Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	5.7MB
Покупки	12
Дата загрузки	23 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Категория	История

Lotin Amerikasi milliy ozodlik harakati. Mustaqil davlatlarning tashkil topishi

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Lotin Amerikasi mamlakatlari qariyb uchyuz
yildan ortiq davom etgan mustamlakachilik boshqaruvi va zulmiga qarshi XIX
asr birinchi choragida mardonavor qarshi kurashib o’z mustaqilliklariga
erishdilar. Ushbu mustaqillikka minglab insonlarning tinimsiz mehnati, joni,
qoni evaziga erishildi. Mustaqillikka erishgach Lotin Amerikasi
mamlakatlarining deyarli barchalari davlat boshqaruvining demokrtatik shakli
yo’lini tutdilar. Aksincha, bu davrda Yevropa va Osiyo qit’asi mamlakatlarining
katta qismi hali-hamon monarxiya boshqaruv tizimida edilar. Lotin Amerikasi
davlatlarining yana bir e’tiborli jihati deyarli barcha mustaqillikka erishgan
vaqtlardanoq qulchilikka, bir yoqadan bosh chiqarib, qarshi chiqishdi va shu
to’g’risida turli xil qonunlar qabul qilishdi. Bu esa demokratiyaning yana bir
ko’rinishi edi. Lotin Amerikasida bo’lib o’tgan milliy ozodlik
harakatlarining yana bir e’tiborli jihati shundaki, ushbu harakatlarning deyarli
barchasiga kreollar ya’ni Amerika qit’asiga ko’chib kelgan ispan va
portugallarning avlodlari boshchilik qilishdi.
24

1.2. Milliy ozodlik harakatlari
Mustamlakachilik tuzumining shafqatsizligi va mahalliy aholini mutassil
ravishda ekspluatatsiya qilinishi natijasida Lotin Amerikasida
mustamlakachilarga qarshi norozilik harakatlari boshlanadi. Mustamlakachilarga
qarshi qo’zg’olonlar XVI asrdayoq boshlangan edi. Birinchilardan bo’lib
kurashga Kuba hindulari bosh ko’tardilar (1511–1512). Ularga Atuey ismli shaxs
boshchilik qildi. Bu dastlabki qo’zg’olon nisbatan uzoq davom etgan bo’lsada,
oqibatda tor-mor qilindi. Atueyni ispanlar tutib olishib gulxanda yoqdilar.
Keyinchalik ham bunday qo’zg’olonlar doimiy ravishda bo’lib turdi. Xuddi shu
tarzda XVI asrda negr-qullar isyoni boshlandi. Bu kurashning eng yorqin timsoli
“Palmares” (Palma Respublikasi) bo’ldi. Qo’zg’olonchilar Braziliyada ma’lum
hududni egallab, uni Respublika deb e’lon qildilar. Respublika 1630-yildan 1697
yilgacha mavjud bo’ldi, kurashdi. Bu «ozod davlat»ning 20 ming aholisi bor edi.
Aholi asosan qishloq xo’jaligi va hunarmandchilik bilan shug’ullanishardi, ular
hatto metallga qayta ishlov berishni ham o’zlashtirib olishgan edi. “Palma
Respublikasi”ni Oqsoqollar Kengashi boshqarardi. 11
Negrlarning ozod davlatini
yo’qotishga qaratilgan muvaffaqiyatsiz urinishlardan so’ng XVII asr 80-yillarida
unga qarshi respublikani qurshab turgan butun portugal armiyasi tashlandi.
Respublikaning so’nggi jangchilari baland qirdan o’zlarini jarlikka tashlab ozod
holda halok bo’ldilar. Butun XVII–XVIII asrlar – hindular va negrlarning
mustamlakachilarga qarshi ozodlik uchun kurash davri bo’ldi. Shimoliy
Amerikadagi ingliz mustamlakalarining mustaqillik uchun kurashdagi
muvaffaqiyatlari va Buyuk Fransuz inqilobi Lotin Amerikasi xalqlariga ham katta
ta’sir ko’rsatdi. Fransiyadagi inqilob sadosi Gaiti orolidagi fransuz
mustamlakasida (uning fransuzcha nomi – San-Domingo) qudratli aks-sado bo’lib
jarangladi. Bu yerda 4 –5 ming plantatorga 500 ming qul ishlardi. Fransiyaning
Ta’sis majlisi oq tanli bo’lmagan barcha erkin kishilarning yevropaliklar bilan
teng huquqliligini e’lon qildi, biroq qullarning ahvoli o’zgartirilmadi. Faqat
bunga qarshi qo’zg’olon ko’tarilgandan keyin, 1791-yilgi dekret bilan
11
Sh. Ergashev. Jahon tarixi (XVI-XVIII asrlar) 1-qism.-T.: “O‘zbekiston”,2013.- 332-b.
9

tarixini o’rganishda ma`ruzalar jarayonida va ilmiy ishlarda foydalanish
mumkin. Tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, to’rtta
paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilova qismlaridan iborat.
4

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O’zbekiston, 1997.
2. D. Ajemog’li, J. Robinson. Mamlakatlar tanazzuli sabablari. –T.:
“Nihol”,2021.
3. Yuval Noa Harari. Sapiens: insoniyatning qisqacha tarixi.
4. Francisco López de Gómara, Historia de la Conquista de Mexico, vol. 1,
ed. D. Joaquin Ramirez Cabanes. MexicoCity. “Editorial Pedro Robredo”,
1943.
5. Sh. Ergashev. Jahon tarixi (XVI-XVIII asrlar) 1-qism.-T.: “O’zbekiston”,
2013.
6. L. Jon. The Spanish, American Revolutions 1808-1826. – New York.
“WW Norton & Compony”, 1986.
7. Robert Harvey. Liberatorlar: Lotin Amerikasi Mustaqillik uchun kurash.
Woodstock: The Overlook Press, 2000.
8. L. Robert. Wars of the Latin America: Caudillo period (1791-1899).
Washington DC, Brassey’s Inc., 2003.
9. R. Miller. Britain and Latin America in the nineteenth and twentieth
centuries. -London, “Longman”,1993.
10. John Frederick. The History of the Catholic church in Latin America:
from Conquest to revolution and beyond.-New York, “New York
University Press”, 2011.
11. H. Hubert. “A history of Latin America: from the beginnings to the
present”,1955.
12. http://uz.eferrit.com
13. www.daryo.uz
14.
25

1-bob. Lotin Amerikasida mustamlaka davri
1.1. Mustamlaka boshqaruv tuzumi
Lotin Amerikasi mamlakatlariga Janubiy Amerikada va Shimoliy
Amerikaning janubiy qismida joylashgan davlatlar, shuningdek, Karib
dengizidagi orollar kiradi. Bu nom yevropaliklar bosqinidan keyin bu yerda
lotinchadan kelib chiqqan ispan, portugal, fransuz tillarida so’zlasha
boshlaganlari uchun berilgan. Avval “Iberoamerika”, “Indoamerika”, “Ispan
Amerikasi” terminlari ham qo’llanilgan. Bugun BMT ning hujjatlarida bu hudud
“Lotin Amerikasi va Karib mamlakatlari” deb yuritiladi.
Ispanlarning Amerikaga bosqini va qit’ani mustamlakaga aylantirish ishi
1519-yil yilda Xernan Kortesning Meksikani istilo qilishi, 1534-yil Franssisko
Pisarroning Peruga ekspeditsiyasi va Pedro de Mendozaning 1536-yil Rio de La-
Plataga ekspeditsiyalari bilan boshlandi. Mustamlakachilikning ispancha
strategiyasi dastlab Meksikada Kortes tomonidan takomillashtirilgan bo’lib,
uning mohiyati mahalliy aholi qarshiligini yengishning eng yaxshi yo’li
yetakchini qo’lga olishga asoslangan. Bu ispanlarga sardorning to’plagan
boyligini qo’lga kiritish va yerli aholini o’lpon, oziq-ovqat berishga majburlash
imkonini bergan. Keyingi qadam esa o’zlarini mahalliy jamoaning yangi
asilzoda tabaqasiga aylantirish hamda mavjud soliqqa tortish, o’lpon yig’ish va
majburiy mehnat tizimi ustidan nazoratni qo’lga olishdan iborat edi. 2
1519-
yilning 8-noyabrida Kortes va uning jamoasi Tenochtitlan 3
ga yetib boradi.
Asteklar davlatini istilo qilish 1521-yil yakunlanadi. Asteklar kelgindilarning
sariq rangli metallga nisbatan o’ta katta qiziqish bildirayotganini payqaydi.
Kelgindilar bu metall haqida gapirishdan to’xtamas edilar. Oltin mahalliy
odamlar uchun begona unsur emas edi – unga ishlov berish oson bo’lgani uchun
ular oltindan haykallar va taqinchoqlar yasar, vaqti-vaqti bilan oltin qumidan
ayirboshlov vositasi sifatida foydalanardilar. Biroq asteklar nimanidir sotib
olmoqchi bo’lishganlarida, odatda, kakao doni yoki kiyim-kechak to’pini
2
D. Ajemog‘li, J. Robinson. Mamlakatlar tanazzuli sabablari. –T.: “Nihol”,2021.- 25-b.
3
Tenochtitlan – Asteklar davlati poytaxti. Keyinchalik uning o‘rnida Mexiko shahriga asos solingan.
5

Reja
Kirish
1-bob. Lotin Amerikasida mustamlaka davri
1.1. Mustamlaka boshqaruv tuzumi
1.2. Milliy ozodlik harakatlari
2-bob. Lotin Amerikasi milliy mustaqillik davrida
2.1. Milliy ozodlik harakati namoyondalari
2.2. Lotin Amerikasida vujudga kelgan mustaqil davlatlar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Ilovalar
2

Ataualpa qo’shinlari qo’nim topgan Kaxamarka shahriga yetib bordi. Ispanlarga
unga tuzoq qo’ydi va qopqonga tushirdi. Ular Ataualpaning qo’riqchilari va
mulozimlarini – jami ikki mingdan ortiq kishini o’ldirishdi va imperatorni asirga
olishdi. Imperaor ham xuddi qirol Bogota kabi ispanlar bilan shartnoma tuzadi.
Imperator bitta xonani oltin bilan yan ikkita xonani esa kumush bilan to’ldiradi.
Ammo ispanlar va’dalarini bajarmaydilar. 1533-yil imperator dorga osildi.
1569-yilda Peruga yetib kelgan yangi vitse-qirol Franssisko de Toledoni
dastlabki besh yil o’ziga topshirilgan hududni o’rgandi. U o’zining boshqaruvi
davrida bir necha islohotlar o’tkazdi. Zarur bo’lgan ishchi kuchini toppish
maqsadida mahalliy aholining qariyb barchasini hindular uchun turarjoy
manzilgohlari – rezervatsiyalar 8
ga ko’chirdi. Shuningdek, de Toledo inklarning
ishchi kuchidan foydalanishning avvalgi tartibini qaytarib, amaliyotga joriy etdi.
Bu tizim “mita” deb atalib, kechua tilida “navbat” degan ma’noni anglatadi.
Mita tartibi yordamida inklar ibodatxonalar, aristokratiya va qo’shinni oziq-
ovqat bilan ta’minlash uchun ajratilgan yerlarda mahsulot yetishtirish uchun
majburiy mehnatdan foydalanardi. De Toledo joriy qilgan mita, aniqrog’i Potosi
mita tizimi Ispaniya mustamlakachilik davrida ishchi kuchidan foydalanish
bo’yicha eng yirik mexanizmga aylandi. Rezervatsiyalardagi aholi orasidan har
yetti erkakdan biri Potosidagi konda ishlashi majburiy bo’lgan. Potosi mita
tartibi butun mustamlakachilik davri mobaynida amalda bo’ldi va faqat 1825-
yilga kelib bekor qilindi. Ishchi kuchini markazlashtirish va mita tartibiga
qo’shimcha ravishda De Toledo enkomienda tartibini jon solig’I bilan
birlashtirdi, natijada muayyan miqdordagi belgilangan soliq yerli xalqqa mansub
har bir erkakdan har yili kumush hisobida olinadigan bo’ldi. Bu ishchi
kuchlarini mehnat bozoriga kirib borishga undash va ispaniyalik yer egalariga
esa maoshlarni kamaytirish imkonini berish uchun atay o’ylab topilgan loyiha
edi. De Toledo davrida “repartimiento de mersansias” 9
nomli yana bir tartib ham
keng tarqaldi. Bu tartibga ko’ra, dehqonlar mahsulotni mahalliy aholiga ispanlar
belgilagan narxlarda sotishga majbur bo’lardi. Nihoyat, “de Toledo trajin”
8
Ispancha “reducciones” – cheklangan hududlar degan ma’noni anglatadi.
9
Ispanchadan tarjima qilganda “mahsulotni taqsimlash” degan ma’noni anglatadi.
7

natijasida Lotin Amerikasidagi ozodlik harakati vakillari uchun qulay vaziyat
vujudga keladi. Ispaniya 1813-yilda fransuzlardan qutiladi. 13
Ammo bu vaqtga
kelib, ozodlik harakatlari keng quloch yozib, sobiq koloniyalarining aksariyati
o'zlarini mustaqil deb e'lon qilib bo’lgan edi. Ispaniya o'zining boy koloniyalariga
jasorat bilan qarshi turdi. Mustaqillik harakati bir vaqtning o'zida boshlangan
bo'lsa-da, mintaqalar birlashmadi va har bir mintaqada o'z rahbarlari
boshchiligida harakat qila boshladi. Quyida ushbu ozodlik harakatlarining bir
nechtasiga misol keltirsak: Meksika . Meksikadagi
ozodlik harakatiga, Doloresdagi kichik shaharchada yashovchi va ruhoniy sifatida
faoliyat yurutuvchi Migel Idalgo boshchilik qildi. U 1810-yil 16-sentyabr kuni
ertalab cherkov qo'ng'iroqlarini chalib, butun xalqni ispan zulmiga qarshi isyonga
da’vat etdi. Bu paytda poytaxtga yo'l olayotgan ispan armiyasi orqaga qaytishga
majbur bo’ldi. Ispan armiyasi harakatni bostirdi va Idalgoni o'zini 1811-yil iyul
oyida qo'lga oldi va qatl qildi. Ozodlik harakati yo’lboshchisiz qoldi. Meksika
mustaqillik harakati deyarli muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Biroq keyinchalik
ruhoniy va iste'dodli marshal Xose Mariya Morelos Meksikadagi ozodlik
harakatiga boshchilik qildi. U ispan armiyasiga qarshi bir necha janglarda yorqin
g’alabalarga erishadi. Lekin keyinchalik, Morelos 1815-yilning dekabrida qo'lga
olinib, qatl qilinadi. Ko’p o’tmay Meksikada katta isyon ko'tarildi. Ushbu isyonga
Visente Guerrero va Guadalupe Victoria rahbarlik qilishadi. Ular Meksikaning
janubiy va janubiy-markaziy qismlarida katta armiya tuzib, unga qo'mondonlik
qiladilar. Ispaniya hukumati
1820-yilda Lotin Amerikasidagi isyonlarni bostirish uchun Agustin de Iturbide
boshchiligida katta qo’shin yuborgan edi. Ammo ispanlar qo’shin mag’lubiyatga
uchraydi. Janubiy Amerika. Lotin
Amerikasidagi mustaqillik kurashi Venesuelaga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. 1806-
yilda Fransisko de Miranda Venesuelada birinchi marta inglizlar yordami bilan
vatanini ozod qilishga urinishlarni boshlaydi. Bu urinish muvaffaqiyatsizlikka
uchradi. Keyinchalik Miranda 1810-yilda Simon Bolivar va boshqalar bilan birga
13
L. Jon. The Spanish, American Revolutions 1808-1826. – New York. “WW Norton & Compony”, 1986.-164-
p.
11

2.2. Lotin Amerikasida vujudga kelgan mustaqil davlatlar
Bilamizki, mustaqillik dunyodagi eng oliy huquqlardan biridir. Lotin
Amerikasi davlatlarining aksariyati esa ushbu huquqga 1810-1825 yillar
oralig'ida Ispaniyadan (Braziliyadan tashqari) mustaqil bo'lish orqali erishishdi.
Quyida Lotin Amerikasidagi bir necha davlatlarning mustaqil davlat bo’lib
shakllanish jarayoni haqida ma’lumot berib o’tamiz.
Venesuela. Venesuelaning mustaqil davlat bo’lib shakllanishida
Simon Bolivarning xizmatlari kattadir. Venesuela 1810-yil 18-apreldan boshlab,
amalda mahalliy aholining obro’li vakillari mustaqil ravishda davlatning
boshqaruvini o’z qo’llariga oladilar va boshqara boshlaydilar. 1811 yil 5-iyulda
esa rasman Venesuela o’zini mustaqil davlat deb e’lon qiladi va yana Ispaniya
bilan barcha aloqalarni rasman uzadi. Venesuela Lotin Amerikasidagi birinchi
mustaqillikka erishgan davlat hisoblanadi.
Argentina. Argentinadagi mahalliy aholi Xose San-Martin
rahbarligida 1810-yil 25-mayda “Primer Gobierno Patrio” (“Birinchi Vatan
hukumati”)ni tuzdilar va ispan mustamlakachilariga qarshi qurolli kurashni
boshladilar. Kurash boshlangan 25-may kuni Argentina xalqining milliy
bayrami bo lib qoldi. 1816-yil 9-iyulda viloyatlar vakillarining Tukumanʻ
shahridagi kongressi La-Plata Birlashgan viloyatlarini mustaqil deb e’lon qildi.
1826-yilda Argentina Federativ Respublikasi tuzildi. XIX asr mobaynida
vujudga kela boshlagan burjuaziya manfaatlarini ifodalovchi unitarlar bilan yer
egalari manfaatlarini himoya qiluvchi federatsiyachilar o rtasida kurash davom
ʻ
etdi. XIX asr 2-choragidan Argentinada Buyuk Britaniyaning iqgisodiy va
siyosiy mavqei mustahkamlandi, 1833-yilda u Folklend (Malvin) orollarini
bosib oldi. XIX asr oxirlarida mamlakatga Amerika va Germaniya kapitali kirib
keldi. Hukmron davlatlar Argentinani siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaramlikka
solib, uni go sht, don va boshqa xomashyo yetkazib beruvchi mamlakatga
ʻ
aylantirdilar. 22
Kolumbiya.
Kolumbiyada mahalliy aholi ispan bosqinchilariga qarshi bir necha bor
22
H. Hubert. “A history of Latin America: from the beginnings to the present”,1955.-348-p.
21

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Vatanimiz O’zbekiston 1991-yil 31-avgustda
mustaqillikka erishganidan boshlab turli jabhalarda tub o’zgarishlar va
rivojlanish yuz bera boshladi. Jumladan ilm-fan sohasi ham bundan mustasno
emas. Xususan, tarix sohasida ham rivojlanish kuzatildi. Birinchi Prezidentimiz
I.A. Karimov bejizga: “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o’lkaning, davlatimiz
hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash, milliy o’zlikni anglash, ta’bir joiz
bo’lsa, milliy iftixorni tiklash va o’stirish jarayonida g’oyat muhim o’rin
tutadi”, 1
– deb ta’kidlamagan edilar.
Xususan jahon tarixida ham ilmiy izlanishlar olib borish
davlat tomonidan rag’batlantira boshlandi. Sovet davrida Amerika qit’asi,
jumladan Lotin Amerikasi tarixi deyarli o’rganilmas edi. Bugungi kunda jahon
tarixining uzviy bo’lagi bo’lgan Lotin Amerikasi va uning tarixi, ayniqsa, milliy
ozodlik harakatlari davri va mintaqaning X. Kolumbgacha bo’lgan davri tarixi,
boshqaruv tuzumi, davlatchilik tuzumi haqida aniq faktlarga tayangan holda
ma’lumat berish, taxlil qilish jahon tarixi fani uchun dolzarb ahamyatga egadir.
Mavzuning davriy chegarasi. O’rganilayotgan mavzuning
davriy chegarasini ikki bosqichga bo’lish maqsadga muvofiqdir. Birinchi davri
XVI asrning birinchi choragida asosan hozirgi Kuba hududlarida bo’lgan
isyonlar davri bo’lsa, ikkinchi davr XIX asrning boshlarida Lotin Amerikasining
deyarli barcha hududlarida boshlangan milliy ozodlik harakatlari davri
hisoblanadi. Kurs ishining obyekti va predmati. Tadqiqotning obyekti
Lotin Amerikasi hududlari hisoblanadi. Ya’ni Shimoliy Amerikaning janubiy
hududlari, Karib dengizi havzasida joylashgan mamlakatlar, Janubiy Amerika
hududlari kiradi. Kurs ishining predmeti sifatida Lotin Amerikasi hududida
bo’lib o’tgan milliy ozodlik harakatlari va buning natijasida milliy mustaqil
davlatlarning tashkil topishi kabi voqealarni o’rganish belgilab olindi.
Kurs ishining amaliy ahamyati. Tadqiqot natijalarida tegishli davr
1
Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari. -T.: O‘zbekiston, 1997.-B. 140.
3

Fransiyaning o’z hududiga qadam qo’ygan qullarga ozodlik berildi. 1791-yil 22-
avgust kuni Gaitida boshlangan qullar qo’zg’oloniga Tussen Lyuvertyur (1743–
1803) boshchilik qildi. Bolaligida bir ruhoniy Tussenga hisoblash, o’qish va
yozishni o’rgatgan edi. Plantatsiyadagi ish boshqaruvchi esa unga o’z
kutubxonasidan foydalanishga ruxsat bergandi. Tussen “Ozodlik hamma
uchun” shiori ostida jang qiluvchi ajoyib armiya tuzdi. Qo’zg’olonchilar fransuz
mustamlakachi qo’shinlarini tor-mor qila oldilar. Qullar bu muvaffaqiyatlar
natijasida ozodlikka va plantatorlarning yerlariga ega bo’ldilar. 1801-yili Gaiti
orolida qullikning bekor qilinganligini va mustamlakaning barcha aholisi qonun
oldida tengligini tasdiqlovchi konstitusiya qabul qilindi. Konstitusiya xususiy
mulkning daxlsizligini ta’kidladi, 1-moddasida esa San-Domingo Fransiya
imperiyasi tarkibidagi mustamlaka ekanligi tan olindi. Tussen Lyuvertyur San-
Domingoning umrbod hukmdori deb e’lon qilindi. Biroq Direktoriya davrida
Fransiya hukumati San-Domingodagi avvalgi tartiblarni tiklashga urindi va shu
maqsadda orolga 10 ming kishilik jazo qo’shinini jo’natdi. Qo’shin ozodlikdan
ruhlangan qo’zg’olonchilarni yenga olmadi. Shunda fransuz qo’mondonligi
Tussenni muzokaraga taklif qildi va muzokara paytida uni tutib olib Fransiyaga
jo’natdi. U qamoqda 1803-yili vafot etdi. Uning safdoshlari Gaiti mustaqilligi
uchun kurashni davom ettirdilar. Lotin
Amerikasining aksariyat mustamlaka hududlarida mustaqillik uchun kurash va
milliy ozodlik harakatlari birdaniga bo’ldi. Masalan, 1810-1825 yillar oralig’ida
Ispaniyaning Lotin Amerikasidagi koloniyalari mustaqillikka erishgan. Ispan
kuchlari dastlabki isyonlarni bostirishga muvaffaq bo’lgan bo’lsa-da, mustaqillik
g'oyasi Lotin Amerikasi xalqlarining ongida ildiz otgan va o'sishda davom etgan.
Napoleonning Ispaniyani
bosib olishi (1807-1808) Lotin Amerikasi ozodlik harakati vakillariga qo’l keladi.
Napoleon o'zining imperiyasini kengaytirish maqsadida Ispaniyaga hujum qilib,
uni mag'lubiyatga uchratdi. Napoleon Ispaniya qiroli Ferdinand VII ni taxtdan
ag’darib, o'zining akasi Jozef Bonopart 12
ni Ispaniya qiroli etib tayinlaydi. Buning
12
Ispanlar uni Xose deb atashgan.
10

ishlashi tufayli yaxshi iqtisodiy mavqega ega edi. Oilasining iqtisodiy jihatdan
yaxshi mavqega ega ekanligi yosh Idalgoga Valladoliddagi eng yaxshi o'quv
markazlaridan birida, hozirgi Moreliyada o’qishga imkon berdi. Shunday qilib,
1765 yilda u akasi Xose Xoakin bilan birgalikda Iezuitlarga tegishli bo'lgan San-
Fransisko Xavier maktabida birinchi o'qishni boshladi. Ikki yildan so'ng
Ispaniya qiroli Karlos III buyrug’i bilan maktab yopiladi. Idalgo esa o'qishini
San-Nikolas de Valladolid Kollegiyasida davom ettirishga majbur bo'ldi va
1780-yil bu yerni bitiradi. Idalgo juda keng va gumanistik akademik ta'lim oldi.
Boshqa fanlar qatorida u lotin tilini o'rgangan va Sitseron, Ovidio yoki Virgilio
singari klassik mualliflarni kitoblarini o'qidi. Yaxshi ta’lim olishi natijalari
falsafa va ilohiyot bo'yicha o'qituvchiga bo’ldi. Unga aql-zakovati tufayli
do'stlari “El Zorro” taxallusini berishgan. Bundan tashqari Idalgo fransuz tilini
ham o'rgandi. Idalgo Yangi Ispaniyada otasi ishlagan joydagi mahalliy ishchilar
bilan aloqada bo'lganligi sababli ko'plab mahalliy tillarni o’rgangan. Ushbu tillar
orasida otomi, nahuatl va purepecha kabi hindu tillari ham mavjud edi. O'qishni
yakunlash uchun Idalgo Mexiko shahriga ko'chib o'tdi. U yerda 1773-yilda lotin
va ilohiyot bo'yicha bakalavr diplomini oldi. Idalgoni yuksak ilmiy salohiyati
tufayli San-Nikolasda professorlik darajasini olgan. U 1790-yilda u kollej rektori
etib tayinlandi. O'qituvchilik faoliyatidan tashqari, Migel Idalgo kuchli diniy
bilimga ega edi. Shunday qilib, 1778-yilda u ruhoniy etib tayinlangan va bir
necha yil ichida Guanajuatodagi Dolores cherkovi bosh ruhoniysi bo’ladi. 20
1810-yil sentabrda Migel Idalgo aholini ispan
zulmiga qarshi harakatga da’vat etadi. Harakatning dastlabki davridagi
g’alabalarga qaramay ispan armiyasi tomonidan to’liq tor-mor etiladi. Migel
Idalgo esa qo’lga olinadi va sud qilinadi. Muqaddas Inkvizitsiya sudi uni
ruhoniy lavozimidan olib tashladi, bu uning qatl qilinishi uchun zarur shart edi.
Idalgo 1811-yil 3-iyulda o'limga mahkum etildi. Migel Idalgo 1811-yil 30-iyul
kuni ertalab qatl etish uchun tanlangan joyga olib ketildi. Idalgo ko'zlarini
bog'lamaslikni yoki orqasidan otilmaslikni so'radi, bu xoinlarni otish usuli edi.
20
John Frederick. The History of the Catholic church in Latin America: from Conquest to revolution and
beyond.-New York, “New York University Press”, 2011. -319-p.
19

mamlakatlari Federatsiyasini qurish uning orzularidan biri edi. Bolivar davlatlar
ittifoqi va birdamligi o’zaro manfaatli bo’lishiga ishongan, ammo bu g’oya o’z
davridan ilgarilagan g’oya bo’lib chiqadi: faqatgina Kolumbiya Bolivarning
birlashuv bo’yicha takliflarini ratifikatsiya qiladi. Shu bilan umumiy armiya
tashkil qilish bo’yicha umidlar yo’qoladi. Mamlakatning turli mintaqalarida
ko’pincha noroziliklar kelib chiqa boshlaydi, natijada Bolivar diktatorlik
vakolatlaridan foydalanishga majbur bo’lardi. 1828-yil suiqasddan qutulib
qolgan Bolivar mamlakatlarni birlashtirib turish real vaziyatga mos kelmasligini
tushunadi. 1830-yili Simon
Bolivar umrbod prezident bo’lish vakolatidan voz kechib, lavozimidan iste’foga
chiqadi. U Yevropaga safar qilishni niyat qiladi, lekin bunga ulgurmaydi, El-
Libertador sil kasaliga chalinadi. 1830-yilning dekabrida buyuk yetakchi, Lotin
Amerikasi xalqlarining qahramoni, tarixda o’chmas iz qoldirgan Simon Bolivar
hayotdan ko’z yumadi. Simon Bolivar shunday degan edi: “Kolumbiyaliklar!
Mening so’nggi tilagim — Vatanim baxti! Agar mening o’limim ichki
kurashlarni to’xtatish va ittifoqni mustahkamlashga hissa qo’shsa, men
tinchgina qabrga tushaman.” 18
Simon
Bolivar, shubhasiz, buyuk inson edi, u doimo o’z xalqi va mamlakati kelajagi
uchun qayg’urdi. Xalqining ozod bo’lishida u hech qachon harakatdan
to’xtamadi. Garchi mamlakatni diktatorlik tuzumida boshqargan bo’lsa ham
Bolivar hech qachon mutlaq hokimyatini o’rnatmadi, demokratik qadriyatlarga
hurmat saqladi. Lotin Amerikasida qulchilikning tugatilishi va demokratiyaning
rivojlanishiga katta hissa qo’shdi. Bugungi kunda Simon Bolivar Janubiy
Amerika xalqlarining eng sevimli qahramoni hisoblanadi.
Migel Idalgo. Migel Idalgo (1753-1811) Meksikaning Ispaniya
hukmronligiga qarshi mustaqillik urushining yetakchilaridan biri edi. Uning
to’liq ismi Migel Gregorio Antonio Ignasio Idalgo bo’lib, 1753 yil 8-mayda
hozirgi Penjamo (Guanaxuato) yaqinidagi Hasienda de Korraleyo shahrida
tug'ilgan. U kreollar 19
oilasidan bo’lib, otasi ko'chmas mulk ma'muri sifatida
18
www.daryo.uz internet nashrining 11.08.2021 dagi maqolasi. Maqola muallifi Muhammadqodir Sobirov.
19
Kreollar – Lotin Amerikasiga dastlab ko‘chib kelgan ispan va portugallarning avlodlari.
18

(ispanchada “og’ir yuk”) tartibi joriy qilindi. Unga ko’ra, ispanlarga qarashli
korxonalar uchun vino, koka barglari, to’qimachilik maxsulotlari kabi og’ir
yuklarni tashishda hayvonlar o’rniga yerli aholidan foydalanilardi. Lotin
Amerikasi xalqlarini bo’ysundirish Kolumb Amerikani ochgandan so’ng (1492-
yil) darhol boshlanib ketdi. Yevropaliklar bosib olingan yerlarda qattiq
mustamlakachilik tartibini o’rnatdilar. Keng mustamlakalarni egallab olgan
ispaniyaliklar u yerlarda ham xuddi o’z vatanlaridagidek boshqarish tizimini
joriy qildilar. Bu payt Ispaniyada absolyut monarxiya hukm surardi. Xuddi shu
tarzda har bir mustamlakada ham vitse-qirol yoki general-kapitan butun
hokimiyatga ega edi. Ularga viloyatlarning gubernatorlari bo’ysunardilar.
Shahar va qishloq okruglarini korrexidorlar va alkoldlar boshqarardi. Hindu
qishloqlarining tepasida esa kasiklar bo’lib, ular hokimiyati nasliy edi. Vitse-
qirollar va general-kapitanlar keng huquqlarga ega bo’lib, ular gubernatorlar va
boshqa amaldorlarni tayinlar, xazina va qurolli kuchlarni boshqarar, turli xil
farmonlar chiqarar edi. Bundan tashqari ispan mustamlakalarining vitse-qiroli
Ispaniya qiroli nomidan ruhoniylarning tayinlanishini tasdiqlar ham edi. Ispan
Amerikasi shaharlarida ham mahalliy hokimiyat organlari mavjud bo’lib, ular
asosan sud ishlari va obodonlashtirish bilan shug’ullanardi. Xulosa qilib
aytganda, yevropalik mustamlakachilarning Lotin Amerikasida o’rnatgan
boshqaruv tuzumi, olib borgan siyosati natijasida mahalliy aholining turmush
darajasi qut-loyamut 10
uchun yashash darajasigacha tushib ketdi. Garchi bu
tuzum ispanlar uchun mislsiz boylik keltirgan bo’lsa ham, Lotin Amerikasi
hududining iqtisodiy imkoniyatlarini kamaytirib yubordi va dunyodagi eng
tengsizlik yuqori bo’lgan mintaqaga aylantirdi.
10
Kundalik tirikchilik uchun yetarli ovqat.
8

Braziliya hududi bevosita Portugaliya qiroliga bo ysunar edi. Qirolning vorisiʻ
general-kapitan unvoniga ega bo lib, uning qarorgohi Braziliyaning Salvador
ʻ
shahrida joylashgandi. 1574-yili mahalliy hindularni qul qilishni taqiqlovchi
qonun qabul qilindi. Bu Afrikadan qul keltirish kuchayishiga sabab bo ldi.
ʻ
1763-yili Rio de Jeneyro mamlakat poytaxtiga aylantirildi. 1806-yili
Portugaliya qiroli Xuan VI Napoleondan qochib Braziliyaga keldi. U 1821-yili
vataniga qaytib ketgach, o rnida o g li Pedro vaqtinchalik hukmdor bo lib qoldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1822-yil 7-sentyabrda esa Braziliya mustaqilligi e lon qilindi. Xuan VI ning
ʼ
o g li Pedru I nomi bilan mamlakat qiroliga aylandi.
ʻ ʻ
1888 yili qulchilik bekor qiluvchi qonun – “Oltin qonun” qabul
qilindi. Pedru II davrida – 1889 yili respublika tuzumi o rnatilib, o lkaga
ʻ ʻ
“Braziliya Qo shma Shtatlar Respublikasi” degan rasmiy nom berildi. XIX asr
ʻ
oxiri – XX asr boshlarida Braziliyaga besh milliondan ortiq yevropalik va
yaponiyalik muhojirlar kelib o rnashdi.
ʻ
23

qo zg olon ko tardi. Shulardan eng yirigi 1781-yilgi qo zg olon bo ldi.ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Mustaqillik uchun kurash 1810-yildan yanada kuchaydi. 1810-yil 20-iyulda
ispan hokimiyatini yo'q qilish uchun qo’zg’olon ko’tardilar. Aynan shu sana
bugungi kunda Mustaqillik kuni sifatida Kolubmiyada keng nishonlanib
kelinmoqda. 1816-yil may oyida ispan armiyasi qo zg olonni shafqatsiz bostirdi.
ʻ ʻ
Biroq, qo zg olonchilar 1819-yil fevralda mustaqillikka erishgan Venesuela
ʻ ʻ
vatanparvarlari yordamida ispan qo shinlarini tor-mor etdilar. 1819-yil dekabrda
ʻ
Buyuk Kolumbiya federativ respublikasi tuzilganligi (S. Bolivar prezident) e lon
ʼ
qilindi. 1830-yil Buyuk Kolumbiya federativ respublikasi parchalandi. 1863-
yildan mamlakat Kolumbiya Qo shma Shtatlari, 1886-yildan Kolumbiya
ʻ
Respublikasi deb e’lon qilindi. Partiyalar o rtasidagi raqobat mamlakatda
ʻ
fuqarolar urushiga ("Ming kunlik urush", 1899— 1902) sabab bo ldi. 1903-yil
ʻ
Panama Kolumbiyadan ajralib, mustaqil davlatga aylandi.
Meksika. 1810 yil 16-sentyabrda Meksika mustaqilligi e lon qilindi. Biroq
ʼ
ozodlik urushlari o n yil davom etdi. 1821-yilga kelibgina, Meksika Ispaniyadan
ʻ
to’lq ozod bo’ldi va amalda mustaqillikka erishdi. 1821-yili Meksikaning Texas
shtati mustaqillik uchun kurash boshladi va 1836-yili ozod Texas respublikasiga
aylandi. Ammo ko p o tmay, 1845 yili uni AQSH bosib oldi. 1841-yili Yukatan,
ʻ ʻ
1845-yili esa Kaliforniya Meksikadan ajralib chiqqanini e lon qildi. 1846-yili
ʼ
mamlakatga AQSH qo shinlari bostirib kirib, juda katta hududni va poytaxt
ʻ
Mexikoni egalladi. 1848-yil 2-fevraldagi Guadalupe-Idalgo sulh-shartnomasiga
binoan, Meksikaning yarmidan ko proq hududi AQSHga o tdi. 1861-yili o lkaga
ʻ ʻ ʻ
Buyuk Britaniya, Fransiya va Ispaniya qo shinlari kirib keldi. 1876-yili hukumat
ʻ
rahbarligi Porfirio Dias qo liga o tdi. Uning boshqaruvi davrida iqtisodiy
ʻ ʻ
o sishga erishildi.
ʻ
Braziliya. Braziliyani 1500-yil 24-aprelda Pedr Alvaresh Kabral kashf
etgan. 1533-yildan mamlakatni portugallar egallashga kirishdi. Ular keyingi uch
asr davomida bu o lkaga o rnashib, dastlab qimmatbaho yog och, so ngra
ʻ ʻ ʻ ʻ
shakarqamish, qahva va nihoyat oltin savdosini yo lga qo yishdi. Bu paytda
ʻ ʻ
asosiy ishchi kuchi hindular, 1550-yildan so ng esa afrikalik qullar bo ldi.
ʻ ʻ
22

harakati vakillari Rios jangida mag'lub bo'lishadi. Kuba mustaqilligi Amerika
Qo'shma Shtatlari va Ispaniyaning 1898-yilda bo’lib o’tgan Ispaniya-Amerika
urushida hal qilinadi. Urush natijasiga ko’ra AQSH g’laba qozonadi. 1898-yil 10-
dekabrda Parijda ikki o’rtada tinchlik shartnomasi imzolanadi. Urushdan so'ng
Kuba 1902 yilda to’liq mustaqillikka erishadi. 15
Puerto-Riko.
Puerto-Rikoda milliy ozodlik harakatlari 1868-yildan boshlanadi. Ammo bu
harakatlarning birortasi ham muvaffaqiyatli yakunlanmaydi. Puerto-Riko
Ispaniya-Amerika urushi natijasida 1898-yildagina ispanlar zulmidan ozod
bo’ladi. Kolumbiya.
1810-yil 20-iyulda Kolumbiyalik vatanparvarlar Bogota aholisini ispan
boshqaruviga qarshi norozilik namoyishlariga da’vat etdilar. Mustamlakachilar
bosim ostida, keyinchalik doimiy bo'lib qolgan cheklangan mustaqillik uchun
ruxsat berishga rozi bo'ldi. 1810-yilning iyulida Bogota shahrida ispan
boshqaruviga qarshi harakatlar boshlandi. Janubda esa Quito yetakchiligidagi
fuqarolar 1809-yil avgustda Ispaniya mustamlakachilariga qarshi isyon ko’tarildi.
Ushbu harakatlar bostirildi va rahbarlari zindonga tashlandi. 1816-yil mayda
Kolumbiyadagi barcha qo’zg’olonlar shafqatsizlik bilan bostiriladi. Faqatgina
1819-yil fevralga kelib, Venesuela vatanparvar kuchlari yordami bilan ispan
zulmidan butunlay ozod bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, Lotin Amerikasi davlatlari jasur ajdodlarining
mashaqqatli mehnati, tinimsiz olib borilgan ozodlik harakatlar va millionlab
mahalliy aholining jon fido etishi natijasida milliy mustaqilliklariga erishishadi.
15
L. Robert. Wars of the Latin America: Caudillo period (1791-1899). Washington DC, Brassey’s Inc., 2003.-
209-p.
13

Buning o'rniga u yuragiga qo'ygan o'ng qo'liga otishni so'radi. Uning jasadi
Chihuahua shahridagi San-Fransisko-de-Asis ibodatxonasi cherkoviga dafn
etildi, boshi esa Guanaxuatoga yuborilgan va Alhondiga de Granaditasda
joylashgan temir qafasga joylashtirilgan. U yerda hokimiyatiga qarshi
chiqqanlarni nima kutayotganiga misol sifatida u o'n yil turdi. 21
1821-yilda Meksikaning mustaqilligi bilan uning
jasadi va boshi Mexiko shahridagi Metropolitan sobori shohlari qurbongohiga
dafn etildi. 1925-yildan beri uning tobuti poytaxtdagi Istiqlol farishtasi binosida
saqlanadi.
21
http://uz.eferrit.com/
20

birinchi Venesuela Respublikasini boshqarish uchun yangi hukumat tarkibiga
kiritiladi. Bolivar Venesuela, Ekvador va Kolumbiyada bir necha yil davomida
ispaniyaliklar bilan jang qilib, ularni bir necha marta yengib chiqadi. 1822-yilga
borib, bu mamlakatlar ozodlikka chiqdi va Bolivar, qit'adagi oxirgi va eng
qudratli Ispaniya mustamlaka koloniyasi Peruga diqqat e’tiborini qaratadi.
Bolivar o'zining yaqin do'sti va yordamchisi Antonio Xose de Sukre bilan birga
1824-yilda ikki muhim g'alabani qo'lga kiritadi. Bular 1824-yil 6-iyun kuni Junin
va 9-dekabrda Ayasucho shahridagi janglarda qo’lga kiritilgan g’alabalar edi. 14
Argentina. Argentina 1810-yil 25-
mayda Napoleonning Ispaniyani bosib olishiga javoban o'z hukumatini tuzdi va
amalda davlatni boshqardi. Ammo hukumat vakillari 1816-yilgacha mustaqillik
e'lon qilmadi. Argentina milliy mustaqilligi uchun olib borilgan harakatga
Ispaniyada harbiy zobit sifatida o'qib kelgan argentinalik yirik yer egasi, asli kelib
chiqishi Ispaniyalik bo’lgan Xose-de-San-Martin boshchilik qildi. 1817-yilda u
Andersni Chiliga jo’natadi. Bernardo O’higgins va uning isyonkor qo'shini 1810-
yildan buyon Ispaniyaga qarshi jang olib borayotgan edi. Chili va Argentinaliklar
birlashib, Maipu (Santyago, Chili) shahrida 1818-yil 5-aprelida bo’lib o’tgan
ispanlarga qarshi hal qiluvchi jangda g’alaba qozondilar. Shu tariqa Janubiy
Amerikaning janubiy qismi butunlay ispan nazoratidan halos etildi.
Karib dengizi hududi. Kuba. Ispaniya
1825-yilga kelib materikdagi deyarli barcha o'z koloniyalarini yo'qotgan bo'lsa-
da, Kuba va Puerto-Riko ustidan nazoratni saqlab qoldi. Gaitida qullar
qo'zg'olonlari sababli mahalliy aholi ustidan nazoratni yo'qotgan edi. Kubada
ispan mustamlakachilariga qarshi 1868-yildan 1878-yilgacha davom etgan davr
mobaynida bir qancha yirik isyonlar bo’lib o’tdi. Ushbu isyonlargan Karlos
Manuel de Kespedes boshchilik qildi. Mustaqillikning yana bir yirik
tashabbusikori shoir va vatanparvar Xose Marti edi. 1895-yilda Kuba ozodlik
14
Robert Harvey. Liberatorlar: Lotin Amerikasi Mustaqillik uchun kurash. Woodstock: The Overlook Press,
2000.-58-p.
12

o’tishning imkoni yo’q deb hisoblagan ispanlar hujumni umuman kutmagandi.
1819-yil 7-avgust Boyaka jangida Bolivar ispan qo’shinlarini tor-mor etadi va
Bogotaga kirib keladi. Yana bir nechta kichik g’alabalar orqali Bolivar
Venesuela va Ekvadorni ozod qiladi, Shu tariqa u El-Libertador — Ozod
qiluvchi deb atala boshlanadi. 17
Erishilgan g’alabalardan so’ng
Simon Bolivar yangi Buyuk Kolumbiya davlatining prezidentiga aylandi. Garchi
mamlakatning katta qismi hali ham Ispaniyaga sodiq kuchlar nazorati ostida
bo’lsa-da, Ispaniyadagi 1820-1823-yilgi inqilobdan keyin ular ancha zaiflashadi
va Bolivar qo’shini ularning ustidan ketma-ket g’alabalar qozonadi. 1822-yilda
Bolivar o’zining eng yaxshi qo’mondoni Antonio Xose de Sukre bilan
Ekvadorning qolgan qismlarini ham ozod qilish uchun yurish boshlaydi. Yurish
natijasida Peru ham ispanlardan ozod qilinadi. Argentinalik inqilobchi general
Xose San-Martin Lotin Amerikasining janubiy qismlarini ozod qiladi va
kuchlarini shimolga tashlaydi. Biroq argentinalik general shuhratparast Simon
Bolivarga Peruning shimoliy qismini berishga qaror qiladi, chunki u Bolivarda
ispanlarni yengish uchun harbiy va siyosiy kuch yetarli deb hisoblardi. 1824-
yilda armiyasi bilan muvaffaqiyatga qozongan Bolivar o’n sakkiz mingdan ortiq
ispanlarni asir oladi. Yuqori Perudagi so’nggi qal’a 1825-yilda ispanlardan tortib
olinadi. Va bu hudud Simon Bolivar sharafiga Boliviya deb nomlanadi.
Bolivarning Lotin Amerikasi respublikalari ittifoqi (AQSh kabi) tuzish g’oyasini
amalga oshirishning imkoni yo’qligi tez orada namoyon bo’ldi.
Bolivar xuddi Napoleon kabi demokratik
g’oyalar va qattiq tartib o’rnatish borasida ikkilanishga duch keladi. Bolivar
demokratik qadriyatlarni yaxshi ko’rardi, biroq faqat kuchli rahbargina
mamlakatni birlashtirishi mumkin deya hisoblardi. Boliviya konstitutsiyasini
yozar ekan, u ikki palatali parlament bilan cheklanmagan hokimiyatga ega
prezident lavozimini ham joriy etadi. Simon Bolivar qullikka qat’iyan qarshi edi,
ammo bu Buyuk Kolumbiyada qulchilikning tugashini anglatmadi. Chunki
qulchilik Venesuela iqtisodiyotining muhim qismi edi. Lotin Amerikasi
17
R. Miller. Britain and Latin America in the nineteenth and twentieth centuries.-London, “Longman”,1993.-
114-p.
17

keyin Venesuela Milliy Assambleyasi mamlakat mustaqilligini e’lon qiladi.
Bundan xursand bo’lgan Bolivar o’zining barcha qullarini ozod qiladi va
G’arbiy yarimsharda qullikni tugatishga chaqiradi. Biroq 1812-yil ispanlar
Venesuela ustidan nazoratni qaytarib oladi, Bolivar Kartaxenaga qochib
ketishga majbur bo’ladi. Bu yerda u Venesuela xalqini Ispaniya hukmronligiga
qarshi qayta bosh ko’tarishga chaqirgan “Kartaxena manifesti”ni e’lon qiladi.
1813-yil Simon Bolivar Venesuelani Ispaniyadan ozod qiluvchi kuchlarning
qo’mondoniga aylanadi. Ispanlar bilan bo’lib o’tgan bir necha janglarda g’alaba
qozongan Bolivar 1813-yil 6-avgust kuni El-Libertador sifatida Karakasga kirib
keladi. Hokimiyatni egallagan Bolivar davlatni diktatorlik tuzumida boshqara
boshlaydi. Biroq birinchi respublikaning umri uzoq bo’lmadi, ko’pchilik
venesuelaliklar yangi tuzum bilan kelisha olmaydi va ispanlarning barqaror
boshqaruvini afzal ko’radi. Natijada mamlakatda fuqarolar urushi boshlanadi
hamda Ispaniya kuchlari Bolivarni mag’lub etadi. Libertador yana qochishga
majbur bo’ldi. Bu safar Simon Bolivar mustaqillikning siyosiy qarashlarini
tushuntirdi hamda Buyuk Britaniya va AQSh qo’lloviga erishishga harakat qildi.
Shuningdek, u xalqaro birdamlik va erkinlikni sevuvchi xalqlarning o’zaro
rishtalari haqida gapirib, ularni Lotin Amerikasi xalqlariga yordamga chaqiradi.
Buyuk Britaniya va AQSh o’z ichki muhitdan cho’chib yordam bermagan bo’lsa
ham, Bolivarning chaqirig’iga javoban polyak, serb, rus va boshqa xalqlardan
ko’ngillilar Janubiy Amerikaga yordamga keladi.
1816-yilda Gaiti qo’shinlari va ingliz askarlari ko’magida
Bolivar Venesuela qirg’oqlariga tushishga muvaffaq bo’ladi. Shu tariqa Bolivar
Venesuelani ispanlardan ozod qiluvchi uzoq davom etgan “Yoqimli
kampaniya”’ deb atalgan harakatini boshladi. Ushbu kampaniya davomida
Bolivar o’zining jangovar mahorati va kuchli yetakchilik qobiliyatlarini
namoyish qiladi. Qattiq yomg’irlarga qaramasdan u qo’shinini loyli dalalar va
And tog’lari orqali olib o’tadi. Dengiz sathidan minglab kilometr balanddan
o’tuvchi bu tor tog’ yo’laklarida ko’plab askarlar halok bo’ladi, ammo Bolivar
yurishni davom ettirib And tog’laridan o’tib Bogotaga yurish qiladi. Bu yo’ldan
16

2-bob. Lotin Amerikasi milliy mustaqillik davrida
2.1. Milliy ozodlik harakati namoyondalari
Lotin Amerikasi mamlakatlarining milliy mustaqillik uchun qilgan
isyonlari va ozodlik harakatlarida aholini qo’zg’olonlarga da’vat etgan va
rahbarlik qilgan kishilarning ahamyati katta bo’lgan. O’sha davrlarda yetishib
chiqqan Migel Idalgo, Simon Bolivar, Xose San Martin kabi milliy ozodlik
harakati namoyondalarining vatanparvarligi, jasorati, xalqni birlashtira olish
qobilyati evaziga ispan mustamlakchilariga qarshi kurashda xalqga boshchilik
qilganlar. Endi shunday milliy ozodlik harakati namoyondalari faoliyati va
hayotiga to’xtalib o’tsak.
Simon Bolivar. 1783-yil 24-iyulda Ispaniya hukmronligi ostidagi Lotin
Amerikasining Karakas shahrida keyinchalik butun qit’a ozodligi asoschisi
Simon Bolivar dunyoga keladi. U Lotin Amerikasi xalqlarining Ispaniya
zulmidan ozod bo’lishida katta rol o’ynagan venesuelalik harbiy va siyosiy lider,
Janubiy Amerika xalqlari qahramonidir. Bolivar Kolumbiya, Venesuela,
Ekvador, Peru va Boliviya (ushbu davlat aynan Simon Bolivar sharafiga
nomlangan) mustaqillikka erishishida ulkan yordam bergan va El-Libertador
ya’ni “ozod qiluvchi” nomi bilan tanilgan. 1819-yildan 1830-yilga qadar o’zi
asos solgan Buyuk Kolumbiya 16
respublikasining prezidenti. U mamlakatni
garchi diktator sifatida boshqargan bo’lsa-da Lotin Amerikasida demokratiya
asoslarining paydo bo’lishiga muhim hissa qo’shgan. Simon Bolivar 1783-yil
24-iyul kuni hozirgi Venesuela davlati poytaxti Karakas shahrida, mahalliy
aristokratlar oilasida dunyoga keladi. Bu paytda deyarli butun Janubiy Amerika
qit’asi (Braziliyadan tashqari) Ispaniya hukmronligi ostida edi. Uning ota-onasi
yoshligidayoq vafot etgan va Bolivar enagasi, o’qituvchilari va oilasining
do’stlari homiyligida o’sgan. Uning o’qituvchilaridan biri Don Simon Rodriges
bo’lib, u Bolivarga ma’rifat, tenglik va ozodlik g’oyalarini o’rgatadi. Biroq
Bolivarning 14 yoshligida ustozi Simon Rodriges Ispaniya hukmronligiga qarshi
16
Buyuk Kolumbiya – 1819-yildan 1831-yilgacha Lotin Amerikasida hukm surgan davlat. Tarkibiga hozirgi
Kolumbiya, Ekvador, Panama va Venesuela hududlari, shuningdek, shimoliy Peru, g arbiy Gayana va ʻ
Braziliyaning shimoli-g arbiy qismlari kiradi.
ʻ
14

fitna uyushtirishda ayblanadi va mamlakatdan qochib ketishga majbur bo’ladi.
Keyinroq Bolivar “Milicias de Veraguas” harbiy akademiyasiga o’qishga kiradi.
1799-yil Bolivar o’qishni tugatish uchun Ispaniya poytaxti Madridga keladi. Shu
yerda u o’zining aytishi bo’yicha hayotida tub burilish yasagan Mariya Rodriges
bilan uchrashadi. Juftlik ikki yildan so’ng turmush quradi, biroq to’ydan biroz
o’tib Mariya sariq isitma (amarillez) kasaliga chalinib vafot etadi. Aynan shu
voqea Simon Bolivar hayotida muhim iz qoldiradi. U bu borada 1828-yil
quyidagilarni aytgandi: “Vaziyatning qanday bo’lganiga e’tibor bering: agar
men so’qqabosh qolmaganimda, ehtimol, hayotim boshqacha bo’lardi, men
general Bolivar yoki Libertador bo’lmas edim”.
Keyinchalik Bolivar Parijga ko’chib o’tadi va shu yerda u o’zining siyosiy
qarashlariga katta ta’sir o’tkazgan Volter, Monteskye va Jak Russo
ma’ruzalarini eshitadi. Shuningdek, Bolivarning Fransiyadagi yillari Napoleon
Bonapartning taxtga o’tirish davriga to’g’ri keladi. Napoleondan ruhlangan
Simon uning mamlakatiga ham ana shunday yetakchi kerakligini tushunadi.
Janubiy Amerikada besh yil bo’lib qaytgan nemis geografi va sayohatshunosi
Aleksandr fon Humboldt Bolivarga uning mamlakati mustaqillikka tayyor ekani,
faqat buni amalga oshiruvchi yo’lboshchiga ega emasligini aytadi. Bolivardagi
mustaqillik haqidagi g’oyalar intilish-harakatga aylanadi. Rimdagi Aventin
tepaligiga tashrif buyurgan Simon Bolivar o’z mamlakatini bosqinchilardan
ozod qilmagunga qadar tinchimasligi haqida qasamyod qiladi.
1807-yil AQSh orqali Venesuelaga qaytgan Simon
Bolivar Lotin Amerikasi xalqlarining allaqachon mustaqillik haqida
o’ylayotganini ko’radi. Napoleonning Ispaniyaga hujumi va qirollik oilasini
taxtdan ag’darishi janubiy amerikaliklarga mustaqillik e’lon qilish uchun qulay
vaziyat yaratadi. Bolivar mustaqillik kampaniyasida faol qatnashadi va
kampaniyani harbiy hamda moliyaviy qo’llab-quvvatlovchilarni topish uchun
1810-yili Buyuk Britaniyaga yuboriladi. Oradan bir yil o’tib Venesuelada
mustaqillik muhokamasi boshlanganini eshitgan Bolivar vataniga qaytadi. U
qat’iyan mustaqillikka ovoz beradi. 1811-yil 5-iyul kuni qizg’in munozaralardan
15

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK
NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX
FAKULTETI
“Jahon tarixi” kafedrasi
Lotin Amerikasi milliy ozodlik harakati. Mustaqil
davlatlarning tashkil topishi
KURS ISHI
BAJARDI:
(F.I.SH.)
Ilmiy rahbar:
________________________________________
_
(ilmiy darajasi va ilmiy unvoni)
__________________________________________________________
__
(F.I.SH.)

Toshkent
1

ishlatardilar. Ular nega ispanlarning oltinga bunchalik ishqiboz ekanligini
anglay olmas edilar. Yeb-ichib yoki kiyim to’qib bo’lmaydigan, asboblar va
qurol yasashga juda yumshoqlik qiluvchi bu metallning ahamiyati nimada edi?
Mahalliy aholi Kortesdan nega ispaniyaliklar oltinga shunchalik ruju qo’ygan,
deya so’raganda, konkistador shunday javob beradi: “Sababi men va
hamrohlarim faqatgina oltin tuzata oluvchi yurak xastaligiga chalinganmiz.” 4
Ispaniyaning Lotin Amerikasida
istilo qilingan hududlarida Yangi Ispaniya 5
va Granada 6
nomli 2 ta vitse-qirollik
tuziladi. Yangi Ispaniya viloyatining gubernatoriga aylangan Kortes hududning
eng qimmatli boyligi – mahalliy aholini “enkomienda” 7
yordamida bo’lib olishni
boshladi. Mahalliy aholi “enkomendero” – xo’jayin ispanlar ixtiyoriga
topshirildi. Ushbu boshqaruv tizimiga ko’ra ko’chib kelganlarning har biri
mustamlaka hududida yerga ega bo’lishdi, mahalliy aholi(hindu)larni o’zlari
uchun ishlashga majbur qilishdi. Mustamlachilar mahalliy aholining barcha
qatlamiga xuddi quldek munosabatda bo’lib, ularni tun-u kun o’z manfaatlari
uchun ishlatishgan. Ispan mustamlakachilari mahalliy aholidan turli xil
qimmatbaho buyum va oltinlarini yig’ib olishda ortiqcha kuch sarflamay hiyla
ishlatishadi. Unga ko’ra mahalliy qabila rahbari 6-7 oy davomida hibsda
saqlanar edi. Ispanlar undan ko’proq oltin va zumrad berishni talab qilishar edi.
Qirol Bogota boshiga shunday ish tushganlardan biri hisoblanadi. U ozodlikka
chiqish evazi ispan konkistadorlari tazyiqi bilan shartnoma tuzishga majbur
bo’ladi. Unga ko’ra qirol butun uyni oltin bilan to’ldirish va uni ispanlarga
topshirish hisobiga ozodlikka chiqarilishi kerak edi. Ammo qirol bu ishni
uddalay olmaydi, natijada shavqatsizlarcha qiynab o’ldiriladi.
Ispan konkistadori
Franssisko Pisarro va uning guruhi 1532-yil 15-noyabrda Inklar imperatori
4
Francisco López de Gómara, Historia de la Conquista de Mexico, vol. 1, ed. D. Joaquin Ramirez Cabanes. –
MexicoCity, “Editorial Pedro Robredo”, 1943.-106-p.
5
Yangi Ispaniya – 1521-1821 yillarda hukm surgan Ispaniya Qirolligining Lotin Amerikasidagi mustamlakasi
bo‘lib, hozirgi Meksika va Peru hududlarini o‘z ichiga olgan.
6
Granada – asosiy o‘zagi Kolumbiya hisoblangan Janubiy Amerikadagi ispan mustamlakasi bo‘lib, 1538-1819
yillarda hukm surgan. Turli vaqtlarda hozirgi Venesuela, Panama, Ekvador hududlarini o‘z ichiga olgan.
7
Ispancha “encomienda” – topshirish, taqdim qilish
6

Ozodlik harakati namoyondalari

Migel Idalgo (1753-1811) Simon Bolivar (1783-1830)

Xose San Martin (1778-1850) Xose Marti (1853-1895)
27

Lotin Amerikasi milliy ozodlik harakati. Mustaqil davlatlarning tashkil topishi

Купить