Korxonaning axborot tizimlarini shakllantirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	774.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

18 Sotish

Korxonaning axborot tizimlarini shakllantirish

Sotib olish

Korxonaning taqsimlash tarmog'ini shakllantirish
Mundarija:
Kirish ………………………………………………………………….3
I. bob: Korxona tashkiliy tuzilmasining xususiyatlari
1.1. Korxonaning tashkiliy tuzilmalari - misol……………………………….......5
1.2. Korxonaning tashkiliy tuzilmasining xususiyatlari…………………………..8
1.3. Afzalliklar va kamchiliklarmoslashuvchan va byurokratik tuzilmalar………10
II. bob: Korxona foydasi: foydani shakllantirish va taqsimlash,
foydalanishni hisobga olish va tahlil qilish
2.1. Foydali funksiyalar…………………………………………………………..18
2.2. Foydani taqsimlashning umumiy printsipi…………………………………..22
Xulosa …………………………………………………………………30
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………….. 31

2

Kirish
Har bir korxona uchun raqobatning kuchayishi sharoitida o‘zi yaratayotgan
mahsulotning raqobatbardoshligini saqlab qolish va oshirish vazifasi birinchi
o‘ringa chiqadi. Barqaror rivojlanish strategiyasini amalga oshirishda
rahbariyatning doimiy sa’yharakatlari natijasida raqobatda g‘alaba qozonishga va
o‘z maqsadlariga erishishga e’tibor qaratilayotgan korxonalar soni ortib bormoqda.
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida barqaror rivojlanish strategiyasini
shakllantirish muammosi tashqi muhitning o‘zgaruvchanligi kuchayishi va
korxonalarning raqobatdosh ustunliklarini shakllantirish va amalga oshirishning
ko‘plab jihatlari yetarli darajada ilmiy va uslubiy jihatdan ishlab chiqilmaganligi
sababli alohida dolzarb bo‘lib qolmoqda. Korxonani strategik boshqarish
muammosi, shuningdek, korxonalarni boshqarishda raqobatbardoshlikni
baholashning zamonaviy usullari va raqobat strategiyalarini ishlab chiqish
mexanizmlariga to‘liq egalik qilishdan uzoqligi sababli amaliy nuqtayi nazardan
ham dolzarbdir. Hozirgi vaqtda strategiyaning ko‘plab ta’riflari mavjud, ularning
barchasi strategiya tushunchasi bilan birlashtirilgan, bu strategiyaning kelajakdagi
holatiga ta’sir qiluvchi strategik qarorlarni ishlab chiqish va qabul qilish asosini
tashkil etadigan ongli va puxta o‘ylangan korxonani tashqi muhit bilan bog‘lovchi
vosita sifatidagi me’yorlar va qoidalar to‘plamidir. O‘z mohiyatiga ko‘ra,
“strategiya - bu asosiy maqsadga erishish uchun muammolar va resurslarning
ustuvorliklarini belgilaydigan uzoq yillarga mo‘ljallangan umumiy harakatlar
dasturi hisoblanadi. U asosiy maqsadlar va ularga erishishning asosiy usullarini
shunday shakllantiradiki, korxona va tashkilotlar shu asosida yagona harakat
yo‘nalishini oladi”. Barqaror rivojlanish strategiyasini, odatda, bozorni strategik
boshqarish deb tushunish lozim. Chunki, ta’rifga “bozor” so‘zining kiritilishi
strategik qarorlar ichki omillarga qaraganda bozor va tashqi muhitning
rivojlanishini ko‘proq hisobga olish kerakligini anglatadi. Strategiyada,
shuningdek, boshqaruv jarayoni reaktiv holatda emas, balki faol bo‘lishi kerakligi
ta’kidlanadi. Faol strategiya yordamida rahbarlar nafaqat tashqi muhitdagi
3

voqealarga ta’sir o‘tkazishga harakat qiladilar, balki pozitsiya egallashga
urinadilar.
Muallif tomonidan o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlarga muvofiq, barqaror
rivojlanish strategiyaning mohiyati uchta muhim savolga javob berishdan iborat
ekanligi ta’kidlanadi, xususan:
-korxonaning hozirgi holati qanday?
-uch, besh, o‘n yildan keyin qaysi lavozimda bo‘lishni xohlaysiz?
-istalgan pozitsiyaga qanday erishish mumkin?
Birinchi savolga javob berish uchun rahbarlar kelajakdagi o‘z mavqeini hal
qilishdan oldin korxonaning hozirgi holatini yaxshi tushunishlari kerak. Bu esa
strategik qarorlar qabul qilish jarayonini o‘tmish, hozirgi va kelajakdagi
vaziyatlarni tahlil qilish uchun tegishli ma’lumotlar bilan ta’minlaydigan axborot
asosini talab qiladi. Ikkinchi savol, barqaror rivojlanish strategiyasining kelajakka
yo‘naltirilganligi kabi muhim xususiyatlarni aks ettiradi. Bunga javob berish uchun
nimaga intilish, qanday maqsadlarni qo‘yish kerakligini aniq belgilash kerak.
Barqaror rivojlanish strategiyasining uchinchi masalasi tanlangan strategiyani
amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lib, uning davomida oldingi ikki bosqichlarga
zarur holatlarda tuzatishlar kiritish mumkin. Ushbu bosqichning eng muhim
tarkibiy qismlari yoki cheklovlari zahiraviy yoki mavjud resurslar, boshqaruv
tizimi, tashkiliy tuzilma va tanlangan strategiyani amalga oshiradigan xodimlardan
iborat bo‘lib, xodimlar tomonidan amalga oshiriladi. I. Ansoff barqaror rivojlanish
strategiyasini ikkita bir-birini to‘ldiruvchi, strategik pozitsiyani tahlil qilish va
tanlash va real vaqt rejimida tezkor boshqaruv kabi quyi tizimlardan iborat deb
hisoblashni tavsiya qiladi. Shunday qilib, barqaror rivojlanish strategiyasi,
strategik rejalashtirishdan farqli o‘laroq, samarali yo‘naltirilgan tizim bo‘lib, u
strategiyani amalga oshirish jarayonini, shuningdek, baholash va nazoratni hisobga
oladi. Bundan tashqari, barqaror rivojlanish strategiyasini amalga oshirish strategik
menejmentning asosiy qismidir, chunki amalga oshirish mexanizmlari mavjud
bo‘lmaganda, strategik reja faqat xayol bo‘lib qolar edi.
4

I. bob: Korxona tashkiliy tuzilmasining xususiyatlari
1.1. Korxonaning tashkiliy tuzilmalari - misol.
Reja va dasturlarni amalga oshirishga vazifa, huquq va majburiyatlarni
tegishli taqsimlash orqali xodimlarning birgalikdagi faoliyatini samarali boshqarish
imkonini beruvchi tashkiliy tuzilmani barpo etish orqali erishiladi. Korxona
rahbariyati strategik rejalarga mos keladigan va atrof-muhit bilan samarali
hamkorlikni ta'minlaydigan va ko'zlangan maqsadlarga erishishni ta'minlaydigan
tashkiliy tuzilmani tanlashi kerak.
Korxonaning tashkiliy tuzilmasi sxemasi
Tashkiliy tuzilma ish vazifalarini taqsimlash, guruhlash va
muvofiqlashtirishning rasmiy sxemasini bildiradi.
Tashkiliy tuzilmaning xarakteristikasi oltita asosiy elementni o'z ichiga oladi:
 mehnat vazifalarining ixtisoslashuvi;
 departamentlashtirish;
 buyruqlar zanjiri;
 nazorat qilish darajasi (bitta menejer uchun bo'ysunuvchilarning maksimal
soni bilan o'lchanadi);
 markazlashtirish va markazsizlashtirish;
 rasmiylashtirish.
 Mehnat vazifalarini ixtisoslashtirish butun hajmni alohida elementlarga va /
yoki bosqichlarga bo'lish va tor doiradagi vazifalar, operatsiyalar yoki
protseduralarni bajarish uchun xodimni tayinlashdan iborat. Keyinchalik individual
5

ish vazifalari guruhlangan yondashuv bo'limlarga bo'linish deb ataladi. Tashkilot
tuzilmasini shakllantirishda beshta yondashuv mavjud:
 1. Funktsional yondashuv shundan iboratki, ish vazifalari va profil
mutaxassislarini bo'limlarga guruhlash faoliyat turlari va malakalariga muvofiq
amalga oshiriladi - muhandislik bo'limi, buxg alteriya hisobi, marketing, ishlab
chiqarish
Korxonaning tashkiliy tuzilmalari - misol
Rasm. bitta. Korxonaning tashkiliy tuzilmalari: funktsional tuzilmaga misol 2.
Bo'linish yondashuvi bilan o'zini o'zi ta'minlaydigan bo'linmalarni yaratish uchun
asos ishlab chiqarilgan mahsulotlar va amalga oshirilgan dasturlarning o'xshashligi
yoki geografik omilning ta'siri Rasm.
Rasm. 2. Korxonaning tashkiliy tuzilmalari: bo'linma tuzilishiga misol
6

3. Matritsali yondashuv bo'linish va funktsional buyruq zanjirlarining
birgalikda mavjudligidan iborat bo'lib, ularning kesishishi natijasida ikki
tomonlama bo'ysunish zanjiri paydo bo'ladi: bir vaqtning o'zida xodimlar.ikkita
bevosita menejer - ishlab chiqishda yoki amalga oshirishda o'zlari ishtirok etgan
loyiha yoki mahsulot menejeriga va funktsional bo'lim boshlig'iga (3-rasm)
javobgardirlar.
Rasm. 3. Korxonaning tashkiliy tuzilmalari: matritsa tuzilishiga misol
Tuzilmani shakllantirishda "yangi", yanada moslashuvchan va moslashuvchan
yondashuvlarga quyidagilar kiradi:
1. Muayyan vazifalarni amalga oshirishni tashkil qilish uchun jamoaviy
yondashuv qo'llaniladi. Asosiy bo limlar faoliyatini muvofiqlashtirish uchunʻ
turli guruhlar tuzilishi mumkin.
2. Tarmoqli yondashuvda tashkilot "siqilgan" bo'lib, unda yetakchi rol va
asosiy o'rinni broker egallaydi, uning roli telekommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalangan holda boshqa bo'limlar bilan o'zaro
aloqalarni ta'minlashdan iborat. Bo'limlar geografik jihatdan butun dunyo
bo'ylab tarqalgan bo'lishi mumkin, ularning faoliyati mustaqildir, broker
xizmatlarining narxi foyda bilan shartnoma shartlari asosida to'lanadi.
Korxonaning tashkiliy tuzilmasining bunday sxemasi shaklda aks ettirilgan.
7

Tashkiliy tuzilmani tanlashga tashkilot ichida ham , tashqarisida ham ko ' plab
vaziyat omillari ta ' sir qiladi : biznes ko ' lami , uning o ' ziga xos xususiyatlari , tashqi
muhitning harakatchanlik darajasi , kompaniya qaysi sohaning xususiyatlari .
ishlaydi va hokazo .
1.2 Korxonaning tashkiliy tuzilmasining xususiyatlari
Bu tashqi muhit uchun yanada sezgir axborot nazorati tizimlarining
rivojlanishiga olib keladi ; - strategik rivojlanishda kutilmagan hodisalarning paydo
bo ‘ lishi , masalan , davlat byudjetini sekvestrlash , bu strategik qarorlarni
rejalashtirish davrlaridan tashqarida qabul qilishga majbur qiladi , ya ’ ni barqaror
rivojlanish strategiyasini rejalashtirish davrlarida tashqi muhitdagi o ‘ zgarishlarga
tezkor javob berish bilan tavsiflanadi . Bunday kutilmagan hodisalarni ushlash
uchun real vaqt rejimida ma ’ lumotlarni yig ‘ ish , tahlil qilish va strategik qarorlar
qabul qilish tizimlari yaratilmoqda ( onlayn tizim );
- barqaror rivojlanish strategiyasining tashqi o ‘ zgarishlarga munosabati ikki
tomonlama bo ‘ ladi , ya ’ ni uzoq muddatli va bir vaqtning o ‘ zida tezkordir .
Uzoq muddatli javob strategik rejalarga kiritilgan , tezkor javob real vaqt
rejimida rejalashtirilgan sikldan tashqarida amalga oshiriladi ; - barqaror rivojlanish
strategiyasida tashqi muhit berilgan va o ‘ zgarmas jarayon sifatida qaralmaydi ,
unga korxona va tashkilot moslashishi kerak . Aksincha, tashqi muhitni o‘zgartirish
usullari va strategiyalari ko‘rib chiqiladi;
-barqaror rivojlanish strategiyasi oldingi barcha boshqaruv tizimlarining
elementlarini o‘z ichiga oladi, ya’ni byudjetlashtirishni, nisbatan barqaror omillarni
baholash uchun ekstrapolyatsiyadan foydalanishni, strategik rejalashtirish
elementlarini qo‘llashni, shuningdek, real vaqt rejimida strategik qarorlarni
moslashtirish uchun zarur bo‘lgan takomillashtirishni o‘z ichiga oladi.
Yuqorida tadqiqot elementlaridan kelib chiqib, barqaror rivojlanish
strategiyasining yana bir ta’rifi - bu mavjud salohiyatdan maqbul foydalanish va
tashqi o‘zgarishlarga moyil bo‘lib qolish imkonini beruvchi o‘zgaruvchan va
noaniq muhitda tashkilot maqsadlariga erishishni ta’minlash faoliyatidir.
8

Barqarorlik rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqadigan va amalga
oshiradigan korxonalar nafaqat o‘zlarining farovonligiga, balki jamiyat va butun
atrof-muhitning farovonligiga hissa qo‘shadigan bir qator muhim natijalarga
erishishlari mumkin. Korxonalar uchun barqaror rivojlanish strategiyalari haqidagi
maqolaning xulosasi sifatida quyidagi asosiy natijalar va ustuvorliklarni ajratib
ko‘rsatish mumkin: -raqobatbardoshlikni oshirish. Barqaror amaliyotlarni faol
ravishda integratsiyalashgan korxonalar ko‘pincha bozorda raqobatbardoshligi
oshishini payqashadi. Bu iste’molchilar va hamkorlar tomonidan ekologik toza va
ijtimoiy mas’uliyatli tovarlar va xizmatlarga talab ortib borayotgani bilan bog‘liq
bo‘ladi; -manfaatdor tomonlar bilan munosabatlarni yaxshilash. Barqarorlik
masalalari bo‘yicha shaffoflik va ochiqlik mijozlar, investorlar, xodimlar va
jamoatchilik o‘rtasida ishonch va sodiqlikni mustahkamlashga yordam beradi. Bu
korxonaning ijobiy imidjini yaratadi va uning obro‘sini mustahkamlaydi; -xavfni
kamaytirish va chidamlilikni oshirish. Barqaror rivojlanish strategiyalari qayta
tiklanmaydigan resurslarga qaramlikni kamaytiradi, shuningdek, emissiya va
chiqindilarni kamaytiradi, shu orqali ekologik va tartibga soluvchi xavflarni
kamaytirish bo‘yicha choratadbirlar yaratiladi.
Bu korxonalarning tashqi tajovuzlarga va qonunchilikdagi o‘zgarishlarga
chidamliligini oshiradi; -iqtisodiy samaradorlik. Barqaror rivojlanish doirasida
resurslardan samarali foydalanish va ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish xarajatlarni kamaytirishga olib kelishi mumkin. Energiyani
tejovchi texnologiyalar, chiqindilarni kamaytirish va materiallarni qayta ishlash
ko‘pincha xarajatlarni tejashga olib keladi;
-innovatsiyalar va yangi bozorlarni rivojlantirish.
Barqarorlikka e’tibor innovatsiyalarni rag‘batlantiradi, chunki korxonalar
atrof-muhitga ta’sirini kamaytirish va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishning yangi
usullarini izlaydilar. Bu yangi bozorlar va mijozlar segmentlariga kirishni ochishi
mumkin;
-jamiyatlarning turmush sifati va farovonligini oshirish. Barqaror
amaliyotlarni amalga oshiruvchi korxonalar ijtimoiy rivojlanish va atrof-muhitni
9

yaxshilashga hissa qo‘shadi, bu esa aholining hayot sifatini yaxshilashga va
kelajak avlodlar uchun tabiiy resurslarni saqlashga yordam beradi;
-brend va iste’molchilarning sodiqligiga ijobiy ta’sir qilish. Barqaror
rivojlanish brendni mustahkamlaydi va tobora ko‘proq e’tibor qaratayotgan
iste’molchilarning sodiqligini oshiradi; -ekologik toza va ijtimoiy yo‘naltirilgan
mahsulotlar. Barqarorlikka intilayotgan korxonalar ko‘pincha ushbu iste’molchilar
bilan ustunlikka erishadilar, bu esa sodiq iste’molchi bazasini yaratish va sotishni
oshirishga yordam beradi;
-iste’dodlarni jalb qilish va saqlab qolish. Barqarorlik va ijtimoiy mas’uliyat
sohasida faol bo‘lgan korxonalar ishchilar, ayniqsa yuqori axloqiy standartlarga
ega korxonalarda ishlashni xohlaydigan yoshlar uchun jozibadordir. Bu iqtidorli
xodimlarni jalb qilish va kadrlar almashinuvini kamaytirishga yordam beradi;
-moliyaga kirish. Investorlar va kredit tashkilotlari moliyaviy qarorlarni qabul
qilishda korxonalarning barqarorligini ko‘proq hisobga olishadi. Aniq barqarorlik
strategiyasiga ega bo‘lgan korxonalar ko‘pincha qulay shartlarda investitsiya va
kredit olish imkoniyatiga ega bo‘ladi;
-ijtimoiy kapital va mahalliy hamjamiyat bilan hamkorlikni yaxshilash.
Mahalliy hamjamiyatlarda faol ishtirok etadigan va ularga hissa qo‘shadigan
korxonalar o‘zlarining ijtimoiy kapitalini kuchaytiradilar. Bu mahalliy hokimiyat
organlari va jamoatchilik bilan munosabatlarni yaxshilaydi, bu esa kelajakdagi
loyihalarning muvaffaqiyati uchun xizmat qilishi mumkin. Xulosa qilib aytganda,
barqaror rivojlanish strategiyasi nafaqat global ekologik va ijtimoiy muammolarni
hal qilishga yordam beradi, balki biznesning rivojlanishi va muvaffaqiyati uchun
yangi imkoniyatlar ochadi. Bunday strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish
barqaror amaliyotlarni korxona faoliyatining barcha jabhalariga integratsiyalashni
talab qiladi, chunki natijalar sog‘lom iqtisodiyot, jamiyat va atrof-muhitga hissa
qo‘shadigan harakatga arziydi.
1.3. Afzalliklar va kamchiliklarmoslashuvchan va byurokratik tuzilmalar
Ierarxik deb ham ataladigan byurokratik tuzilmalar soniga chiziqli,
funksional, bo’linish va boshqalar kiradi. Moslashuvchan (organik) tuzilmalar
10

orasida matritsa, loyiha, tarmoq va boshqalar ajralib turadi. Bularning xarakterli
xususiyatlari. tashkiliy tuzilmalar 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval. Byurokratik va moslashuvchan tashkiliy tuzilmalarning afzalliklari
va kamchiliklari
byurokratik tuzilma Moslashuvchan tuzilma
Pros • Bo'ysunuvchi va rahbar o'rtasida
aniq aloqalar mavjud
• Bo'ysunuvchilarni to'liq nazorat
qilish
• Inqirozlarga tezkor javob • Samarali motivatsiya
• Xodimlarning yuqori
darajadagi mas'uliyati
• Xodimlar tashabbusi
• Turli darajadagi
xodimlar o rtasidaʻ
tezkor ma lumotlar
ʼ
almashinuvi
Kasalliklar • Axborotning sekin harakatlanishi
• Xodimlarning past javobgarligi
• Xodimlar tashabbuskorligi yo q
ʻ
• Kuch kurashi • Nazoratdan chiqib
ketish ehtimoli
• Malakali xodimlarni
topishda qiyinchiliklar
Umuman olganda, korxonaning tashkiliy tuzilmalari (masalan, byurokratik
tuzilmalar) barqaror tashqi muhitda ishlaydigan kompaniyalar uchun, organik
tuzilmalar esa juda o'zgaruvchan sharoitlarda ishlashga majbur bo'lgan firmalar
uchun ko'proq mos keladi. tez.
Qiyosiy xarakteristikalartashkiliy tuzilmalar
MChJ korxonasining tashkiliy tuzilmasi, uning qurilish xususiyatlariga qarab,
aniq belgilangan afzalliklar va kamchiliklarga ega, ular 2-jadvalda aks ettirilgan.
2-jadval. Tashkiliy tuzilmalarning qiyosiy tavsiflari
Ism Tavsif Foydalar Cheklovlar
11

Lineer Korxonaning tashkiliy sxemasi
vazifalar va vakolatlar
boshqaruvchidan bo'ysunuvchiga
o'tkazilganda va hokazolar zanjiri
orqali tuziladi. Bunda
boshqaruvning ierarxik darajalari
shakllanadi Oddiylik va boshqarish
qulayligi Har qanday darajadagi menejer har
qanday boshqaruv funktsiyasida
malakali va samarali bo'lishi kerak.
Yuqori diversifikatsiyalangan va
geografik jihatdan tarmoqlangan
biznesni samarali boshqarish
mumkin emas
Xodimlar Tashkilotda shtab (boshqaruv
apparati) yaratilmoqda. Uning
tarkibiga kiritilgan mutaxassislar
(masalan, huquqshunoslar, kadrlar
tayyorlash va malakasini oshirish
bo'yicha mutaxassislar va
boshqalar) top-menejerlar va
chiziqli menejerlarga maslahat
beradilar Tarmoqli menejerlarga
qo yiladigan talablar ʻ
darajasini pasaytirish va
ularning ishini
osonlashtirish Korxonaning tashkiliy tuzilmasining
bunday turi shtab-kvartirasining
yo'qligi yoki cheklanganligi bilan
tavsiflanadi
Funktsional Alohida bo'limlar uchun (ishlab
chiqarish, sotish, marketing,
moliya vah.k.) muayyan
boshqaruv funktsiyalari, vazifalari
va mas'uliyatlari aniq belgilangan Har bir funktsional
sohada faoliyatni
optimallashtirish. Bu
mahsulot assortimenti
nisbatan doimiy
bo'lganda va tashkilot
asosan bir xil turdagi
boshqaruv vazifalarini
hal qilganda
samaraliroq bo'ladi Bo'limlarning hech biri umuman
korporativ maqsadlarga erishishdan
manfaatdor emas, bo'limlar o'rtasida
ziddiyatlarni keltirib chiqaradi.
O rta bo g indagi menejerlarning tor
ʻ ʻ ʻ
ixtisosligi tufayli katta iqtidorlar
zaxirasini tayyorlashdagi
qiyinchiliklar.
Atrof-muhit o zgarishlariga sekin
ʻ
javob
Divizion Tashkilotni mahsulot yoki xizmat
turi, mijozlar guruhi yoki mintaqa
bo yicha bo linmalarga bo lish
ʻ ʻ ʻ Mahsulot yoki
xizmatlarning keng
assortimentiga ega
yirik, geografik jihatdan
tarqoq kompaniyalar
uchun samarali tuzilma.
Ma'lum mahsulotlar
(xizmatlar),
iste'molchilar guruhlari
yoki hududlarga e'tibor
qaratish imkonini
beradi. Turli bo linmalarda ishlarning
ʻ
takrorlanishi (jumladan, funktsional
birliklar tomonidan bajariladigan)
bilan bog liq xarajatlarning oshishi
ʻ
12

O zgaruvchan ʻ
texnologiya, mijozlar
talabi va raqobat
sharoitlariga tez javob
beradi
Loyiha Muayyan muammoni hal qilish
uchun yaratilgan, vaqt bilan
cheklangan vaqtinchalik tuzilma.
Mutaxassislar guruhiga
bo'ysunadigan va zarur resurslarga
ega bo'lgan loyiha menejeri Xodimlarning barcha
sa'y-harakatlari aniq bir
muammoni hal qilishga
qaratilgantopshiriq Loyiha tugagandan so ng loyiha
ʻ
ishtirokchilarini to liq yoki
ʻ
kafolatlangan ish bilan ta minlash
ʼ
mumkin emas.
Guruhning ish yuki va resurslarni
taqsimlash bilan bog liq muammolar
ʻ
Matrisa Matrix tashkiloti tuzilmaviy
(odatda funktsional) bo linmalarga
ʻ
bo lingan va yuqori boshqaruvga
ʻ
bo ysunuvchi loyiha menejerlari
ʻ
tayinlanadi. Loyihalarni amalga
oshirish jarayonida menejerlar
funktsional bo'linmalar
xodimlarining faoliyatini
vaqtincha nazorat qiladi. Loyiha
faoliyati doirasidan tashqarida
bo'lgan barcha ishlarda bu
xodimlar o'z bo'limlari
boshliqlariga bo'ysunadilar Moslashuvchanlik va
tashqi muhit
o zgarishlariga javob
ʻ
berish tezligi.
Resurslarni tezda qayta
taqsimlash imkoniyati Xodimlarning ikki tomonlama
bo'ysunishi tufayli buyruqlar birligi
tamoyilining buzilishi. Resurslarni
taqsimlash bo'yicha nizolarning
paydo bo'lishi
Korxona egalari hisobot davrida korxonaning sof foydasi shakllangan
taqdirda kapitaldagi ishtirokdan o’z ulushini olishdan manfaatdordirlar. Foydani
shakllantirish va taqsimlash turli xil mulkchilik shaklidagi korxonalar uchun
ma'lum nuanslarga ega. Shunday qilib, kompaniya faoliyati natijalariga ko'ra,
egalari ma'lum bir moliyaviy mukofot olishlari mumkin. Bular aksiyalar bo'yicha
dividendlar, tashkilotning ustav kapitalidagi o'z hissasiga muvofiq chegirmalar
bo'lishi mumkin.
Dividendlar to'lash to'g'risidagi qaror umumiy yig'ilishda qabul qilinadi. Agar
egalari oddiy aktsiyalarga ega bo'lsalar, hatto ular sof taqsimlanmagan foyda
olsalar ham, ular to'lov ololmasligi mumkin. Qaror aksiyadorlar yig'ilishida ovoz
13

berish yo'li bilan qabul qilinadi. Ayrim hollarda kelajakda hozirgidan bir necha
baravar yuqori dividendlar olish uchun barcha foydani ishlab chiqarishni
rivojlantirishga yo'n altirish maqsadga muvofiqdir.
Iste'molga ajratilgan mablag' o'z hissasiga ko'ra taqsimlanadi. Kompaniya
to'laydigan dividendlar miqdori uning bozor qiymatini belgilaydi. Shuning uchun
bu protsedura juda mas'uliyat bilan ko'rib chiqiladi.
Moliyaviy faoliyat
Ishlab chiqarishni rivojlantirish korxonaning sof foydasi hisobidan
moliyalashtiriladi. Shakllanish vafoyda taqsimoti bu jarayonni rag'batlantirishning
eng muhim omilidir. Olingan summadan dividendlar to'lanadi, keyin esa qolgan
mablag'lardan tegishli mablag'lar to'ldiriladi.
Avvalo zahira yaratiladi. Bu kompaniyaning moliyaviy barqarorligini
oshiradigan miqdor. Ammo uning hajmi juda katta bo'lishi mumkin emas, chunki
kapital ishlashi va foyda keltirishi kerak. Qolgan mablag'lar uskunalarni
modernizatsiya qilish, xodimlarni o'qitish, yangi ishlab chiqarish liniyalari va
texnologiyalarini sotib olish, innovatsion ishlanmalarni o'tkazish va hokazolarga
sarflanadi.
Bu tashqi muhit uchun yanada sezgir axborot nazorati tizimlarining
rivojlanishiga olib keladi; -strategik rivojlanishda kutilmagan hodisalarning paydo
bo‘lishi, masalan, davlat byudjetini sekvestrlash, bu strategik qarorlarni
rejalashtirish davrlaridan tashqarida qabul qilishga majbur qiladi, ya’ni barqaror
rivojlanish strategiyasini rejalashtirish davrlarida tashqi muhitdagi o‘zgarishlarga
tezkor javob berish bilan tavsiflanadi. Bunday kutilmagan hodisalarni ushlash
uchun real vaqt rejimida ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va strategik qarorlar
qabul qilish tizimlari yaratilmoqda (onlayn tizim);
-barqaror rivojlanish strategiyasining tashqi o‘zgarishlarga munosabati ikki
tomonlama bo‘ladi, ya’ni uzoq muddatli va bir vaqtning o‘zida tezkordir.
Uzoq muddatli javob strategik rejalarga kiritilgan, tezkor javob real vaqt
rejimida rejalashtirilgan sikldan tashqarida amalga oshiriladi; -barqaror rivojlanish
strategiyasida tashqi muhit berilgan va o‘zgarmas jarayon sifatida qaralmaydi,
14

unga korxona va tashkilot moslashishi kerak. Aksincha, tashqi muhitni o‘zgartirish
usullari va strategiyalari ko‘rib chiqiladi;
-barqaror rivojlanish strategiyasi oldingi barcha boshqaruv tizimlarining
elementlarini o‘z ichiga oladi, ya’ni byudjetlashtirishni, nisbatan barqaror omillarni
baholash uchun ekstrapolyatsiyadan foydalanishni, strategik rejalashtirish
elementlarini qo‘llashni, shuningdek, real vaqt rejimida strategik qarorlarni
moslashtirish uchun zarur bo‘lgan takomillashtirishni o‘z ichiga oladi.
Yuqorida tadqiqot elementlaridan kelib chiqib, barqaror rivojlanish
strategiyasining yana bir ta’rifi - bu mavjud salohiyatdan maqbul foydalanish va
tashqi o‘zgarishlarga moyil bo‘lib qolish imkonini beruvchi o‘zgaruvchan va
noaniq muhitda tashkilot maqsadlariga erishishni ta’minlash faoliyatidir.
Barqarorlik rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqadigan va amalga
oshiradigan korxonalar nafaqat o‘zlarining farovonligiga, balki jamiyat va butun
atrof-muhitning farovonligiga hissa qo‘shadigan bir qator muhim natijalarga
erishishlari mumkin. Korxonalar uchun barqaror rivojlanish strategiyalari haqidagi
maqolaning xulosasi sifatida quyidagi asosiy natijalar va ustuvorliklarni ajratib
ko‘rsatish mumkin: -raqobatbardoshlikni oshirish. Barqaror amaliyotlarni faol
ravishda integratsiyalashgan korxonalar ko‘pincha bozorda raqobatbardoshligi
oshishini payqashadi. Bu iste’molchilar va hamkorlar tomonidan ekologik toza va
ijtimoiy mas’uliyatli tovarlar va xizmatlarga talab ortib borayotgani bilan bog‘liq
bo‘ladi; -manfaatdor tomonlar bilan munosabatlarni yaxshilash. Barqarorlik
masalalari bo‘yicha shaffoflik va ochiqlik mijozlar, investorlar, xodimlar va
jamoatchilik o‘rtasida ishonch va sodiqlikni mustahkamlashga yordam beradi. Bu
korxonaning ijobiy imidjini yaratadi va uning obro‘sini mustahkamlaydi; -xavfni
kamaytirish va chidamlilikni oshirish. Barqaror rivojlanish strategiyalari qayta
tiklanmaydigan resurslarga qaramlikni kamaytiradi, shuningdek, emissiya va
chiqindilarni kamaytiradi, shu orqali ekologik va tartibga soluvchi xavflarni
kamaytirish bo‘yicha choratadbirlar yaratiladi.
Bu korxonalarning tashqi tajovuzlarga va qonunchilikdagi o‘zgarishlarga
chidamliligini oshiradi; -iqtisodiy samaradorlik. Barqaror rivojlanish doirasida
15

resurslardan samarali foydalanish va ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish xarajatlarni kamaytirishga olib kelishi mumkin. Energiyani
tejovchi texnologiyalar, chiqindilarni kamaytirish va materiallarni qayta ishlash
ko‘pincha xarajatlarni tejashga olib keladi;
-innovatsiyalar va yangi bozorlarni rivojlantirish.
Barqarorlikka e’tibor innovatsiyalarni rag‘batlantiradi, chunki korxonalar
atrof-muhitga ta’sirini kamaytirish va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishning yangi
usullarini izlaydilar. Bu yangi bozorlar va mijozlar segmentlariga kirishni ochishi
mumkin;
-jamiyatlarning turmush sifati va farovonligini oshirish. Barqaror
amaliyotlarni amalga oshiruvchi korxonalar ijtimoiy rivojlanish va atrof-muhitni
yaxshilashga hissa qo‘shadi, bu esa aholining hayot sifatini yaxshilashga va
kelajak avlodlar uchun tabiiy resurslarni saqlashga yordam beradi;
-brend va iste’molchilarning sodiqligiga ijobiy ta’sir qilish. Barqaror
rivojlanish brendni mustahkamlaydi va tobora ko‘proq e’tibor qaratayotgan
iste’molchilarning sodiqligini oshiradi; -ekologik toza va ijtimoiy yo‘naltirilgan
mahsulotlar. Barqarorlikka intilayotgan korxonalar ko‘pincha ushbu iste’molchilar
bilan ustunlikka erishadilar, bu esa sodiq iste’molchi bazasini yaratish va sotishni
oshirishga yordam beradi;
-iste’dodlarni jalb qilish va saqlab qolish. Barqarorlik va ijtimoiy mas’uliyat
sohasida faol bo‘lgan korxonalar ishchilar, ayniqsa yuqori axloqiy standartlarga
ega korxonalarda ishlashni xohlaydigan yoshlar uchun jozibadordir. Bu iqtidorli
xodimlarni jalb qilish va kadrlar almashinuvini kamaytirishga yordam beradi;
-moliyaga kirish. Investorlar va kredit tashkilotlari moliyaviy qarorlarni qabul
qilishda korxonalarning barqarorligini ko‘proq hisobga olishadi. Aniq barqarorlik
strategiyasiga ega bo‘lgan korxonalar ko‘pincha qulay shartlarda investitsiya va
kredit olish imkoniyatiga ega bo‘ladi;
-ijtimoiy kapital va mahalliy hamjamiyat bilan hamkorlikni yaxshilash.
Mahalliy hamjamiyatlarda faol ishtirok etadigan va ularga hissa qo‘shadigan
korxonalar o‘zlarining ijtimoiy kapitalini kuchaytiradilar. Bu mahalliy hokimiyat
16

organlari va jamoatchilik bilan munosabatlarni yaxshilaydi, bu esa kelajakdagi
loyihalarning muvaffaqiyati uchun xizmat qilishi mumkin. Xulosa qilib aytganda,
barqaror rivojlanish strategiyasi nafaqat global ekologik va ijtimoiy muammolarni
hal qilishga yordam beradi, balki biznesning rivojlanishi va muvaffaqiyati uchun
yangi imkoniyatlar ochadi. Bunday strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish
barqaror amaliyotlarni korxona faoliyatining barcha jabhalariga integratsiyalashni
talab qiladi, chunki natijalar sog‘lom iqtisodiyot, jamiyat va atrof-muhitga hissa
qo‘shadigan harakatga arziydi.
17

II. bob: Korxona foydasi: foydani shakllantirish va taqsimlash,
foydalanishni hisobga olish va tahlil qilish
2.1. Foydali funksiyalar
Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi har bir tashkilot foyda olish uchun ishlaydi. Bu
kompaniya tomonidan mavjud resurslardan foydalanish samaradorligining asosiy
maqsadi va ko'rsatkichidir. Foyda shakllanishining, shuningdek, taqsimlanishining
ma'lum xususiyatlari mavjud. Kompaniyaning keyingi faoliyati ushbu jarayonning
to'g'riligi va asosliligiga bog'liq. Korxona foydasini qanday shakllantirish va
foydani taqsimlash haqida keyinroq muhokama qilinadi.
Umumiy ta'rif
Korxonalarning iqtisodiy mazmunini, foydasini shakllantirish va taqsimlashni
hisobga olgan holda, moliyaviy natija sifatidagi tushunchaning mohiyatiga
chuqurroq kirib borish kerak. Uni aniqlash belgilangan metodologiyaga muvofiq
amalga oshiriladi. Tashkilot faoliyatining natijasi asosiy, investitsion va moliyaviy
daromadlar va foydadirtadbirlar. Uning asosida ko'rib chiqilayotgan davrda
korxona faoliyatining samaradorligi baholanadi. Ko'rsatkich dinamikada ko'rib
chiqiladi, bu esa unga ta'sir qilgan o'zgarishlar va omillarni aniqlash imkonini
beradi.
Hisoblashning boshlang'ich nuqtasi mahsulotlarni sotishdan tushgan tushum
miqdoridir. Shuningdek, asosiy mahsulotlarni sotishdan tashqari tranzaktsiyalardan
olingan daromadni ham hisobga olishingiz kerak.
Foyda - natijaviy ko'rsatkich. Bu daromad va sarflangan resurslar o'rtasidagi
farq sifatida aniqlanadi. Agar bunday harakatning natijasi ijobiy bo'lsa, bu samarali
boshqaruv, ishlab chiqarish jarayonini kerakli darajada tashkil etishdan dalolat
beradi. Hisoblashning salbiy natijasi bilan kompaniya hisobot davrida zarar ko'rgan
deb aytishimiz mumkin. Bunday holda, siz tashkilot faoliyatiga salbiy ta'sirlarni
bartaraf etish yo'llarini izlashingiz kerak.
Korxonalar foydasining iqtisodiy mazmunini, shakllanishi va taqsimlanishini
o'rganish jarayonida shuni ta'kidlash kerakki, hisob-kitobda bozor bahosida sotish
uchun mablag'larning umumiy miqdori hisobga olinadi. Ammo bu aktsiz va QQSni
18

o'z ichiga olmaydi. Xarajat olingan summadan chegirib tashlanadi. Bu
mahsulotlarni ishlab chiqarishda qilingan xarajat.
Uchta asosiy foyda turi mavjud:
 amalga oshirishdan;
 ishlamaydi;
 boshqa qimmatbaho narsalarni sotishdan.
Foydaga ta'sir qiluvchi ko'plab omillar mavjud. Bu sotish hajmi, ishlab
chiqarish tarkibi va tannarxi, mahsulotlarning bozor narxi bo'lishi mumkin.
Bilvositabu ko'rsatkichga tayyor mahsulot sifati, sanoatdagi vaziyat, inflyatsiya va
boshqalar ta'sir qiladi.
Korxona foydasini shakllantirish va taqsimlashning muayyan tamoyillari
mavjud. Boshqaruv jarayonida ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishning
to'g'riligi, korxonaning moliyaviy sohasi nazorat qilinadi. Moliyaviy natijaning
tuzilishi baholanadi, unga ta'sir qilgan omillar aniqlanadi. Tahlilchilar tayyor
mahsulot va blankalarni sotishdan, investitsion va moliyaviy faoliyatdan tushgan
foyda miqdorini aniqlaydilar.
Bu ko rsatkich bir qator koeffitsientlarni hisoblashda qo llaniladi:ʻ ʻ
 rentabellik;
 sof foydaning o zgarishi;
ʻ
 operatsion xarajatlarni o'rganish;
 aktivlarni boshqarishda samaradorlik;
 qarzga xizmat ko rsatish;
ʻ
 likvidlik;
 ishlash;
 material iste'moli;
 bozor raqamlari;
 boshqa.
Sanoat korxonasi foydasini shakllantirish va taqsimlash jarayonlarini tahlil
qilish nafaqat kompaniya menejerlari va mulkdorlarini, balki investorlar va
19

kreditorlarni ham qiziqtiradi. Shuning uchun bunday muhim ko'rsatkich va uning
shakllanishining tuzilishi ma'lum bir chastota bilan belgilanadi.
Foyda - ortiqcha tovarning qiymati. Berilgan qiymatni amalga oshirish
vaqtida daromad olinadi. Bu ko'rsatkich tashkilotning o'z sohasidagi
muvaffaqiyatining ko'rsatkichidir. Korxona foydani turli darajalarda olishi
mumkin. Dabunga qarab, u yalpi, soliqdan oldin, savdo yoki sof bo'lishi mumkin.
Biznes daromadlarining har xil turlari mavjud. Ularning shakllanishi,
tarqalishi va ishlatilishi ma'lum bir metodologiyaga muvofiq sodir bo'ladi.
Moliyaviy natijalar kompaniyani boshqarishda ishtirok etadi. Rejalashtirish va
strategiklashtirish jarayonida foydani ko‘paytirishning zaxiralari va yo‘llari
izlanadi. Kompaniya hisobot davrida nafaqat zararsiz ishlashga, balki maksimal
daromad olishga intiladi. Korxona foydasini shakllantirish va taqsimlash
tamoyillarini hisobga olgan holda uning funktsiyalarini tushunishingiz kerak:
1. Taxminiy. Foyda mutlaq yoki nisbiy ko'rinishda taqdim etilishi
mumkin. Ularning tahlili kompaniyaning asosiy, investitsion, moliyaviy faoliyati
samarali yoki samarali emasligini, joriy davrda boshqaruv qarorlari maqsadga
muvofiqmi yoki yo'qmi, kompaniyaning istiqbollari qanday ekanligini aniqlash
imkonini beradi. Bunda korxona faoliyatining yakuniy natijasiga barcha
omillarning ta’sirini hisobga olish mumkin. Moddiy, mehnat, pul yoki boshqa
resurslar qanday sarflanganligi taxmin qilinadi.
2. Ogohlantiruvchi. Foyda miqdori barcha xodimlarning kerakli
moliyaviy natijani olishdan manfaatdorligini ko'rsatadigan indikativ qiymatdir.
Daromad darajasi ishchilarning ular shug'ullanayotgan faoliyatdan qoniqishini aks
ettiradi. Foyda ko'rsatkichiga ko'ra, ishlab chiqarishda mehnatga haq to'lash
darajasi etarli yoki yo'qligini, motivatsiya tizimining to'g'ri qurilganligini aniqlash
mumkin. Aynan moliyaviy natijani taqsimlash mexanizmi rivojlanishning u yoki
bu sohasini rag'batlantirishga imkon beradi. Ehtimol, hozirgi sharoitda
ishchilarning ish haqini oshirish yoki innovatsion texnologiyalarni rivojlantirish
kerak. Ba'zi hollarda asosiy vositalarni yangilash yoki aktsiyadorlarga yuqori
dividendlar to'lash va shu bilan kompaniyaning bozordagi qiymatini oshirish
20

maqsadga muvofiqdir. Foyda tanlangan yo'nalishda rivojlanish uchun
rag'batlantiruvchi omildir.
Korxona foydasini shakllantirish, taqsimlash, foydalanish jarayonini tahlil
qilish nihoyatda muhimdir. Gap shundaki, kompaniyaning bozor qiymati bevosita
ushbu ko'rsatkichga bog'liq. Bu tashkilotning farovonligiga ta'sir qiladi, o'z
sanoatida raqobatdosh ustunliklarga ega bo'ladi. Foyda hajmiga salbiy ta'sir
ko'rsatadigan omillar aniqlanganda ularni bartaraf etish usullari ishlab chiqiladi.
Shuning uchun moliyaviy natijalar doimiy ravishda tahlil qilinadi. Bu ish ma'lum
chastota bilan amalga oshiriladi.
2.2. Foydani taqsimlashning umumiy printsipi
Korxona foydasini shakllantirish va taqsimlash mexanizmi qonun hujjatlarida
belgilangan. Bu kompaniyaning moliyaviy natijalarini ko'rsatishni
standartlashtirish uchun zarurdir. Ularning faoliyati shaffofroq bo'ladi, axborotdan
uchinchi tomon foydalanuvchilari tomonidan tushunish va baholash osonroq
bo'ladi. Daromad - bu kompaniyaning hisobot davrida o'z faoliyati davomida olgan
barcha mablag'larining yig'indisidir. U muayyan tuzilishga ega. Sof daromadni
hisoblash tamoyilini tushunishning eng yaxshi usulimoliyaviy hisobotlar.
Kompaniya moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotni tuzadi, u № 2 shakl deb ham
ataladi. Kompaniya foydasini shakllantirish va taqsimlash ushbu hujjatni
tayyorlashdan boshlanadi.
Ushbu texnikaga ko'ra, birinchi navbatda daromadning bir nechta oraliq
qiymatlari aniqlanadi. Birinchidan, mahsulotni sotishdan tushgan daromadning
umumiy miqdori hisoblab chiqiladi. Buning uchun hisobot davri oxirida
hisobvaraqlarda aks ettirilgan joylashtirish ma'lumotlarini hisobga oling. Olingan
natijadan ishlab chiqarish tannarxi chiqariladi. Hisoblash uchun ular aktsizlar va
QQS miqdori allaqachon olib tashlangan daromadlarni oladilar. Natija yalpi foyda
yoki zarar deb ataladi.
Tijorat xarajatlari, shuningdek, boshqaruv xarajatlari natijadan chegirib
tashlanadi. Natija sotishdan olingan foyda (zarar) deb ataladi.
21

Hisob-kitoblar davomida yana bir nechta qadamlarni bajarish kerak. Boshqa
kompaniyalarda ishtirok etishdan olingan daromad sotishdan olingan foydaga
qo'shiladi. Bundan tashqari, foizlar, boshqa daromadlar bo'lishi mumkin.
Keyinchalik, korxona tomonidan to'langan foizlar va boshqa xarajatlar chegirib
tashlanadi. Natija soliqdan oldingi foyda deb ataladi. Undan tegishli to'lovlar
summasi yechib olinadi.
Yuqoridagi manipulyatsiyalar amalga oshirilgandan keyin korxonaning sof
foydasi olinadi. Bu kompaniyaning hisobot davridagi faoliyatining yakuniy
natijasidir. Uni shakllantirish va hisoblashdan so'ng, tarqatish jarayoni sodir
bo'ladi. Ammo bu kompaniya zarar ko'rgan emas, foyda ko'rgan bo'lsagina
mumkin.
Korxona foydasini shakllantirish va taqsimlash tamoyillarini hisobga olgan
holda, moliyaviy natijani aniqlash uchun ma'lumot manbalarini qisqacha aytib
o'tish kerak. Buxg alteriya hisobi jarayonida bir qator standartlashtirilgan
protseduralar amalga oshiriladi.
Hisobotni tayyorlashda foydalanilgan barcha ma'lumotlar hisoblarda aks
ettirilgan. Ular daromad va foyda summasini hisoblash uchun umumlashtiriladi.
Ma'lumotlar quyidagi hisoblardan olingan:
 "Sotish" (90 ball). U yagona ko'rsatkichga qisqartirilgan daromad va
xarajatlar miqdori haqidagi ma'lumotlarni aks ettiradi. Bu amalga oshirish
sohasida hisobot davri oxirida olingan miqdorni aniqlash imkonini beradi. U
ishlab chiqarish tannarxi, sotib olingan asbob-uskunalar, materiallar va
tovarlar to'g'risidagi ma'lumotlarni aks ettiradi. Shuningdek, u aloqa
xizmatlari, transport, boshqa korxonalarning ustav kapitalidagi ishtirokini
aks ettiradi.
 “Boshqa xarajatlar va daromadlar” (91-schyot). U hisobot davridagi boshqa
daromadlar va xarajatlar to'g'risidagi ma'lumotlarni aks ettiradi.
 “Tamishlar, tovarlar va materiallarning shikastlanishi natijasida kelib
chiqadigan xarajatlar” (94-schyot). Bu moddiy boyliklarga zarar etkazish
jarayonida aniqlanadigan moliyaviy yo'qotishlardir. Bunday xarajatlar
22

mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida ham, mahsulotni saqlash, sotish va
tashish paytida ham paydo bo'lishi mumkin. Agar zarar tabiiy ofat natijasida
etkazilgan bo'lsa, u 99-schyotda aks ettiriladi. Narxni hisoblashda bu miqdor
hisobga olinmaydi.
 “Kelajak zaxiralari” (96-schyot). Bu hisobotda zaxiralangan mablag'lar
miqdoridavr, lekin ularning qiymatini faqat kelajakda to'liq natijaga
o'tkazadi. Bu mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki sotish bilan bog'liq bo'lishi
mumkin bo'lgan zaxiralar, masalan, uskunani ta'mirlash yoki texnik xizmat
ko'rsatish, bonuslarni to'lash, ta'til uchun to'lovlarni hisoblash va shunga
o'xshash boshqa xarajatlar.
 “Kechiktirilgan xarajatlar” (97-schyot). Ushbu xarajatlar hisobot davrida
sodir bo'lgan, ammo kelajakda faqat to'liq aks ettiriladi. Bu, masalan, asosiy
ishlab chiqarish, asbob-uskunalarni ta'mirlash, atrof-muhitni muhofaza qilish
va hokazolar davomidagi tayyorgarlik ishlarining narxi bo'lishi mumkin.
 "Kechiktirilgan foyda" (98-schyot). Bu hisobot davrida olingan barcha
daromadlar yig'indisi, lekin oxir-oqibat ularning qiymatini kelajakka
o'tkazadi.
Kompaniyaning yillik ( olti oy yoki chorak ) faoliyati natijalariga ko ʻ ra
kompaniya foydasini shakllantirish va taqsimlash amalga oshiriladi . 2- shaklning
daromadlari va xarajatlari moddalari tahlil jarayonida foydalaniladigan barcha
zarur ma ' lumotlarni aks ettiradi . Moliyaviy natijalar to ' g ' risidagi hisobotni to ' ldirish
belgilangan metodologiyaga muvofiq amalga oshiriladi . 2110-qator korxonaning
asosiy faoliyatining yakuniy natijasini o'z ichiga oladi. Bu tayyor mahsulotni
sotishdan tushgan daromad miqdori.
Boshqaruv xarajatlari 2220-qatorda aks ettirilgan. Bu boshqaruv
xodimlarining ish haqi. Bu maqola tegishli soliqlar va boshqa to lovlarni o z ichigaʻ ʻ
oladi.
2310-qatorda boshqalarning faoliyatida ishtirok etishdan olingan daromad
ko'rsatilgantashkilotlar. Bu foizlar, dividendlar va boshqa shunga o'xshash to'lovlar
23

yig'indisidir. Agar kompaniya hisobot davrida boshqa investitsiya faoliyatidan
daromad olgan bo'lsa, ular 2-shaklning 2320-qatorida ko'rsatiladi.
Hisobotning yuqoridagi ustunlariga kiritilmagan boshqa foyda turlari 2340-
satrda ko'rsatilgan. Bu korxona foydasiga to'langan penyalar, penyalar va shunga
o'xshash boshqa daromadlar bo'lishi mumkin. Bu mulkni sotishdan olingan foyda,
kurs farqlari va boshqa daromadlar bo'lishi mumkin.
Korxona foydasini shakllantirish va taqsimlash modelini hisobga olgan holda,
xarajatlar hisobining ba'zi xususiyatlarini ta'kidlash kerak. Shunday qilib, foiz
xarajatlari 2330-moddada aks ettirilgan. Boshqa xarajatlar 2350-bandda aks
ettirilishi kerak.
Korxona foydasini shakllantirish va taqsimlash jarayonini o'rganar ekan, bir
qancha xususiyatlarni ta'kidlash kerak. Moliyaviy natijani ko'rsatish tartibi
qonunchilik darajasida tartibga solinadi. Ammo foydani taqsimlash jarayoni
kompaniya ustavida ko'rsatilgan. Bu tartib iqtisodiy xizmatlar tomonidan ishlab
chiqilgan tegishli qoidalar bilan ham tartibga solinadi.
Daromad faqat barcha zarur soliqlar to langanidan keyin taqsimlanadi. Ayrimʻ
moliyaviy sanktsiyalar ham ushbu summadan chegirib tashlanishi mumkin.
Olingan mablag'lar tashkilotni rivojlantirish, investitsion jozibadorlikni
rag'batlantirish va sanoat va ijtimoiy rivojlanishning boshqa sohalariga sarflanadi.
Davlat bevosita aralashmayditarqatish jarayonlari. Lekin soliq imtiyozlarini
berish orqali u korxonaning sof foydasidan rivojlanishning bir qancha zarur
yo'nalishlarini moliyalashtirish huquqini o'zida saqlab qoladi. Foydani
shakllantirish va taqsimlash zahira kapitalini shakllantirish sohasidagi qonun
hujjatlari normalariga bo'ysunadi.
Korxona egalari hisobot davrida korxonaning sof foydasi shakllangan
taqdirda kapitaldagi ishtirokdan o’z ulushini olishdan manfaatdordirlar. Foydani
shakllantirish va taqsimlash turli xil mulkchilik shaklidagi korxonalar uchun
ma'lum nuanslarga ega. Shunday qilib, kompaniya faoliyati natijalariga ko'ra,
egalari ma'lum bir moliyaviy mukofot olishlari mumkin. Bular aksiyalar bo'yicha
24

dividendlar, tashkilotning ustav kapitalidagi o'z hissasiga muvofiq chegirmalar
bo'lishi mumkin.
Dividendlar to'lash to'g'risidagi qaror umumiy yig'ilishda qabul qilinadi. Agar
egalari oddiy aktsiyalarga ega bo'lsalar, hatto ular sof taqsimlanmagan foyda
olsalar ham, ular to'lov ololmasligi mumkin. Qaror aksiyadorlar yig'ilishida ovoz
berish yo'li bilan qabul qilinadi. Ayrim hollarda kelajakda hozirgidan bir necha
baravar yuqori dividendlar olish uchun barcha foydani ishlab chiqarishni
rivojlantirishga yo'n altirish maqsadga muvofiqdir.
Iste'molga ajratilgan mablag' o'z hissasiga ko'ra taqsimlanadi. Kompaniya
to'laydigan dividendlar miqdori uning bozor qiymatini belgilaydi. Shuning uchun
bu protsedura juda mas'uliyat bilan ko'rib chiqiladi. Ishlab chiqarishni rivojlantirish
korxonaning sof foydasi hisobidan moliyalashtiriladi. Shakllanish vafoyda
taqsimoti bu jarayonni rag'batlantirishning eng muhim omilidir. Olingan
summadan dividendlar to'lanadi, keyin esa qolgan mablag'lardan tegishli
mablag'lar to'ldiriladi.
Avvalo zahira yaratiladi. Bu kompaniyaning moliyaviy barqarorligini
oshiradigan miqdor. Ammo uning hajmi juda katta bo'lishi mumkin emas, chunki
kapital ishlashi va foyda keltirishi kerak. Qolgan mablag'lar uskunalarni
modernizatsiya qilish, xodimlarni o'qitish, yangi ishlab chiqarish liniyalari va
texnologiyalarini sotib olish, innovatsion ishlanmalarni o'tkazish va hokazolarga
sarflanadi.
Korxonani o z-o zini tashkil etishga qodir ochiq tizim sifatida qarashʻ ʻ
prinsipi strategik boshqaruv jarayonida korxona moliyaviy strategiyasini ishlab
chiqish bo yicha tashqi omillar bilan o zaro bog liq ochiq va aniq tizimni o zida
ʻ ʻ ʻ ʻ
aks ettiradi. Korxonaning bunday o zaro bog liqlik jarayoni bozor iqtisodiyoti
ʻ ʻ
sharoitida mos makonni, vaqtni hamda funksional tarkibni talab qiladi.
Korxonaning ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida ochiqligi va o z-o zini tashkil etishga
ʻ ʻ
qobiliyatli ekanligi moliyaviy strategiyaning sifatli tashkil etilishini ta’minlash
imkonini beradi.
25

Korxona operatsion faoliyati bazaviy strategiyalarini hisobga olish
prinsipi moliyaviy strategiyani korxona iqtisodiy rivojlanishi umumiy strategiyasi
tarkibiy qismi sifatida birinchi navbatda operatsion faoliyatni rivojlantirishni
ta’minlash va moliyaviy strategiyaning unga bo ysunuvchan xarakterda bo lishiniʻ ʻ
ifodalaydi. Shuning uchun moliyaviy strategiya strategik maqsadlar va operatsion
faoliyat yo nalishlariga muvofiqlashtirilishi kerak. Umuman, moliyaviy
ʻ
strategiyaga tanlangan korporativ strategiya bilan muvofiqlikda korxona samarali
rivojlanishini ta’minlashning muhim omillaridan biri sifatida qaraladi.
Shu bilan birgalikda moliyaviy strategiya korxona operatsion faoliyatini strategik
rivojlantirishni tashkil etishga o z ta’sirini ko rsatadi. Bu operatsion strategiyaning
ʻ ʻ
asosiy maqsadlari hisoblangan yuqori darajada mahsulot realizatsiyasini,
operatsion foyda va korxonaning raqobatdagi pozitsiyasini oshirishni ta’minlash
bilan bog liq. Agar korxona o z moliya-xo jalik faoliyatini amalga oshirayotgan
ʻ ʻ ʻ
tovar va moliya bozorlarining rivojlanish tendentsiyalari paydo bo ladigan
ʻ
holatlarga mos tushmasa, bu korxona operatsion faoliyat rivojlanishining strategik
maqsadlari moliyaviy cheklashlar bilan bog lanmaganligini ko rsatadi. Bunday
ʻ ʻ
holatda korxona operatsion faoliyat strategiyasiga mos ravishda tuzatishlar
kiritishlariga to g ri keladi.
ʻ ʻ
Moliyaviy faoliyatni strategik boshqarishni tadbirkorlik stiliga maqsadli
yo naltirish prinsipi.
ʻ Bu prinsip Biznesda moliyaviy boshqaruvni tadbirkorlik
stiliga mos tashkil etish maqsadga muvofiqligini tavsiflaydi.
Strategik moliyaviy boshqaruvning o sish stili korxona moliyaviy faoliyatining
ʻ
rivojlanish darajasi yuqori bo lgan holatda qabul qilinadigan moliyaviy qarorlar
ʻ
muqobil variantlarini minimallashtirishni o zida aks ettiradi va rivojlanish
ʻ
darajasini saqlab qolishni o zida aks ettiradi.
ʻ
Strategik moliyaviy boshqaruvning tadbirkorlik stili asosini moliyaviy
faoliyatning barcha yo nalishlari va shakllari bo yicha samarali boshqaruv
ʻ ʻ
qarorlari ustida faol ishlash tashkil etadi. Moliyaviy boshqaruvning bu stili tashqi
omillar o zgarishini hisobga olgan holda qo yilgan strategik maqsadlarga erishish
ʻ ʻ
26

uchun moliyaviy faoliyatlarni amalga oshirishning barcha yo nalishlari, shakllariʻ
va metodlari doimiy uyg unlashuvi bilan bog liq.
ʻ ʻ
Iqtisodiy adabiyotlarda strategik moliyaviy boshqaruvning o sish stili
ʻ
konservativ (eskilikka yopishib olish) usul sifatida , shu bilan bir vaqtda
tadbirkorlik stili – agressiv, jadallik bilan rivojlanishga yo naltirilgan usul sifatida
ʻ
qaraladi. Bu bo yicha ko pchilik iqtisodchilar xulosasiga ko ra strategik moliyaviy
ʻ ʻ ʻ
boshqaruvning tadbirkorlik stili yangi boshqaruv paradigmasi – strategik
boshqaruv bilan bog lanadi.
ʻ
Strategik moliyaviy rivojlanishning dominant sohalarini belgilash
prinsipi korxona moliyaviy faoliyatining eng muhim yo nalishlarini belgilash
ʻ
imkonini beradi va uni muvaffaqiyatli amalga oshirishning bosh maqsad vazifasi
uzoq muddatli istiqbolga korxonaning bozor qiymati doimiy o sib borishini
ʻ
ta’minlash hisoblanadi. Bunda asosiy e’tibor moliyaviy resurslarni shakllantirish ,
ularni to g ri taqsimlash va foydalanish samaradorligini oshirish, moliyaviy
ʻ ʻ
risklarni boshqarish, boshqaruv sifatini oshirish masalalariga qaratiladi (strategik
moliyaviy rivojlanishning dominant sohalari tavsifi haqida keyingi paragrafda
to xtalib o tilgan).
ʻ ʻ
Moliyaviy strategiyaning moslashuvchanligini ta’minlash prinsipi. Bu prinsip
korxona moliyaviy faoliyatining kelgusidagi rivojlanishi har doim ham noaniqlik
sharoitida yuzaga keladi. Shuning uchun ishlab chiqilgan korxona moliyaviy
strategiyasini uni amalga oshirishning barcha bosqichlarida o zgarishsiz
ʻ
ko rinishda saqlashning imkoni yo q. Bunday sharoitda moliyaviy menejerlarning
ʻ ʻ
muqobil strategik xatti-harakatlari asosida ishlab chiqilgan moliyaviy
strategiyaning yuqori darajadagi egiluvchanligi asosiy hal qiluvchi vazifani
bajaradi.
Strategik moslashuvchanlik moliyaviy faoliyatni amalga oshirishning ichki
yoki tashqi shart-sharoitlari o zgarishi natijasida yangi strategik moliyaviy
ʻ
qarorlarni ishlab chiqish yoki tezkor korrektirovkalar amalga oshirish bo yicha
ʻ
korxonaning real imkoniyatlarini o zida aks ettiradi. U moliyaviy faoliyatni ichki
ʻ
tashkiliy muvofiqlashtirish orqali moliyaviy resurslarni bir strategik xo jalik
ʻ
27

yuritish zonasidan boshqasiga osonlik bilan ko chirish (o tkazish) imkoniyatiniʻ ʻ
beradi.
Strategik moliyaviy tanlovlarning muqobilini tanlash prinsipi strategik
moliyaviy qarorlar asosida moliyaviy faoliyatni amalga oshirish yo nalishlari,
ʻ
shakllari va metodlarining muqobil variantlarini qidirish, umumiy moliyaviy
strategiyani shu asosda qurish uchun eng yaxshisini tanlash va uni samarali amalga
oshirish mexanizmini shakllantirishda namoyon bo ladi. Muqobillikda butun
ʻ
korxona strategik boshqaruv tizimida muhim farq qiluvchi xususiyatlar inobatga
olingan bo ladi va u strategik moliyaviy to plamning barcha elementlari –
ʻ ʻ
moliyaviy maqsadlar, moliyaviy faoliyatning alohida ko rinishlari, moliyaviy
ʻ
resurslar shakllanish manbalari , moliyaviy boshqaruv stili va mentalitetlari bilan
bog langan.
ʻ
Moliyaviy faoliyatda texnologik rivojlanish natijalaridan doimiy
foydalanishni ta’minlash prinsipi moliyaviy strategiyani shakllantirishda
korxonaning bozordagi raqobatchilik pozitsiyasi o sishini ta’minlovchi texnologik
ʻ
yangiliklarni joriy etish orqali moliyaviy faoliyatning bosh mexanizmlarini ishlab
chiqishni anglatadi. Shuning uchun korxonaning umumiy strategik rivojlanish
maqsadlarini amalga oshirish texnologik rivojlanish natijalaridan tezkorlik bilan
foydalanishga sezilarli darajada bog liq bo lib, bunda texnologik rivojlanish
ʻ ʻ
natijalari jarayonni yengillashtiradi.
Strategik moliyaviy qarorlar qabul qilish jarayonida moliyaviy risklar
darajasini hisobga olish prinsipi moliyaviy strategiyani shakllantirish jarayonida
qabul qilinadigan barcha asosiy moliyaviy qarorlar amaliy jihatdan turli darajada
moliyaviy risklar bilan bog langanligini hisobga olishni o zida aks ettiradi. Bu
ʻ ʻ
bog liqlikni birinchi navbatda moliyaviy faoliyat yo nalishlari
ʻ ʻ va shakllarini
tanlash , moliyaviy resurslarni shakllantirish, moliyaviy faoliyatni boshqarishning
yangi tashkiliy tuzilmalarini joriy etishda ko rishimiz mumkin. Xususan,
ʻ
moliyaviy risklarning yuqori darajasi foiz stavkalari tebranish davri va
inflyatsiyaning o sish davrlarida kuzatiladi. Moliyaviy menejerlarning turli xil
ʻ
mentalitetlari bilan bog liq ravishda har bir korxonada moliyaviy strategiyani
ʻ
28

ishlab chiqish jarayonida moliyaviy risklarga yo l qo yish darajasiga nisbatan aniqʻ ʻ
parametrlar o rnatilishi lozim. Bunda belgilanadigan parametrlar yo l
ʻ ʻ
qo yilayotgan risklarning yuzaga chiqishi natijasida ko rilishi mumkin bo lgan
ʻ ʻ ʻ
zararlarni kamaytirish maqsadida chora-tadbirlarni o zida mujassam etadi.
ʻ
Moliyaviy strategiyani amalga oshirish jarayonini moliyaviy menejerlar
professional apparatiga yo naltirish prinsipi
ʻ korxona moliyaviy strategiyasi
alohida parametrlarini ishlab chiqishga , uni amalga oshirishga maxsus
tayyorlangan mutaxassislar – moliyaviy menejerlar jalb qilinishi lozimligini
anglatadi. Bunday menejerlar strategik boshqaruvning asosiy prinsiplari, moliyaviy
faoliyatning alohida jihatlarini boshqarish mexanizmlari bilan tanish bo lishlari,
ʻ
moliyaviy kontrolling metodlarini egallagan bo lishlari lozim.
ʻ
Ishlab chiqilgan moliyaviy strategiyaning tashkiliy tuzilma va tashkiliy
madaniyatga muvofiqligini ta’minlash prinsipi moliyaviy strategiyani samarali
amalga oshirishning muhim sharti sifatida boshqaruvning tashkiliy tuzilmalaridagi
o zgarishlar va tashkiliiy madaniyatni o zaro muvofiqlashtirishda namoyon
ʻ ʻ
bo ladi. Bu sohada ko zda tutilgan strategik o zgarishlar moliyaviy strategiya
ʻ ʻ ʻ
parametrlari va uni amalga oshirishni ta’minlashning tarkibiy qismi bo lishi lozim.
ʻ
29

Xulosa
Xulosa qilib aytish joizki korxonalar faoliyatida moliyaviy qarorlar qabul
qilishga doir ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Ilmiy izlanishlarda jahon bozori
kon’yukturasidagi o‘zgarishlar, bugungi kundagi biznes muhiti, raqobatning milliy
doiradan jahon darajasiga chiqqanligi asosida o‘rta va uzoq muddatli moliyaviy
rejalashtirish , strategik moliyaviy tahlil va strategik rejalashtirishda ta’sir etuvchi
omillarni oldindan baholash kabilarga alohida e’tibor qaratilgan. Garchi bu borada
atroflicha tadqiqotlar amalga oshirilayotgan bo‘lsada, raqamli iqtisodiyotning keng
doirada turli sohalarga kirib borishi, jahon bozoridagi keskin o‘zgarishlar
moliyaviy rejalashtirish borasida atroflicha tahlillar asosida moliyaviy qarorlar
qabul qilishni talab qilmoqda.
Bu jihat o‘z-o‘zidan milliy va xalqaro darajada kompleks tadqiqotlar olib
borish orqali moliyaviy rejalashtirish amaliyotini samarali tashkil etishni shart qilib
qo‘ymoqda. Mamlakatimizda korxonalar faoliyatini rivojlantirishga , istiqbolda
jahon bozorida mustahkam o‘rin egallashiga erishishda korporativ moliyaviy
strategiyaning to‘g‘ri belgilanishi, strategik va joriy moliyaviy rejalarning o‘z
vaqtida to‘liq amalga oshirilishi alohida ahamiyat kasb etishidan kelib chiqqan
holda moliyaviy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, makrodarajada moliyaviy
ko‘rsatkichlar prognozlarini oldindan belgilash , soliq qonunchiligi barqarorligini
ta’minlash, soliq yukini pasaytirish kabilarga ham jiddiy e’tibor qaratilmoqda.
30

Foydalaniladigan adabiyotlar .
1. Mahkamovich S.A. Qurilish majmuasida menejmentni tashkil qilishning
zamonaviy shakllari // Me’morchilik va qurilish muammolari. – 2021. – С. 128.
2. Qosimov J.A. et al. Increasing the effectiveness of lessons by creating a
problem situation in teaching drawing //AIP Conference Proceedings. – AIP
Publishing, 2022. – Т. 2432. – №. 1.
3. Abduhamidovich A.H., Baxriddinovich O.R.F., Parmanovich I.A.
Мehnatni motivatsiyalashning maqbul tizimini loyihalashtirish tamoyillarini
shakllantirish //Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences. – 2021. – Т. 1. – №. 5. – С. 768-774.
4. Айнакулов М. А., Абдухамидов Э. Нормативно-правовая база
интеграционных отношений хозяйствующих субъектов //Молодой ученый. –
2016. – №. 7-2. – С. 80-83.
5. Berkinov B . B ., Aynaqulov M . A . Kichik tadbirkorlik korxonalarining yirik
korxonalar bilan ishlab chiqarish kooperatsiyasi // Monografiya - Jizzax . – 2004. – Т .
114. – С . 2004-114.
6. Qosimov J.A. et al. The role of software in the development of modeling in
education //AIP Conference Proceedings. – AIP Publishing, 2022. – Т. 2432. – №.
1.
7. Айнакулов М.А. ЭМ Абдухамидов Нормативно-правовая база
интеграционных отношений хозяйствующих субъектов //Молодой ученый».
Международный научный журнал. Спецвыпуск Джизакский
политехнический институт. – 2016. – Т. 7. – №. 111.2. – С. 48-50.
8. Aynakulov M . A . Environmental awareness and environmental
management as a factor of development // Арктика : современные подходы к
производственной и экологической безопасности в нефтегазовом секторе . –
2020. – С . 19-21.
9. Abduhamidovich A.M., Botirovich X.B., Yaxraqulovich X.A. Qurilish
majmuasida xo‘jalik yuritish kooperatsiyasi va klasterining tavsiyaviy yo
31

‘nalishlari //Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences. – 2021. – Т. 1. – №. 5. – С. 775-779.
10. Aynaqulov M.A. Xudayberdiyev B.B. Motivatsiya samaradorlik garovi
sifatida //Ilmiy axborotnoma jurnali. Samarqand Davlat Universiteti. – 2020. – №.
2 (120). – С. 91.
11. Qosimov J.A. et al. Development of methods for improving the lessons of
information technology on the basis of graphic programs //AIP Conference
Proceedings. – AIP Publishing, 2022. – Т. 2432. – №. 1.
12. Abdukhamidovich A. M., Tairovich A. A. Development of Household
Activities in Jizakh Region and Its Institutional Fundamentals //JournalNX. – С.
602-606.
32

Korxonaning axborot tizimlarini shakllantirish.

Sotib olish