Kushon davlati kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	47.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Kushon davlati kurs ishi

Sotib olish

MAVZU: K ushon davlati
Mundarija:
Kirish………………………………………………….......................… …. ... 3
Asosiy qism ……..............................................................................................6
I-bob Kushon podsholigining tashkil topishi, ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy taraqqiyoti omillari.
1.Kushon podsholigining tashkil topishi va rivojlanishi………….....… .. ........6
1.2.Kushon podsholigining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti
omillari…………………………………………………………….................1 5
II-bob Kushon podsholigida boshqaruv tizimi va tadqiqotchilar
tomonidan o’rganilishi.
2.1.Kushon podsholigida boshqaruv tizimi ………………………................. 24
2.2.Kushon podsholigining tadqiqotchilar tomonidan o’rganilishi…………29
III.Xulosa………………………………………………................................34
IV.Foydalanilgan adabiyotlar…………………………… ………………...40

KIRISH.
1

Kurs ishining dolzarbligi: ”Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekinʻ ʻ
bizning mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar
hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga
ʻ ʻ
yetkaza bilishimiz kerak. ” 1
Jahon sivilizatsiyasiga salmoqli hissa qo’shgan
Kushon davlati ulkan sarhadlarga ega bo’lib, davlatning shahar va
qishloqlarida savdo-sotiq, hunarmandchilik, qishloq xo’jalik sohalari
rivojlangan. So’nggi yillarda olib borilgan ko’plab arxeologik tadqiqotlar
Kushon davri O’rta Osiyo xalqlarining moddiy madaniyatini o`rganish
bo`yicha boy materiallar berib, keng imkoniyatlar yaratdi. Janubiy
Turkmaniston va Xorazm, Buxoro va Samarqand, Surxon vohasi, Vaxsh,
Qashqadaryo va Farg`ona vodiysidan topilgan shu davrga oid arxeologik
topilmalar sug`orma dehqonchilikning anchagina rivojlanganligidan dalolat
beradi. Dehqonchilikning rivoji tufayli keng hududlar o`troq aholi
tomonidan jadallik bilan rivojlanadi. Kushonlar saltanatini dunyo xalqlari
taraqqiyotiga qo’shgan hissasini o’rganish, ularning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
va madaniy tarixini yangi manbalar bilan boyitish olimlarimiz oldida
turgan dolzarb masala bo’lib qolmoqda. Siyosiy, iqtisodiy va madaniy
jihatdan yuksak darajada rivojlangan Kushon davlati tarixini yosh avlodni
ongi-shuurigiga yetkazish, singdirish, yoshlarni milliy o’zlikni anglash
ruhida tarbiyalashda bu tarixiy davlatning o’rni beqiyosdir. Ularga
asoslanib, biz "Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi", "O’rta Osiyo sivilizatsiyasi",
"Turon" yoki "Turkiston sivilizatsiyasi" kabi tarixiy tushunchalardan ilmiy
tadqiqotlarda keng foydalana boshladik. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov
ta’kidlab o’tganlaridek, hozirgi “O’zbekiston hududining ulkan
Yevroosiyo mintaqasi markazida, muhim tranzit yo’llari kesishgan
chorrahada joylashganligi tarixan belgilangan bo`lib bu vatanimizni
kishilik tarixining ilk bosqichlaridayoq Sharq va G’arb dunyosi o’zaro
muloqotga kirishadigan joy sifatidagi ahamiyatini belgilab” berdi.Shu tufayli
ham tarix fanining hozirgi taraqqiyot bosqichida Vatanimiz tarixini jahon
1 Mirziyoev Sh.M. “Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko'taramiz.” T. 1.
- Toshkent: O'zbekiston.. 2017.b-2
2

sivilizatsiyasining muhim tarkibiy qismi sifatida o’rganish dolzarb vazifa
sifatida kun tartibiga qo`yilmoqda. O’rta Osiyo sivilizatsiyasining
shakllanishi va bosqichma-bosqich rivojlanib borishda Kushon davlatining
mintaqaviy va trans-mintaqaviy iqtisodiy-madaniy aloqalar tizimini
rivojlantirishdagi o’rni beqiyos bo’lgan. Bu saltanatni rivojlanish
tendensiyalarini ilmiy o`rganish va tahlil qilib, yosh avlodga yetkazish
asosiy maqsad sifatida gavdalanadi.
Mavzunining dolzarbligi: XXI asr O’zbekistonda madaniyat,
iqtisodiyot, fan va texnika, ijtimoiy-siyosiy innovatsiyalar asri sifatida
boshlandi va ana shunday sharoitda barkamol shaxs, yuqori malakali
mutaxassislarni tayyorlash nafaqat pedagogik, balki ijtimoiy zaruratga
aylandi. Bu zarurat Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturida belgilangan ta’lim
oluvchilarning ma’naviy va axloqiy fazilatlarini rivojlantirish” masalasiga
etibor qaratishni talab etdi.
Tarixi fanini o’qitish ta’lim-tarbiya birligiga asoslanib, ushbu fan
o’sib kelayotgan yosh avlodda siyosiy, g’oyaviy, ma’naviy-axloqiy va
jismoniy fazilatlarni yuksak ong va madaniyatni shakllantiradi. Demak, yosh
avlod, bo’lajak mutaxassislarning, umuman, millatning qanday siyosiy,
g’oyaviy, axloqiy, tamoyillar asosida yashashi va mehnat qilishi bugungi
kunda yurtimizda amalga oshirilayotgan uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimi
samaradorligiga bevosita bog’liq.
Mavzuning o‘rganilish darajasi: Kushonlar davri madaniyatini
o’rganish borasida 1913 va 1960-yillarda Londonda, 1968-yil Dushanbeda
va 1970-yil Kobulda xalqaro simpoziumlar o’tkazildi, YUNESKO
qoshidagi Markaziy Osiyo tarixi va madaniyatini o’rganish komissiyasi
esa kushonlar tarixi va madaniyatini o’rganishni o’z oldiga asosiy
vazifalardan biri qilib qo’ydi. Arxeologlar Kushon madaniyatiga oid
Bagram, Kushonlar davri moddiy va ma'naviy madaniyatini o'rganishda
qadimshunos va san'atshunos olimlardan V. M. Masson, B. YA. Staviskiy, L.
3

I.Albaum, G. A. Pugachenkova, E. V. Rtveladze, B. A. Turg'unov, T.
V. Belyayev hamda Sh. R. Pidayevlarning ilmiy xizmatlari beqiyos
darajada kattadir.SHu bois mana shu arxeolog olimlar asarlaridan
foydalandim.
Kurs ishining maqsad va vazifalari . Tarixiy manba va ilmiy
adabiyotlarda aks ettirilgan, Kushon podsholigining paydo bo‘lishi va
rivojlanishiga bag‘ishlangan masalalarni chuqur o‘rganish va qiyosiy tahlil
asosida, .Kushon podsholigining taraqqiyoti va inqirozi sabablarini yoritish
maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
-Kushon podsholigining tarixiga oid manbalarni qiyosiy tahlil qilish va
tarixshunosligini o‘rganish, yangi ma'lumotlarni ilmiy muomalaga kiritish;
- Kushon podsholigining siyosati va boshqaruv tizimini tadqiq qilish va
xulosalar berish;
Kurs ishining ilmiy yangiligi shundan iboratki, unda Kushon
podsholigining boshqaruv tizimi, xo‘jalik va madaniy hayoti hamda mazkur
davlatlarining inqirozi sabablari yangi ma'lumotlar asosida tahlil qilindi.
Mustaqillik yillarida e'lon qilingan yangi ma'lumotlar ilmiy muomalaga
kiritildi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishining amaliy ahamiyati
shundan iboratki, Kushon podsholigi haqidagi yangi ma'lumotlar
o‘quvchilarga kengroq tushunchalar berishi, tadqiqot ishida
umumlashtirilgan ma'lumotlardan ma'naviy-ma'rifiy tarbiya ishlarida hamda
milliy istiqlol g‘oyalariga sodiq komil insonni tarbiyalashda foydalanish
mumkin.

4

I. BOB. KUDHON PODSHOLIGINING TASHKEL
TOPISHI VA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY
TARAQQIYOTI OMILLARI
1.1.KUSHON PODSHOLIGINING TASHKIL TOPISHI VA
RIVOJLANISHI.
Makedoniyalik Aleksandr O‘rta Osiyoning katta qismini bosib
olganidan so’ng, bu hududdda yashagan ba’zi qabilalar shimoli-sharq
tomonga qarab siljiy boshlashdi. Ana shunday qabilalardan biri yuechjilar
(xitoy manbalarida shunday dеb atalgan) miloddan avvalgi IV asr
oxirlarida Sharqiy Turkistondan to Mo`g`iliston chegaralarigacha bo`lgan
hududlarga borib o’rnashganlar. Xitoyning shimolida esa xunn qabilalari
yashagan va Yuechjilar xunnlarga janub tomondan qo`shni bo`lib qolishgan.
Keyinchalik Yuechjilar Sharqiy Turkistonda joylashib olib, xunnlarni o`z
tasirlariga olishga harakat qilishadi. Ularning bu harakati, ayniqsa
miloddan avvalgi III asrning ikkinchi yarmidan boshlab asta-sekin
namoyon bo`la boshlaydi. Sababi xuddi shu davrda O’rta Osiyoning
janubi-sharqiy viloyatlarda Yunon-Baqtriya davlati tarkib topib, yuechjilarni
bеzovta qilmoqda edi. Yunon-Baqtriyaga qarshi O’rta Osiyo qabilalarining
birlashgan mustaqil qo`shinini tuzish zaruriyati kelib chiqqan edi. Yunon-
Baqtriya podshosi Еvtidеm massagеt qabilalarining bu harakatlarini
barbod etish maqsadida xunnlardan mohirona foydalanadi. Еvtidеm
miloddan avvalgi 206-yilda salavkiylar hukmdori Antiox III bilan shimol
ko`chmanchilariga qarshi harbiy ittifoq tuzadi. Bundan xabardor bo`lgan
xunn shahzodasi Mode yuechjilar qo`lidan garovlikdan qochadi, o`z
otasini hokimiyatdan ag`darib tashlab, yuechjilar ustiga lashkar tortib
boradi. 2
Miloddan avvalgi 176-yilda xunnlar yuechjilar ustiga ikkinchi
marta hujum uyushtiradilar. Oqibatda xunnlar 165-yilda yuechjilarni
g`arbga uloqtirib tashlaydilar. Rivoyatlarga qaraganda xunn hukmdorlari
2 O’zbekiston tarixi. T. “Universitet", 1996, 1-jild. 56-68 betlar.
5

mag`lub bo`lgan yuechjilar podshosining bosh suyagidan kosa yasab,
g`alaba sharafiga unda sharob ichib yurgan еkanlar. Yuechji qabilalari
qadimgi Farg`ona yerlariga chеkinadilar va o`sha yerda istiqomat qila
boshlaydilar. Xitoy manbalarida yozilishicha qadimgi Farg`onaning shimoliy
tumanlarida yuechjilar qishloq va shaharlar barpo qiladilar. Bu davrda
yagona bir podshoh bo`lmagan, balki qabila va urug` yabg`ulari qabila
oqsoqollari qo`l ostida birlashganlar. Kushon podsholigi o’zbek
davlatchiligi tizimidagi qadimgi davlat (mil. I-III-asrlar) hisoblanadi. Bu
davlat mil. I asrning 1-yarmida yuyechjilar tasarrufidagi Kushon mulkining
yuksalishi natijasida vujudga kelgan. Massagetlar (Xitoy yilnomalarida —
yuyechji) mil.av. 140-yili Sirdaryo ortidan Baqtriyaga kelib, saklarni
yenggan va Yunon-Baqtriya podsholigi o’rnida bir asr davomida 5 qabilaga
bo’linib yashagan.
Bulardan Kushon (Xitoy yilnomalarida guyshuan) qabilasi
jabg’usi Kudzula Kadfiz (Kadfiz I) milodiy I asrda qolgan 4 qabilani
bo’ysundirib, o’zini hukmdor deb e’lon qilgan. «Kushon» atamasi yo sulola
yoki qabilaga tegishli bo’lib, u ilk bor mil. av. I asr oxiri - mil. I
asr boshida hukmronlik qilgan podshoh «Geray»- Sanab zarb qildirgan
tangalarda qo’llangan. Kushonlarning dastlabki mulklari hududiga
Shimoliy Baqtriya (Tojikiston hamda O’zbekistonning janubi,
Turkmanistonning janubi-sharqidagi yerlar) kirgan. Dastlab jabg’u,
keyinchalik podsho unvoni bilan davlatni idora qilgan Kadfiz I Kushon
podsholigiga asos solgan bo’lib, uning davrida kushonlar hozirgi Afg’oniston
bilan Pokistonning ko’pchilik qismini bosib olgan. Jumladan, hozirgi
Namangan viloyatining Yangiqo`rg`on tumani hududida Kushon
qishlog`ini va Kosonsoyda Koson shahrini yuechjilar barpo qilgan edilar.
Ma'lumki, miloddan avvalgi II asr o’rtalarida Yunon-Baqtriya davlati
inqiroz sari yuzlanadi. Ana shu qulay vaziyatdan foydalangan yuechjilar
miloddan avvalgi 140-130-yillarda So`g`d yerlari orqali Baqtriyaga
bostirib kеladilar va Shimoliy Baqtriya hududlarini e`gallab oladilar.
6

Yuechjilar Baqtriyada 100 yil mobaynida 5 ta qabilaga bo`linib
yashaganlar. Ular mil. av. 140-130-yillarda Yunon-Baqtriyani ham
o‘zlariga tobe qiladilar va “Katta Yue-chje” davlat uyushmasiga asos
soladilar. Bu davlat uyushmasiga beshta hokimlik: Guyshuan, Xyumi,
Shaunmi, Xise va Dumilar bo‘ysunar edi. Guyshuan (Kushon)
qabilasi (yabg`usi Kudzula Kadfiz edi) to`rtta qabila yabg`ularini o`ziga
tobе etib barcha qabilalar ustidan hukmronlik qilardi. U o`z davlatini Kushon
davlati sifatida e'lon qildi va hozirgi Surxondariyo viloyatining Sho`rchi
tumanida joylashgan Dalvarzintеpani bu mamlakatning poytaxtiga aylantirdi. 3
Kudzula Kadfiz o`z davlat chеgaralarini kеngaytirish va uning
qudratinimustahkamlash maqsadida Amudaryoning chap sohili tumanlarini
egallashga bеlbog`ladi. U tеz orada Parfiya, Afg`onistan va Kashmirni
e`galladi, Kudzula Kadfiz 80 yoshida vafot etadi . Uning davrida Kushon
davlatining o`z pullari bo`lmagan. Kudzula Kadfiz tangalarni Rim saltanati va
Parfiya podshohlari zarb e`tgan tangalarga taqlid qilib chiqargan. Shu
boisdan ham bu davrdagi tangalarda «Kudzula Kadfiz Yabg`u» dеgan
yozuvlarni uchratamiz. Kеyinroq esa «Hukmdor Kadfiz» dеgan yozuvda
tangalar zarb etilgan. Kushon podsholigi tetradrahmasining o’ng tomonida
sochlari hafsala bilan taralgan, peshonasiga tasma bog’lagan, yuzlarida
g’ayrat, shijoat barq urib turgan erkak kishining beligacha tushgan surati
berilgan. Tanganing reversi kishi diqqatini o’ziga tortadi, o’rtada ot
mingan shoh, uning orqasida gulchambar tutgan Nika (zafar) ma’budasi
parvoz qilyapti. Shu yerning o’zida “Kushon hukmdori Geray
Sanabniki” degan to’rt so’zdan iborat yunon yozuvi bor. Bu sirli
tangalarning o’rgana boshlanganiga ham yuz yildan oshdi. Keyingi
yillarda tangashunoslik ilmi qo’lga kiritgan yangi ma’lumotlar hamda
Xolchayondan topilgan haykallar Kushon hokimi hukmronlik qilgan davrga
oid kashfiyotlar qilishga imkoniyatlar berdi. Kushon mis chaqalari
3 .Asqarov A.A. O’zbekiston tarixi (Eng qadimgi davrlardan eramizning V asrlarigacha)
T. “O’qituvchi” 1994. 12-68, 103-111 betlar.
7

hayratomuz va sirlidir. Ularda hukmdorning ismi yo’q, faqat mansabi va
laqabini anglatuvchi “shohlar shohi buyuk haloskor” degan yunon yozuvi
mavjud. Manbalarda “noma’lum shoh” yoki “Soter Megas”ning tangalari
deb nom olgan bu chaqalar O’zbekiston va Tojikiston janubida olib
borilgan arxeologik qazishmalarda ko’p uchraydi. Bu tangalar qaysi Kushon
shohi tomonidan zarb etilgani haqida bahs munozaralar haligacha davom
etmoqda. M.E.Masson fikricha, ular Kudzula Kadfiz tomonidan zarb etilgan
Kudzula Kadfiz vafotidan so`ng uning o`gli Yangaochjen tangalaridagi
yozuvlarga ko’ra Vima Kadfiz taxtga o`tiradi. U ko’proq Kadfiz II nomi
bilan mashhur. Kushoniylar hokimiyatini kengayib borishda Vima Kadfiz
bo’sh kelmagan. Bu davrda Kushonlar davlati Pokiston va Hindistonning
markaziy viloyatlarini bosib oladi. Vima Kadfiz o`z nomidan tangalar zarb
etadi. Unga atab tosh haykali o`rnatadilar. Bu haykal Hindistonning Matxura
shahrida qad ko`taradi. 4
Vima Kadfiz 30 yil podsholik qiladi.
Mamlakatda pul islohotini o`tkazadi. Kadfiz II zamonida pul islohoti
o’tkazilib, yangi tanga tizimi asosiy stateri 8,03 gr keladigan turli sifatdagi
tillalar zarb etishga asoslangan bo’lib, ikki xil tanga joriy etilgan: biri 16,07
gr, ikkinchisi esa 2,01 gr. SHuning bilan bir qatorda diametri 23-25 mm,
vazni 16-17 gr. keladigan mis tangalar ham muomalaga chiqarilgan.
Tangalar aversidagi suratda yuzi yon tomonidan aks ettirilgan shoh mehrob
oldida tik turganicha diniy ibodatni ado etmoqda. Vima Kadfizdan so`ng
mamlakatni idora etish Kanishka zimmasiga tushgan. U podsholik qilgan
davrda Hindistonning janubiy tumanlari, O’rta Osiyoning So`g`diyona,
Xorazm va Choch viloyatlarini zabt etadi. Kanishka davrida «shohlarning
shohi-ulug` xaloskor» yozuvi bilan tanga pullar zarb etiladi.
Kanishka tangalari Ashgabatdan Xorazmgacha, bo`lgan Toshkеnt
vohasigacha bo`lgan katta hududlarda ko`plab topilgan. Kushon davlati bu
davrda eng gullagan va hududlari juda ham kеngaygan davrini o`z boshidan
4 O’zbekiston xalqlari tarixi. Ikki jildlik. Akademik A.Asqarov tahriri ostida. T. Fan;
1992-1993.
8

kеchiradi.Kanishka budda dinini rasmiy ravishda davlat dini dеb e'lon
qiladi, buddizmni qabul qilib, uning saltanat miqyosidaga tashviqotchisi
va himoyachisiga aylanadi. Kanishka davlat poytaxtini Dalvarzindan
Pеshovarga ko`chiradi. Milodning I asr 70-80-yillarida Sharqiy Turkiston
yerlari masalasida Xitoy-Kushon mojarolari boshlanadi. Shunga qadar
Kushonlar xitoyliklarning Sharqiy Turkiston yerlarini egallash uchun
qilgan harbiy harakatlariga xayrihoh bo`lganlar. Hatto ular 84-yilda
xitoylargaqarshi kurashish uchun Qashg’arga yuborilgan Qang’uy
qo’shinini tezda chaqirib oladi. Qashg’ar hokimligi esa xitoyliklarga
taslim bo’ladi. Shundan so’ng kushonlar Xitoyga Turfonni bosib olishga
yordam ko’rsatadi. Oradan 2-3 yil o’tgach, ikki o`rtadagi munosabat
buziladi. Buning sababi Kushon elchisi Katga sovg’alar bilan Xitoy
hukmdorining qizini kushonlar podshosiga unashtirish maqsadida Xitoyga
borgan edi. Xitoy hukmdori uni qamoqqa oladi. Natijada ikki o`rtaga
sovuqchilik tushadi. O`zini haqoratlangan dеb hisoblagan Kushon hukmdori
70 ming kishilik qo’shin bilan Xitoyga qarshi yurish qiladi. O’zaro
kurashda u yеngilib, Sharqiy Turkistondan qochishga majbur bo`ladi.``
Milodiy 102-yilda Xitoyning nomdor va yеngilmas lashkarboshisi Ban Chao
vafotetadi. Bundan foydalangan Sharqiy Turkiston viloyatlari xalqlari
birin-kеtin Xitoyga qarshi qo`zg’olonlar ko`taradilar. Bu qulay vaziyat tufayli
kushon lar 107-yilda Sharqiy Turkistonga yana lashkar tortadilar.
Kushonlar Sharqiy Turkistonda o`z hukmronliklarini o’rnata olmagan
bo`lsalarda, Hindiston yilnomalarida Kanishkaning Tarim havzasini bosib
olganligi haqida ma'lumotlar berilgan. Xullas, Kanishka podsholik qilgan
23 yillik davrda Kushonlar davlati hududlari juda ham kеngaygan.
Natijada Kushon davlati katta saltanatga aylanib, Xitoydagi Xan sulolasi
hamda Rim imperiyasi bilan raqobatlashish darajasiga ko‘tarildi.
Kushonda davlatida viloyatlar va shaharlar davlat tepasida turuvchi oliy
hukmdor noiblari tomonidan boshqarilgan. Ular oliy hukmdorga so‘zsiz itoat
etib, doimiy ravishda davlat xazinasiga o‘lponlar to‘lab turganlar. Soson
9

podshosi Shopur I (241-242-yillar) qurdirgan «Zoroastr Ka’abasi»da
kushonlar saltanatining hududi haqida: “Kushonlar mamlakati Pеshovar,
Qashg’ar, Sug’d va Chochgacha cho’zilgan», 5
— dеyiladi
Buni bir budda matnida (III asr o`rtalariga oid) «dunyo uch qismga
(Xitoy, Rim va Kushon) bo`lingan, ammo «osmon o’g’lonlari»
(saltanatlari) to’rtta: Xitoy, Rim, Kushon va Hind» dеb bergan
xabaridan ham bilish mumkin. Hind manbalarida ko`rsatilishicha, III asr
o`rtalariga k еlib Hindiston kushonlardan mustaqil davlat bo’lib ajralib
chiqqan. Xuddi shu yillarda Xorazm ham kushonlardan ajralib chiqadi. Ana
shu tariqa III asr o`rtalaridan e’tiboran kushonlar saltanati chuqur iqtisodiy
va siyosiy inqiroz sari yuzlanadi. Ammo shundan kеyin ham Kushon
davlati O’rta Sharqning yirik davlatlaridan biri sifatida yana 100 yildan
ortiq vaqt tarix sahnasida turdi. Soson podsholarining kuchayishi
kushonlarning Rim saltanati bilan aloqasini mustahkamlanishiga sabab
bo`ldi. Kushon elchilari 274-yilda Rim saltanati hukmdori Avrеlinning
Palmir ustidan g’alabasiga bag’ishlangan tantanalarda qatnashganligi
manbalarda ko`rsatiladi. Natijada sosoniylar Rim-Kushon do’stligidan
xavfsirab, kushonlar bilan aloqani yaxshilash yo`lidan boradilar. Bu
maqsad yo`lida sosoniylar shohi Xormuzd II (301—309) kushonlar
malikasiga uylanadi. Biroq IV asrning o`rtalariga kеlib kushonlar bilan
sosoniylar o`rtasidagi munosabatlar yana k еskinlashdi. Bu davrda Shopur II
(309—379) kushonlarga zarba berib, Shimoliy Baqtriya yerlarini bosib oladi.
Kushonlar bu zarbaga ham bardosh berdilar. Kushonlar sulolasining so`nggi
vakillari kidariylardir. Ularni taxtga o’tkazish tantanalari IV asrning
oxirida Balxda bo’ldi. Kidariylar tarix sahnasida uzoq yashamadilar.
Maydonga yangi kuchlar chiqdi. Bu kuchlar o`z vaqtida Kushonlar
saltanatining tarix sahnasidan o`chishiga olib keldi. Kushon podsholigi
va kushonlar davri O’zbekiston, Tojikiston, Afg’aniston Pokiston, va
Hindiston tarixida muhim o’rin tutadi. Shunday qilib Kushonlar saltanati
5 Pugachenkova G. A., Xalchayan, T., 1966;b-89
10

tarix maydonida o’z o’rnini boshqa, o’zidan kuchliroq siyosiy dushmanlarga
bo’shatib berdi. Kushonlar o’zlarining tahminan 400 yillik hukmronlik
davrida insoniyat jamiyati taraqqiyotida o`chmas iz qoldirdilar. Bu
davrda yaratilgan noyob san’at asarlari, madaniyat yodgorliklari uninng
o`tmishidagi qudratidan dalolatdir. 6

1.2.KUSHON PODSHOLIGINING IJTIMOIY-IQTISODIY VA
MADANIY TARAQQIYOTI
Kushon podsholigi - o’zbek davlatchiligi tizimidagi qadimgi
davlat bo’lib, milodiy 1-asrning 1-yarmida yuyechjilar tasarrufidagi
Kushon mulkining yuksalishi natijasida vujudga kelgan. Massagetlar
(Xitoy yilnomalarida yuyechji) miloddan avvalgi 140-yili Sirdaryo ortidan
Baqtriyaga kelib, saklarni yenggan va Yunon-Baqtriya podsholigi o’rnida bir
asr davomida 5 qabilaga bo’linib yashagan. "Kushon" atamasi yo sulola yoki
qabilaga tegishli bo’lib, u ilk bor miloddan avvalgi I-asr oxiri milodiy I-asr
boshida hukmronlik qilgan podshoh “Geray” zarb qildirgan tangalarda
qo’llangan. Kushonlarning dastlabki mulklari hududiga Shimoliy Baqtriya
(Tojikiston hamda O’zbekistonning janubi, Turkmanistonning janubi-
sharqidagi yerlar) kirgan. Dastlab jabg’u, keyinchalik podsho unvoni
bilan davlatni idora qilgan Kadfiz I Kushon podsholigiga asos solgan
bo’lib, uning davrida kushonlar hozirgi Afg’oniston bilan Pokistonning
ko’pchilik qismini bosib olgan. Kadfiz I ning vorisi Vima Kadfiz
hukmronligi davrida Hindistonning aksariyat qismi Kushon podsholigiga
qo’shib olingan. Kushon podsholigi ning eng ravvaq topgan davri Kanishka
hukmronlik qilgan vaqtga to’g’ri keladi. O’rta Osiyoda kushon mulklarining
shimoliy chegarasi Hisor tizmasi bo’ylab, u yerdagi tog’ daralarida g’oyatda
mustahkam chegara devorlari qurilgan. 7
Kushonpodsholigi davrida
urushlarning tez-tez bo’lib turishi natijasida mamlakatda harbiy asirqullar
miqdori oshib borgan. Xitoy va Parfiya bilan kurash olib borayotgan
6 Pugachenkova G. A., Rtveladze E. V., Dalverzintepa — ku-shanskiy gorod va yuge Oʻzbekistova, T., 1978;b-
64
7 L itvi iski y B. A., Sedov A. V., Kultы i ritualы koʻshanskoy Baktrii, M, 1984;b-34
11

Kushon podsholigi Yaqin Sharqda hukmron bo’lish uchun Parfiya bilan
urushayotgan Rimning ittifoqchisi edi. Biroq savdo manfaatlari bu davlatlarni
o’zaro yaqinlashtirgan. "Buyuk ipak yo’li" bo’ylab xalqaro savdoning
rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratilgan. Sharqda Sharqiy
Turkistonning qo’shib olingan shaharlar-vohalari orqali Xitoy bilan,
janubda kushonlarga tobe Shimoliy Hindiston bilan, g’arbda dengiz yo’li
bilan, Misr orqali yoki quruqlikdagi yo’l bilan Eron orqali O’rta dengiz
havzasidagi Rim imperiyasi shaharlari bilan, shimolda Xorazm va
Uralbo’yi orqali Sharqiy Yevropa bilan savdo qilingan. Janubiy
O’zbekistondan kushonlar davriga oid yuzdan oshiq shahar va qishloq
xarobalari aniqlangan. Bu davrda shahar va qishloq o’zaro mustahkam
aloqada bo’lgan va har bir shahar atrofida ko’plab mayda qishloqlar
joylashgan. Kushon podsholigi siyosiy hokimiyat ruhoniylar qo’lida
bo’lgan davlat bo’lib, unda podsho dunyoviy rahbar bo’lish bilan birga
bosh kohin ham edi. 8

Davlat satrapliklarga bo’lingan bo’lib, ularning satraplari ayrim
erkinliklarga ega bo’lgan. Kushon podsholigi quldorlik davlati bo’lsada, unda
qishloq jamoasi muhim o’rin tutgan. Kushon podsholari mamlakatda
keng ko’lamda dinlararo murosasozlik siyosatini yurgizgan, aholi asosan,
buddizmnmng mahayana mazhabiga e’tiqod qilgan, shuningdek,
mamlakatda zardushtiylik, otashparastlik, hinduizm kabi ko’plab boshqa
dinlar ham bo’lgan. Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo keng taraqqiy
etgan. Pul tizimida ko’proq oltin va mis tangalar qo’llanilgan.
Dehqonchilik, xususan, sug’orma dehqonchilik rivojlangan, qishloq
xo’jaligi ekinlarining ko’pchilik turi ekilgan.
Kushoniylar davri iqtisodiy munosabatlari haqida so’z ketganda,
eng avvalo shuni ta’kidlash joizki, mintaqa aksar qismining siyosiy bir
butunligi yagona iqtisodiymakonni yuzaga keltirdi. Kadfiz II davrida
amalgam oshirilgan pul islohoti esa iqtisodiy munosabatlarni yanada
8 Staviskiy B. Ya., Koʻshanskaya Baktriya. Problem ы kultur ы , M., 1977; b-103
12

jadallashtirish uchun uchun katta omil bo’lib xizmat qildi. Kushon
podsholigi Rim, Parfiya va Xitoy bilan har jihatdan bellasha olgan
qadimgi sharqdagi eng qudratli saltanatlardan biri bo’lib, ikki asr
mobaynida osiyoliklarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotiga
katta ta’sir o’tkazgan. Yuqori saviyada taraqqiy etib borish
hunarmandchilikka ham xos bo’lgan. So’g’diyona, Xorazm, Farg’ona,
Baqtriya, Shimoliy Hindiston shahar va qishloqlarida kulolchilik,
metalsozllik, to’qimachilik, shishasozlik, duradgorlik bilan
shug’ullanadigan ustalarni ko’plab topish mumkin bo’lgan. Kulolchilik
sohasida erishilgan tajriba, ustalarning mahorati yuksak darajada bo’lgan.
Masalan, ushbu sohaga aloqador va bizning davrimizda arxeologlar
tomonidan topilgan, ya’ni 2 ming yillik tarixga ega qadah idishlar
shunchalar nafiski, jaranglashda billur qadahlardan hech ham qolishmaydi.Bir
saltanat tarkibida bir necha mamlakatlar, xalq va elatlarning birlashuvi
turli madaniyatlarni o’zaro yaqinlashtirdi, davr madaniyatlari (mahalliy
Qadimgi Baqtriya, yunon, sak va hind madaniyatlarini mujassamlashtirdi.
Arxeologik topilma va ko’hna yozma manbalar asosida kushonlar
madaniyatiga doir quyidagi muhim ilmiy ma’lumotlar aniqlandi: burjli
mustahkam mudofaa devoriga ega bo’lgan shahar qurilishi taraqqiy etgan,
bir necha o’nlab shunday shaharlar, ko’plab yirik sug’orish inshoatlari
qurilgan. Shaharlar ichida arklar mavjud bo’lib, ularning atrofini turli binolar
majmuasi qurshab turgan. 9
Kushon podsholigining shimoliy-g’arbiy
hududlaridagi binolar qurilishida ko’proq xom g’isht va paxsadan, janubi-
sharqida esa toshdan foydalanilgan. Shaharlar, odatda, daryo bo’ylarida,
strategik jihatdan qulay joylarda bunyod etilgan. Ular podsho saroyi, boy-
zodagonlar va hunarmandlar mahallasi, ko’cha va maydonlar, hovuzlar, turli
dinlarga mansub inshoatlar, ekinzor va bog’lardan iborat bo’lgan. Uylar ko’p
xonali, hashamatli bo’lib, ba’zilari ikki qanotli qilib qurilgan. Hovli sahni,
xonalar poli, zinalar va boshqalarda turli hajmdagi pishiq g’ishtlar
9 Pugachenkova G. A., Xalchayan, T., 1966; Gafurov B. G., Koʻshanskaya epoxa i mirovaya sivilizatsiya, M.,
1968;b-45
13

qo’llanilgan. Ayvon yog’och ustunlari ostiga ohaktoshdan yo’nilgan
chiroyli tagkursilar o’rnatilgan. Tomdan to’shadigan suvlar uchun maxsus
sopol tarnovlar ishlatilgan.Bino va xonalar haykaltaroshlik, tasviriy san atʼ
asarlari bilan bezatilgan. Haykal va rasmlarda, asosan, podsholar, podsho
xonadoni a’zolari, boy-zodagonlar, sozanda va masharabozlar tasvirlangan
(Xolchayon). Budda diniga mansub inshootlarda esa Budda va uning
safdoshlari, izdoshlari, kohinlar va xizmatkorlar ifodalangan (Ayritom,
Dalvarzintepa, Qoratepa, Fayoztepa). Haykallar, asosan, ohaktosh, loy va
ganchdan tayyorlangan, ular orasida sirtiga tilla suvi yuritilganlari ham bor.
Devoriy suratlarda esa diniy va bazm marosimlari, tabiat manzaralari,
suvoriylar tasvirlangan. Kulolchilik taraqqiy etgan, topilgan sopol idishlar
xilma-xilligi va o’zining nozik, jarangdorligi bilan alohida ajralib turadi.
Amaliy san’at keng rivojlangan, uning eng yaxshi namunalari Sankt-
Peterburgdagi Davlat Ermitajida saqlanmoqda. Zeb-ziynat buyumlari, mehnat
va jang qurollari yasash, mato to’qish taraqqiy etgan. Kushonlar davrida
markazlashgan davlatning qaror topishi xo'jalikning ravnaqiga sabab
bo'lgan. Bu davrda ham ziroatchilikning g'allachilik, paxtachilik,
bog'dorchilik va polizchilik sohalari jadal rivojlanadi. Tog' va tog' oldi
hududlarida lalmikor dehqonchilik xo'jaligi ravnaq topadi. Yerni qayta
ishlash, xususan, almashib ekish borasida boy tajriba to'lanadi, yangi-yangi
sug'orish tizimlari bunyod qilinadi. Chorvachilik xo'jaligini rivojlantirish
borasida ham ulkan ishlar amalga oshirilgan. Aynan ana shu davrda
hunarmandchilik xo'jaligi yuksak darajada rivoj topib, ushbu sohaning
kulolchilik, metallsozlik, qurolsozlik, to'qimachilik, shishasozlik kabi turlari
ancha yuksalgan. Hatto Baqtriya shishasozlari 420 yidda Xitoy poytaxtida
turfa rangdagi shishalar tayyorlab xitoyliklarni lol qoldirgan. Kushonlar
davrida xo'jalikning ravnaqi savdo-sotiqning rivojiga ham turtki bo'ladi.
Xususan, shu davrda Baqtriya savdogarlari Parfiya, Rim, Xitoy va
Hindiston mamlakatlariga borib savdo qilganlar. Rimning Pompey shahri
xarobalaridan Kushon tangalarining yoki Qoratepa kulol idishlari, Termizdan
14

topilgan may hamda ayshu ishrat xudolari Vakxoniya, tag'in Vakx-Bolus
sharafiga uyushtirilgan bayram sahnasi tasviri solingan loy idishlar,
shuningdek, Hayitobodtepadan imperator Neron tangalarining topilishi
yuqoridagi fikrning isbotidir. Bu davrda Surxon vohasi savdo yo'llari
o'zaro tutashgan hudud bo'lib, albatta, bu holat o'lkaning iqtisodiy va
madaniy taraqqiyotiga katta ijobiy ta'sir o'tkazgan. 10
Termiz shahri
hunarmandlari tomonidan tayyorlangan mahsulotlar qo'shni davlatlarga,
jumladan, Parfiya, So'g'diyona, Chin-Mochin, Ozar va musulmon dunyosi
mamlakatlariga chiqarilgan hamda yuqori baholangan.Kushonlar davrida
madaniy hayot ham yuksaklikka bo'y cho'zgan. Podsho Kanishka
zamonidan boshlab boxtar tili davlat tili deb e'lon qilinadi. Kushonlar davrida
me'morchilik ancha yuksalib, turar joy binolari, ibodatxonalar va saroylar
qurish ancha avj oladi. Imoratlarni bezash, naqsh solish borasida ham o'ziga
xos tajriba to'planadi. Bu davrda mahalliy madaniyat bilan hind
madaniyatining o'zaro aralashish jarayoni sodir bo'ladi. Ayniqsa,
Kanishka zamonida Budda dinining davlat dini deb e'lon qilinishi
natijasida buddaviylik e'tiqodi bilan bog'liq ravishda haykaltaroshlik
san'ati ancha yuksaladi. uddaviylikning dini milodgacha birinchi ming
yillikning o'rtalarida Hindistonda shakllangan. Buddaviylar 1956 yilda o'z
dinlari shakllanganligining 2500 yilligini nishonladilar. Bu dinning
asoschisi Shak'ya Muni ya'ni, hind shahzodasi Siddxartma Gautama-
Budda deb hisoblaydilar. Buddavylik dastlab quldorlar mafkurasi sifatida
shakllangan. Buddaviylikda yomonlikka qarshi bosh ko'tarmaslik g'oyasi
katta o'rin egallaydi. Buddaviylikda «to'rt oliy haqiqat» g'oyasi muhim
o'rin egallaydi. Ular qo'yidagilar: 1.Azob-uqubat haqidagi ta'limot; 2.
Azob-uqubatning sabablari haqidagi ta'limot; 3. Azob-uqubatdan halos
bo'lish yo'llari haqidagi ta'limot. Bu ta'limot xalos bo'lish, najotning
«sakkizlik» yo'lida o'z aksini topgan. 11
Bular taqvodorlik e'tiqodi,
taqvodorlik qat'iyati, taqvodorlik so'zi, taqvodorlik ishi, taqvodorlik
10 Kultura i iskusstvo drevnego Oʻzbekistova [Katalog v ы stavki], kn. 1 i 2, M., 1991;b-78
11 Staviskiy B. Ya., Koʻshanskaya Baktriya. Problem ы kultur ы , M., 1977; b-48
15

turmush tarzi, taqvodorlikki intilish, taqvodorlikni orzu qilish, taqvodorlik
fikri-hayoli bilan yashash. Buddaviylikning bu yo'llari azob-uqubatlardan
xalos bo'lib, sansaradn (sanskritchaolamgo'zaronlik) nirvanaga (sanskritcha-
so'nish) aylanish o'tishdan iborat. Buddaviylikda olam uch bosqichdan iborat
bo'lib, uning birinchi bosqichi, eng yuqorisi nirvanadir. Unda mutloq
osoyishtalik hukm suradigan olamdir. Inson bu yerda barcha turmush
tashvishlaridan xalos bo'ladi. Uning hayotiy istaklari ham, ehtiroslari ham
bo'lmaydi. Hamda nirvana bu qayta tug'ilish, boshqa qiyofaga kirish,
mutlaq osoyishtalikdan iborat. Ikkinchi olam- bu bodisatva, ya'ni ruhiy
mavjudotlar bilan to'la jannatdir. Bu olamda ruh gunohidan xalos bo'lgan
lekin oliy olamga ko'tarilmagan avliyolar yashaydi.
Uchinchi olam esa eng quyi olab bo'lib, unda odamlar va hayvonlar
yashashadi. Ular najot yo'lida olamga intiladilar. Buddaviylikda beshta
axloqiy talab (panchashina)ga rioya qilish ilgari surilgan. Ular: bironta
ham tirik mavjudotni o'ldirmaslik, birovning mulkini olmaslik, birovning
xotiniga ko'z olaytirmaslik, yolg'on gapirmaslik, spirtli ichimlik
ichmaslikdan iborat. Kanishka buddizm tarixida birinchi bo’lib vaqt-vaqti
bilan diniy yig’in chaqirib turishni joriy etgan. Dastlabki yig’inda
buddizmning mazkur yangi mazhabi mahayana rasmiylashtirilgan. Bu esa
buddizmning Osiyo mamlakatlarida keng tarqalishiga, uning jahon dinlaridan
biriga aylanishiga sabab bo’lgan. Topilgan tangalarning orqa tomonida turli
ma’budlar-Mitra (Quyosh ma’budi), Otash (olov ma’budi), Farr (omad
va ma’murchilik ma’budi) va boshqa tasvirlanganligi buni isbotlaydi.
Saltanatda savdoning rivojlanishi yozuvning keng ko’lamda tarqalishiga
imkon yaratgan. Oromiy yozuvi asosida sug’d va xorazmiy yozuvlari
vujudga kelib, taraqqiy etdi. Hind alifbosiga asoslangan karosh yozuvi
namunasi ilk bor Termizdan, teri va taxtaga bitilgan xorazmiy yozuvi
namunasi esa Tuproqqal’adan topildi. Kushon podsholigi yerlaridan
o’tgan Buyuk ipak yo’li tashqi savdoning rivojlanishiga ijobiy ta’sir
ko’rsatganligi aniqlandi. Kushon podsholari zarb qilgan oltin, kumush va
16

mis tangalar Efiopiya, Skandinaviya, Italiya va boshqa ko’pgina
mamlakatlarda topildi. Bu esa Kushon podsholigi chet mamlakatlar bilan
keng miqyosda savdo va madaniy aloqalar olib borganligidan dalolat
beradi. 12
Sharqdan olib kelingan ipakka G’arb bozorlaridagi mollar
almashtirilgan. Umuman savdoda ko’p tovarlar qatori dorivorlar, Rim
tilla tanga va taqinchokdari, fil suyaklari va undan tayyorlangan turli
buyumlar hamda "tirik tovar"-sozanda, raqqosa va hunarmand qullar ham
bo’lgan. Kushon podsholigining dastlabki poytaxti O’zbekistonning
janubidagi Dalvarzintepada bo’lgan, podsho Kanishka davrida esa Peshovar
shahriga ko’chirilgan. Ayni shu davrda badiiy, san’at maktablari (Gandhara,
Matxura, Baqtriya) shakllandi. Kanishka adabiyot va san’at homiysi
bo’lib, Kashmir viloyatida Kanishkapur shahriga asos soldi. Uning
saroyida mashhur buddaviy olimlar Pareva va Vasumitra, buyuk shoir
va faylasuflar Ashvagxosha, Matricheta, Vagarjuva hamda Charaka
yashab ijod qilgan. Yuqorida Vima Kadfiz davrida pul islohoti
o’tkazilganligi qayd etilgan edi. Bu Kushon davlati pulining joriy
etilishini ta'minladi. Bu pullar oltin, kumush va misdan ishlangan edi.
Oltin tangalar odatda tashqi savdo uchun zarb etilgan. Har bir oltin tanganing
og’irligi 8 gramm bo`lgan. Bu borada akademik A.Asqarov quyidagilarni
keltirib o’tadi: “Xitoy manbalari va arxeologik materiallar (birinchi
navbatda numizmatika materiallari) tahliliga ko’ra, Kudzula Kadfiz 80 yil
yashab, eramizning birinchi yarmida podsholik qilgan. Rabatak sulolaviy
ro’yxatiga ko’ra, uning o’g’li Vima Takto “noma’lum shoh” Soter Megas
nomi ostida podsholik qiladi. U uzoq vaqt hukmronlik qilmagan ko’rinadi.
Chunki 51 yilda hokimiyatga Kudzula Kadfizning boshqa o’g’li Vima Kadfiz
(51-78 yy) kelib, Hindistonning Banorasga qadar yerlarini bosib oladi”.
“Soter Megas” tangalarining o’ng tomonida qo’lida kalta va yengil nayza
drotik ushlagan ideal shoh siymosi aks ettirilgan. Ba’zi tadqiqotchilar bu
shoh siymosi emas, balki ma’bud Mitra deb taxmin qilishadi. Tanganing
12 Pugachenkova G. A., Rtveladze E. V., Dalverzintepa — ku-shanskiy gorod va yuge Oʻzbekistova, T.,
1978;b-66
17

reversida uzatilgan qo’lida jang bolta si – tabar-zagnul tutgan otliq shoh
tasvirlangan. Kadfiz II zamonida pul islohoti o’tkazilib, yangi tanga tizimi
asosiy stateri 8,03 gr keladigan turli sifatdagi tillalar zarb etishga
asoslangan bo’lib, ikki xil tanga joriy etilgan: biri 16,07 gr, ikkinchisi esa
2,01 gr. Shuning bilan bir qatorda diametri 23 -25 mm, vazni 16-17 gr.
keladigan mis tangalar ham muomalaga chiqarilgan. Tangalar aversidagi
suratda yuzi yon tomonidan aks ettirilgan shoh mehrob oldida tik turganicha
diniy ibodatni ado etmoqda. Bu tipdagi kohin-shoh tasviri boshqa barcha
Kushon podsholigining shohlari Kanishka, Vasudeva, Kanishka III
tangalari reversida homiy ma’budalar tasviri bor. Kadfiz II va Vasudeva
tangalarida homiy ma’buda sifatida buqa Nanda yonida turgan hind
ma’budasi Shiva namoyon bo’ladi. Kanishka va Xuvishka tangalarida
ma’budalar ahli jam bo’lib (Panteon- Ma’bad) Avesto diniga mansub otash,
Vad, Mehr, Moh, Orlagno, Farr, sanamlar Nana va Ardoxsh, yunonlar
Geliosi, hindlarning Buddasi, misrliklarning Soranisi aks etgan.Kushon
tangalarida tasvirlangan ma’budalarni o’rganish podsholikdagi turli
xalqlarning turli dinlari tarixi haqida g’oyat muhim ma’lumotlarni
beradi. Masalan, Kushon shahanshohi Vima Kadfiz tangasida hindlarning
bosh ma’budasi SHiva muqaddas Navvos Nandi oldida tasvirlangan.
Ma’lumki, Shiva raqs, bo’ron va serpushtlik ma’budasi hisoblangan. Ushbu
tangada tasvirlangan rasm zaminida qanday mazmun yotadi? 13
Hindistonni
Kushon shohlaridan birinchi bo’lib Vima Kadfiz zabt etgan edi. 14
U o’z
g’alabasini hindlar orasida mustahkamlash va uni yanada yoyish uchun
hindlar ma’budi Shivani o’ziga homiy qilib olgan. Shu bilan birga uning
g’alabalariga Shiva rahnamolik qilganligini qayd qilmoqchi bo’lgan.Kanishka
tangalarining birida Vado, ikkinchisida Mixro, uchinchisida Maxfaro yoki
Orlagno kabi zardushtiylar dini bilan bog’liq mahalliy ma’budalarning
tasviri uchraydi. Kanishka va Xuvishka tangalarida tasvirlangan
ma’budalar o’zlarida qanday mazmunni ifodalaydilar. Masalan, Mitro-
13 Gʻiyosov T. Gʻ., Kadimgi Hindiston tarixi, T., 2000.B-85
14 Staviskiy B. Ya., Koʻshanskaya Baktriya. Problem ы kultur ы , M., 1977; b-18
18

Quyosh ma’budasi hisoblangan. U tangalarda tizzagacha tushgan qalin
chakmonda chapga qarab turgan holda tasvirlangan. Ma’budaning o’ng
qo’li oldinga ko’tarilgan, chap qo’li bilan belini ushlab turibdi. Belida
uzun qilich, boshi atrofida esa yog’du tasvirlangan. Ma’budning surati
oldida uning nomi bitilgan.
Podsholikda Budda dini davlatning rasmiy dini bo’lishi bilan birga
boshqa dinlarga cheklashlar qo’yilmaganidan dalolatdir.Kanishka davrida
davlat tili Kushon-Baqtriya tili hisoblangan. Bunga qadar davlat tili yunon-
(Kudzula davrida)cha, so`ngra yunon va hind (Vima Kadfiz davrida)cha
bo`lgan. Kanishka davriga kеlib tangalar baqtriya yozuvi bilan chiqqan. 15
100 yilda Kanishka budda dini ulamolarining qurultoyini chaqiradi va
ularning fikr-mulohazalarini o`rganib, din sohasida dam islohot o’tkazadi.
Ilgari zarb etilgan tangalar faqat xind xudosi (Shiva tasviri bilan
chiqarilgan bo`lsa, endi tangalardagi tasvirlarda xudolarning soni ko`payadi.
Bu hol Kanishkaning Budda dinini davlat dini dеb e'lon qilgan bo`lsada, ayni
paytda odamlarga har xil dinlarga e'tiqodga ruxsat berilganligini
ko`rsatadi.Kushon davlati haqida tarix kitoblari keng ma’lumot beradi.
Markaziy Osiyoda imperiyalarning eng qadimgisi, davriy jihatdan eng
yashovchani (milodiy I-IV asrlar) Kushon davlati bo’lgan desak
yanglishmaymiz. O’z davriga nisbatan mislsiz ulkan mintaqalarni
egallagan Kushon davlati chegaralari- sharqda Xitoy, g’arbda Kaspiy
dengizi, janubda Hindiston va shimolda Orol bo’ylarigacha etib borgan.
Qadimgi dunyo madaniyatining uch yirik manbayi- hind, fors va turk
xalqlari tutashgan markaziy zaminda tashkil topgan ulug’ davlat.
Yuechjeylarning eramizdan avvalgi II asr o`rtalarida GrekBaqtriya davlatiga
bostirib kirishi ushbu davlatni tamomila tugatilishiga olib keldi.
Yuechjeylarning dastlabki mulklari shimoliy Baqtriya hududlarida bo`ldi.
Markaziy Osiyoda Kushon davlatining chegaralari hozirgi O`zbekiston
15 O’zbekiston xalqlari tarixi. Ikki jildlik. Akademik A.Asqarov tahriri ostida. T. Fan;
1992-1993. b-54
19

janubidagi Hisor tog` tizmalari cho`qqilaridan o`tgan. O`sha yerdagi baland
tog` daralarida (Darband) mustahkam chegara inshootlari qad ko`tardi.
O`sha davrlarda davlat sarhadlarida yangidan-yangi shaharlar qad ko`tardi,
Hindiston, Xitoy va Rim imperiyasi bilan savdo munosabatlari o`rnatildi.
Pompeyda olib borilgan qazish ishlari mobaynida kushon
tangalari hamda kusxon ustasi tomonidan suyakdan yasalgan figuralar
topildi. Kushon davrida me'morchilik yuksak rivojlandi. Ayniqsa saroylar
va ibodatxonalar qurilishiga katta e'tibor qaratildi. Kusxon
hukmdorlarining Xolchayondagi saroyida va eski Termiz va
Dalvarzindagi budda ibodatxonalarida yuqori badiiy did bilan ishlangan
devor chizgilari va haykaltaroshlik namunalari yaxshi saqlanib qolgan.
Xolchayon, Dalvarzin va Ayritomda olib borilgan qazish ishlari
davomida kushon ustalarining yuksak mahoratidan dalolat beruvchi
bronza idishlar, muhtasham shag`amsupalar, ko`zgular hamda zargarlik
mahsulotlari topilgan. Dehqonchilik imperiya iqtisodiyotining tayanchi
bo`lgan. Yer hosildorligini oshirish maqsadida turli o`g`itlardan keng
foydalinilgan. Tog` oldi hududlari va cho`llar chorvachilik maqsadlarida
foydalanilgan. Termizda olib borilgan qazuv ishlari davomida oramiy tili
asosida yozilgan xatlar topilgan. Kusxon kursiv xati o`zining o`tkir
burchakli, kvadrat va aylana shaklidagi harflari bilan ajralib turar hamda
o`sha davrlarda juda keng tarqalgan edi. Kanishka davrida Kushon
davlatiga buddizm kirib keladi va tez orada davlat diniga aylanadi. Ammo shu
bilan birga zardushtiylik va mahalliy O`rta Osiyo, Hindiston, Eron,
Yunoniston va Misr xalqlari dinlari ham o`z kuchini yo`qotmaydi.
Kushon davlati eramizning III asri birinchi yarmining oxirida barham topdi.
20

II-bob Kushon podsholigida boshqaruv tizimi va
tadqiqotchilar tomonidan o’rganilishi.
2.1.Kushonlar davlatida boshqaruv tizimi.
Qadimgi Xitoy manbalari Baqtriyani yuechji qabilalari bosib
olganligi haqida ma’lumot beradi. Mil.avv. II asrning ikkinchi choragida
(tadqiqotchilar bu sanani mil.avv. 172-161-yillar oralig‘ida deb
belgilaydilar) yuechjilar xunlardan mag‘lubiyatga uchraganidan so‘ng O‘rta
Osiyoning shimoliy hududlarida ko‘chib yuradilar. Bu qabilalar Xitoy
manbalarida “Da-yuechji” – “Buyuk” yoki “Katta yuechji” deb eslatiladi.
CHjan Szyan ma’lumotlariga ko‘ra, yuechjilar xunn qabilalaridan
mag‘lubiyatga uchragach O‘rta Osiyoning janubiga tomon harakat qilib,
Dahya (Baqtriya)ni bosib oladilar va Guyshuy (Amudaryo)ning shimoliy
tomonida joylashadilar. Katta Xan uyi tarixida ham yuechjilar Guyshuy
daryosining shimoliy tomonidan o‘z poytaxtlariga asos solganliklari
ta’kidlanadi.Tadqiqotchilarning fikrlariga ko‘ra, yuechjilar mil.avv. 140-
130-yillar oralig‘ida Baqtriyaga bostirib kirganlar. Oradan ko‘p o‘tmay
Baqtriyada Katta yuechji davlati tashkil topadi. Kichik Xan uyi tarixi
ma’lumotlariga ko‘ra, Katta yuechji hukmdorlari qo‘l ostida beshta xokimlik
(Xi-xeu) bor bo‘lib, ular Xyumi, SHaunmi, Guyshuan, Xise va Dumilardan
iborat edi. Xitoy manbalaridan xulosa chiqargan ko‘pchilik tadqiqotchilar
Baqtriya tarixidagi butun yuechji davrini uch bosqichga bo‘ladilar: 16
1.Mil.avv. 139-125-yillar katta yuechji Dahya viloyatini bosib
oladi, ammo ularning asosiy mulklari Amudaryodan shimol tomonda edi.
2.Mil.avv. 25-yilga qadar katta yuechji davlatining shakllanishi
va keyingi rivojlanishi. Davlatning poytaxti Amudaryodan shimol tomonda
bo‘lib, janubiy chegarasi Gibin atroflarida (Kashmir yoki Qandahor) edi.
YUechjilar bo‘ysundirgan hududlar Xise, SHaunmi, Guyshuan, Xyumi,
16 www.aim.uz
21

Dumi mulklaridan iborat bo‘lib, ular xi-xou (yabg‘u) tomonidan
birlashtirilgan.
3.Mil.avv. 25-yildan keyin Katta yuechji davlatining inqirozi va
yuqorida eslatilgan mulklarning mustaqil bo‘lishi. Kushon (Guyshuan)
yabg‘usi Kiotszyukyu (Kujula Kadfiz) qolgan to‘rtta mulkni birlashtirib
Kushon davlatiga asos soldi.Ta’kidlash lozimki, madaniy va ijtimoiy-
iqtisodiy tarixga nisbatan Kushon davlatining siyosiy tarixi kam
o‘rganilgan masala hisoblanadi. Kushonlarning hokimiyat tepasiga kelish
sanasi, ushbu davlat tarixini davrlashtirish ayrim kushon yozuvlari,
tangashunoslik ma’lumotlari, qisman Xitoy manbalari, buddaviy
ma’lumotlar va ilk o‘rta asrlar manbalariga asoslanadi. Tadqiqotchilar
Kushon davlati tarixini quyidagi uchta bosqichga ajratadilar:
1.YUnon-Baqtriya podsholari hukmronligining tugatilishi hamda
O‘rta Osiyo va SHimoliy Afg‘oniston hududlarida bir nechta alohida
davlat uyushmalarining tashkil topishi (mil.avv. II asrning oxiri – I asr).
2.Buyuk Kushon davlatining paydo bo‘lishi va gullab yashnashi (milodiy
IIII asrlar).
3.Ko‘chmanchilarning tinimsiz urushlari natijasida Kushon
davlatining inqirozi va qo‘lashi (III asr oxiri – IV asr). Kushon davlatining
paydo bo‘lishi haqida ko‘proq Xitoy manbalari va tangashunoslik
ma’lumotlari xabar beradi.
Umuman, Kushonlar saltanatining paydo bo‘lishi va rivojlanishi
uzoq vaqt tadqiqotchilar orasida bahslarga sabab bo‘lgan bo‘lsada, o‘tgan
asrning ikkinchi yarmidan boshlab bu masalaga juda ko‘plab aniqliklar
kiritish imkonini bergan tadqiqotlar olib borildi. Ayniqsa, 1961-yil
Londonda o‘tkazilgan xalqaro simpozium, 1968-yil Dushanbeda
YUNESKOning konferensiyasi, 1970-yil Kobuldagi xalqaro anjuman
Kushon davlati masalalariga bag‘ishlangan bo‘lib, undan keyin ham bu
22

masala bo‘yicha ko‘plab xalqaro anjumanlar bo‘lib o‘tdi. 17
Mil.avv. I asrning
oxiri – mil. I asrning boshlariga kelib, Guyshuan hokimi Kiotszyukyu
barcha mulklarni birlashtirib Qobuliston va Qandahorni zabt etadi.
Natijada bu davrga kelib dastlabki poytaxti Surxon vohasidagi Dalvarzin
ko‘hna shahri harobalari bo‘lgan Kushon davlati o‘z ahamiyatiga ko‘ra
antik davr Xitoydagi Xan davlati, Parfiya podsholigi, Rim saltanati bilan
raqobatlasha oladigan qadimgi dunyoning eng qudratli va zabardast
davlatlaridan biri sifatida tashkil topdi. Xitoy manbalaridagi “Guyshuan
hokimi Kiotszyukyu”, ilk Kushon davriga oid topilma tangalar aks ettirilgan
“Kushon podshosi Kujula Kadfiz”ga aynan mos to‘shadi.Tangashunoslik
ma’lumotlariga tayangan tadqiqotchilarning fikricha, Kujula Kadfiz yoki
Kadfiz I 80-yildan ziyodroq umr ko‘rib 50-60-yil davlatni boshqarib,
taxminan milodiy 35-yilda vafot etadi. O‘zining hukmronligi davrida
Kadfiz I Baqtriyadagi uncha katta bo‘lmagan yuechji mulklari
hukmdoridan Baqtriyadan tashqari G‘arbiy va Janubiy Afg‘oniston va
SHimoliy Hindistonni o‘z tarkibiga olgan qudratli davlatning podshosi
darajasiga ko‘tariladi. Ammo, manbalarning guvohlik berishicha Kadfiz I
davrida Kushon davlati to‘la shakllanib bo‘lmagan edi. Har holda, bu
davrda Kushonlar o‘z tangalariga ega bo‘lmay, Kadfiz I Rim
imperatorlariga (Avgust va Tiberiyga) taqlid qilib tanga zarb
ettirgan.Manbalarning dalolat berishicha, Kujuladan keyin taxtga uning o‘g‘li
Vima (Gima) Kadfiz (Kadfiz II) o‘tiradi. Xitoy mualliflari Kadfiz II taxtga
o‘tirganidan so‘ng “Tyanchju (Markaziy Hindiston)ni zabt etdi va u erga
o‘z sarkardalaridan birini boshqarish uchun qoldirdi. SHu davrdan
boshlab yuechji kuchli va boy davlatga aylandi”, deb xabar beradilar. Bu
xabarni tangashunoslik ma’lumotlari ham ta’kidlaydi. Kadfiz II zarb
ettirgan tangalarning o‘ng qirg‘oq Baqtriyadan, Tojikiston va
O‘zbekistonning janubiy tumanlaridan topilishi bu hududlarning Kushon
davlati tarkibiga kirganligidan dalolat beradi. Tangashunoslarning so‘nggi
17 .Karimov Sh, Shamsuddinov R. Vatan tarixi. 1-kitob, T. “O’qituvchi”, 32-45, 97-109 b.
23

yillardagi tadqiqotlariga ko‘ra, Kadfiz II zarb ettirgan “SHohlar shohi –
buyuk xaloskor” degan yozuv bor tangalar Hindiston, Afg‘oniston va O‘rta
Osiyoda keng tarqalgan. Bunday tangalar Ashxobod, Xorazm, Toshkent
vohasi, Surxondaryo, Qashqadaryo, Panjikent hududlaridan ham topilgan.
Kadfiz II ning Rim saltanati bilan aloqalar o‘rnatganligi haqida ma’lumotlar
bor.Kushon podsholari ichida eng mashhuri Kanishka hisoblanadi. Uning
hukmronligi davrida Kushonlar saltanati gullab-yashnashining yuqori
cho‘qqisiga ko‘tariladi. Kanishka davrida Panjob, Kashmir viloyatlari
mamlakatga qo‘shib olinadi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, davlatning
poytaxti Dalvarzindan Peshovar (Afg‘oniston) atroflariga ko‘chiriladi. Bu
davrda (mil. II asr) mamlakatning hududi SHimoliy Hindiston,
Afg‘oniston, O‘rta Osiyoning katta qismi, SHarqiy Turkmanistondan
iborat edi. Syuan Szyanning yozishicha, “Kanishka podsholik qilgan
davrda uning shon shuxrati qo‘shni mamlakatlarga yoyildi. 18

Mamlakatning harbiy qudrati ko‘pchilik tomonidan tan olindi.
Xitoyning g‘arb tomonidagilar ham Kanishkaning hokimiyatini tan olib,
unga o‘z garovga qo‘ygan odamlarini yuborar edilar”.Kushonlar sulolasi
yozma manbalar asosida va tangashunoslik tadqiqotlari orqali o‘rganilgan.
Kushonlar davrida chiqarilgan ilk tangalarning bir tomonida Yunon-
Baqtriyaning so‘nggi podshosi Germey tasviri, ikkinchi tomonida esa
“kushonlar yabg‘usi Kujula Kadfiz” degan so‘zlar bor. Demak, dastlab
Kushon hokimlari o‘z nomlarini “podsho”, “shoh” tushunchalari bilan
bog‘lamaganlar. Ammo, Kushon davlati hududining kengayishi va
siyosiy-harbiy ahamiyatining ortib borishi bilan birga tanga pullarda
“shoh”, “shohlar shohi” atamasi ko‘plab uchraydi. Bunday o‘zgarishlar
Xitoy muallifi bergan ma’lumotlarni ya’ni, davlatning harbiy qudrati
ko‘pchilik mamlakatlar tomonidan tan olinganligini isbotlaydi. Podsho
Kanishka I o‘zidan oldingi davlat boshqaruvi an’analarini saqlab qoldi va
davom ettirdi. Ma’lum viloyatlar va shaharlar davlat tepasida turuvchi oliy
18 O’zbekiston tarixi. T. “Universitet", 1996, 1-jild. 56-68 betlar.
24

hukmdor noiblari tomonidan boshqarilar edi. Bunday noiblar podsho
tomonidan tayinlanib, uning eng yaqin va ishonchli vakillari hisoblangan.
Ular oliy hukmdorga, ya’ni, podshoga so‘zsiz itoat etib, doimiy ravishda
davlat xazinasiga o‘lponlar tulab turganlar. Kushonlar davrida mahalliy
aholidan yig‘iladigan soliq tartibi haqida ma’lumotlar bizgacha saqlanmagan
bo‘lsa-da, bunday tartib mavjud bo‘lganligi aniq.
Kushonlar davrida madaniy hayotning yanada yuksalganligi yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Xususan, Kanishka davrida Hindistondan tarqalgan
budda dini davlat diniga aylandi. Oromiy va yunon yozuvlari asosida kushon
yozuvi mavjud bo‘lgan. SHuningdek, bu davrda Sug‘dcha va xorazmiycha
yozuvlar ham bor edi. Ushbu yozuvlar yodgorliklarida o‘sha davrdagi
ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotni aks ettiruvchi ayrim ma’lumotlar
saqlanib qolgan. SHuningdek, Kushonlar davrida O‘rta Osiyo xalqlari
madaniy hayotining quruvchilik, haykaltaroshlik, rassomlik, naqqoshlik
kabi sohalarida ham katta yutuqlarga erishilgan. Xorazm, Sug‘diyona,
Baqtriya, Farg‘ona, CHoch, SHarqiy Turkiston va SHimoliy
Hindistondan ochilgan ko‘plab madaniy yodgorliklar yuqoridagi
hudadlardagi madaniy hayot o‘zining yuqori cho‘qqisiga chiqqanligidan
dalolat beradi.Kushonlar davrida binokorlik va me’morchilik ham rivoj
topganligi kuzatiladi. CHunki, bu davrdagi ma’muriy, diniy, ishlab
chiqarish, turar-joy, mudofaa inshoatlari, SHarq me’morchiligi bilan
ayrim o‘xshashliklar topsada, o‘ziga hos tomonlari ustunlik qiladi.
Me’morchilikning o‘ziga hos namunalari Dalvarzin, Xolchayon, Eski
Termiz, Kampirtepa, Fayoztepa, Qoratepa kabilardan o‘rganilgan bo‘lib, ular
jahon miqyosida mashhur bo‘lgan obidalardir.Kushon davlatining inqirozga
uchrashi Yunon-Baqtriya va Rim saltanati tarixiy taqdiriga ancha o‘xshab
ketadi. 19

Bu davlatlarning barchasi qulash arafasida tinimsiz yurishlar olib
borishga majbur bo‘lganlar. Tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish
19 www.arxiv.uz
25

uchun ichki va tashqi sabablarga ko‘ra, zaiflashgan yirik davlatlarda yetarli
harbiy imkoniyat topilmadi. Milodiy IV asrga kelib Kushon podsholigi
o‘zining asosiy hududlaridan mahrum bo‘ldi. Bu podsholikning ayrim
mulklari SHimoliy Hindistonda saqlanib qoldi.
2.2.KUSHON PODSHOLIGINING TADQIQOTCHILAR
TOMONIDAN O’RGANILISHI.
Kushon podsholigiga doir yozma manba va arxeologik
topilmalar kushonlar madaniyatini o’rganish, ularning O’rta Osiyo,
jumladan, O’zbekiston xalqlari madaniyati taraqqiyotida tutgan o’rnini
ilmiy baholashda muhim ahamiyatga ega. Kushon podsholigi siyosiy
tarixi va madaniyati o’tmishining hali to’la, haqqoniy yoritilmagan
jihatlari ko’p bo’lib, O’zbekiston, Hindiston, Fransiya, AQSH, Italiya,
Vengriya, Tojikiston, Afg’oniston, Rossiya, Yaponiya olimlari ularni
aniqlash borasida chuqur, izchil ilmiy tadqiqotlarni davom ettirmoqda.
Ammo, Kushon podsholigi madaniyati tarixining ayrim jihatlari
hanuzgacha noaniq bo’lib, tarixchi, sharqshunos va arxeolog olimlar
ularga oydinlik kiritish uchun izchil va chuqur ilmiy tadqiqotlarni olib
bormoqdalar. Chunonchi, bu borada 1913 va 1960-yillarda London, 1968 yil
Dushanbe, 1970-yil Kobulda xalqaro simpoziumlar o’tkazildi, YUNESKO
qoshidagi Markaziy Osiyo tarixi va madaniyatini o’rganish komissiyasi
esa kushonlar tarixi va madaniyatini o’rganishni o’z oldiga asosiy
vazifalardan biri qilib qo’ydi. 20
Arxeologlar Kushon madaniyatiga oid
Bagram, Balx, Began, Surxkxo’tal (Afg’oniston), Kosambi (Hindiston),
Sirsukx, Taksila (Pokiston), Ayritom, Bozorqala, Dalvarzintepa, Zartepa,
Ko’hna Voye, Termiz, Xayrobodtepa, Xolchayon (O’zbekiston),
Kayqubodshoh, Ko’hnaqa’la, Shaxrinav, Munchoqtepa (Tojikiston)da qazish
ishlari olib bordi. Kushonlar davri moddiy va ma'naviy madaniyatini
20 www.ziyonet.uz
26

o'rganishda qadimshunos va san'atshunos olimlardan V. M. Masson, B. YA.
Staviskiy, L. I.Albaum, G. A. Pugachenkova, E. V. Rtveladze, B. A.
Turg'unov, T. V. Belyayev hamda Sh. R. Pidayevlarning ilmiy xizmatlari
beqiyos darajada kattadir. Ushbu olimlar tomonidan olib borilgan ilmiy
izlanishlar natijasida kushonlar davrida voha shahar va qishloqlari hamda
aholisining mashg'uloti, yashash tarzi, madaniyati, diniy e'tiqodi va qo'shni
davlatlar bilan olib borilgan savdo-sotiq, madaniy hamda diplomatik
aloqalari haqido qimmatli ma'lumotlar aniqlandi. Kushon davlati Markaziy
Osiyoning janubi-sharqiy va Hindistonning shimoli-g'arbiy hududlarini o'z
ichiga olgan antik davlat edi. Uning shimoliy chegarasi Darbandning
Kushon davridagi devori bilan chegaralanadi. XX asrning 80-yillarida bu
devorni akademik E.Rtveladze kashf etgan. Biroq Gabaza viloyatining
joylashgan o'rni masalasi hozirga qadar uzilkesil hal qilinmagan. XIX-
XX asr boshlaridagi topografik xaritalarda Oqrabotdan g'arbdagi joylar
«Gabzan» deb belgilangan.
Eng so'nggi arxeologik hamda topografik tadqiqotlar natijalari,
yozma manbalar va tangashunoslik ma'lumotlarini o'zaro qiyoslash
natijasida Gabaza viloyatining joylashgan o'rnini yanada oydinlashtirish
imkoni paydo bo'ldi. Ularga tayangan holda aytish mumkinki, Gozbon
viloyati Janubiy So'g'ddan Amudaryoga qadar cho'zilgan keng hududda
joylashgan tog'li viloyat bo'lib, u qator tog' tizmalaridan iborat bo'lgan
janubi-g'arbiy Hisor tog' tizmini to'la qamrab olgan. Uning asosini
Amudaryodan Temir Darvozaga qadar bo'lgan hududda yastanib yotgan
Ko'hitang tizmasi tashkil etgan va uning shimoldagi chekka shahri
arman tarixchisi Sebeos tomonidan shakli buzib yozilgan Kazbion shahri
bo'lgan.Keyingi paytlarda Kushonlar davlatining shimoliy chegaralari
masalasi ham ma'lum darajada ko'rib chiqildi. Ushbu masala ilk bor 1938-yili
S.P.Tolstov tomonidan ko'tarilgan edi. Uning fikricha, So'g'diyona
Kudzula Kadfiz hukmronligi davrida Kushonlar saltanati tarkibiga qo'shib
olingan. Keyin chalik u Xorazmda topilgan tangalarga asoslanib,
27

Xorazmni ham Kushonlar davlati tarkibiga kiritadi. Kushonlar davlatining
shimoliy hududlari to'g'risidagi S.P.Tolstov xulosalari keyingi tadqiqotchilar
uchun uzoq vaqt ilmiy asos bo'lib xizmat qildi, natijada qator boshqa o'lkalar
ham ushbu saltanat tarkibiga kiritila boshlandi. Jumladan, 1950-yilga kelib
K.V.Trever Choch viloyatini ham Kushonlar davlati tarkibiga kiritadi.
Tyanshan va Pomir-Oltoyda olib borilgan arxeologik qazishmalarning
yakunlariga asoslangan A.N.Bernshtam Farg'onani ham Kushonlar davlati
tarkibiga kiritadi. Keyinchalik Ustrushona ham Kushonlar imperiyasi
tarkibida bo'lgan degan fikr paydo bo'ladi.1962-yilgi Tuproqqal'ada olib
borilgan qazish ishlarining natijalariga asoslanib, S.P.Tolstov milodning II-
III asrlarida Xorazm Kushonlar tarkibida bo'lgan, degan fikrni ilgari
suradi. Bunda u Xorazmdan topilgan Kushon tangalariga, haykallar va
rasmlarga asoslanadi. Lekin Xorazmdan hozirga qadar 70 dan sal ziyodroq
kushon tangalari topilgan, xolos. Surxondaryoning kushon davriga oid kichik
bir Oqqo'rg'on qishlog'i xarobasidan esa 160 dan ortiq tanga topilgan.
Ushbu muammo xususidagi an'anaviy fikrlarga birinchilardan bo'lib
Ye.V.Zeymal qarshi chiqdi. U Tojikistondan topilgan tangalarni har
tomonlama tahlil qilib, Xorazm va So'g'diyona Kushonlar saltanati
tarkibiga kirmagan degan xulosaga keldi. 21
Xorazmda topilgan tangalarni
tahlil qilgan V.M.Masson ham Xorazm va Marg'iyona Kushonlar davlati
tarkibiga kirmagan degan xulosaga keladi, lekin u So'g'diyona masalasida
biroz ikkilanadi. M.Ye.Masson Xorazm, Choch, Farg'ona va So'g'diyonani
Kushonlar davlati tarkibiga kiritishni asossiz deb hisoblaydi.
Bunda u Kushon shohlari tangalarining Markaziy Osiyo hududlarida
qanday tarqalganligiga asoslanadi. Darhaqiqat, Kushon shohlarining
tangalari asosan Markaziy Osiyoning janubiy hududlarida ko'p tarqalgan.
Kushon tangalari ko'proq Shimoliy Baqtriya hududlarida tarqalgan, hatto
chegara viloyat bo'lgan Janubiy So'g'diyona (Qashqadaryo vohasi)dan
topilgan kushon tangalari sanoqlidir. Bu muammoni oydinlashtirishda
21 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997.b-33
28

1986-yili E.V.Rveladzening Darbandda joylashgan mudofaa devorini
o'rganish yakunlariga bag'ishlangan ilmiy izlanishlari katta ahmiyatga ega
bo'ldi. Bu yerda tog' tepasida qurilgan 6,5 m qalinlikdagi chegara devori
aniqlangan, bu devor So'g'diyona va Baqtriyani bog'lovchi asosiy yo'l
ustida qurilgan va muhim strategik ahamiyatga ega bo'lgan. Darband
devori milodning I-II asrlariga oidligi aniqlandi, mazkur devor kushonlar
tomonidan qurilgan bo'lib, u kushonlar davlatining shimoliy chegarasini
belgilaydi. O'sha paytda bunday devorlar faqat markazlangan davlat
tomonidan qurilishi mumkin edi, demak Shimoliy Baqtriya Kushonlar
saltanati tarkibida strategik ahamiyatga molik chegara viloyati bo'lgan.
Darband devorining kashf etilishi So'g'diyona, Dovon, Choch va Xorazmning
Kushonlar saltanati tarkibiga kirganligini ko'rsatadi. Bu borada so'nggi
arxeologik tadqiqotlarning natijalari ham guvohlik beradi. Kushonlar davri
Baqtriyasining aytarli hamma yodgorliklaridauchraydigan kushon
tangalari, buddaviylik yodgorliklari va umuman moddiymadaniyat
So'g'diyona, Farg'ona, Choch va Xorazmning moddiy madaniyatidanjiddiy
farq qiladi. Agar ular bir davlat tarkibida bo'lganlarida edi, ularning
moddiy madaniyati ham o'zaro yaqin bo'lgan bo'lardi. Shunday qilib,
yangi tadqiqotlarga tayangan holda Kushon davlatining shimoliy
chegaralari Hisor Boysun tog'lari orqali o'tgan deb hisoblash mumkin. 22
Yozma manbalardagi ma'lumotlar ham bu fikrga zid emas, chunki ularda
Kushon shohlariningshimolga, So'g'diyona yoki Xorazmga yurish
uyushtirganlari to'g'risida so'z yuritilmagan.Kushonlar podsholigi davrida
Shimoliy Baqtriyaning qadimgi shahar madaniyati ancha ravnaq topdi.
Kushonlar davrida iqtisodiy, madaniy jihatdan rivojlanganligini
hunarmandchilik buyumlari, uy qurish sohasidagi me'morchilik san'ati,
suyurish inshootlari, ishlab chiqargan mahsulotlari orqali ham bilib olish
mumkin. Bu davrda xususan, Termiz shahrining maydoni 350 gektar
bo'lib, Dunyotepa va Chingiztepa xarobalari o'rnida joylashgan.
22 Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. - T.: 1993.b-49
29

Chingiztepa va Qoratepa orlig'ida Amudaryoga qurilgan chig'iriqlar
yordamida shahar markaziga ichimlik suvi chiqarilgan. Suv chiqarilgach,
Qoratepa ibodatxonasida maxsus hovuzlar yordamida suv tindirilib, keyin
shahar tashqi devorining shimoliy tomoni bo'ylab qurilgan ariqcha orqali
shaharga taqsimlangan. Milodiy II asrda podsho Kanishka Qoratepa
yodgorligi o'rnida Budda ibodatxonasini qurdiradi. Mamlakatda qishloq
jamoalari ancha kengayadi. Bu davrda vohada ikkita yirik markaz
mavjud bo'lib, bulardan biri: Amudaryo bo'yidagi Tarmita (Termiz)
bo'lsa, ikkinchisi esa Chag'onrud (Surxondaryo) bo'yidagi Dalvarzintepa
shaharlari edi. Bu shaharlar Kushonlar davlatining siyosiy, iqtisodiy,
madaniy va harbiy hayotida aloxida o'ringa ega bo'ladi. Bundan tashqari
Kampirtepa, Zartepa, Hayitobodtepa kabi shaharlar ham mavjud bo'lib, ushbu
shaharlar mudofaa devorlari bilan o'rab olingan.Birgina Surxondaryo
viloyati hududida kushonlar davriga oid 130 ta yodgorlik mavjud bo'lib,
shundan 80 tasi qishloqlar ko'rinishidagi manzilgohlar hisoblanadi. Mavjud
yodgorliklar bu to'g'rida juda ko'p tarixiy ma'lumotlar beradi. 1932-yidda
Amudaryoda «Октябрянок» katerida ketayotgan chegarachilar Ayritomga
yaqin joyda oqtosh ko'rganlar, bu nog'orachi tasviri uyib solingan tosh friz
ekanligi aniqlandi. 1933-yilda bu topilmaga professor M. Ye.Masson
boshchiligida arxeologik ekspedisiya yuborildi. Termiz s hahridan 18 km
sharqda balandligi 2-2,5 metr, qalinligi 1,5 metrli istehkom devorlari
bilan o'ralgan I-II asrlarga oid budda ibodatxonasi topildi. U ohaktoshdan
ishlangan ajoyib friz bilan bezatilgan edi. Ayiqtovon barglari orasida beshta
sozanda surati uyib ishlangan. Nog'orachi bilan rang-barang kiyimlardagi
sozanda ayollar surati ayniqsa diqqatga sazovordir. Bu sozandalardan biri
ud, yana bittasi arfa chalayapti, frizda qo'llarida gulchambaraklar hamda
chiroyli idishlar ko'tarib ketayotgan qizlar tasvirlangan.Ibodatxonada
buddaning haykali va boshqa ibodatxona qismlari qatorida toshdan yasalgan
odam haykallari topilgan. Ular musiqa chaluvchilar, hadyalar tashuvchi erkak
va ayollarning haykallari bo'lib, ibodatxonaning tashqi tomoni karnizi shu
30

haykallar bilan bezatilgan. Haykallarning qiyofasi va kiyimlarida
Hindistonga xos belgilar yorqin bo'lib, bu ajoyib san'at yodgorligi ikki
mamlakat o'rtasidagi munosabatlar samarasidir. 1936-yilga kelib
M.Ye.Masson boshchiligida tashkil etilgan tadqiqot kushon davri tarixi
va madaniyati masalalarini izchil tadqiq etishni o'z oldiga maqsad qilib
qo'ydi. Xususan, Termiz shahrining rivojlanish pallasi kushonlar davriga
to'g'ri kelishi va tarixiy topografiyasi aniqlandi. Tadqiqot ishlari Ayritom,
Chingiztepa va Qoratepada olib borildi hamda tadqiqotlarda
M.I.Vyazmitina, G.A.Pugachenkova, B.B.Piotrovskiy singari olimlar
ishtirok qildilar. Ayritom peshtoqlarining topilishi Shimoliy Baqtriyaning
antik davr musiqa san'ati haqida ham so'z yuritish hamda ularni Afg'oniston,
Hindiston va Sharqiy Turkiston haykaltaroshligida uchraydigan shularga
aynan o'xshash musiqa asbolari bilan qiyoslash imkonini berdi. 23
Tadqiqotlar natijasida Termiz yaqinida daryo kechuvlari mavjud bo'lib,
daryoning o'zi Yuqori Panj va Xorazmvohalarini bog'lovchi qulay suv yo'li
bo'lganligi aniqlandi. Ko'hna shahar hududlaridan kushon podsholari
Kadfiz II, Kanishka, Xuvishka va Vasudevalarning ko'plab tangalari
topildi. Tadqiqotning tashkil etilishi Ayritom va Eski Termiz
yodgorliklarining dastavval va har tomonlama o'rganilishda muhim
ahamiyat kasb etdi. O'sha yillari bu yodgorliklarning joylashgan o'rni,
ularga asos solingan vaqt, ularning boshqa hududlar bilan munosabatlari
hamda moddiy madaniyati masalalariga aniqliklar kiritildi.Shimoliy
Baqtriyaning tarixi va madaniyatini o'rganishda Hamza nomidagi
O'zbekiston san'atshunoslik ekspedisiyasi (O'zSE) tadqiqotlarining o'rni va
ahamiyati masalalari ham ko'rib chiqildi. 1959-yilda G.A.Pugachenkova
tashabbusi bilan tashkil qilingan ushbu ekspedisiya izlanishlarida turli
davrlarda E.V.Rtveladze, B.A.Turg'unov, A.S.Sagdullayev, Z.A.Hakimov,
YE.Nekrasova, V.A.Luneva, S.V.Levushkina, T.V.Belyayeva,
S.A.Savchuk. D.Ilyosov singari olimlar ishtirok qildilar. Shimoliy
23 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. b-58
31

Baqtriya hududidagi Dalvarzin, Xolchayon, Ko'hna Termiz, Kampirtepa.
Zartepa, Ayritom kabi yodgorliklarda arxeologik tadqiqot ishlari olib
borildi. O'zbekiston san'atshunoslik ekspedisiyasi xodimlari tomonidan
baqtriya yozuvi yodgorliklarining topilishi, ayniqsa muhimdir. Bu borada
1977-yilda Ayritomdan topilgan haykal qoldiqlari va uning ostidagi olti
qatorli baqtriya yozuvi fan olamida muhim voqea bo'ldi. Bu Surxkutal
(Qiziltog') yozuvlaridan keyingi ikkinchi o'rinda turuvchi, aniq tarixiy
mazmundagi Kushon-Baqtriya yozuvi bo'lib, unga ko'ra, inshoot majmuini
o'rab turuvchi to'siq Shodiya (shaxsi noma'lum tomonidan qayta tiklangan
va bu voqea Kushon podshosi Xuvishka hukmronligining to'rtinchi yilida
sodir bo'lgan. Yozuv va haykalni Mirzod ismli usta ijro etgan
Yunon-Baqtriya davrida bu yerda ko'handiz paydo bo'ladi.
Kushonlar davriga kelib Dalvarzin me'morchiligi Baqtriya va Yunon
qurilishi tajribalarining sintezini o'zida aks ettiradi.O'zbekiston
san'atshunoslik ekspedisiyasining so'nggi yillardagi faoliyati natijasida
antik davrga oid boy sopol majmualari o'rganildi va ilgarigi sopol
idishlar kompleksi sanalariga aniqlik kiritish imkoniyati paydo bo'ldi. 1972-
yili kushonlar davri madaniyatining mashhur yodgorligi Dalvarzinda 200
metr devor qoldiqlari topilib, uning eni 4,6 m, balandligi 2,5 m keladi.
Dalvarzintepa atrofida devor bilan o'ralgan ark xarobasi bo'lib, ark
devorining uzunligi 130 m ga, balandligi esa 2,5 m ga tengdir.
Dalvarzintepaning sharqiy qismida hatto 80 m masofada eni 4 metrlik
tosh yo'l kovlab ochildi. Bulardan tashqari, bu yerda bir necha to'rt
burchakli paxsa devorli uylar topildi. Dalvarzintepada topilgan 900 ga
yaqin tosh o'roq, jez o'roq, yorgichoq, don uchun kovlangan o' ra hamda
kuyib ko'mirga aylangan arpa, bug'doy, tariq, so'li donlari va boshqa
ashyolar qadimgi dalvarzinliklar asosan dehqonchilik bilan
shug'ullanganligini ko'rsatadi.Arxeologik topilmalar: suyakdan yasalgan
buyumlar, jez igna va bigizlarga qarab hukm qilganda, aholining
turmushida to'quvchilik va tikuvchilik keng taraqqiy etgan -ligini
32

ko'ramiz. Dalvarzinliklarda mahalliy degrezlik va miskarlik ancha
taraqqiy qilgan, chunki bu yodgorliklardan juda ko'p temir buyumlar: jez,
o'roq, pona, pichoq, kamon o'qlarining paykonlari, nayza uchlari, zeb-
ziynatlar, jez oynalar, bilakuzuklar, isirg'alar, cho'michlar, munchoqlar
hamda turli xil jez buyumlar quyiladigan tosh qoliplar, Shuningdek, degrezlik
qo'rasining beshta qoldiqlari topilganligi bularning yaqqol dal ilidir.
Dalvarzintepadan topilgan manbalar ichida eng noyobi sopol ko'za bo'lib,
unda 115 xil tilla quyma yombilar, zargarlik buyumlari, bilakuzuklar,
isirg'a, erkak va ayollarning taqinchoq buyumlari bo'lgan. Bundan
tashqari nafis ishlangan marjonlar, Yunon-Baqtriya zargarlik san'atining
namunasi bo'lmish bo'yinga taqiladigan shoda ushlab turgan Geraklning
bo'rtma tasviri tushirilgan buyumlar topildi. Dalvarzintepaning chekkaroq
joyidan I asrda tiklangan Budda ibodatxonasi, shahristonidan Buddaning
boshi, Bodxisatvaning mahorat bilan . ishlangan mahobatli haykali, fil
suyagidan tayyorlangan shaxmatning ikki donasi topildi. Buddaning boshi
loy va gipsdan yasalgan bo'lib, balandligi 39 sm, eni 25 sm keladi.
Bodxisatvaning (o'sha davrga oid) haykali ham loy vagipsdan yasalib,
rang bilan bo'yalgan. Uning balandligi 2 metr 18 sm, eni 89 sm. U bir paytlar
Budda butxonasida turgan haykallar guruhidan biridir. 24
Bu ko'hna topilmalar
boshqa yodgorliklar bilan birgalikda 1988-yili Yaponiyaning Nara
shahridagi «Ipak yo'li Naraga boradi» deb nomlangan xalqaro
ko'rgazmada namoyish etilgan edi. 1995- yili esa ular Parijdagi
muhtasham «Grand-Pales» («Katga saroy»)ning nodir galereyasida
muvaffaqiyat bilan namoyish etildi.Vayron bo'lgan antik davr devori
ustida tiklangan binoning qachon qurilganligini juda aniqlik bilan belgilash
mumkin. Keyingi yillarda O'zSE kashfiyotlari natijasida Shimoliy
Baqtriya Yunon-Baqtriya, Kushon, Kushon-sosoniylar davrlarida zarb
etilgan ko'plab tangalar topilgan, hatto uncha katta bo'lmagan xazinalar ham
aniqlangan. Ushbu topilmalar ichida Yunon-Baqtriya tangalari ko'p bo'lib,
24 Pugachenkova G. A., Xalchayan, T., 1966; Gafurov B. G., Koʻshanskaya epoxa i mirovaya sivilizatsiya, M.,
1968;.
33

ular yaqin kunlargacha «Shimoliy Baqtriya hududlariga Yunon-Baqtriya
davriga oid ayrim tangalar esa tasodifan kelib qolgan», degan fikrlarni rad
etishga asos bo'ldi.Kampirtepaning o'rganilishi natijasida yozma
manbalarda qayd qilingan Oks bo'yidagi Pardagvi Kampirtepa o'rnida
bo'lganligi taxmin qilindi. Bu borada Kampirtepadan Markaziy Osiyoda
yagona bo'lgan iskandar tangasining topilishi muhim ahamiyatga ega bo'ldi.
Xullas, uzoq yillar fanga noma'lum bo'lgan antik davr, xususan kushon davri
tarixi va madaniyati O'zSEning tadqiqotlari tufayli dunyoga mashhur bo'ldi
hamda tarix faniga ulkan hissa bo'lib qo'shildi. O'sha davrga oid yana
bir yodgorlik Xolchayon bo'lib, bu yodgorlik Surxondaryo viloyatining
Denov tumanida topildi. 25
1959-yilning bahorida Xolchayon jamoa
xo'jaligining remont-texnikata'mirlash joyi kengaytirilayotganda buldozer
kichik bir tepalikning chetiniqirqqanida uchta tosh ustun bo'laklarini
sudrab chiqargan, topilgan narsalarto'g'risida arxeologlarga xabar berilgan.
1960-yilda san'atshunoslik institutining professori G.A.Pugachenkova
rahbarligidagi San'atshunoslik instituti ekspedisiyasi Xolchayon tepaligini
tekshira boshlaydi. Bu yerdan topilgan yodgorliklar olimlarning har
qanday tasavvuridan oshib tushdi, fanga yana bir tarixiy boylik -
Baqtriya badiiy madaniyatining ajoyib yodgorligi qo'shildi.
Tadqiqotlar natijasida Qoratepaga milodiy I asr oxirlarida asos
solinganligi, yodgorlik janubiy, g'arbiy va shimoliy tepaliklardan tashkil
topganligi aniqlandi. Qoratepaning o'rganilishi 1928 yilda A.S.Strelkov
tomonidan boshlangan bo'lib, turli tanaffuslar bilan hozirga qadar davom
etmoqda, hozirgacha to'qqizta ibodatxona ochib o'rganildi. Qoratepada
ganchdan yasalgan haykallarning parchalari topildi, ular ichida g'alati bir
vaziyatda buklanib turgan to'rtta barmoq saqlangan qo'l parchasi diqqatni
o'ziga tortadi. Bu qo'l parchasi kattaligiga qaraganda kishi bo'yidan ancha
baland haykalniki bo'lsa kerak. 26

25 .Staviskiy B. Ya., Koʻshanskaya Baktriya. Problem ы kultur ы , M., 1977; b-42
26 Pugachenkova G. A., Rtveladze E. V., Dalverzintepa — kushanskiy gorod va yuge Oʻzbekistova, T., 1978;
34

Umuman, Qoratepa yodgorligining o'rganilishi Kushon davri
Baqtriya tarixi va madaniyatini yoritishda muhim bir bosqich bo'ldi. Ana shu
tadqiqotlar Termizning va umuman Baqtriyaning qo'shni davlatlar va o'lkalar
bilan iqtisodiy hamda madaniy aloqalari rivoj topganligini yana bir karra
isbotladi. Shimoliy Baqtriyaning antik tarixi va madaniyatini o'rganishda
1972 yili tashkil qilingan ekspedisiyasi ham katta ahamiyatga ega bo'ldi.
V.M.Masson rahbarlik qilganushbu ekspedisiya tadqiqotlarida Sh.Pidayev,
T.Annayev. G.Koshelenko. K.Sobirov, V.Pilipko. V.Zavyalov singari
arxeolog olimlar ishtirok qildilar. Baqtriya ekspedisiyasi Kushon va ilk
o'rta asrlar davri Baqtriya shahar va qishloqlarining tarixini o'rganishga,
Baqtriyada urbanizasiya jarayonlarining shakllanishi va rivojlanishi
masalalarini tadqiq qilishga asosiy e'tiborni qaratdi. Ekspedisiya o'z
faoliyatini 1990 yillarning boshlariga qadar davom ettirdi, ekspedisiya
tadqiqotlari Shimoliy Baqtriyaning Zartepa, Mirzaqultepa, Oqqo'rg'on,
Sho'rtepa, Hayrobodtepa, Hayitobodtepa singari shahar va qishloq
xarobalarida olib borildi.Baqtriya ekspedisiyasining samarali kashfiyotlari
natijasida ilk bor Kushon davri shahar me'morchiligi xususida nisbatan
to'la ma'lumotlar olish imkoni paydo bo'ldi. Kushon davri qishloqlari,
ularning jamiyat hayotidagi o'rni va shaharlar bilan o'zaro munosabatlari
masalalari yoritib berildi. Qishloq aholisining moddiy madaniyatini shahar
aholisining moddiy madaniyatidan farq qilmasligi, shahar va qishloqlar
o'rtasidagi tovar ayriboshlash, aksaran tanga pullarga asosalnganligi
Oqqo'rg'on, Mirzaqultepa, Sho'rtepa yodgorliklari misolida isbotlab berildi
Kushon davri arxeologik yodgorliklaridan Fayoztepa, Eski Termiz
devorlarining shimoli g'arbida, Qoratepa tekisligining shimoli- g'arbidan
janubi-sharqqa yo'naltirilgan holda qurilgan Budda ibodatxonasidir. 27
Bu
to'rtburchakli ziyoratgohning ichkari hovlisi ikki tomondan tirgak vazifasini
o'tavchi yo'g'on sutunlar bilan ko'tarilgan bo'lib, maxsus ayvon bilan
o'ralgan imoratdir. Ushbu Budda obidasining qurilgan payti - uysozlik,
27 Karimov I.A.“Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”. -T.: Sharq. 1998.b-4
35

binokorlik, haykaltaroshlik, tasviriy san'at, umuman, shaharsozlik va
me'morchilik rivojlangan Kushon -Baqtriya davlati davriga, ya'ni eramizning
I-II asrlariga to'g'ri keladi. So'z yuritilayotgan jamlanma asosan uch
qismdan: 1. Kohinlar yotoqxonasi (hind-boxtar me'morchiligi an'analari
asosida qurilgan). 2. Markaziy ibodatxona 3. Kohinlar jamoasi uchun
zarur bo'lgan narsalar bilan ta'minlaydigan xo'jalik va yordamchi
imoratlardan iborat. Inshootning asosiy qismlaridan biri muqaddas,
tabarruk va muborak diniy yodgorliklarni saqlaydigan joy- qo'ng'iroqsimon
pastki qismi turtib chiqqandek ishlov berilgan hovonchadir. Hovoncha xom
g'ishtdan terilgan, uning usti oppoq qorsimon ganch bilan suvalgan.
Qizig'i, hovoncha ibodatxonaning boshqa jamlanmalari singari hovli
markazida bo'lmay, balki hovlining tashqarisida - «Siymo uyi» budda
haykalchasi dargohiga qarama-qarshi o'rnatilgan. «Siymo uyi»dan topilgan
ohakgil toshidan mohirlik bilan ishlangan 118 kilogrammlik Budda
haykali va uning ikki yonida qo'l qovushtirib, sig'inib o'tirgan ikki
rohibning haykalchasi bor. Bu dargohdan havonchagacha g'isht va
ohakgil toshlari parchalari yotqizilgan yo'lak o'tkazilgan.Markaziy
ibodatxona atrofida katta-kichik xonalar, ya'ni ziyoratgoh, hujra va jamoa
yig'ini xonalari mavjud bo'lgan. Masjid ibodatxona bilan bir eshik orqali
tutashtirilgan, eshik ibodatxona hovlisining g'arbiy devorida bo'lib
shimoli-g'arbiy tomondadir. Eshikning hovli tarafdagi yonida katta-katta
ohakgil toshi bo'laklaridan terib qurilgan hovuzcha bo'lgan. Hovuzchaning
bir tomoni ikkinchisidan torroqdir, ayni shu tomonning pastki qismida
og'zi ochiq sher boshi tasvirlangan suv jumragi o'rnatilgan. Bu hovuzcha
ehtimol diniy marosimlarda yuvinib poklanish uchun qurilgan, ibodatxona
tokchalarida esa ganch haykalchalar bo'lib, ularning ichi loy bilan
to'lg'azilgan bo'lgan. Ilmiy adabiyotlardan ma'lumki, ana shu xil
hovuzchalar hind budda sajdagohlarida tahorat qilish uchun ishlatilgan.
36

Xulosa.
Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida shunday xulosaga keldimki,
Kushon podsholigi yurtimiz davlatchiligi tarixida juda kata ahamiyatga ega va
juda ko’plab madaniyat har-hil urf odat qoldirgan deb hisoblayman. Kushon
davlatining dastlabki o'zagini Baqtriya yerlari tashkil etgan. Kushonlar
davlatining dastlabki poytaxti ham Sho'rchi tumani hududida joylashgan
Dalvarzintepa yodgorligi xisoblanadi. Kushonlar davlatini yabg'u unvoniga
sazovor bo'lgan hokimi mutlaq podsho boshqargan. Podshoning asosiy
tayanchi yaxshi qurollangan harbiy qo'shin bo'lgan. Kushonlar qo'shini
asosan otliq va piyoda qismlardan iborat bo'lib, qilich, xanjar, nayza va
jangovar bolta bilan qurollangan. Kushonlar davlatida davlatni satrapliklarga
bo'lib idora qilish tartibi saqlab qolingan. Kushon podsholari katga va
kuchli qo'shinga tayanib, mamlakat chegaralarini kengaytirib
borganlar. Kushon podsholigi (I asr - III asr) tarixda katta ahamiyatga ega
bo'lgan davlatlardan biri bo'lib, u Markaziy Osiyo va Hindiston hududlarini o'z
ichiga olgan. Kushon podsholigining tashkil topishi ko'chmanchi qabilalarning
uyg'unlashuvi va harbiy qudrati natijasida yuzaga kelgan. Bu davrda
podsholik ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan katta taraqqiyotga
erishgan.Ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan, Kushon podsholigi iqtisodiyotining asosiy
omillari savdo-sotiq va dehqonchilik bo'lgan. Buyuk Ipak yo'li orqali o'tgan
savdo yo'llari podsholikni boyitib, madaniy aloqalarni kuchaytirgan.
Podsholikning boshqaruv tizimi markazlashtirilgan bo'lib, kuchli hukumat va
samarali boshqaruv tuzilmalariga ega edi.Madaniy jihatdan, Kushon
podsholigi ko'plab diniy va madaniy oqimlarning o'zaro ta'siri natijasida boy
madaniyat yaratgan. Kushon san'ati va madaniyati hind, yunon, buddist va
mahalliy urf-odatlarning uyg'unlashuvidan tashkil topgan.Tadqiqotchilar
tomonidan Kushon podsholigining o'rganilishi davomida, arxeologik
qazilmalar va yozma manbalar asosida ko'plab ma'lumotlar to'plangan. Bu
37

ma'lumotlar orqali biz Kushon podsholigining tarixiy ahamiyatini va uning
Markaziy Osiyo tarixi va madaniyatidagi o'rnini yanada chuqurroq anglab
olamiz. Olib borilgan istelochilik yurishlari natijasida Sharqiy Turkiston,
Shimoliy Hindiston va Markaziy Osiyoning kattagina qismi Kushonlar
davlatiga bo'ysundirilgan.Kushonlar saltanati podsho Kanishka davrida
nihoyatda gullab-yashnaydi. Bu davrda Xitoy, Rim, Parfiya singari o'sha
davrning nufuzli davlatlari bilan savdosotiq, iqtisodiy va rasmiy aloqalar
yo'lga qo'yiladi, madaniy sohadagi aloqalar ham ancha kengayadi.Xitoy
tarixiy manbalarida qayd etilgan Guyshuanlar, milodiy 1 asrda
Baqtriyada o'z hokimiyatlarini Kioszyuko rahbarligida o'rnatib, uning asli
ismi Kujula Kadfiz edi. Kujula Kadfiz Xyumi, Shuanmi, Xeytun Gaofu
sulolalaridan iborat to'rt hokimlikni ham o'ziga bo'ysundirdi. Baqtriyada
hokimiyatni mustahkamlab olgan Kujula Kadfiz qo'shni viloyatlar bo'lgan
So'g'diyona, Marg'iyona, Hindistonning shimoli-g'arbiy qismlarini istilo
qildi.Biz tarixchilar bunday qadimiy davlat tarixi haqidagi ochilmagan
ma’lumotlarni ochib, chuqur o’rganib kelajak avlodga yetkazishim kerak.
.
38

Foydalanilgan adabiyotlar
1 Toshkent davlat universiteti. "Kushon podsholigi tarixi" . Toshkent, 1998.
2 O'zbekiston Milliy universiteti. "Kushon podsholigi madaniyati" . Toshkent, 2001.
3 Samarkand davlat universiteti. "Kushon podsholigining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi" .
Samarkand, 2005.
4 Andijon davlat universiteti. "Kushon podsholigi va Ipak Yo'li" . Andijon, 2009.
5 Farg'ona davlat universiteti. "Kushon podsholigining diniy tarixi" . Farg'ona, 2012.
6 Navoiy davlat universiteti. "Kushon podsholigi san'ati" . Navoiy, 2015.
7 Qarshi davlat universiteti. "Kushon podsholigining davlat boshqaruvi" . Qarshi, 2017.
8. Nukus davlat universiteti. "Kushon podsholigi arxeologiyasi" . Nukus, 2018.
9. Buxoro davlat universiteti. "Kushon podsholigi va savdo-sotiq" . Buxoro, 2019.
10.Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti. "Kushon podsholigi dinlari" . Toshkent,
2020.
11.Urganch davlat universiteti. "Kushon podsholigi me'morchiligi" . Urganch, 2021.
12.O'zbekiston Fanlar akademiyasi. "Kushon podsholigi va Markaziy Osiyo" . Toshkent,
2022.
13. Termiz davlat universiteti. "Kushon podsholigining harbiy qudrati" . Termiz, 2023.
14.Jizzax davlat pedagogika instituti. "Kushon podsholigi va madaniyatlararo aloqalar" .
Jizzax, 2023.
15. Namangan davlat universiteti. "Kushon podsholigining iqtisodiy tarixi" . Namangan,
2024.
16.Sh.M.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – T.: O’zbekiston, 2017.1.

Elektron manbalar:
1. www.ziyonet.uz
2. www.5baho.uz
3. www.arxiv.uz
4. www.aim.uz
39

kushon davlati kurs ishi MAVZUSIDA TAYYORLANGAN KURS ISHI

Sotib olish