqoslash maqsadga muvofiq. Masalan, da’vo muddati o’tib
ketayotgan to’lanmay qolgan schyotlar va mol etkazib beruvchilar bilan hisob-
kitoblar bo’yicha debet qoldiqlarning aniqlangan summalariga ma’lumotlar
muvofiqligi to’g’risida tasdiq olinishi mumkin. Bu holda auditor analitik hisob
ma’lumotlarining ishonchliligi haqida etarli dalillarga ega bo’ladi.
Agarda olingan tasdiqlar natijalariga ko’ra kontragentda bunday
qarzdorlikning yo’qligi aniqlansa, u holda auditor analitik hisob ma’lumotlarini
ishonchsiz deb baholashi mumkin.
2. Analitik hisob registrlari ma’lumotlarini Bosh daftar bilan taqqoslash
mijoz tomonidan vaqti-vaqti bilan o’tkaziladigan nazorat tadbiri bo’lib
hisoblanadi. Qoidaga ko’ra, auditorlar qilingan taqqoslashlarni, aniqlangan
g’ayrioddiy summalarni tahlil qiladi, jami summalarni qayta jamlab chiqadi.
33

Xulosa.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mulkchilikning xilma-xil
shakllarining vujudga kelishi hamda xo’jalik yuritishning zamonaviy usullarining
joriy etilishi auditorlik tashkilotlarida auditorlik hisobotini tuzish va taqdim etish
borasida ham ma’lum bir muammolarni vujudga keltirdi.
Auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi uchun javobgarlik. «Auditorlik
faoliyati to’g’risida»gi qonunga muvofiq auditorlik tekshiruvini o’tkazmay
tuzilgan yoxud auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha tuzilsada, lekin auditorlik
tekshiruvi davomida auditor (auditorlar) tomonidan olingan va o’rganilgan xo’jalik
yurituvchi sub’ekt hujjatlari mazmuniga muvofiq bo’lmagan auditorlik hisoboti va
auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilgan hisoblanadi.
Auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilganligi
auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaning amal qilishini
belgilangan tartibda tugatishga, shuningdek aybdor shaxslar qonunda nazarda
tutilgan javobgarlikka tortilishiga sabab bo’ladi.
Auditorlik hisoboti moliyaviy hisobotni taqdim etish bo’yicha konseptual
asosga muvofiq haqiqiy va ishonchli aks etilganligi (yoki barcha muhim javhalar
bo’yicha ishonchli taqdim etilgan) hamda, o’rinli bo’lgan joyda, moliyaviy hisobot
qonunchilik talablariga muvofiqligi to’g’risida auditorning fikrini aniq bayon etishi
lozim.
Xo’jalik yurituvchi sub’yekt bilan auditorlik tashkiloti o’rtasida yuzaga
kelgan nizolar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi.
Ushbu masalalarni xalqaro darajada qarab chiqadigan bo’lsak, uning o’ziga
xos tomonlari mavjud. Shu jumladan xalqaro audit standartlari (XAS) 700-799-
“Auditorlik xulosalari va hisobot taqdim etish” guruhidagi standartlardan, ya’ni
700-“Moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik hisoboti”, 710- “Taqqoslanuvchi
ko’rsatkichlar”, 720-“Tekshiriladigan moliyaviy hisobot bilan bog’liq hujjatlarda
aks ettiriladigan boshqa axborotlar” nomli standartlar va 800-899-
“Ixtisoslashtirilgan sohalar” guruhidagi standartlardan, bunda 800-“Maxsus
auditorlik topshiriqlari bo’yicha auditor xulosasi”, 810-“Bashoratlashtirilayotgan
34

moliyaviy axborotlarni o’rganish” standartlardan foydalanilgan holda tuzilishi
lozim. Masalan: XAS №700 da auditorlik hisobotlarining tarkibi, uning
elementlari, auditorlik hisobotinng shakli, shu jumladan ijobiy auditorlik
xulosasidan farq qiladigan xulosalarni tuzishga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan
xolatlar aniqlangan. Alohida shakli o’zgargan hisobotlar berilgan.
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, mavzu orqali auditorlik tashkilotlarida
auditorlik hisoboti va uni tuzish jarayonini milliy va xalqaro standartlar asosida
tashkil etish va takomillashtirish qanchalik muhim omil hisoblanishini ko’rishimiz
mumkin.
35

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonuni. T.,
2016.13 aprel.
2. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. “Auditorlik faoliyati to’g’risida” O’RQ-677
25.02.2021 40-moddasi.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi PQ-3946-
sonli “O’zbekiston respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori.
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ – 4611 sonli qarori. 24.02.2020
“ Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o’tish bo’yicha qo’shimcha chora-
tadbirlar to’g’risida ”.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF-4947 07.02.2017
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasi to’g’risida”.
3. Do’smuratov R.D. Audit asoslari.T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2013.
612 b.
4. Fayziev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z.
Audit: Darslik -T.: Iqtisod Moliya, 2015y. – 430 b.
5. Hamdamov B.Q. Audit iqtisodi. -T.: TMI, 2015.
36

Korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ishchi dasturi

Sotib olish