Kreditni diversifikatsiyalash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	386.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Arslonbek Sulaymanov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2024

25 Sotish

Kreditni diversifikatsiyalash

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI KATTAQO‘RG‘ON FILIALI
“RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VA IQTISODIYOT”
KAFEDRASI
“Bank ishi” fanidan
KURS ISHI
Mavzu:
_________________________________________________________
_________________________________________________________
Bajardi: _______________________ fakulteti,
__________________________guru hi talabasi
______________________________
Tekshirdi:
_____________________________
Kurs ishi taqrizga topshir il gan sana
“ ____ ” _______20 2 4 y. Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana
“ ____ ” _______20 2 4 y.
Kurs ishi himoya qilingan sana
“____” _______202 4 y.
Baho “ _____ ” _________ ___________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
_________________
MUNDARIJA

Kirish .................................................................................................................. 3
I BOB. TIJORAT BANKLARIDA KREDIT PORTFELINI
DIVERSIFIKATSIYALASHNING NAZARIY-HUQUQIY ASOSLARI
1.1 Tijorat banklarida kredit portfelini diversifikatsiyalashning nazariy-huquqiy
asoslari ...........................................................................................................
1.2 Tijorat banklarida kredit portfelini diversifikatsiyalashda rivojlangan mamlakatlar
tajribasi ...........................................................................................................
II BOB. TIJORAT BANKLARIDA KREDIT PORTFELINI
DIVERSIFIKATSIYALASHNI TAKOMILLASHTIRISH VA UNING
IQTISODIY MUHUTNI BRARORLASHTIRISHDA TUTGAN O’RNI
2.1 Tijorat banklari kredit portfelini diversifikatsiyalash bo`yicha
muammolar.....................................................................................................
2.2 Tijorat banklari kredit portfelini diversifikatsiyalashni takomillashtirish va uning
iqtisodiyotga ta’siri.................................................................................................
Xulosa .........................................................................................................
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ........................................................
KIRISH

Mavzuning dolzarbligi Hozirda mamlakatimizda jadal ijtimoiy va iqtisodiy
islohotlar kechmoqda. Har bir sohada jumladan iqtisodiyot va uning “lokomotivi”
bo‘lgan bank tizimi sohasida ham xalqaro andozalarga mos, rivojlangan mamlakatlar
tajribasidan o‘tgan yangi islohotlarni tadbiq etish birlamchi maqsad qilib belgilangan.
Albatta, iqtisodiyotning rivojlanishi uning o‘sish sur’atlari bevosita bank
tizimi rivojiga, uning xizmatlar ko‘lamining kengayishiga to‘g‘ri bog‘liqlikda
kechadi. Zero, prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyevning tashabbusi bilan ishlab chiqilgan
2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi ishlab chiqildi va bunda aynan bank
tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish va barqarorligini ta’minlash, banklarning
kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligi
va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitisiya loyihalari hamda kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlashni yanada kengaytirish
keyingi besh yillikda amalga oshiriladigan asosiy vazifalardan biri qilib belgilanganligi
ham bejiz emas. Aynan mana shu strategik maqsadlarga erishish yo‘lida prezidentimiz
Sh.M.Mirziyoyevning 2017-yil 2-sentabrda PF-5177-sonli “Valyuta siyosatini
liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni, 12-
sentabrda PQ-3270-sonli “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va
barqaroroligini oshirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, 13-sentabrda esa PQ-
3272-sonli “Pul kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi
yana bir qarorlari qabul qilindi. Bu qaror va farmonlarning ijrosi o‘laroq
mamlakatimizda erkin xorijiy valyuta konvertatsiyasi yo‘lga qo‘yildi, banklardan
ularning vazifasiga kirmagan lekin ularni qiynab kelgan bir qator vazifalar olib
tashlandi, fiskal va monetar siyosat uyg‘unlashtirilib inflatsion targetlash amaliyotga
joriy etildi. Albatta, bularning barchasi bank tizimi va iqtisodiyot rivoji yo‘lidadir.
So‘ngi yillarda respublikamiz bank tizimi, yuqori o‘sish sur’atlari bilan
rivojlanmoqda. Xususan tijorat banklari jami aktivlari so‘ngi 5 yilda qariyb 5 baravar
oshib 2020 yil so‘ngida 166 trln 632 mln so‘mga yetdi va yiliga o‘rtacha 35% ga
o‘sib kelmoqda. Banklarimizning kreditlash amaliyoti ham yil sayin kengayib,

aktivlarga monand ravishda so‘ngi 5 yillikda tijorat banklarining kredit qoldig‘i 5
baravar oshib 2020 yilda 110 trln 572 mlrd so‘mga yetdi va o‘tgan yilga nisbatan 2
baravar oshgan bo‘lsa, 5 yillikda o‘rtacha 40% lik o‘sish sur’atini qayd etib kelmoqda.
Albatta, bundan banklarimizning kreditlash amaliyotining jadallik bilan salomoq
jihatdan kengayib borayotganini ko‘rish mumkin. Ammo bu sohada yuksalishlar bilan
bir qatorda kamchiliklar ham yo‘q emas. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’biri bilan
aytganda: “Mamlakatimiz bank tizimi va bozor infratuzilmasining boshqa organlari
faoliyati samaradorligini oshirish ham dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Afsuski,
hozirgi kunda ularning faoliyati bugungi hayot va iqtisodiy islohotlar talablaridan ancha
ortda qolmoqda”. 3
Mamlakatimizda iqtisodiyotning kreditlar bilan ta’minlanganligi,
yani iqtisodiyotga yo‘naltirilgan bank kreditlarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi
Jahon banki tavsiya etgan eng kam me’yor – 60% dan ancha pastligi, (2016 yilgacha
26% dan oshmagan 2017-yilda esa amalga oshirilgan devalvatsiya natijasida xorijiy
valyutada berilgan kreditlarning so‘mdagi qiymati 2 barobar ortishi natijasida 44% ga
ko‘tarildi), tijorat banklarimizning zamonaviy kreditlash shakllari: forfeyting, faktoring,
kontokorrent, overdraft, kredit kartalari orqali kreditlash, kabilardan foydalanish
amaliyotining rivojlanmaganligi kabi holatlar bank tizimimizning ojiz nuqtalaridir.
Aynan mana shu holatlar bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligidan dalolat
beradi.
Kurs ishi mavzusining maqsadlari: Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish
sharoitida tijorat banklarining kreditlash amaliyoti hamda ular qo‘llaydigan kreditlash
shakllarini har tomonlama tahlil qilgan holda mamlakatimizning iqtisodiy va bank
tizimi imkoniyatlaridan kelib chiqib ularni takomillashtirish borasidagi tavsiyalarni
ishlab chiqish hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: Sifatida quyidagilar belgilab olindi:
− O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari kreditlash amaliyoti va ular
qo‘llaydigan kreditlash shakllarini nazariy va huquqiy jihatlarini inobatga olgan holda
yoritish;

− Jahonning ayrim rivojlangan mamlakatlari bank tizimida qo‘llaniladigan
kreditlash amaliyoti tajribasini o‘rgangan holda ulardagi ilg‘or jihatlarni O‘zbekiston
bank tizimiga tadbiq etish imkoniyatlarini o‘rganish;
− To‘plangan ma’lumotlar asosida tahlil o‘tkazish;
− O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari kreditlash amaliyoti va ular
qo‘llaydigan kreditlash shakllarining amaldagi holatini tahlil qilgan holda mavjud
kamchilik va muammolarni aniqlash;

I BOB. TIJORAT BANKLARIDA KREDIT PORTFELINI
DIVERSIFIKATSIYALASHNING NAZARIY-HUQUQIY ASOSLARI
1.1. Tijorat banklarida kredit portfelini diversifikatsiyalashning
nazariy-huquqiy asoslari.
Kredit portfeli – bu mijozlarning ma`lum bir vaqt ichida muassasaga bo`lgan
qarzlari miqdori. Bu sanaga qarab hisoblangan raqam. Kreditlash opeatsiyalari har kuni
amalga oshirilishi hisobga olinadi. Kredit porfeli yalpi va sof turlarga bo’linadi. Yalpi
kredit portfeliga berilgan, ammo to’lanmagan kreditlar kiradi. Net yo’qotilgan taqdirda
zaxiralar miqdorini hisobga olmaganda hisoblanadi.
Portfellar bank faoliyatiga ko’ra ham farqlanadi:
 Optimal. Bu bankning marketing va kreditlash strategiyasiga eng yaxshi
tarzda mos keladi.
 Balanslangan. U eng munozarali “xavf rentabellik” muammosini hal
qilishga qaratilgan. U tuzilishga o’xshash va optimmal, lekin alohida
bosqichlarda birinchisidan farq qilishi mumkin.
 Xavf-neytral. Ushbu parametr past xavf va rentabellik ko’rsatkichlariga
ega.
Ular boshqa asoslar bo’yicha ham bo’linadi.Kreditlash sub’ektlari bo’yicha ular
jismoniy va yuridik shaxslar uchun turlarga bo’linadi. Shartlar qisqa muddatli, o’rta
muddatli va uzoq muddatli bo’lishi mumkin. Qisqa muddatli kredit qancha ko’p bo’lsa,
shunchalik likvid hisoblanadi.
Kredit portfeliga davlat organlariga berilgan kreditlar kirmaydi, turli byudjetdan
tashqari fondlar. Bu ular uchun maxsus shart-sharoitlar yaratilishi bilan bog’liq bo’lib,
bu garovning yo’qligi yoki sezilarli darajada pasayishini anglatadi (foiz stavkalari).
Shuning uchun kredit portfeli faqat moliya institutining tipik faoliyatini ko’rsatadi. Har
qanday bank uchun kredit portfelini shakllantirish va uning optimal modelini tanlash
bilan bog’liq faoliyat asosiy hisoblanadi, chunki uning iqtisodiy sohadagi keyingi
taqdiri uning natijasiga bog’liq.
Barcha kredit portfellari an’anaviy ravishda bir nechta asoslar bo’yicha

tasniflanadi. Siz ularni yalpi va sof turlarga bo’lishingiz mumkin:
 Ma’lum bir vaqt uchun kreditlarning umumiy hajmi.
 Net - bu kreditlarning bir xil miqdori minus bank xarajatlari(operatsion,
sug’urta va boshqalar).
 Ularni xavf darajasiga qarab ham guruhlash mumkin:
 Neytral yoki minimal xavf bilan.
 Yuqori darajadagi xavf bilan.
 Eng xavfli.
 Optimal (barqaror)
Tijorat banklarida kredit portfelini diversifikatsiyalash(boshqarish-turlash).
Kredit portfelini boshqarishning asosiy yo’nalishlari qilib quyidagilarni
ko’rsatish mumkin:
Kredit risklarini darajasiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni aniqlash, ularni baholash
va bartaraf etish;
Qarz oluvchining kreditga layoqatliligini va uning moliyaviy ahvolini aniqlash,
kredit riskini bashorat qilish;
Muammoli ssudalarni oldindan aniqlash va ularni sindirish choralarini ishlab
chiqish;
Kredit qo’yilmalarini diversifikatsiya qilishni, ularning likvitliligini va
daromadliligini ta’minlash;
Kredit olgan mijoz bilan doimiy aloqada bo’lib turish;
Kichik biznes sub’ektlarini qo’llab-quvvatlashdir.
O‘zbekiston Respublikasi hududida xo‘jalik yurituvchi subyektlarga kredit berish
tijorat banklari tomonidan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni asosida va
boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. Tijorat banklari
tomonidan kreditlar o‘z kapitaliga, mustaqil balansiga va yuridik shaxs maqomiga ega
bo‘lgan mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyektlarga beriladi. Bundan tashqari kreditlar
yuridik maqomiga ega bo‘lmagan yakka tadbirkorlar faoliyatini rivojlantirish uchun
ham ajratiladi. Tijorat banklari xo‘jalik yurituvchi subyektlarga, ularning mulkchilik
shakllaridan qat’iy nazar, shartnoma. asosida qisqa (12 oygacha beriladigan kreditlar)

va uzoq (1 yildan oshiq muddatga beriladigan kreditlar) muddatli kreditlar beradilar.
Kreditlar asosan mijozning asosiy hisob-kitob hisobvarag‘i joylashgan
tijorat banki tomonidan beriladi. Zarar ko‘rib ishlaydigan, nolikvid balansga
ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga kredit berilmaydi, ilgari berilgan kreditlar
esa belgilangan tartibda muddatidan ilgari undirib olinadi. Kredit resurslaridan uzoq
muddatli moliyaviy beqarorlik, xo‘jasizlik va zararlarni qoplash uchun foydalanishga
yo‘l qo‘yilmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning asosiy turi bo‘lib bank krediti,
ya’ni tijorat banklari tomonidan beriladigan har xil turdagi va ko‘rinishdagi kreditlar
hisoblanadi. Kredit munosabatlari yuzaga kelishi uchun uning obyektlari va
subyektlari bo‘lishi lozim. Bank krediti sohasidagi kredit munosabatlarining subyekti
bo‘lib, banklar hamda xo‘jalik subyektlari, aholi, davlat va boshqa subyektlar
hisoblanishi mumkin. Ma’lumki, kreditlash jarayonida kredit munosabatlarining
subyektlari bir tomondan kredit beruvchi va ikkinchi tomondan kredit oluvchi sifatida
qatnashadilar.
Kreditorlar bo‘lib, o‘zining vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini ma’lum bir
muddatga qarz oluvchi ixtiyoriga beruvchi jismoniy va yuridik shaxslar
hisoblanadilar .
Qarz oluvchi − o‘ziga tegishli bo‘lmagan mablag‘ni vaqtincha ishlatib, uni
belgilangan muddatda qaytarib berish va u bo‘yicha foiz to‘lash majburiyatini oluvchi
tomondir. Bank kreditiga kelsak, kredit munosabatlarining subyektlari bo‘lib, albatta,
kredit beruvchi bank va qarzdor bo‘lib turli yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadilar.
Kreditning bu turi asosan banklarning jalb qilingan mablag‘lar bilan ishlashi bilan
bog‘liq. O‘zida jalb qilingan mablag‘larni ehtiyoji borlarga qayta taqsimlash orqali
banklar kreditor sifatida faoliyat ko‘rsatadi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, kreditlash tarkibini quyidagicha tasvirlash mumkin:
1- rasm. Tijorat banklarida Kreditlash tarkibi
` Kreditlash obyekti − bu qarzga olingan pul yoki tovar shaklidagi moddiy
boyliklardan iborat. Uch bazaviy element (kreditlash subyekti, obyekti va
ta’minoti) umumlashgan holda kreditlash tizimi sifatida harakat qiladi. Lekin boshqa
tomondan yondashadigan bo‘lsak, kredit ta’minotsiz ham ajratilishi mumkin. Masalan,
obro‘li va xalqaro bozorda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan firma, joriy moliyaviy
kiyinchiliklarga duch kelib bank kreditiga murojaat etdi. Bunda bank iloji boricha bu
kreditni berishga harakat qiladi, chunki bunday mijozni yo‘qotish bank uchun foydali
emas. Yana bir misolda ko‘rishimiz mumkin, bir korxon kelajagi juda samarali,
istiqbolli va foydali bo‘lgan loyihani bankka taqdim etib, bu loyihani moliyalash
uchun kredit so‘rashi mumkin. Bank ushbu loyiha istiqboliga amin bo‘lib, yuqori
foyda olish maqsadida kredit berishi mumkin.
Undan tashqari, qisqa muddatli kreditlarni yuridik shaxs maqomini olmasdan
faoliyat ko‘rsatayotgan yakka tadbirkorlar ham olishlari mumkin. Yuqoridagi
subyektlar kredit oluvchi sifatida faroliyat ko‘rsatsa, tijorat banklari yoki boshqa kredit
muassasalari kredit beruvchi subyekt sifatida namoyon bo‘ladi. Kreditlash tartibi
Kredit oluvchiKreditor Kreditga berilgan pul mablag’I yoki
tovarKredit ta’minotiKreditlash subyektlari Kreditlash obyektlari

Kreditlash
usullari Kreditlash
subyektlar Kreditlash Kredit
monitoringiKredit ta’minoti

2-rasm.. Tijorat banklarida Kredit mexanizmi tarki.
`Kredit subyekti, obyekti, ta‘minoti, kreditlash metodlari va usullari, kredit
monitoringini yuritish va boshqalar kredit mexanizimini tashkil etadi va ular kreditlash
mexanizmining asosiy elementlari hisoblanadi. Albatta, kredit mexanizmining
mohiyatiga turlicha yondashuvlar mavjud, lekin shu bilan birga, yuqorida keltirilgan
elementlar kredit mexanizmining asosini tashkil etadi. Kredit munosabatlarini
o‘rnatishda mazkur elementlarning qaysi biridir muhim ahamiyatni o‘zida
mujassamlashtirishi va kreditorning qaror qabul qilishida hal qiluvchi omilga aylanishi
mumkin. Masalan, obro‘li va xalqaro bozorda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan kompaniya yoki
firma, joriy faoliyatida moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelib bank kreditiga murojaat
etdi. Bunda bank iloji boricha unga kreditni berishga harakat qiladi, chunki bunday
mijozni yo‘qotish bank uchun foydali emas.
Qishloq xo‘jaligida banklar dehqonchilik va chorvachilik xarajatlari; mineral
o‘g‘itlar, yoqilg‘i va boshqa xarajatlarni kreditlashadi. Umuman olganda, qisqa
muddatli kreditlar quyidagi 3ta asosiy obyektni kreditlashga yo‘naltiriladi:
– Tovar-moddiy boyliklar; Qarzga berilgan qiymatKreditlash mexanizmi
Kreditor Qarz
oluvchi

– Ishlab chiqarish xarajatlari;
– Hisob-kitoblar uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar.
Tijorat banklarida kreditlash jarayoni beshta tamoyil asosida
amalga oshiriladi:
1. Kreditning maqsadliligi.
2. Kreditning muddatliligi.
3. Kreditning qaytaruvchanligi.
4. Kreditning ta’minlanganligi.
5. Kreditning to‘lovliligi.
Kredit iqtisodiy munosabatlarni belgilangan tizimi sifatida boshqa pul
munosabatlaridan farq qiladi, ya’ni pulning xarakati qaytarib berish sharti bilan
amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 6-maydagi PQ-2344-son
Qaroriga asosan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tijorat banklarining
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga yo‘naltiriladigan uzoq muddatli kreditlari
ulushini ko‘paytirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora- tadbirlar
to‘g‘risida» 2009 yil 28 iyuldagi PQ-1166-sonli qarori bilan tijorat banklariga kredit
portfeli tarkibidagi uzoq muddatli investitsiyaviy moliyalashtirish ulushiga qarab
tabaqalashtirilgan stavkalar bo‘yicha foyda solig‘ini to‘lash yuzasidan berilgan
imtiyozlarning amal qilish muddati 2020-yilning 1-yanvariga qadar uzaytirildi.
Mikrokreditlar:
 ilgari olingan kreditlarni yoki har qanday boshqa qarzlarni qaytarish;
 alkogol va tamaki mahsulotlari ishlab chiqarish;
 savdo-vositachi va umumiy ovqatlanish tashkilotlari aylanma mablag‘larini
shakllantirish;

 savdo va umumiy ovqatlanish ob'yektlarini qurishni moliyalash, qimor va
tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni tashkil etish hamda ular uchun
uskunalar sotib olish;
 ishlab chiqarish maqsadlari uchun ishlatilmaydigan shaxsiy mulkni sotib
olish;
 ma'muriy xarajatlarni to‘lash, jumladan xizmat avtomobillari ta'minoti;
Mebel, uyali telefon sotib olish, shuningdek aloqa xizmatlariga to‘lov
maqsadlari uchun berilishi mumkin emas.
Davlat maqsadli jamg‘armasi kredit liniyasi hisobidan mikrokreditlar:
 chorvachilik, parrandachilik, asalarichilik va baliqchilikni rivojlantirish;
 mahsulotlar ishlab chiqarish, xom ashyo va materiallarni tubdan qayta
ishlash;
 hunarmandchilikni rivojlantirish;
 kasanachilikni tashkil etish;
 xizmatlar ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirish uchun beriladi.
Davlat maqsadli jamg‘armasi kredit liniyasi hisobidan ishlab chiqarishni
kengaytirish hamda tadbirkorlik f
aoliyatini rivojlantirish maqsadlari uchun ajratiladigan mikrokreditlarni
olishda aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj quyidagi qatlamlari ustuvorlikka ega
bo‘ladi:
 kam ta'minlangan oilalar a'zolari;
 tarkibida nogironlar, jumladan Ko‘zi ojizlar jamiyati a'zolari bo‘lgan oilalar;
 tarkibida ikki va undan ortiq ish bilan band bo‘lmagan a'zolari bo‘lgan
oilalar;
 boquvchisini yo‘qotgan oilalarning a'zolari;
 yosh oilalarning a'zolari.
Qarz oluvchi o‘zining mazkur bandda nazarda tutilgan oila a'zosi ekanligini
tasdiqlash uchun bankka fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organining
ma'lumotnomasini taqdim etishi lozim.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining qaroriga asosan

“Kichik tadbirkorlik sub'yektlarini milliy valyutada kreditlash tartibi to‘g‘risidagi
nizom”i (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2013-yil
27- dekabrda ro‘yxatdan o‘tkazildi, ro‘yxat raqami – 2546) ga asosan:
1. Yakka tartibdagi tadbirkorlar, mikrofirmalar, kichik korxonalar, dehqon
va fermer xo‘jaliklari hamda oilaviy korxonalar kreditlash ob'yektlari hisoblanadi.
2. Kreditlar qaytarishlik, to‘lovlilik, ta'minlanganlik, muddatlilik va
maqsadli foydalanish shartlari asosida beriladi.
3. Kreditlar tijorat banki va qarz oluvchi o‘rtasida tuzilgan kredit
shartnomasiga muvofiq beriladi.
4. Kreditlar kreditlanayotgan tadbirning o‘zini-o‘zi qoplashini hisobga olgan
holda quyidagi muddatlarga beriladi:
Qarz oluvchi o‘z faoliyatini boshlashi uchun aylanma mablag‘larni
shakllantirish va investitsiya loyihasining texnik-iqtisodiy asoslanishini ishlab
chiqishga - 12 oy muddatgacha; qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishni
tashkil etish uchun aylanma mablag‘larni to‘ldirishga - 24 oy muddatgacha.
1. Tijorat banklari kreditlar bo‘yicha kreditlashning imtiyozli davrini
belgilashlari mumkin.
2. Kreditlar qonun hujjatlarida taqiqlangan faoliyat turlarini amalga oshirish
uchun ajratilishi mumkin emas.
3. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2007-yil 18-iyulda
1697-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan “Tijorat banklari tomonidan
yosh oilalarga imtiyozli asosda kreditlar berish tartibi to‘g‘risida Nizom
qabul qilindi.
Ushbu Nizom O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining
Markaziy banki to‘g‘risida», «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»,
«Mikromoliyalash to‘g‘risida», «Ipoteka to‘g‘risida», «Iste'mol krediti
to‘g‘risida»gi qonunlari va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Yosh
oilalarni moddiy va ma'naviy qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida» 2007-yil 18-maydagi PF-3878-son Farmoniga muvofiq, tijorat
banklari tomonidan yosh oilalarga imtiyozli shartlar asosida mikrokreditlar,

ipoteka va moliyaviy iste'mol kreditlari berish tartibini belgilaydi.
Mamlakatimizda paxta va g‘alla yetishtirish uchun kreditlar berish 2007-yil
14-aprelda Adliya vazirligida 1675 raqam bilan ro‘yxatdan o‘tgan "Qishloq
xo‘jaligi korxonalarining davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan paxta va g‘alla
yetishtirish xarajatlarini tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi" to‘g‘risidagi
Nizomga asosan amalga oshiriladi va bu kreditlar davlat extiyojlariga sotiladigan
mahsulot qiymatining 60 foizigacha miqdorlarida yillik 3 foizlik ustama haq
to‘lash sharti bilan (2 foizli qismi bank marjasi) g‘alla uchun 12 oygacha, paxta
xom ashyosi uchun 18 oygacha bo‘lgan muddatga beriladi;

1.2. Tijorat banklarida kredit portfelini diversifikatsiyalashda
rivojlangan mamlakatlar tajribasi
Kreditlash borasida xorijiy amaliyot va tajribaga nazar tashlar ekanmiz,
ko‘p mamlakatlarda xususan rivojlangan mamlakatlarda yoki yuqori iqtisodiy
o‘sish sur’atlariga ega mamlakatlarda kreditlash amaliyotining ancha
rivojlanganligini ko‘rishimiz mumkin. Xususan bir qator g‘arbiy yevropa
mamlakatlari: Germaniya, Fransiya, va Buyuk Britaniyad - bozor iqtisodyoti va
bank tizimi o‘ta rivojlangan davlatlarda so‘ngi yillarda banklar va boshqa
moliyaviy institutlar tomonidan taqdim etilgan barcha kreditlarning umumiy
miqdorining ular yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 150 % ni tashkil etadi,
iqtisodiyoti qudratli Xitoyda bu ko‘rsatkich 200% dan ortiq, Yaponiyada 350%,
Amerika Qo‘shma Shtatlarida ham yuqori – YaIM ga nisbatan 2 baravardan
ortiqni tashkil etadi. 16
(taqqoslash uchun - bizning mamlakatda bu ko‘rsatkich
2019-yil yakuni bo‘yicha 44% ga teng) 17
Yuqoridagi ma’lumotlar bu
mamlakatlarda kreditlsh amaliyotining anchayin kengligidan va rivojlanganligidan
dalolat beradi.
Jahonda keng qo‘llaniladigan kreditlash shakllaridan biri sifatida faktoringni
ta’kidlash mumkin, bu kreditlash shakli jahon amaliyotida Tovar va xizmatlar
yetkazib beruvchining pul mablag‘lari bilan taminlashda eng maqbul
moliyaashtirish usullaridan biridir va muddati ham qisqaligi (asosan 90
kungacha) faktoring bilan shug‘ullanuvchi banklar va kompaniyalar uchun juda
qulaylik tug‘diradi. Rivojlangan mamlakatlarda banklardan ham ko‘ra bu kreditni
faktoring kompaniyalari ko‘plab taqdim etadilar, 2018 yilda 2.3 trln yevrodan
ortiq, 2019 yili esa 2.4 trln yevrodan ortiq faktoring kreditlari ajratilgan jahonda.
Jahonda faktoring juda keng qo‘llaniladigan mamlakatlar sifatida Buyuk Britaniya
(320 mlrd yevrodan ortiq yilik faktoring krediti summasi) va Xitoyni (yillik 300
mlrd yevrodan ortiq faktoring krediti summasi) misol qilib keltirish mumkin,
chunki bu mamlakatlar so‘ngi yillarda faktoring kreditlari hajmi bo‘yicha o‘z
mintaqalarida ham dunyoda ham yetakchilik qilmoqda. 2011-2014 yillarda Xitoy

karvonboshilik qilgan bo‘lsa undan keyin Buyuk Britaniya Jahonda yetakchi
bo‘lib turibdi. Xitoyda faktoring bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalar juda ko‘p
bo‘lib ularning soni 5600 tadan oshadi.
3-rasm. Jahon faktoring bozorida mintaqalar ulushi 2017-y 18
Mintaqalar borasida olib qaraydigan bo‘lsak faktoring Yevropada juda
rivojlangan kreditlash shakli hisoblanadi (jahon faktoring bozorining qariyb 67%
ulushi shu mintaqaga hissasiga to‘g‘ri keladi), keying o‘rinda esa Osiyo
mintaqasini aytish mumkin (Osiyo minyaqasining jahon faktoring bozoridagi
ulushi 24% ni tashkil etadi). 0.32
Osiyo-okeaniya;
24
Yevropa
Afrika
J.Amerika; 4.3
SH.Amerika; 4
Afrika; 0.86 SH.Amerika
Yevropa; 67
J.Amerika
Osiyo-okeaniya
Yaqin SharqYaqin Sharq;

4-rasm. Osiyo-okeaniya mintaqasi faktoring bozorida mamlakatlar ulushi 19
Yuqorida berilgan diagramma ma’lumotlaridan ko‘rinadiki eksport
salohiyati jahondagi eng yuqori bo‘lgan davlat Xitoy Osiyo qit’asidagi jami
faktoringning yarmidan ko‘pini amalga oshiradi. Buyuk Britaniya esa Yevropada
amalga oshiriladigan Faktoring kreditlarining qariyb 20% dan ortiq qismini o‘zida
jamlaydi, bu borada Fransiya va Germaniya davlatlari undan keyingi o‘rinlarni
band etadi bu mamlakatlarda ham bu kredit turi keng qo‘llaniladi.
Jahon amaliyotida overdraft kreditlash shakliga nazar tashlaydigan bo‘lsak,
bu kreditlash turning ingliz tilida gaplashuvchi mamlaktlarda keng tarqalganini
kuzatamiz. Xususan Buyuk Britaniya banklari tomonidan bu kreditlash turi
keng qo‘llaniladi. Britaniya banklari overdraft kreditlari uchun foiz stavkalarini
har xil belgilaydilar, albatta, bu pul bozoridagi holat raqobatchi banklar stavkalari
va boshqa juda ko‘plab omillarni hisobga olgan holda belgilanadi. Umumiy olib
qaraganda overdraft kreditlarining Birlashgan Qirollik banklari tomonidan 12
foizdan tortib to 20 foizgacha bo‘lgan oraliqda taqdim etiladi, banklar foizdan
tashqari har oy ma’lum miqdorda mijozdan badal ham undirishi mumkin. Buyuk
britaniyada yiliga 13 millionga yaqin jismoniy shaxslar bu kreditlash turiga4.00%
Singapur; 8.00%
Tayvan; 9.00%
J.Koreya; 3.00%
Yaponiya; 10.00% Xitoy Gongkong
Yaponiya
J.Koreya
Tayvan
X i t o y ; S 5 i n 8 g . a 0
p 0 u % r
Boshqalar
Gongkong;
8.00% Boshqalar;

murojaat etadi, ularning 2 million nafari esa doimiy ravishda, ya’ni yil davomida
bu kreditdan foydalanadi va banklarning ulardan oladigan foydasi o‘rtacha 1.3
milliard funt sterlingni tashkil etadi. 20
Overdraft krediti britaniyada yaxshi
rivojlangani bilan, jismoniy shaxslar kredit kartalardan nisbatan ancha ko‘p
foydalanishadi deyarli uch - to‘rt barobar ko‘proq.
5-rasm. Buyuk Britaniya bank kreditlarining turlar bo‘yicha ulushi 21
Mamlakatdagi yirik banklar overdraft kreditlari berishda yetakchi
hisoblanadi va ular tomonidan berilgan bunday kreditlar miqdori so‘ngi yillarda 8
milliard funt sterlingga teng va umumiy jismoniy shaxslarga berilgan kreditlar
tarkibida tutgan ulushi deyarli 7-8% ga teng. 22
Yaponiya tijorat banklari kreditlash amaliyotiga nazar tashlar ekanmiz
yuqorida berilgan diagrammalardan ma’lumki faktoring kreditlari berish bo‘yicha
bu mamlakat Osiyoda Xitoydan so‘ng ikkinchi o‘rinda turadi va yiliga 50
milliard yevroga yaqin faktoring kreditlari taqdim etiladi bu mamlakatda, faraz
qilish uchun - bu summa yevroning so‘mga nisbatan kursi bo‘yicha oladiganoverdraft;
8.00%
overdraft
kredit
kartalariBoshqa
barcha;
50.00% Boshqa barcha kredit
kartalari; 42.00%

bo‘lsak, mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotidan ikki barobar ko‘p deganidir, bu
esa mamlakatda kreditlash amaliyoti kengligidan belgi beradi
Yaponiyada veksellar muomalasi ha rivojlanganligi bois veksellar garovi
ostidagi, veksellarni qayta hisobga olgan holda amalga oshiriladigan kredit
shakllari yaxshi rivojlangan. Overdraft kreditlari ham keng tarqalgan kreditlash
usullaridan hisoblanadi.
.
Yaponiyada kreditlash shakllarining tasniflanishi.

Kreditlash shakllari Foiz stavkasi
1 Overdraft kreditlari (ta’minotsiz qisqa muddatga
beriladigan kreditlar) 12.8 – 13 %
2 Veksellarni hisobga olish shaklida beriladigan
qisqa muddatli kreditlar 8.8 %
3 Veksellarni garovga olish yo‘li bilan beriladigan
kreditlar 37.1 %
4
Qarzdornng qarz majburiyati asosida
beriladigan o‘rta va uzoq muddatli kreditlar 41.8 %
1 - jadval
Jadval ma’lumotlari ko‘rsatadiki, Yaponiya banklari tomonidan aksariyat
kreditlar qarz majburiyatlari va veksellarni garovga olish orqali beriladi va ular
muddati jihatdan ham farq qiladi va bu kunchiqar mamlakat banklari kreditlash
amaliyotining o‘ziga xos jihatlari hisoblanadi.
Biz yuqorida ko‘rib o‘tgan mamlakatlarning kreditlash amaliyotini o‘rganar
ekanmiz ularning tijorat banklari zamonaviy kreditlash shakllaridan keng
ko‘lamda foydalanishini ko‘rishimiz mumkin. Bu esa ana shu mamlakatlar
iqtisodiyoti va ishlab chiqaruvchilarinig yetarli darajada pul mablag‘lari bilan
ta’minlanishiga zamin yaratadi.

II BOB. TIJORAT BANKLARIDA KREDIT PORTFELINI
DIVERSIFIKATSIYALASHNI TAKOMILLASHTIRISH
2.1 Tijorat banklari da kredit portfelini diversifikatsiyalash bo`yicha
muammolar
Respublikamiz tijorat banklarining kredit portfelini diversifikatsiyalash ya’ni
boshqarish bilan bog’liq bo’lgan muammolar sifatida quyidagilarni keltirib o’tishimiz
mumkin:
Tijorat banklari kredit portfelining diversifikatsiya darajasining pastligi. Tahlil
natijalari shuni ko’rsatadiki, respublikamizning yirik tijorat banklarida kreditlarning
asosiy qismini ma’lum tarmoqlarga mansub korxonalarda to’planganligi kuzatilmoqda.
Bundan tashqari, kreditlarni ayrim mulk shaklidagi mijozlarda to’planishi bank uchun
yuqori kredit riskini vujudga keltiradi. Masalan, davlat korxonalarining mulk shakli
o’zgarishi bilan unga berilgan kreditni qaytarishda jiddiy muammolar yuzaga kelishi
mumkin. Shunig uchun ham banklarning kredit portfelini mijozlarning mulk shakliga
kamaytirishning muhim omili hisoblanadi.
Respublikamizning bir qator tijorat banklarida kredit operatsiyalari buxgalteriya
hisobini to’g’ri tashkil etishda muammolarning mavjudligi. Tijorat banklarida kredit
operatsiyalari buxgalteriya hisobini to’g’ri tashkil etish tijorat bankining kreditlash
amaliyoti samaradorligini oshirishning muhim omillaridan biridir.
Albatta, sohani takomillashtirish zamirida avvalo undagi mavjud muammolarni
aniqlash va puhta o‘rganish muhim ahamiyatga ega, shuning uchun dastlab tijorat
banklarimiz kreditlash amaliyotidagi bir qator kamchiliklar va muammolarga nazar
tashlasak, demak, hozirda quyidagi muammolar mavjud:
1. Respublikamiz tijorat banklari tomonidan jismoniy shaxslarni kreditlash
amaliyotining takomillashma gani.
Malakaviy amaliyot o‘tash davomida va olib borilgan ishlar asosida jismoniy
shaxslarni kreditlash amaliyoti tahlil etildi. Shuningdek, mamlakatimiz tijorat banklari
tomonidan jismoniy shaxslarga kredit xizmatlarini ko‘rsatish bilan bog‘liq quyidagi
muammolarni alohida ko‘rsatib o‘tish zarur:
- aholi ayrim toifasining to‘lov qobiliyati pastligi va oladigan daromadlar

etarli darajada emasligi;
- olingan kreditlarning ko‘pchilik holatlarda maqsadsiz ishlatilishi;
- tijorat banklarida jismoniy shaxslarning kredit qobiliyatini baholash
bo‘yicha takomillashgan tizimning mavjud emasligi;
- banklarning etarli resurs bazasiga ega emasligi;
Albatta, sohani takomillashtirish zamirida avvalo undagi mavjud muammolarni
aniqlash va puhta o‘rganish muhim ahamiyatga ega, shuning uchun dastlab tijorat
banklarimiz kreditlash amaliyotidagi bir qator kamchiliklar va muammolarga nazar
tashlasak, demak, hozirda quyidagi muammolar mavjud:
2. Respublikamiz tijorat banklari tomonidan jismoniy shaxslarni kreditlash
amaliyotining takomillashma gani.
Malakaviy amaliyot o‘tash davomida va olib borilgan ishlar asosida jismoniy
shaxslarni kreditlash amaliyoti tahlil etildi. Shuningdek, mamlakatimiz tijorat banklari
tomonidan jismoniy shaxslarga kredit xizmatlarini ko‘rsatish bilan bog‘liq quyidagi
muammolarni alohida ko‘rsatib o‘tish zarur:
- aholi ayrim toifasining to‘lov qobiliyati pastligi va oladigan daromadlar
etarli darajada emasligi;
- olingan kreditlarning ko‘pchilik holatlarda maqsadsiz ishlatilishi;
- tijorat banklarida jismoniy shaxslarning kredit qobiliyatini baholash
bo‘yicha takomillashgan tizimning mavjud emasligi;
- banklarning etarli resurs bazasiga ega emasligi;
- iste’mol krediti ob’ekti sifatida tanlangan tovar va xizmatlar bahosining
sun’iy ravishda oshirilishi.
Bundan tashqari, mamlakatimizda aholining asosiy qismi bank kreditlarini olib
foydalanish uchun etarli daromadga ega emas. Respublikamizda aholi daromadlari
yildan-yilga oshirilib borilmoqda, ammo shunga qaramay aholi real daromadlari
darajasi bank kreditlaridan foydalanish darajasiga salbiy ta’sir qiladi.Ushbu
muammolar tijorat banklarining jismoniy shaxslarni kreditlash amaliyotiga salbiy
ta’sirini yuzaga keltirmoqda.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida iste’mol kreditiga mamlakat

iqtisodiyotidagi ham ijtimoiy ham iqtisodiy muhim vosita deb qarash mumkin.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardan hisoblangan YaIMning yuqori sur’atda o‘sishi,
mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar va ko‘rsatiladigan xizmatlar realizatsiyasi
hajmining ko‘payishi bilan ta’minlanadi. Iste’mol krediti iqtisodiyotda naqd pul
aylanishini qisqartirish hisobiga naqdsiz to‘lovlar salmog‘ini oshiradi. Ushbu natijalar
mamlakatda inflyatsiya darajasini jilovlash, ishsizlikni oldini olish va yashirin
iqtisodiyotning qisqarishini ta’minlaydi. Bundan tashqari bank kreditlari tarkibida
istemol krediti o‘ziga xos daromadli va risk darajasi bo‘yicha past riskli aktiv
hisoblanadi. Chunki iste’mol kreditida iste’mol omonatining rasmiylashtirilishi kredit
riski darajasini pasaytiradi.
3. Respublikamiz tijorat banklari iqtisodiyotning real sektori korxonalarini
kreditlash amaliyotida kredit shakllaridan to‘laqonli foydalanilmayotganligi. Tijorat
banklari faoliyatida kreditlash shakllaridan optimal foydalanish muhim hisoblanadi.
Chunki, kreditlash shaklining to‘g‘ri tanlanishi kreditlash samaradorligini oshiradi,
mijoz va bankning kreditlardan ma’lum darajada naf ko‘rishini ta’minlaydi.
4. Respublikamiz tijorat banlarik amaliyotida mijozlar faoliyatiga taalluqli
ma’lumotlar bazasining to‘la shakllanmaganligi.
O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari amaliyotida mijozlarni kreditga
layoqatligini baholash va ularni kreditlash jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
omillar bo‘yicha informatsion baza shakllantirilmagan. Bu esa, banklarning kreditlash
amaliyotiga o‘z ta’sirini ko‘rsatib, kreditlash samaradorligini pasaytiradi va bank
kreditlarining muammoli aktivlarga aylanishiga olib keladi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Qarz oluvchilarning kredit
tarixi to‘g‘risidagi axborotni hisobga olish tizimini shakllantirish chora- tadbirlari
to‘g‘risida”gi 2004 yil 23 apreldagi 197-sonli Qaroriga muvofiq, O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankida Kredit axborotlari milliy instituti tashkil qilindi. Bunga
asosan banklarni kreditlash amaliyotida kredit tarixini hisobga olish va kredit riskini
belgilash zarur.
5. Banklarda mijozlarning kreditga layoqatliligi ko‘rsatkichlarini baholash
tizimining takomillashmaganligi.

Respublikamiz tijorat banklarining kreditlash amaliyotida mijozlarning kreditga
layoqatliligini baholashda kamchiliklarning mavjudligi kreditlashning samaradorligiga
salbiy ta’sir etadi. Mijozlar toifalari bo‘yicha, ya’ni jismoniy va yuridik mijozlarning
kreditga layoqatliligini baholash bilan bog‘liq quyidagi kamchiliklar mavjud:
Tijorat banklarida yuridik mijozlarning kreditga layoqatligini baholashda 3 ta
asosiy ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Bunda korxonaning faoliyat turi,
ixtisoslashuvi va uning oboroti hisobga olinmaydi, ya’ni fermer xo‘jaligi, savdo
korxonasi, to‘qimachilik va oziq-ovqat korxonasi yoki og‘ir sanoat korxonalarining
kreditga layoqatligi bir xil usul asosida baholanadi. Fikrimizcha, bunday yondashuv
mijozlarning kredit to‘loviga layoqatligini etarli darajada baholash imkonini bermaydi.
Shu bilan birga, yuridik mijozlarning kreditga layoqatliligini pul oqimi tahlili asosida
baholashning tartibi mavjud emasligi, tijorat banklarida
kredit ta’minlanganligining ikkilamchi manbalariga suyanib qolishiga sabab
bo‘lmoqda, bundan tashqari kreditlash amaliyotiga tijorat banklari xodimlarining
kredit oluvchi xo‘jalik sub'yektlari moliyaviy hisobotini to‘g‘ri va haqqoniy tahlil etish
uchun malaka va tajribasining yetishmasligi ham ta'sir ko‘rsatadi.
Byurokratiya ya’ni qog‘ozbozlik hujjatbozlik ishlarining ko‘p ekanligi Tijorat
banklari faoliyatida mijozlarni kredit olishdan qaytaradigan jihatlardan biri ham aynan
shu byurokratiyaning ko‘pligidir. Hozirgi vaqtda banklar garovga olinayotgan
mulklarni rasmiylashtirish uchun xaddan ziyod ko‘p hujjatlar taqdim etilishini talab
qilmoqda. Bu o‘z navbatida mijozlar tomonidan ko‘pgina norozilik va
ovoragarchiliklarga olib kelmoqda.
Xozirda mamlakatimiz banklari garovni tanlab olish va baholash bo‘yicha ikki
xil usulni qo‘llashmoqda:
1- usul bu - ko‘pgina tijorat banklari tomonidan garov ob'yektini xususiy
baxolash kompaniyalari tomonidan baholanishini talab etmoqda va kompaniya
tomonidan baholangan obyekt hisoboti asosida garov mulki summasini aniqlamoqda.
2- usul bu - xususiy banklarimiz tomonidan qo‘llanilayotgan usul bo‘lib,
bunda bankning o‘zining garovga olish bo‘yicha mutaxassisi tomonidan baholanib va
uning xulosasi asosida ish qo‘llamoqda. Bu o‘z navbatida mijozga ko‘pgina qulayliklar

yaratmoqda.
Yuqoridagi sanab o‘tilgan tijorat banklarining iqtisodiyotning real sektori
korxonalarini kreditlash amaliyoti bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishda
ularning kreditlash salohiyatini oshirish yo‘llarini takomillashtirish ijobiy natijalarga
olib keladi hamda Respublikamiz tijorat banklari tomonidan real sektorni moliyaviy
qo‘llab- quvvatlash hamda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish jarayonlarida ularning
ishtirokining faollashuviga olib keladi.

2.2 Tijorat banklari kredit portfelini diversifikatsiyalashni
takomillashtirish va uning iqtisodiyotga ta’siri
Tijorat banklari kreditlash amaliyotini takomillashtirilishi va zamonaviy
usullarining oqilona qo‘llanilishi kichik korxonalar va tadbirkorlik subyektlarini
moliyaviy qo‘llab-quvvatlash iqtisodiyotni taraqqiy ettirishning, eng avvalo jamiyatni
ijtimoiy va siyosiy yangilash, shuningdek aholi farovonligini va bandligini oshirish,
ichki iste'mol bozorini milliy mahsulotlar bilan to‘ldirish, ishlab chiqarishni sifat
darajasiga ko‘tarish va eksport salohiyatini oshirishning bosh dastagi hisoblanadi, tahlil
va kuzatishlar asosida tijorat banklarining kreditlash amaliyotini takomillashtirish
borasida quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi:
1. Tijorat banklarining uzoq muddatli resurs bazasini shakllantirish orqali
kreditlash salohiyatini oshirish.
Tijorat banklari uzoq muddatli resurslarni jalb qilishda asosiy e’tiborni nodepozit
manbalarga qaratishi maqsadga muvofiq. Jumladan, tijorat banklari tomonidan
qimmatli qog‘ozlar emissiyasi hajmini oshirish yo‘li bilan barqaror resurs bazani
shakllantirish lozim. Banklarning qimmatli qog‘ozlaridan quyidagilarni emissiya qilish
lozim:
- banklar uzoq muddatli obligatsiyalarni muomalaga chiqarish yo‘li bilan
subordinar qarzlarni jalb qilish amaliyotini kengaytirish;
- banklar tomonidan uzoq muddatli ipoteka kreditlari uchun ipotekali
qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarish va uni aholi o‘rtasida joylashtirish;
- tijorat banklari tomonidan muomalaga foiz to‘lovli va yutuqli depozit
sertifikatlarini muomalaga chiqarish yo‘li bilan resurslarni jalb qilish, shuningdek,
tijorat banklarining kreditlash salohiyatini oshirishning birlamchi omillaridan
hisoblangan aholining muddatli va jamg‘arma depozitlariga nisbatan xorij amaliyotida
qo‘llaniladigan antisipativ foiz stavkalaridan foydalanishni yo‘lga qo‘yish lozim. Bu,
birinchidan, aholi o‘rtasida muddatli va jamg‘arma depozitlardan olinadigan
daromadlarga nisbatan qiziqish uyg‘otsa, ikkinchidan tijorat banklarining uzoq

muddatli kredit resurslariga ega bo‘lishini ta’minlaydi.
2. Respublikamiz tijorat banklari kreditlash amaliyotida zamonaviy
kreditlash shakllaridan keng foydalanish lozim.
Tijorat banklarining kreditlash amaliyotida kreditlashning zamonaviy usullarini
qo‘llash banklar va mijozlar uchun quyidagi ijobiy jihatlarni ta’minlaydi:
* banklar jalb qilingan va o‘z mablag‘laridan samarali foydalanadi;
* tijorat banklari mijozlari mablag‘larini bank talabiga ko‘ra kreditni
qaytarishga yo‘naltirish mumkin;
* tijorat banklari tomonidan kreditlar qayta-qayta berilishi hisobiga kredit
taklifini oshirishga xizmat qiladi;
* kredit hujjatlarini rasmiylashtirish tezkor va kredit olish imkoniyatlari
yuqori;
* ushbu kreditlash shakllarining ko‘p maqsadliligi ishlab chiqarish
korxonalarining aylanma mablag‘larini aylanishini tezlashtiradi va ishlab chiqarish
uzluksizligini ta’minlaydi;
* mijozlar foydalangan kredit miqdori va muddatiga muvofiq foiz to‘lovlarni
to‘laydi;
* kreditlash jarayonida resurslardan samarali foydalanish bilan birga, bank
likvidliligini ta’minlaydi va boshqaradi;
* tijorat banklari kreditlash faoliyatida kredit resurslari ma’lum davomiylik
asosida berilishi hisobiga kredit riskini pasayishini ta’minlaydi.
Tijorat banklari tomonidan kreditlashning zamonaviy shakllari va usullaridan
foydalanish orqali respublikamiz banklarining kreditlash samaradorligi oshiriladi.
Xususan, banklarning kredit operatsiyalari hajmi oshadi va kreditlardan olinadigan
foizli daromadlarning barqaror o‘sishi ta’minlanadi.
3. Banklarda mijozlarning kreditga layoqatliligi ko‘rsatkichlarini baholash
tizimini takomillashtirish.

Respublikamiz tijorat banklari amaliyotida mijozlarning kreditga layoqatliligini
baholashda muammolarni mavjudligi kredit portfeli sifatiga va uning barqaror
o‘sishiga salbiy ta’sir qilmoqda. Mijozning kredit to‘loviga layoqatligining to‘g‘ri
baholanishi kreditlarning o‘z vaqtida to‘la qaytishini ta’minlaydi. Fikrimizcha, tijorat
banklari kredit siyosatini ishlab chiqishda quyidagilarga alohida e’tibor qaratishi lozim:
- bank mijozlarining to‘lovga layoqatligi bilan birgalikda, banklarda kredit
riski darajasini baholash tizimini shakllantirish va shunga mos ravishda beriladigan
kredit bo‘yicha riskni boshqarish usullarini belgilash;
- xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni toifalarga ajratgan holda korxonalarning
xususiyatlarini hisobga oluvchi, ya’ni qishloq xo‘jaligi, sanoat, savdo, aloqa va boshqa
tarmoqlarni xususiyatiga qarab kredit to‘loviga layoqatlilikni baholashni joriy etish;
- banklar mijozlarning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlarini baholashda
faqatgina korxona faoliyatiga tegishli ma’lumotlarga suyanib qolmasligi zarur.
O‘zbekiston bank amaliyotida kreditga layoqatlilikni mijozlar faoliyatiga tegishli
moliyaviy hisobotlar, biznes reja va boshqa ko‘rsatkichlarning tahlilidan tashqari, tashqi
ma’lumotlarga asoslangan holda baholashni joriy qilish bugungi sharoitda muhim
ahamiyat kasb etadi. Mijozlar haqidagi tashqi ma’lumotlarning unga tegishli bo‘lgan
ichki ma’lumotlar bazasiga nisbatan shaffofligi yuqori sanaladi. Tijorat banklari
mijozlarning kreditga layoqatliligini baholashda faqatgina moliyaviy koeffitsentlar
asosida emas, balki xalqaro bank amaliyotida keng qo‘llanilayotgan reyting tizimlari,
garov ob’ektlari reestrini yuritishi va boshqa ma’lumotlar bazasini shakllantirishi
hamda ushbu ma’lumotlarga tayangan holda kredit riski darajasini baholashi maqsadga
muvofiq.
Muammoli kreditlar mijozning pul mablag‘lari inqirozining natijasi bo‘lib
hisoblanadi, lekin kuchsiz moliyaviy intizomga ega bo‘lgan ba’zi mamlakatlarda
kreditni qoplashga imkoniyati bo‘lsa ham uni so‘ndirishni qasddan xohlamaydigan
mijozlar sinfi ham mavjuddir. Bunday holat 80-yillarning so‘nggida Bangladeshda
kuzatilgan va bu vaziyat tartibga soluvchi organlar aralashmaguncha davom etib
kelgan. 40
Pul mablag‘lari bilan bog‘liq inqiroz birdan boshlanishi mumkin, biroq asta-

sekin rivojlanib keladi. Bank kredit bo‘limi xodimlari ehtimoliy zararlarga qarshi
kurashish bo‘yicha birinchi darajali himoya vositasi bo‘lib hisoblanadi va rivojlanib
kelayotgan inqirozning dastlabki belgilarini aniqlab, tahlil qila olish qobiliyatiga ega
bo‘lishi kerak. Kredit bo‘limi xodimlari mijozlar bilan qanchalik o‘zaro yaqin aloqada
bo‘lsa, mijoz faoliyatining moliyaviy holati haqida shunchalik ko‘p ma’lumotga ega
bo‘ladi. Bunday ma’lumotlar doimiy yangilab borilmasa, kreditning muammoliligini
bildiruvchi belgilar sezilmay qolishi mumkin. Kredit berilgandan so‘ng u bo‘yicha
zararlarni oldini olish uchun kerakli choralar ko‘rilishi lozim. Kredit bo‘yicha
to‘plangan hujjatlar bankni mijoz to‘g‘risidagi barcha moliyaviy ma’lumotlar bilan
tanishish imkoniyati bilan ta’minlashi zarur. Muammoli kreditlarni o‘z vaqtida aniqlash
tizimini ishlab chiqish juda qiyin va bu yerda inson omili eng jiddiy to‘siqlardan
biridir. Bunday kreditlarga mas’ul xodimlar bankni og‘ir vaziyatga olib kelganligi
uchun tanqid ostida qolishdan qo‘rqib, xavfli belgilarni yashirishlari mumkin. Bundan
tashqari, amaliyotning dalolat berishicha, muammoli kreditlar aniqlanganganidan keyin
vaziyat kredit bo‘limi xodimlari o‘ylagandan ham yomonroq bo‘lib chiqadi. Shu tariqa,
qimmatbaho vaqt yo‘qotilmoqda. Biroq, bank boshqaruvi o‘z kredit portfelining
muammolari to‘g‘risida bila turib, ularni yashirish bilan bir vaqtning o‘zida kreditlar
bo‘yicha zararlar o‘rnini yuqori riskli kreditlar berish hamda boshqa faoliyatlar bilan
qoplash orqali vaziyatni yanada qiyinlashtiradi. 41
Banklar bunday holatlarni oldini olish uchun kredit bo‘limi xodimlarining
e’tiboridan chetda qolgan yoki yashirilgan muammoli belgilarni aniqlash maqsadida
ichki audit bo‘limi orqali muntazam ravishda mustaqil hamda ob’ektiv tekshiruvlarni
o‘tkazishi kerak. Shuningdek, nazorat qiluvchi organlar tomonidan amalga
oshiriladigan tekshirishlar ham muammoli kreditlarni aniqlab beradi.
Mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda tijorat banklari muammoli kreditlarning
kelib chiqishini oldini olish hamda mavjud muammoli kreditlarni bartaraf etish
jarayonini tizimli ravishda amalga oshirishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Erta paydo
bo‘ladigan moliyaviy qiyinchiliklarning belgilariga o‘z vaqtida ahamiyat berish bank
uchun vaziyatni yaxshilash hamda bank manfaatlarini himoya qilish uchun muammoli

kreditlar kelib chiqishini oldini olish choralarini qo‘llashga imkon beradi.

XULOSA
Tijorat banklari tomonidan ajratilayotgan kreditlar Respublika iqtisodiyotida
muhim o‘rin tutadi. U jismoniy va yuridik shaxslar moddiy texnika bazasini
mustahkamlashga ko‘maklashib, asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlarini
tuzish, tiklash va ko‘paytirish manbai bo‘lib xizmat qiladi. Korxonalar va
tashkilotlarga o‘z mablag‘lari bilan cheklanib qolmaslik, yangi pul mablag‘larini
xo‘jalik oborotiga kiritish imkonini beradi va shu bilan ishlab chiqarishning o‘sishi
va jadallashishi uchun zarur iqtisodiy zamin yaratadi. Banklar o‘z navbatida,
iqtisodiyotning turli tarmoqlarida qo‘shimcha qarz mablag‘lari yuzaga kelishining
oldini olib, ishlab chiqarish jarayonini qayta tuzish, faol iqtisodiy siyosat yuritish,
tadbirkorlikni rivojlantirish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun
qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilishga yordam beradi.
Tijorat banklarimizning kreditlash amaliyotini o‘rganar ekanmiz bu sohada
bir qancha muammolar borligini ko‘rib o‘tdik, bu sohani o‘rganishdan maqsad esa
unga to‘g‘ri xulosa tavsiyalar berishdan iborat.
Tahlillar natijasida quyidagi xulosalar shakllantirildi:
Tijorat banklari tomonidan real sektorlarga ajratiladigan kreditlar hajmining o‘sib
boorish tendensiyasini ta’minlash lozim Shu bilan birga
respublikamizdagi barcha banklarning kredit portfelida iqtisodiyotni real sektor
korxonalarini kreditlashgа alohida e’tibor qaratsih lozim. Real sektor korxonalarini
takomillashtirish orqali ishlab chiqarish salohiyati va eksport qilish hajmi oshishi bilan
bir qatorda yangi ish o‘rinlari yaratilishiga erishiladi. Shu bilan birga kreditlarning
milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlashdagi roli oshadi.
1. Tijorat banklari kreditlarining barqaror sur’atlarda o‘sishini ta’minlash
maqsadida birinchidan, muddati o‘tgan kreditlarning barcha kreditlar hajmidagi
salmog‘ining chegaraviy darajadan (5%) oshmasligini ta’minlash, ikkinchidan,
talab qilib olinadigan depozitlarning, ya’ni nobarqaror resurslarning barcha
depozitlar hajmidagi salmog‘ini imkon qadar kamaytirish, chunki ular bank uchun
tekin resurs bo‘lgani bilan istalgan vaqt depozit egasi uni bankdan talab qilishi
mumkin.

2. Respublikamiz tijorat banklari iqtisodiyotning real sektori korxonalarini
hamda jismoniy shaxslarnikreditlash amaliyotida zamonaviy kreditlash
shakllaridan keng foydalanish rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalanish
tavsiya etildi.
Tijorat banklarining zamonaviy kreditlash shakllaridan keng foydalanishi,
birinchidan kredit taklifini oshirsa, ikkinchidan kredit xizmatlarining soni va sifati
jihatdan o‘sishiga zamin yaratadi. Buning natijasida xo‘jalik sub’ektlari va
jismoniy shaxslarning bank kreditlaridan foydalanish darajasi oshadi.
3. Tijorat banklari mijozlarining aksariyat qismida pul oqimining
beqarorligini hisobga olib, banklarda mijozlarning kredit to‘loviga layoqatliligini
baholashning moliyaviy koeffitsientlar usulidan to‘liq foydalanishni yo‘lga qo‘yish
lozim.
4. Respublikamiz tijorat banklarida uzoq muddatli resurs bazani
shakllantirish orqali banklar kreditlash salohiyatini oshirishning asosiy
yo‘nalishlari asoslandi. O‘zbekiston bank amaliyotida tijorat banklarining
nodepozit mablag‘larni jalb qilish amaliyotini kengaytirish maqsadga muvofiq.
Chunki, uzoq muddatli ipoteka qimmatli qog‘ozlari, obligatsiya va depozit
sertifikatlarini muomalaga chiqarish orqali banklar mustahkam resurs bazasiga ega
bo‘ladi.
5. Tijorat banklarining kreditlash salohiyatini oshirishning birlamchi
omillaridan hisoblangan aholining muddatli va jamg‘arma depozitlariga
nisbatan xorij amaliyotida qo‘llaniladigan antisipativ foiz stavkalaridan
foydalanishni yo‘lga qo‘yish. Bu birinchidan, aholi o‘rtasida muddatli va
jamg‘arma depozitlardan olinadigan daromadlarga nisbatan qiziqish uyg‘otsa,
ikkinchidan tijorat banklarining uzoq muddatli kredit resurslariga ega bo‘lishini
ta’minlaydi. Tijorat banklarining resurs bazasi qanchalik yuqori va barqaror
bo‘lsa ularni oqilona joylashtirish va transformatsiya riskini kamaytirish
imkoniyati tug‘iladi.
Yuqoridagi takliflar tijorat banklarining kredit faoliyatiga joriy etilishi
ularning kreditlash salohiyatini barqarorlashtirishga, banklarning kreditlash

faoliyati samaradorligi oshishiga va natijada ular tomonidan iqtisodiyotni
modernizatsiya qilish sharoitida ustuvor tarmoqlarni moliyaviy qo‘llab-
quvvatlashdagi faolligini oshirishga o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.- T.Sharq, 1992 yil.
2. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy
banki to‘g‘risida”gi Qonuni. 1995 yil 21 dekabr.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi
Qonuni. 1996 yil 25 aprel.
4. O‘zbekiston respublikasining “Bank siri to‘g‘risida”gi Qonuni. 2003 yil
30 avgust.
5. .O‘zbekiston Respublikasining “Mikromoliyalash to‘g‘risida”gi Qonuni.
2006 yil 15 sentyabr.
6. O‘zbekiston Respublikasining “Iste’mol krediti to‘g‘risida”gi qonun
2005- yil 25 dekabr.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947
sonli “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha ҳarakatlar
strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to‘plami. – Toshkent, 2017– № 6 (766).
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 sentabrdagi PF-5177
sonli “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora
tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to‘plami. – Toshkent, 2017– № 6 (766).
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 18 maydagi PF-3878-
sonli «Yosh oilalarni moddiy va ma'naviy qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to‘plami. – Toshkent, 2007.
10 .O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 23 martdagi PQ-3620-
sonli “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha қo‘shimcha chora -
tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to‘plami. – Toshkent, 2018.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M. Mirziyoyevning
asarlari va ma’ruzalari:
1. Sh.M. Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent:
“O‘zbekiston” NMIU, 2017, – 104 b.
2. Sh.M. Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz, - Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017, – 488 b.
3. Sh.M. Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz Toshkent – “O‘zbekiston” NMIU, 2016, – 56 b.
4. Sh.M. Mirziyoyev. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash - yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi Toshkent “O‘zbekiston” NMIU, 2016 -
59 b.

Internet saytlari:
− http:// www.uba.uz- O‘zbekiston Banklar Asotsiatsiyasi rasmiy sayti
− http:// www.lex.uz- O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlar to‘plami
− http:// www.cbu.uz- O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining vebsayti
− http:// www.bfa.uz- Bank-moliya akademiyasi rasmiy sayti
− http:// www.stat.uz- Respublika Statistika qo‘mitasi rasmiy sayti
− http:// www.mf.uz- O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti.
− http:// www.uzpsb.uz- “O‘zsanoatqurilishbank” ATB ning vebsayti
− http://www.worldbank.org- Jahon banki vebsayti
− http:// www.fca.org.uk- iqtisodiy tahliliy sayt
− http:// www.moneyfacts.co.uk- iqtisodiy tahliliy sayt.
− http:// www.tradingeconomics.com- iqtisodiy statistik ma’lumotlar sayti
− http:// www.Ahbor.uz- “Axbor-reyting” reyting agentligi rasmiy say

Kurs ishi tayyor

Sotib olish