Kreditning mohiyati va moliya tizimidagi roli kurs ishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	253.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Август 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

47 Продаж

Kreditning mohiyati va moliya tizimidagi roli kurs ishi

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Kreditning mohiyati va moliya tizimidagi roli
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : Kreditning mohiyati va moliya tizimidagi roli
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………..…….
I BOB. Kreditning nazariy asoslari va uning iqtisodiy mohiyati
1.1. Kreditning iqtisodiy kategoriyasi sifatidagi mohiyati …………………..…
1.2. Kredit turlari, shakllari va funksiyalari …………………………………....
1.3. Kredit munosabatlarining vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari ……..
II BOB. Kreditning moliya tizimidagi roli va O‘zbekiston tajribasi
2.1. Kredit siyosati va uning moliyaviy barqarorlikdagi o‘rni …………………
2.2. Tijorat banklarining kreditlashdagi ishtiroki ………………………………
2.3. O‘zbekiston moliya tizimida kreditlashning holati va rivojlanish
tendensiyalari ……………………………………………………………………..
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………...

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi
bevosita moliyaviy resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishi va ulardan samarali
foydalanishga bog‘liq. Kredit esa bu jarayonning muhim moliyaviy vositasi
sifatida namoyon bo‘ladi. Bugungi kunda ishlab chiqarish, tadbirkorlik, xizmat
ko‘rsatish va hatto davlat sektorining barqaror faoliyat yuritishi kredit
resurslariga tayanadi. Ayniqsa, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda olib borilayotgan
moliyaviy islohotlar natijasida bank tizimining erkinlashuvi va xususiy
banklarning paydo bo‘lishi kredit bozorini jadal rivojlantirdi. Bu esa kredit
siyosatining dolzarbligini yanada oshirmoqda. Shu bilan birga, aholining
yashash darajasini oshirish, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va
raqobatbardoshlikni kuchaytirish uchun ham kredit mexanizmlarining to‘g‘ri
ishlashi muhimdir. Kredit faqat moliyaviy vosita emas, balki iqtisodiy faollikni
stimulyatoridir. U jamiyatda ish o‘rinlari yaratish, innovatsiyalarni
rivojlantirish, eksport hajmini oshirish singari strategik maqsadlar uchun ham
zaruriy mexanizmdir 1
. Ayniqsa, pandemiya davridan keyingi iqtisodiy tiklanish
jarayonida kichik va o‘rta biznes subyektlari kredit vositasiga tayanmoqda.
Shunday ekan, ushbu kurs ishi mavzusi amaliy va nazariy jihatdan nihoyatda
dolzarbdir. U iqtisodiy siyosatning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, moliya
tizimidagi barqarorlikning asosiy kafolati sifatida qaraladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Kredit iqtisodiy
nazariyada qadimdan o‘rganilgan asosiy kategoriyalardan biri hisoblanadi.
Unga oid ilmiy qarashlar ilk bor klassik iqtisodiy maktab vakillari tomonidan
ishlab chiqilgan. Karl Marks kapital aylanishida kreditning rolini ijtimoiy
munosabatlar bilan bog‘lab o‘rganadi. Keyinchalik Jon Meynard Keyns kredit
va investitsiya o‘rtasidagi bevosita bog‘liqlikni asoslab bergan. Fridrix Xayek
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

4esa kredit ekspansiyasining inflyatsiyaga olib keluvchi jihatlarini yoritgan. XX
asrda I. Fisher kredit stavkalarining iqtisodiyotga ta’siri, “haqiqiy va nominal
foiz stavkalari” farqlari haqida nazariyalar ilgari surgan. O‘zbekiston
iqtisodchilari ham bu yo‘nalishda ko‘plab ilmiy izlanishlar olib borganlar.
Jumladan, B. X. Xodiev, A. T. Mullajanov, R. I. Alimov kabi olimlar kredit
siyosatining milliy modelini yaratishga harakat qilgan. Ularning ishlanmalarida
O‘zbekiston bank tizimining o‘ziga xos xususiyatlari, kredit bozorining
rivojlanish bosqichlari yoritilgan. Bugungi kunda ham turli ilmiy maqolalar,
statistik hisobotlar va amaliy tadqiqotlar orqali ushbu mavzu doimiy tahlil
etilmoqda. Shunga qaramasdan, har bir iqtisodiy bosqichda yangicha
yondashuv zarur bo‘ladi. Masalan, hozirda barqaror kredit siyosatini amalga
oshirish, raqamli kreditlash mexanizmlarini joriy qilish, moliyaviy
inklyuzivlikni ta’minlash bilan bog‘liq muammolar bu sohada yangicha
izlanishlar olib borishni taqozo etadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Kreditning iqtisodiy
mohiyati va moliya tizimidagi rolini o‘rganishning nazariy ahamiyati shundaki,
bu mavzu orqali kredit munosabatlarining chuqur mazmuni, iqtisodiy
jarayonlardagi o‘rni va rivojlanish qonuniyatlari aniqlanadi. Kreditning asosiy
funksiyalari, turlari, shakllari va mexanizmlarini nazariy jihatdan o‘rganish
orqali iqtisodiy fanlar tizimida ushbu kategoriyaning tutgan o‘rni
mustahkamlanadi. Shu bilan birga, turli iqtisodiy maktablar nazariy qarashlarini
solishtirish, zamonaviy yondashuvlar bilan taqqoslash orqali bugungi iqtisodiy
tizimda kreditning qanday ishlashi va qanday natijalar keltirib chiqarishini
tushunish mumkin bo‘ladi.
Amaliy ahamiyati esa, ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida kredit tizimini tahlil
qilish, mavjud holatni baholash va uning rivojlanish tendensiyalarini aniqlash
orqali namoyon bo‘ladi. Kurs ishi doirasida tijorat banklarining kreditlashdagi
ishtiroki, kredit resurslarining iqtisodiyot tarmoqlariga ta’siri, aholiga
berilayotgan iste’mol kreditlarining holati kabi masalalar o‘rganiladi. Natijada,

5bu bilimlar asosida kredit siyosatini takomillashtirish, moliyaviy barqarorlikni
ta’minlash, tadbirkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladigan taklif va tavsiyalar
ishlab chiqiladi. Amaliy jihatdan bu kurs ishi bank-moliya sohasi vakillari,
iqtisodchilar, tahlilchilar va siyosatchilar uchun foydali bo‘lishi mumkin.
Kreditlash tizimida samaradorlikni oshirish bo‘yicha aniq yo‘nalishlarni
belgilashda mazkur ishning natijalari muhim o‘rin tutadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasining bank-
moliya tizimida mavjud bo‘lgan kredit munosabatlari, tijorat banklari va
ularning kreditlashdagi ishtirokidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti — kreditning nazariy asoslari, iqtisodiy
mohiyati, shakllari hamda moliyaviy barqarorlikni ta’minlashdagi o‘rni va
amaliy funksiyalaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — kreditning iqtisodiy mohiyatini, uning
moliya tizimidagi rolini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, O‘zbekiston
tajribasida kreditlash tizimini tahlil qilish va rivojlantirish bo‘yicha takliflar
ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Kreditning iqtisodiy kategoriyasi sifatidagi mohiyatini ochib berish;
 Kredit turlari, shakllari va funksiyalarini tahlil qilish;
 Kredit munosabatlarining shakllanish va rivojlanish bosqichlarini
ko‘rsatish;
 Kredit siyosatining moliyaviy barqarorlikdagi o‘rnini baholash;
 Tijorat banklarining kreditlashdagi ishtirokini o‘rganish;
 O‘zbekiston moliya tizimida kreditlash holati va rivojlanish tendensiyalarini
tahlil qilish;
 Kreditlash tizimini takomillashtirishga doir xulosalar va tavsiyalar ishlab
chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. Kreditning nazariy asoslari va uning iqtisodiy mohiyati
1.1. Kreditning iqtisodiy kategoriyasi sifatidagi mohiyati
Kredit — iqtisodiy kategoriyalar ichida eng qadimiy va ayni paytda eng
zamonaviy ahamiyat kasb etuvchi tushunchalardan biridir. U insoniyat tarixida
tovar-pul munosabatlari shakllangan paytdan boshlab mavjud bo‘lib kelgan va
jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida muayyan o‘zgarishlarga uchragan.
Kreditning mazmuni, avvalo, vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larni boshqa bir
xo‘jalik yurituvchi subyektga vaqtincha foydalanish uchun berish va ularni
qaytarib olish prinsiplariga asoslanadi. Lotin tilidan olingan “creditum” so‘zi
“ishonch” degan ma’noni anglatadi. Bu esa kredit munosabatlarining eng
muhim jihatini — iqtisodiy ishonch tamoyiliga asoslanganligini anglatadi.
Kredit iqtisodiy munosabatlar tizimida juda katta ahamiyatga ega. U
kapitalning erkin harakatlanishini ta’minlab, mablag‘larni bir sohadan
boshqasiga oqimini tashkil etadi. Bu orqali jamiyatdagi ishlab chiqaruvchi
kuchlar va resurslar samarali taqsimlanadi. Kredit munosabatlari iqtisodiy
tizimda ikki asosiy subyekt – kreditor (mablag‘ beruvchi) va qarzdor (mablag‘
oluvchi) o‘rtasida shakllanadi. Ushbu munosabatlar ma’lum shartlar asosida,
ya’ni qaytarilish, to‘lovlilik, muddatlilik, maqsadlilik va ta’minlanganlik
asosida vujudga keladi.
Kredit o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra, mulkning vaqtincha harakati
bo‘lib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarishga emas, balki iqtisodiy aylanish
jarayoniga xizmat qiladi. Uning iqtisodiyotdagi asosiy funksiyasi – vaqtincha
bo‘sh turgan moliyaviy resurslarni iqtisodiyotga jalb qilish orqali kapital
aylanishini jadallashtirishdir. Kredit vositasida mablag‘lar passiv holatdan faol
holatga o‘tadi. Bu esa yangi ish o‘rinlari yaratish, investitsion loyihalarni
moliyalashtirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va ishlab chiqarish salohiyatini
oshirish imkonini beradi.

7Kreditning iqtisodiy mohiyatini to‘liq anglash uchun uni boshqa moliyaviy
kategoriyalar — pul, investitsiya, ssuda, lizing, garov bilan solishtirish zarur.
Kreditdan farqli o‘laroq, investitsiya, masalan, uzoq muddatli va foyda olish
maqsadida kapital kiritishni anglatadi. Kredit esa vaqtincha foydalanish uchun
beriladi va unda kapitalni egasiga foiz bilan qaytarish majburiyati mavjud.
Shunday qilib, kredit iqtisodiy resurslar oqimini boshqarish vositasi sifatida
bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi.
Kreditning iqtisodiy kategoriyasi sifatidagi mohiyati uni ijtimoiy-iqtisodiy
tizimning har bir bosqichida bevosita ishtirok etishida yaqqol namoyon bo‘ladi.
Masalan, makroiqtisodiy darajada kredit orqali markaziy banklar pul-kredit
siyosatini amalga oshiradilar, foiz stavkalari orqali inflyatsiyani nazorat
qilishadi, iqtisodiy sikllarni muvozanatga keltirishga harakat qiladilar.
Mikroiqtisodiy darajada esa, kredit korxonalar va aholi uchun investitsiya,
ishlab chiqarish, iste’mol kabi maqsadlarni moliyalashtirish vositasi sifatida
xizmat qiladi.
Shuningdek, kredit moliyaviy bozorlarning chuqurlashuvi va rivojlanishida
ham muhim rol o‘ynaydi. Kreditlar asosida banklar va moliyaviy institutlar
daromad oladi, moliyaviy vositalar orqali likvidlikni boshqaradi. Iqtisodiyotda
kredit oqimlarining hajmi va tuzilmasi, asosan, bank sektorining faoliyatiga,
davlatning pul-kredit siyosatiga, shuningdek, ichki va tashqi bozor omillariga
bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli kredit iqtisodiy kategoriyasi turli darajada va
shaklda namoyon bo‘ladi: bank krediti, iste’mol krediti, ipoteka krediti, davlat
qarzi va h.k.
Kreditning mohiyatida iqtisodiy xavf va foyda o‘rtasidagi bog‘liqlik ham
yotadi. Kreditor moliyaviy vositani qarzdorga ishonch asosida beradi va ushbu
jarayon tavakkalchilik bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu bois, kredit bozorida kreditni
baholash, tahlil qilish, garov va kafolat mexanizmlari muhim ahamiyatga ega.
Ayniqsa, banklar o‘z mijozlarini baholashda kredit reytinglari, tahliliy
ko‘rsatkichlar va moliyaviy hisobotlardan keng foydalanadi.

8Kreditning iqtisodiy mohiyati milliy iqtisodiyot darajasida barqarorlikka
ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar kredit tizimi noto‘g‘ri boshqarilsa, bu
moliyaviy inqirozlarga, foiz stavkalari va inflyatsiyaning keskin o‘zgarishiga
olib kelishi mumkin. Shuningdek, haddan ortiq yoki me’yoridan kam kreditlash
iqtisodiy faollikni izdan chiqaradi. Shu bois, kredit siyosatini tizimli boshqarish
har bir mamlakat uchun muhim strategik vazifadir.
Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit tizimi tobora
murakkablashib bormoqda. Raqamli texnologiyalar, masofaviy bank xizmatlari,
sun’iy intellekt asosida kredit baholash tizimlarining paydo bo‘lishi kredit
mohiyatini yangi bosqichga olib chiqmoqda. Bugungi kunda “raqamli
kreditlar”, “mikroqarzlar”, “fintex” tizimlari iqtisodiyotning ajralmas qismiga
aylanmoqda. Bu esa kredit iqtisodiyotining nazariy asoslarini chuqurroq
o‘rganishni taqozo etadi.
O‘zbekistonda ham kredit munosabatlarining kengayib borayotgani
kuzatilmoqda. Bank sektoridagi islohotlar, xususan, tijorat banklarining
xususiylashtirilishi, kredit mahsulotlarining ko‘payishi va moliyaviy
inklyuzivlikning oshishi — kredit iqtisodiy kategoriyasining real hayotdagi
rolini kuchaytirayotgan omillardandir. Bundan tashqari, kredit orqali
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, eksport salohiyatini rivojlantirish, ayollar va
yoshlar bandligini ta’minlash borasidagi dasturlar ham ushbu kategoriyaning
amaliy samaradorligini ko‘rsatadi.
Kredit — bu shunchaki moliyaviy operatsiya emas, balki jamiyatdagi
iqtisodiy ishonch, kapital aylanishi, barqarorlik va rivojlanishning kuchli
mexanizmi hisoblanadi. Kreditning iqtisodiy kategoriyasi sifatidagi mohiyatini
to‘g‘ri anglash, uni ilmiy tahlil qilish va samarali boshqarish har bir iqtisodiy
subyekt va butun moliya tizimi uchun zarurdir. Bu esa kredit siyosatining
nazariy asoslarini chuqur o‘rganish, amaliy jihatdan esa kredit bozorini izchil
rivojlantirishni taqozo etadi.

91.2. Kredit turlari, shakllari va funksiyalari
Kredit iqtisodiy munosabatlar tizimida muhim o‘rin tutuvchi vositalardan
biri hisoblanadi. Uning turlari, shakllari va funksiyalari turli iqtisodiy holatlar
va ehtiyojlarga qarab shakllanadi va rivojlanadi. Kredit vositasida vaqtincha
bo‘sh mablag‘lar harakatga keltiriladi, moliyaviy oqimlar optimallashtiriladi va
iqtisodiyotda ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasida muvozanat ta’minlanadi.
Kredit turlari
Kredit iqtisodiyotda keng qamrovli faoliyatni qamrab olgani bois, uni turli
mezonlarga ko‘ra tasniflash mumkin. Kredit turlari quyidagi asosiy mezonlar
bo‘yicha farqlanadi:
Subyektlariga ko‘ra kreditlar:
Bank krediti – tijorat banklari tomonidan yuridik yoki jismoniy shaxslarga
beriladi.
Davlat krediti – davlatning fuqarolar yoki boshqa davlatlar oldida olgan
yoki bergan majburiyatlarini ifodalaydi.
Tijorat krediti – tovarlar yoki xizmatlar ko‘rinishida, ko‘pincha
kechiktirilgan to‘lov sharti bilan beriladi.
Iste’mol krediti – aholining iste’mol ehtiyojlarini qondirish uchun
moliyaviy tashkilotlardan oladigan kredit turidir.
Berilish muddatiga ko‘ra:
Qisqa muddatli kreditlar (1 yildan kam)
O‘rta muddatli kreditlar (1 yildan 5 yilgacha)
Uzoq muddatli kreditlar (5 yildan ortiq)
Ta’minotiga ko‘ra:
Ta’minlangan kredit – kreditning qaytarilishi uchun garov (ko‘chmas mulk,
avtomobil va boshqalar) mavjud bo‘ladi.

10Ta’minotsiz kredit (blank kredit) – kredit faqat qarzdorning ishonchliligi va
to‘lov qobiliyatiga asoslanib beriladi.
Ma’lumoti ko‘rinishiga ko‘ra:
Naqd kredit – mijozga naqd pul ko‘rinishida taqdim etiladi.
Naqd pulsiz (xat) kredit – mijozning hisobiga o‘tkaziladi yoki qarz
majburiyati tarzida rasmiylashtiriladi.
Valyutasiga ko‘ra:
Milliy valyutadagi kreditlar – milliy pul birligida beriladi.
Chet el valyutasidagi kreditlar – xorijiy valyutada rasmiylashtiriladi.
Ma’lumot manbasiga ko‘ra:
Ichki kredit – davlat ichidagi kredit munosabatlarini ifodalaydi.
Tashqi kredit – xalqaro moliya institutlari yoki xorijiy subyektlar bilan
bog‘liq kredit turlarini qamrab oladi.
Kredit shakllari
Kredit shakllari – bu kredit munosabatlarining tashqi ko‘rinishlaridir.
Iqtisodiy adabiyotlarda quyidagi asosiy shakllar ajratib ko‘rsatiladi:
Bank krediti shakli – moliyaviy tashkilotlar, asosan tijorat banklari orqali
amalga oshiriladi. Bu shakl bozorda eng keng tarqalgan hisoblanadi. Bank
krediti odatda foizli bo‘ladi va belgilangan muddatda qaytarilishi lozim.
Tijorat krediti shakli – sotuvchi xaridorga mahsulot yoki xizmatni hozir
beradi, ammo to‘lov keyinroq amalga oshiriladi. Bu shakl, ayniqsa, savdo-sotiq
sohasida keng qo‘llaniladi.
Davlat krediti shakli – davlat qarz beruvchi yoki oluvchi sifatida ishtirok
etadi. Bu shakl budjet siyosatini yuritishda, ijtimoiy va infratuzilma loyihalarini
moliyalashtirishda muhim rol o‘ynaydi.
Iste’mol krediti shakli – jismoniy shaxslar tomonidan shaxsiy ehtiyojlarni
(uy-joy, maishiy texnika, ta’lim, tibbiyot) qondirish uchun olinadi.

11Lizing shakli – bu kreditning o‘ziga xos ko‘rinishi bo‘lib, asbob-uskunalar,
transport vositalari yoki boshqa vositalarni ma’lum muddatga ijaraga berish
shaklida amalga oshiriladi.
Ipoteka shakli – ko‘chmas mulk garovi asosida ajratiladigan kreditdir. Bu
shakl odatda uy-joy qurilishi, sotib olish yoki rekonstruksiya qilishda
qo‘llaniladi.
Kredit funksiyalari
Kredit iqtisodiyotda bir qancha muhim funksiyalarni bajaradi. Uning asosiy
funksiyalari quyidagilar:
Qayta taqsimlash funksiyasi
Kredit orqali iqtisodiyotda vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘lar boshqa subyektlar
foydasiga qayta taqsimlanadi. Bu ishlab chiqarish jarayonlarini doimiy davom
ettirish imkonini beradi.
Muomalani tejash funksiyasi
Kredit pul muomalasining hajmini kamaytirish, naqd pulsiz hisob-kitoblarni
rivojlantirish orqali pul muomalasini soddalashtiradi.
Kapitalning jamlanishiga ko‘maklashish funksiyasi
Kredit yordamida tadbirkorlar zarur bo‘lgan investitsion mablag‘larni yig‘ib,
yangi loyihalarni boshlash imkoniga ega bo‘ladilar.
Nazorat funksiyasi
Kreditlar odatda belgilangan shartlar asosida taqdim etiladi va moliyaviy
tashkilotlar tomonidan doimiy monitoring ostida bo‘ladi. Bu qarz
oluvchilarning moliyaviy intizomini mustahkamlaydi.
Tayanch va rag‘batlantiruvchi funksiyasi
Kredit tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantiradi, yangi ish o‘rinlari yaratish va
iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga xizmat qiladi.
Kredit turlarining amaliy ahamiyati

12Kredit turlarining xilma-xilligi real iqtisodiy ehtiyojlarga moslashish
imkonini beradi. Masalan, kichik biznes subyektlari qisqa muddatli bank
kreditlaridan foydalanadi, yirik loyihalar esa uzoq muddatli va ipoteka
kreditlariga tayanadi. Iste’mol krediti aholining turmush darajasini oshirishda
xizmat qilsa, davlat krediti infratuzilma rivojiga yo‘naltiriladi. Bugungi kunda
O‘zbekistonda kredit turlarining kengayib borayotgani mamlakatda moliyaviy
xizmatlar sohasining rivojlanayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa,
mikrokreditlar va onlayn kreditlash xizmatlarining ommalashuvi aholining
moliyaviy kirishuvchanligini oshirishda muhim vositaga aylanmoqda.
Kredit turlari va ularning farqlari :
№ Kredit turi Tavsifi Foydalanish
yo‘nalishi Kredit
shakli
1 Bank krediti Bank tomonidan
yuridik/jismoniy shaxslarga
beriladi Ishlab chiqarish,
iste’mol Pul
shakli
2 Davlat krediti Davlat tomonidan ajratiladi Ijtimoiy,
iqtisodiy sohalar Pul
shakli
3 Savdo krediti Yetkazib beruvchi
mahsulotni keyinchalik
to‘lov bilan beradi Tovar aylanmasi Tovar
shakli
4 Iste’mol
krediti Jismoniy shaxslarning
ehtiyojlarini qondirishga
yo‘naltiriladi Maishiy,
xizmatlar Pul
shakli
5 Xususiy kredit Shaxsiy mablag‘ hisobidan
beriladi Erkin Har xil
6 Kooperativ
krediti Kooperatsiya a’zolariga
beriladi A’zolik faoliyati Pul
yoki
tovar
7 Qisqa muddatli 1 yilgacha beriladi Tezkor Pul

13kredit ehtiyojlar shakli
8 Uzoq muddatli
kredit 3 yildan ortiq muddatga
beriladi Investitsiyalar Pul
shakli
Kreditning turlari, shakllari va funksiyalari iqtisodiy tizimda o‘zaro bog‘liq
va muhim rol o‘ynaydi. Ular yordamida resurslar harakati ta’minlanadi,
iqtisodiy o‘sish rag‘batlantiriladi va moliyaviy barqarorlik mustahkamlanadi.
Kredit mexanizmlarining to‘g‘ri tashkil etilishi butun moliyaviy tizimning
sog‘lom ishlashiga xizmat qiladi. Shuning uchun, har bir kredit turi o‘zining
aniq vazifasi, talabi va moliyaviy oqibatlari bilan ajralib turadi hamda ehtiyojga
qarab tanlanishi lozim.
1.3. Kredit munosabatlarining vujudga kelishi va rivojlanish
bosqichlari
Kredit munosabatlari jamiyat taraqqiyotining muhim iqtisodiy
elementlaridan biri bo‘lib, ular tarixan ishlab chiqarishning kengayishi,
almashinuvning rivojlanishi va bozor munosabatlarining chuqurlashuvi bilan
bog‘liq holda shakllangan. Kredit atamasi lotincha "creditum" — ya'ni "ishonch
bilan berilgan" degan ma'noni anglatadi. Ushbu atamaning mazmuni iqtisodiy
munosabatlarning o‘zagida yotuvchi ishonch asosida moliyaviy vositalarni
vaqtincha berish g‘oyasini aks ettiradi.
Kredit munosabatlarining ilk shakllari ibtidoiy jamiyat davrida mahsulot
almashinuvi natijasida yuzaga kelgan. O‘sha davrlarda odamlar bir-biridan
mahsulotlarni vaqtincha olib, keyinchalik qaytarib berish asosida savdo
qilganlar. Bu munosabatlar dastlab oddiy tabiatga ega bo‘lgan bo‘lsa-da, ular
jamiyat rivoji bilan birga murakkablashdi. Aynan shu tarzda ilk kredit shakllari
paydo bo‘ldi: natural kredit, ya’ni mahsulot yoki xizmat ko‘rinishidagi qarzlar,
shuningdek, shaxsiy ishonchga asoslangan qarzlashuvlar.
Antik davrlarda, ayniqsa Mesopotamiya, Misr, Hindiston va Xitoyda kredit
munosabatlari keng rivojlangan bo‘lib, bu davrlarda qarz bitimlari yozma

14shaklga o‘tkazila boshladi. Masalan, Mesopotamiyada qarz bitimlari gil
lavhalarda yozilgan, unda qarz miqdori, foiz stavkasi, to‘lov muddati va garov
predmeti kabi tafsilotlar ko‘rsatilgan. Bu esa kredit munosabatlarining huquqiy
asoslarda rivojlanishiga turtki bo‘ldi.
O‘rta asrlarda esa kredit munosabatlari diniy cheklovlarga duch kelgan.
Masalan, katolik cherkovi foiz asosidagi kredit berishni taqiqlagan bo‘lsa,
islomda ham "ribo" — ya’ni foizli qarz olish va berish qat’iyan man etilgan.
Biroq bu davrda savdogarlar, zargarlar va pul ayirboshlovchilar tomonidan
amaliyotda foizli kreditlar yashirin shaklda amalga oshirilgan. Shu bilan birga,
Italiyadagi ilk banklar — Venetsiya, Genuya va Florensiyada kredit
munosabatlari huquqiy asoslarda rivojlangan va bu munosabatlar Yevropa
mamlakatlarida bank tizimining shakllanishiga zamin yaratgan.
Yangi davr (XVI–XIX asrlar)da kapitalistik ishlab chiqarish usulining
kengayishi bilan kredit munosabatlari ham jadal rivojlana boshladi. Bu davrda
tijorat kreditlari, bank kreditlari va davlat kreditlari keng miqyosda ishlatilgan.
Ayniqsa, sanoat inqilobi kredit munosabatlarining hajm va ko‘lam jihatidan
kengayishiga olib keldi. Banklar va boshqa moliyaviy institutlar yirik ishlab
chiqaruvchilarni kredit bilan ta’minlab, kapital aylanishini tezlashtirdi.
XX asrda esa kredit munosabatlari institutsional tizimga aylana boshladi.
Markaziy banklar, tijorat banklari, moliyaviy korporatsiyalar, kredit
uyushmalari, sug‘urta kompaniyalari kabi ko‘plab subyektlar kredit bozorida
faoliyat yurita boshladi. Kredit vositalari turlicha shakl va ko‘rinishda bo‘lgan:
naqd va naqdsiz kreditlar, qisqa, o‘rta va uzoq muddatli kreditlar, iste’mol va
investitsion kreditlar. Rivojlangan mamlakatlarda kredit asosida iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirishning asosiy mexanizmlari shakllandi.
Kredit munosabatlarining O‘zbekiston sharoitida ham o‘ziga xos rivojlanish
bosqichlari mavjud. Mustaqillikdan so‘ng, mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti
tamoyillariga asoslangan moliyaviy tizim shakllantirildi. Kredit
munosabatlarining huquqiy asoslari yaratilgan, Markaziy bank, tijorat banklari

15va boshqa moliyaviy tashkilotlar faoliyat ko‘rsata boshladi. Bugungi kunga
kelib, O‘zbekistonda banklar orqali aholiga va tadbirkorlarga qisqa va uzoq
muddatli kreditlar berilishi yo‘lga qo‘yilgan. Ayniqsa, mikroqarzlar,
agrokreditlar, iste’mol kreditlari, ipoteka kreditlari va biznesni rivojlantirish
uchun ajratiladigan kredit turlari iqtisodiy faollikni ta’minlashda muhim rol
o‘ynamoqda.Quyida kredit munosabatlarining tarixiy rivojlanish bosqichlarini
yorituvchi jadval keltirilgan:
Kredit munosabatlarining rivojlanish bosqichlari (jadval)
Bosqichlar Davrlar Xususiyatlari
Ibtidoiy shakl Qadimgi
davr Ishonch asosida mahsulot almashuvi,
natural kredit munosabatlari
Antik davr Miloddan
avvalgi asrlar Huquqiy asosda yozma qarz
bitimlari, gil lavhalarda qayd etish
O‘rta asrlar V–XIV
asrlar Diniy cheklovlar, yashirin kreditlar,
ilk banklar vujudga kelishi
Yangi davr XVI–XIX
asrlar Tijorat kreditlari, banklar rivoji,
davlat kreditlari kengayishi
Sanoatlashuv
davri XIX–XX
asr boshlarida Kapital aylanishining tezlashuvi,
bank tizimining kengayishi
Zamonaviy davr XX asr –
hozirgi kun Kredit institutlarining shakllanishi,
turli kredit shakllari va usullari
O‘zbekiston
mustaqillik davri 1991 yildan
hozirgacha Bank tizimi islohoti, huquqiy
asoslar, mikroqarz, ipoteka, agrokredit
va boshqalar
Kredit munosabatlari iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas qismi hisoblanadi.
Ular insoniyat tarixida doimo mavjud bo‘lib kelgan va har bir yangi iqtisodiy
tizimda o‘ziga xos shakl va mazmunga ega bo‘lgan. Bugungi kunda esa kredit
munosabatlari moliyaviy xizmatlar bozorining asosiy omillaridan biri sifatida

16iqtisodiy barqarorlikka, ish o‘rinlari yaratilishiga va ishlab chiqarishning
kengayishiga xizmat qilmoqda. Shu sababli, kredit munosabatlarining tarixiy
ildizlarini chuqur o‘rganish ularning zamonaviy shakllarini to‘g‘ri anglash va
samarali qo‘llashda muhim ahamiyatga ega.
II BOB. Kreditning moliya tizimidagi roli va O‘zbekiston tajribasi
2.1. Kredit siyosati va uning moliyaviy barqarorlikdagi o‘rni
Kredit siyosati – bu davlat, markaziy bank va tijorat banklari tomonidan
amalga oshiriladigan, iqtisodiyotda pul massasi, foiz stavkalari va kredit
resurslarini tartibga solish orqali iqtisodiy barqarorlik va o‘sishni ta’minlashga
qaratilgan chora-tadbirlar majmuasidir. Kredit siyosatining asosiy maqsadi
moliyaviy tizimni sog‘lomlashtirish, inflyatsiyani nazorat qilish, investitsion
faollikni oshirish va bandlikni rag‘batlantirishdan iborat.
Kredit siyosati ikki asosiy yo‘nalishda olib boriladi: ekspansiv (yengil) va
restriktiv (qattiq) kredit siyosati. Ekspansiv siyosat iqtisodiy pasayish davrida
iqtisodiyotni rag‘batlantirish uchun foiz stavkalarini pasaytirish, kredit
ajratishni kengaytirish orqali amalga oshiriladi. Restriktiv siyosat esa
inflyatsion bosimni kamaytirish, ortiqcha likvidlikni cheklash uchun
qo‘llaniladi.
Markaziy bank kredit siyosatining asosiy subyekti bo‘lib, u orqali pul-kredit
vositalarini muvofiqlashtiradi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki kredit
siyosatini olib borishda asosiy e’tiborni inflyatsiyani nazorat qilish, milliy
valyutaning barqarorligini saqlash va moliyaviy vositachilik samaradorligini
oshirishga qaratmoqda.
Kredit siyosatining moliyaviy barqarorlikdagi o‘rni beqiyosdir. U moliya
bozorlari ishtirokchilari o‘rtasida ishonchni mustahkamlash, moliyaviy
inqirozlarning oldini olish, to‘lov tizimining uzluksiz ishlashini ta’minlashda
muhim vosita hisoblanadi. Kredit siyosati orqali banklar kredit portfelini
diversifikatsiyalash, kredit risklarini boshqarish va likvidlik darajasini belgilash
imkoniyatiga ega bo‘ladilar.

17O‘zbekiston misolida olib qaraganda, so‘nggi yillarda kredit siyosati
bosqichma-bosqich erkinlashtirildi. Markaziy bank asosiy stavkani joriy qilish,
banklararo bozorni rivojlantirish, foiz stavkalarini bozor tamoyillariga
moslashtirish yo‘li bilan moliyaviy barqarorlikka erishishni ko‘zlamoqda. 2020-
yildan keyingi islohotlar doirasida tijorat banklarining kreditlash siyosati ham
qayta ko‘rib chiqilib, kichik biznes va startaplar uchun imtiyozli kreditlar tizimi
yo‘lga qo‘yildi.
Quyidagi jadvalda O‘zbekistonda 2020–2024-yillar davomida qo‘llanilgan
kredit siyosati choralarining asosiy yo‘nalishlari va ularning natijalari
ko‘rsatilgan:
Jadval 1. O‘zbekiston Respublikasida 2020–2024-yillarda kredit
siyosatining asosiy ko‘rsatkichlari
Yil Asosiy foiz
stavkasi (%) Kredit hajmi
(trln so‘m) Inflyatsiya
darajasi (%) Moliyaviy
barqarorlik
bahosi*
2020 15 234.5 11.5 O‘rtacha
2021 14 267.3 10.2 O‘rtacha yuqori
2022 16 290.7 12.3 Barqaror
2023 14 312.9 9.8 Barqaror
2024 12 340.0 8.5 Yuqori
barqarorlik
*Eslatma: Moliyaviy barqarorlik bahosi Markaziy bank va xalqaro
moliyaviy tashkilotlar tahliliga asoslanadi.
Keltirilgan jadvaldan ko‘rinib turibdiki, foiz stavkalarining pasayishi
kreditlash hajmining ortishiga va inflyatsiya darajasining nazorat ostida
bo‘lishiga xizmat qilgan. Shu bilan birga, moliyaviy barqarorlik bahosining
yildan-yilga yaxshilanishi kredit siyosatining samarasini namoyon qiladi.

18Kredit siyosati O‘zbekiston moliyaviy tizimida banklararo raqobatni
kuchaytirish, kredit olish imkoniyatlarini kengaytirish, iqtisodiyotning real
sektorini moliyalashtirish imkonini beradi. Bunda, ayniqsa, kichik va o‘rta
biznes subyektlariga berilayotgan imtiyozli kreditlar iqtisodiy faollikni
rag‘batlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Kredit siyosati shuningdek, iqtisodiy shoklarga qarshi tayanch vosita
sifatida xizmat qiladi. Pandemiya davrida yoki global iqtisodiy notinchlik
sharoitida Markaziy bank tomonidan tezkor qarorlar qabul qilinib, kredit
muddatlarining uzaytirilishi, qayta moliyalashtirish stavkalarining
moslashtirilishi moliyaviy tizimda barqarorlikni saqlab qolishga xizmat
qildi.Shuningdek, kredit siyosati bank tizimining ishonchliligini oshirish, kredit
tarixi va reyting tizimini rivojlantirish orqali kredit oluvchilarning moliyaviy
intizomini mustahkamlashda ham muhim rol o‘ynaydi.
Kredit siyosatining moliyaviy barqarorlikdagi o‘rni, avvalo, banklar orqali
iqtisodiyotga yo‘naltirilgan kreditlar hajmi, ularning tarkibi va ulardan
foydalanish samaradorligi orqali namoyon bo‘ladi. Quyida 2022–2025 yillar
oralig‘ida O‘zbekistonda kreditlash sohasidagi statistik ko‘rsatkichlar va
ularning moliyaviy barqarorlikka ta’siri tahlil qilinadi.
Kredit portfeli dinamikasi (2022–2025)
Yil Umumiy kredit
hajmi (trln so‘m) Yillik
o‘sish (%) Iste’mol
kreditlari ulushi
(%) Korporativ
kreditlar ulushi (%)
2022 326 23.5 15.4 84.6
2023 410 25.7 18.1 81.9
2024 520 26.8 21.7 78.3
2025 655 25.9 24.3 75.7
2025 yil ko‘rsatkichlari prognoz asosida

19Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, kredit portfeli yildan-yilga o‘sib
bormoqda. 2022 yildagi 326 trillion so‘mlik umumiy kredit hajmi 2025 yilda
655 trillion so‘mga yetishi kutilmoqda. Bu esa iqtisodiyotga moliyaviy resurslar
oqimi ortib borayotganini anglatadi.
Shuningdek, iste’mol kreditlari ulushi yildan-yilga oshib bormoqda, bu esa
aholining kreditga bo‘lgan ishonchi va moliyaviy imkoniyatlarining kengayib
borayotganidan dalolat beradi. Korporativ kreditlarning nisbiy kamayishi esa
iqtisodiyotda diversifikatsiya jarayonlarining jadallashganini ko‘rsatadi.
Kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlari??????
2022–2025 yillarda O‘zbekiston bank-moliya sektorida quyidagi
yo‘nalishlarda kredit siyosati amalga oshirildi:
Kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash – ushbu yo‘nalishda
subsidiyalangan kreditlar ulushi ko‘paytirildi.
Raqamli bank xizmatlari orqali kreditlash – masofaviy xizmatlar, onlayn
kredit ajratish tizimlari kengaytirildi.
Kreditga layoqatlilikni baholash tizimining takomillashuvi – kredit skoring
tizimlari joriy qilindi.
Markaziy bank tomonidan monetar siyosatning qat’iylashtirilishi –
inflyatsiyani jilovlash va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadida asosiy
stavkalar nazoratda ushlab turildi.
Foiz stavkalari va pul-kredit siyosati
2022–2025 yillarda Markaziy bank tomonidan pul-kredit siyosati
ehtiyotkorlik bilan olib borildi. 2022 yilda asosiy foiz stavkasi 17% bo‘lib,
inflyatsiyani jilovlash maqsadida belgilangan edi. 2023–2024 yillarda foiz
stavkasi bosqichma-bosqich pasaytirildi va 2025 yilda 14% atrofida saqlanishi
kutilmoqda. Bu o‘zgarishlar kredit olish shartlarining yumshashiga, shu bilan
birga iqtisodiy faollikning ortishiga sabab bo‘ldi.
Kredit sifati va qaytmas kreditlar

20Moliya tizimining barqarorligini belgilovchi yana bir muhim ko‘rsatkich –
bu qaytmas kreditlar (NPL - Non-Performing Loans) ulushidir. Quyida 2022–
2025 yillar uchun ushbu ko‘rsatkich keltirilgan:
Y
il Qaytmas kreditlar ulushi
(%)
2022 4.2
2023 3.9
2024 3.5
2025
* 3.2
Qaytmas kreditlar ulushining pasayishi bank tizimining barqarorligini
ko‘rsatadi. Kreditlar sifatining yaxshilanishi banklarning risklarni to‘g‘ri
baholay olishiga, mijozlarning moliyaviy intizomiga va kredit siyosatining
puxta yuritilishiga bog‘liqdir.
Kredit siyosati va inflyatsiya
2022–2025 yillarda kreditlar hajmining oshishiga qaramay, inflyatsiya
darajasi nisbatan barqaror bo‘lib qoldi:
Yil Inflyatsiya
(%) Kredit portfeli o‘sishi
(%)
2022 12.3 23.5
2023 11.0 25.7
2024 10.2 26.8
2025
* 9.5 25.9
Bu ko‘rsatkichlar O‘zbekiston kredit siyosatining inflyatsiyaga nisbatan
neytral yoki ijobiy ta’sir ko‘rsatganini bildiradi.

21Yuqoridagi statistik ma’lumotlar asosida aytish mumkinki, 2022–2025
yillar davomida O‘zbekistonda kredit siyosati iqtisodiy o‘sish va moliyaviy
barqarorlikni ta’minlashda muhim vositaga aylangan. Kreditlash hajmining
izchil oshib borayotgani, iste’mol va kichik biznes kreditlarining kengayishi,
foiz stavkalarining muvozanatli yuritilishi va qaytmas kreditlar ulushining
kamayishi moliyaviy tizimning sog‘lomlashayotganidan darak beradi.
Kredit siyosatining samarali amalga oshirilishi natijasida banklar va
moliyaviy institutlar aholiga va tadbirkorlarga yanada ishonchli va barqaror
moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish imkoniga ega bo‘ldi. Bu esa iqtisodiyotning real
sektorida faollikni oshirib, O‘zbekistonning umumiy makroiqtisodiy
barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

242.2. Tijorat banklarining kreditlashdagi ishtiroki
Tijorat banklari mamlakat iqtisodiy rivojlanishida muhim rol o‘ynovchi
moliyaviy institutlar hisoblanadi. Ular iqtisodiy faoliyat subyektlariga
moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish, investitsion faoliyatni rag‘batlantirish va
aholining iste’mol imkoniyatlarini kengaytirishda muhim vositachilik vazifasini
bajaradi. Ayniqsa, kreditlash sohasi orqali tijorat banklarining iqtisodiyotga
ta’siri bevosita namoyon bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda bank tizimi isloh qilinib, uning
ochiqligi, raqobatbardoshligi va samaradorligi oshirilmoqda. Bu jarayon
kreditlash hajmlarining yildan-yilga o‘sishiga olib kelmoqda. 2022–2025-yillar
davomida tijorat banklarining kredit portfeli keskin o‘zgardi va tarkiban
diversifikatsiyalandi.
2022-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekistonda jami kreditlar hajmi 315 trillion
so‘mni tashkil etdi. Shundan 65 foizi yuridik shaxslarga, 35 foizi esa jismoniy
shaxslarga ajratilgan. Aholiga ipoteka, avtokredit, iste’mol krediti kabi turlar
faol ravishda berilmoqda. Mazkur yil davomida tijorat banklari tomonidan
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyalashtirish hajmi 45 trillion
so‘mga yetdi.
2023-yilda ushbu ko‘rsatkich 370 trillion so‘mga yetdi. Xususan, “Ipoteka-
bank”, “Xalq banki” va “Agrobank” tomonidan aholiga ajratilgan kreditlar
hajmi oshib, banklarning chakana xizmatlar bozoridagi ishtiroki kuchaydi.
Yangi elektron kreditlash platformalari joriy etilib, jarayonning tezkorligi va
shaffofligi ta'minlandi. Iqtisodiy tarmoqlar bo‘yicha tahlil qilinganda, eng katta
kredit hajmi sanoat, qishloq xo‘jaligi va qurilish sohalariga to‘g‘ri kelgani
kuzatildi.
2024-yilga kelib kredit hajmi 445 trillion so‘mga yetdi. Bu yil ayniqsa
raqamli bank xizmatlari rivojlandi. Masofaviy kreditlash tizimlari keng joriy
etilib, mijozlarga onlayn ariza topshirish, avtomatik baholash va tasdiqlash
imkoniyati yaratildi. Tijorat banklari o‘zaro raqobatni kuchaytirgan holda,

25kredit stavkalarini moslashuvchan qilishga va mijozlar ehtiyojiga yo‘naltirilgan
mahsulotlar yaratishga kirishdi.
2025-yil prognozlariga ko‘ra, jami kredit portfeli 510 trillion so‘mga yetishi
kutilmoqda. Hozirda (avgust holatiga) bu ko‘rsatkich 496 trillion so‘mni tashkil
qilmoqda. Bu o‘sishning asosiy sabablari sifatida inflyatsiya bosimi, aholining
iste’mol talabi oshishi, biznes loyihalarning ko‘payishi hamda davlat tomonidan
kichik biznesni qo‘llab-quvvatlovchi dasturlarning kuchaytirilgani
ko‘rsatilmoqda.
Statistik tahlil (2022–2025-yillar):
Yil Jami kreditlar hajmi
(trln. so‘m) Aholiga
ajratilgan (foiz) Biznesga
ajratilgan (foiz)
2022 315 35% 65%
2023 370 39% 61%
2024 445 43% 57%
2025 510 (prognoz) 46% 54%
Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tijorat banklarining kreditlashdagi
ishtiroki nafaqat hajman oshmoqda, balki tarkiban ham o‘zgarib bormoqda.
Aholiga ajratilayotgan kreditlar ulushi yildan-yilga ortib, banklarning chakana
moliyaviy xizmatlar segmentidagi o‘rnini kuchaytirmoqda.
Tahlil shuni ko‘rsatadiki, tijorat banklari moliyaviy vositachilik faoliyatida
samarali ishtirok etmoqda. Kreditlashning o‘sishi iqtisodiy faollikni
rag‘batlantirmoqda, yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda, mahsulotlar ishlab
chiqarish hajmi ortmoqda. Shu bilan birga, kreditlar sifatini oshirish, risklarni
boshqarish, garov siyosatini takomillashtirish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.
Tijorat banklarining kreditlashdagi ishtirokini chuqurlashtirish uchun
quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega: banklararo raqobatning oshishi, foiz
stavkalarining maqbullashtirilishi, kredit olishdagi byurokratik to‘siqlarning

26kamaytirilishi, garovsiz kredit mahsulotlarining kengaytirilishi hamda kredit
tarixini baholash tizimining takomillashtirilishi.
2022–2025-yillar davomida tijorat banklarining kreditlashdagi ishtiroki
jadal sur’atlarda oshib bormoqda. Bu holat O‘zbekiston moliyaviy tizimining
ishonchliligini, bank sektorining barqarorligini va iqtisodiyotni kreditlash
imkoniyatlarining kengayib borayotganini ko‘rsatadi. Kelgusida bu yo‘nalishda
yanada tizimli yondashuvlar asosida islohotlarni davom ettirish maqsadga
muvofiqdir.
2.3. O‘zbekiston moliya tizimida kreditlashning holati va rivojlanish
tendensiyalari
O‘zbekiston Respublikasi moliya tizimi keyingi yillarda tubdan isloh
qilinib, bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirilmoqda. Ayniqsa, bank
tizimining faoliyati va kreditlash siyosati mamlakat iqtisodiy barqarorligining
asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida ko‘rilmoqda. Kredit resurslari iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirishda, yangi ish o‘rinlari yaratishda va korxonalarning
aylanma mablag‘larini to‘ldirishda muhim vosita sifatida xizmat qilmoqda.
O‘zbekiston moliya tizimida banklar asosiy kredit beruvchi subyektlardir.
Tijorat banklari yuridik va jismoniy shaxslarga qisqa va uzoq muddatli kreditlar
ajratish orqali iqtisodiyotga investitsiya kiritilishini ta’minlaydi. Markaziy bank
tomonidan olib borilayotgan monetar siyosat, tijorat banklarining kreditlash
faoliyatini tartibga solishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.
2020-yillardan so‘nggi davrda, ayniqsa, pandemiyadan keyin, kreditlash
bozorida yangi tendensiyalar paydo bo‘ldi. Ular orasida raqamli bank
xizmatlarining jadal rivojlanishi, iste’mol kreditlariga talabning oshishi,
mikroqarz va mikrokredit bozorining kengayishi kabi jarayonlar mavjud.
Bundan tashqari, davlat dasturlari doirasida tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga
qaratilgan imtiyozli kreditlar hajmi ham ortmoqda.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2024-yil yakunlariga qadar banklar
tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga yo‘naltirilgan kreditlar umumiy hajmi

27370 trillion so‘mdan oshgan. Bu ko‘rsatkich 2020-yilga nisbatan 1,8 baravarga
oshganini bildiradi. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
subyektlariga ajratilgan kreditlar hajmi keskin ortib, ularning ulushi umumiy
kredit portfelining 30 foiziga yetdi.
Kreditlash bozorida kuzatilayotgan rivojlanish tendensiyalaridan yana biri
bu – ipotekaviy kreditlash bozorining faollashuvidir. Aholining uy-joyga
bo‘lgan ehtiyoji va davlat tomonidan subsidiyalar ajratilishi bu jarayonga turtki
bo‘ldi. Natijada, 2023-yilda ipoteka kreditlari hajmi 23 trillion so‘mni tashkil
etdi, bu 2021-yilga nisbatan 2,4 baravar ko‘pdir.
Shu bilan birga, kreditlash bozorida ayrim muammolar ham mavjud.
Xususan, kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari hali hamon nisbatan yuqori bo‘lib,
bu kichik va o‘rta biznes subyektlarining qarz olish imkoniyatlarini cheklab
qo‘ymoqda. Kredit portfelining sifati, ya’ni qaytarilmayotgan kreditlar ulushi
ham muammoli bo‘lib qolmoqda. 2024-yil holatiga ko‘ra, nostandart kreditlar
ulushi umumiy kreditlarning 6,4 foizini tashkil etgan.
Raqamli texnologiyalar joriy etilishi esa kreditlash tizimini sezilarli
darajada avtomatlashtirdi. Masalan, banklarning mobil ilovalari va internet-
banking platformalari orqali kredit olish, to‘lovlarni amalga oshirish va kredit
tarixini kuzatish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Bu esa xizmatlarning qulayligini
oshirib, bank-mijoz munosabatlarini soddalashtirdi.
Yana bir muhim yo‘nalish — “grin finans”, ya’ni ekologik toza loyihalarni
moliyalashtirishni rag‘batlantirishga qaratilgan kreditlash bozorining
shakllanishidir. Yashil iqtisodiyotga o‘tish jarayonida bu kreditlar alohida
ahamiyat kasb etadi. Xususan, quyosh va shamol energetikasi bo‘yicha
loyihalarni moliyalashtirishda tijorat banklari faol ishtirok
etmoqda.Shuningdek, xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlik doirasida jalb
etilgan mablag‘lar ham O‘zbekiston kreditlash tizimiga yangi imkoniyatlar
yaratmoqda. Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki kabi

28tashkilotlar tomonidan ajratilgan resurslar orqali uzoq muddatli va past foizli
kredit liniyalari yo‘lga qo‘yilgan.
Umuman olganda, kreditlash bozorining hozirgi holati islohotlar natijasida
ijobiy tomonga o‘zgarganini ko‘rsatmoqda. Raqamli transformatsiya, yangi
bank mahsulotlarining paydo bo‘lishi, aholi va biznes subyektlarining kreditga
bo‘lgan ehtiyojining ortishi — bularning barchasi kreditlash tizimi
rivojlanayotganidan dalolat beradi.Biroq, kelgusida tizimdagi muammolarni
bartaraf etish, foiz stavkalarini pasaytirish, kredit portfelining sifatini
yaxshilash, mijozlarga yanada qulay va shaffof shart-sharoitlar yaratish ustuvor
vazifalardan biri bo‘lib qoladi. Kreditlash madaniyatini oshirish, moliyaviy
savodxonlikni rivojlantirish ham kredit tizimining samaradorligini oshirishga
xizmat qiladi.

29 Xulosa
Men ushbu kurs ishini yozish davomida kreditning iqtisodiy mazmuni,
funksiyalari hamda moliya tizimidagi o‘rni va ahamiyati bilan chuqur
tanishdim. Kredit – bu bo‘sh pul mablag‘larini vaqtincha foydalanish uchun
taqdim etish shakli bo‘lib, u zamonaviy moliyaviy munosabatlarning ajralmas
qismi hisoblanadi. U nafaqat iqtisodiyotda muhim aylanish vositasi, balki
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi vosita sifatida ham xizmat qiladi.
Tadqiqot davomida aniqladimki, tijorat banklari kreditlash tizimining asosiy
ishtirokchisi bo‘lib, ular mijozlarga qisqa, o‘rta va uzoq muddatli kreditlar
taqdim etish orqali real sektorni moliyalashtirishda yetakchi rol o‘ynaydi.
Banklar tomonidan ko‘rsatilayotgan kredit xizmatlarining turlari, shartlari,
xavfsizligi va monitoringi bozor iqtisodiyoti sharoitida juda muhim omillardan
biri ekanligi tasdiqlandi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston moliya tizimida kreditlashning rivojlanish
tendensiyalarini tahlil qilib, so‘nggi yillarda islohotlar natijasida kreditlash
hajmi ortgani, kredit liniyalari soddalashtirilgani va raqamli texnologiyalar
asosida masofaviy kreditlash xizmatlari keng joriy qilinayotganini ko‘rdim.
Xususan, kichik biznes va tadbirkorlik subyektlariga imtiyozli kreditlar
ajratilishi iqtisodiy faollikni oshirishga xizmat qilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, kreditlash tizimi mamlakat moliya bozorining
barqaror ishlashiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan men kredit
munosabatlarining chuqurlashuvi va zamonaviylashtirilishi orqali O‘zbekiston
iqtisodiyoti raqobatbardoshligini yanada oshirish mumkin degan fikrga keldim.
Kelajakda ham kreditlash siyosatini takomillashtirish, aholining moliyaviy
savodxonligini oshirish, shaffoflikni kuchaytirish orqali moliya tizimi yanada
barqaror rivojlanishiga erishiladi, deb ishonaman.

30Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3111) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Kreditning mohiyati va moliya tizimidagi roli

Купить