Luminessent titrlash metodi - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	66.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Avgust 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Luminessent titrlash metodi

Sotib olish

UrDU TABIIY FANLAR FAKULTETI 174 -KIMYO
GURUHI TALABASI RAXIMBERGANOVA SUMBULNING
“ANALITIK KIMYO” FANIDAN
Mavzu: Luminessent titrlash metodi
1Kurs ishiKurs ishi

Reja:
1. LUMINESSENSIYA.
2. LUMINESSENSIYANING QO’LLANILISHI.
3.LYUMINESSTENT ANALIZ. LYUMINESSTENSTIYANING KVANT VA
ENERGETIK UNUMLARI.
4.LYUMINESSTENSTIYANING SO’NISHI.
5. XEMILYUMINESSTENSTIYA.
6. LYUMINESSTENT SPEKTROSKOPIYA USULINING ASOSLARI
7.LYUMINISENSIYA TURLARINING KLASSIFIKATSIYASI.
MOLEKULALARDAGI FOTOJARAYONLAR
8. FLYUORESTSENT ANALIZ.
9. KONSENTRATSIYA ANIQLASH METODI.
10. FLYUORESTSENT INDIKATORLAR YORDAMIDA TITRLASH.
2

Luminessensiya. Luminessensiya so’zi lotincha luminisessent – yorug’likning
kuchsiz ta’siri ma’nosini anglatadi. Luminessensiya deb, ba’zi moddalarning
yorug’lik ta’sirida o’ziga xos bo’lgan nurlanish chiqarishiga aytiladi. Bunda modda
istalgan: qattiq, suyuq va gaz holatida bo’lishi mumkin. Luminassensiya jarayonida
modda o’ziga tushayotgan yorug’likni yutadi va, so’ngra, tarkibi yutayotganida farqli
nurlanishni chiqaradi. Luminessensiya jarayonini ham tajribada, ham nazariy ravishda
batafsil o’rganib chiqqan rus fizigi S.I.Vavilov (1891–1951) bu jarayonning haqiqiy
qonunlarini yaratishga muyassar bo’ldi. Bu qonunlar nafaqat luminessensiya
nazariyasining asosi bo’lib qolmay, uning texnikada keng qo’llanilishiga ham olib
keldi.
Luminessensiya deb, berilgan temperaturada issiqlik nurlanishidan ortiqcha
energiya hisobiga ro’y beradigan nurlanishga aytiladi.
Boshqacha aytganda, moddaga tushgan foton yutiladi. Uning bir qism energiyasi
atomning tebranish energiyasiga, ya’ni issiqlik energiyasiga sarflansa, qolgan qismi
luminessension nurlanishga sarflanadi.
Luminessensiya jarayoni kvant mexanikasi qonunlari asosida ancha sodda
tushuntiriladi. Luminessensiya ro’y beradigan moddalar luminoforlar deyiladi.
Luminessensiyaning qo’llanilishi. Vavilov simobli lampalarning ultrabinafsha
nurlanishidan luminoforlar yordamida ko’zga ko’rinuvchi yorug’lik hosil qilishni
taklif qildi. Natijada u kunduzgi yorug’likka o’xshash yoritish qobiliyatiga ega
luminessension lampalarni yaratdi. Past bosimli, simob bug’lari bilan to’ldirilgan
bunday lampalar devorlariga turli xil luminofrlar qatlamini surtish bilan istalgan
rangdagi yorug’likni hosil qilish mumkin. Bunday lampalarning foydali ish
koeffitsiyenti juda yuqori, xizmat qilish davri ham ancha uzoq. Shuning uchun,
bunday lampalar ko’chalarni, zavod va fabrikalarni, ta’lim muassasalarini, do’kon-
larni va boshqa joylarni yoritishda va bezatishda juda keng qo’llaniladi.
Luminessensiya moddalarni analiz qilishda ham qo’llaniladi. Bu usul
3

luminessension analiz deyiladi. Masalan, modda tarkibida juda kam miqdorda
luminofor mavjud bo’lsa ham, uni aniqlash mumkin. Neft qazuvchilar chuqurdan
olingan tuproqni luminessension analiz yordamida o’rganib, neft qatlamigacha qolgan
masofani va hattoki neft zaxirasining miqdorini ham aniqlashadi. Bu usul yordamida
shishalarning navi aniqlanadi, biologik obyektlar o’rganiladi.
LYUMINESSTENT ANALIZ. Moddalar, atomlar, molekulalar yoki ion-larning turli
xil qo’zg’atuvchi omillar ta’siridan shu’lalanish xossasiga lyuminesstenstiya deyiladi.
Bunday shu’lalanish 10 -10
sek va undan ziyod bo’lishi kerak. Lyuminesstenstiyaning
ikki turi: diskret(ayrim) zarrachalarning shu’lalanishi va rekombinastion shu’lalanish
mavjud. Diskret zarrachalarning shu’lalanishida nurlanish markazi-ni tashkil etadigan
faqat bitta zarracha qatnashadi. Shu zarracha energiya yutuvchi va shu’lalanuvchi
vazifasini bajaradi. Rekombinastion
shu’lalanishda nur yutuvchi zarrachalar
shu’lalanmasdan boshqa zarrachalar shu’lalanadi. Lyuminesstenstiyani yuzaga
keltiruvchi omillarga
ko’ra lyuminesstenstiya quyidagi turlarga bo’linadi. Agar
shu’lalanish ultrabinafsha va ko’rinadigan spektr soxalariga to’g’ri keladigan
nurlar
ta’siridan yuzaga kelsa, bunday lyuminesstenstiyaga fotolyuminesstenstiya yoki
fluoresstenstiya deyiladi. Shu’lalanish katod nurlari
ta’siridan yuzaga kelsa, bunday
lyuminesstenstiyaga katodolyuminesstenstiya deyiladi. Rentgen nurlari ta’siridan
shu’lalanishga rentgenolyuminesstenstiya, mexanik ta’sir natijasidagi shu’lalanishga
tribolyuminesstenstiya, isitish natijasida yuzaga keladigan shu’lalanishga
kaidolyuminesstenstiya, kimyoviy reakstiya energiyasi tufayli yuzaga keladigan
shu’lalanishga xemilyuminesstenstiya deyiladi. Lyuminesstenstiyaning bulardan
tashqari boshqa turlari xam mavjud. Jumladan, shu’la-lanishning davomiyligiga
(davom etish vaqtiga) ko’ra fosforistenstiya
va fluoresstenstiyalar farqlanadi.
Fosforistenstiya qo’zg’atish manbasi
olingandan keyin xam moddaning muayyan vaqt
shu’lalanib turishi
bilan, fluoresstenstiya qo’zg’atish manbasi olingandan so’ng
modda
shu’lanishining to’xtashi bilan bog’liq.
4

Analitik kimyoda ko’pincha fotolyuminesstenstiya va xemilyuminesstenstiya
qo’llaniladi. Biz quyida, asosan, shu usullarni qarab chiqamiz.
Fotolyuminesstenstiyada moddaning bevosita shu’lalanishi va uni shu’lalanadigan
xolatga o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan ikki usul qo’llaniladi. Lyuminesstenstiyaning
ikkinchi gurux usullari fotometrik analizga ancha yaqin. Bitta elementni aniqlash
uchun bir reakstiyaning o’zi fotometriyada xam, lyuminesstenstiyada xam
qo’llanilishi mumkin. Xar ikkala xolda xam xosil bo’ladigan birikma nurni ko’p
yutadigan bo’lishi kerak. Agar fotometrik usullarda, biz yuqorida ko’rib
o’tganmizday, o’tgan nur intensivligi kamaysa, lyuminesstenstiyada shu yutilgan
nurning talaygina qismi yorug’lik shaklida ajralishi kerak. Bunday xollar ancha kam
uchraydi, shu bois lyuminesstent reakstiyalar fotometrik reakstiyalardan kam sonlidir.
Lyuminesstent usullarning sezuvchanligi fotometrik usullarnikidan yuqori bo’lganligi
uchun bu usullarni qo’llash keng rivojlanib bormoqda. Lyuminesstenstiyada
qo’zg’atish energiyasining bir qismi issiqlik shaklida yo’qoladi. Shuning uchun xam
uning kvantlari energiyasi yutilgan qo’zg’atuvchi energiyadan kam bo’ladi. Demak,
yutilgan nurning to’lqin uzunligidan chiqarilayotgan nurning to’lqin uzunligi xamisha
katta bo’ladi.
Stoks–Lommel qoidasi bilan quyidagicha ta’riflanadi: lyuminesstenstiya
spektri doimo yutilish spektrlaridan o’ngroqqa siljigan bo’lib, ko’pchilik moddalar
uchun bu spektrlar ko’zgu simetriyasi shaklida bo’ladi (Levshin qoidasi). Yutilish va
shu’lalanish spektrlari maksimumlari orasidagi masofaga stoks siljishi deyiladi. Stoks
siljishi qancha katta bo’lsa, qo’zg’atish spektrini ajratish va binobarin, lyuminesstent
shu’lalanishga uning ta’sirini(“fon”) yo’qotish shuncha oson bo’ladi.
Lyuminesstenstiya qo’zg’atuvchi nur dastasiga perpendikulyar yo’nalishda bo’lsada,
qo’zg’atuvchi nur suyuqlikning sirti, kyuvetaning devorlari va eritmadagi turli
zarrachalar tomonidan sochib yuboriladi.
5

LYUMINESSTENSTIYANING KVANT VA ENERGETIK UNUMLARI.
Lyuminesstenstiyaning eng muxim qonuniyati qo’zg’atuvchi elektromagnit nurlar
intensivligi bilan lyuminesstent shu’lalanish intensivligining bog’liqligidir.
S.I.Vavilov lyuminesstenstiya energetik unumi bilan uni xosil qiluvchi
qo’zg’atuvchi nurning to’lqin uzunliklari orasidagi bog’lanishni o’rganib, quyidagi
qonunni ta’rifladi: «Yutilish spektrining qisqa to’lqinli qismi ta’siridan
lyuminesstenstiya qo’zg’atganda, uning energetik unumi qo’zg’atuvchi nurning
to’lqin uzunligiga mutanosib ravishda o’sadi, so’ngra yutilish spektri to’lqin
uzunligining o’sishiga qaramasdan, muayyan spektral oraliqda lyuminesstenstiya
unumi o’zgarmaydi, keyin yutilish va chiqarish spektrlarining ustma-ust tushish
soxasida keskin kamayadi. Shunday qilib, spektrning muayyan soxasida
lyuminesstenstiyaning kvant unumi to’lqin uzunligiga bog’liq emas. Boshqacha qilib
aytganda, lyuminesstenstiya molekulaning energetik pog’onalari to’plamiga bog’liq
bo’lib, molekulani qo’zg’atishda aynan qaysi yorug’lik kvantlari qatnashganiga
bog’liq emas. Shuning uchun xam, ko’pincha, spektrning katta energiyaga ega
bo’lgan ultrabinafsha soxasi ishlatiladi. energiyaning yorug’likka emas, issiqlikka
aylanadigan ulushini ko’paytiradi. Analitik maqsadlarda bu axamiyatga ega emasligi
uchun analizga amalda ta’sir ko’rsatmaydi. Lyuminesstenstiyaning kvant unumi
usulning sezuvchanligini ifodalaydi. Kvant unum qancha katta bo’lsa, usulning
sezuvchanligi shuncha yuqori bo’ladi.
Lyuminesstenstiyaning intensivligi shu’lalanuvchi zarrachalar soniga
mutanosibdir: Il=xNl =xVkvNk, bu erda x– mutanosiblik koeffisti-enti. Yutilgan
kvantlar soni yutilgan nur intensivligiga mutanosib:
Nk=x'(Io–I),
bu erda x'– mutanosiblik koeffistienti. Ushbu tenglamaga intensivlikning Buger-
Lambert-Ber qonunidagi ifodasini qo’yib: Nq=x'Io(1-10-εKl) tenglamani olish
mumkin. Bu tenglamadagi qiymatni yuqoridagi Il =xVkvNk tenglamaga qo’ysak:
6

Il=xx'VkvIo(1-10-εKl) xosil bo’ladi. Tegishli o’zgartishlardan keyin εsl≤10-2
bo’lganda: Il=2,3xx'VkvIoεKl tenglamani olish mumkin. Bu tenglamadagi barcha
o’zgarmas qiymatlarni K bilan belgi-lasak: Il=KK xosil bo’ladi. Bundan,
lyuminesstenstiyaning kvant unumi, qo’zg’atuvchi nurning intensivligi, yutish qatlami
va boshqalar doimiy bo’lganda, lyuminesstenstiyaning intensivligi moddaning
konstentrastiyasiga mutanosib bo’lishi ravshan. Bu tenglama kichik konstentrastiyalar
uchun xaqlidir.
LYUMINESSTENSTIYANING SO’NISHI. Turli omillar ta’siridan modda
chiqaradigan shu’laning intensivligi kamayadi. Bunday xodisaga lyu-
minesstenstiyaning so’nishi deyiladi. Eritmalar konstentrastiyalari oshganda
lyuminesstenstiya oldin oshadi, muayyan qiymatdan so’ng to’g’ri chiziqli oshish
kuzatilmaydi, katta konstentrastiyalarda esa u keskin kamayadi. Bunday xol
lyuminesstenstiyaning konstentrastion so’nishi deyiladi. S.I.Vavilov
lyuminesstenstiyaning so’nishini ikki turga ajratdi. Lyuminesstenstiya so’nishining
birinchi turiga xatto molekulalar qo’zg’atilmagan xolatda bo’lganda xam uning ichki
qayta guruxlanishi kiradi. Bunday xolda lyuminesstenstiyaning so’nishi
shu’lalanishning davomiyligi bilan bog’liq bo’lmasdan, u kimyoviy reakstiyalar
natijasida shu’lalanuvchi moddaning shu’lalanmaydigan moddaga aylanishi bilan
bog’liq. Bunda yutilish va lyuminesstenstiya spektrlarining o’zgarishini ko’ramiz.
Lyuminesstenstiyaning ikkinchi tur so’nishida yutilish va lyuminesstenstiya spektrlari
o’zgarmaydi. Ikkinchi tur so’nish tashqi ta’sirlar oqibatida yangi modda xosil bo’lishi
bilan yuzaga keladi. Ko’pchilik xollarda, lyuminesstenstiya so’nishining sabablari
ma’lum emas. Lyuminesstenstiyaning so’nishiga konstentrastiyadan tashqari, xarorat,
pH va boshqalar ta’sir qilishi mumkin.
Sifatiy va miqdoriy lyuminesstent analiz. Ayrim anorganik (samariy, evropiy,
gadoliniy, terbiy, disproziy, talliy(I), qalay 3 (II), surma(III), qo’rg’oshin(II),
vismut(III), indiy(III) va organik(vazelin moyi, parafin, kanifol, tozalangan asfalt va
7

boshqa) moddalar shu’lalanish xossasiga ega. Bunday moddalarni o’z
lyuminesstenstiyasi asosida topish mumkin. Shu’lalanmaydigan moddalarni turli xil
reakstiyalar yordamida shu’lalanadigan birikmalarga aylantirib aniqlaydilar. Sifatiy
lyuminesstent analiz uchun lyuminesstenstiyaning so’nishidan foydalanish xam
mumkin. Masalan, aniqlanadigan modda biror moddaning lyuminesstenstiyasini
so’ndirsa, bu sifatiy ko’rsatkich sifatida ishlatilishi mumkin. Shu’lalanmaydigan
moddalarni shu’lalantirish uchun ularga aktivatorlar(kristallofosforlar) qo’shiladi.
Kristallofosforlar shu’lasining intensivligi bo’yicha kirishmalarni topish mumkin.
Ko’pchilik xollarda moddalarni topish uchun ularning shu’lasini vizual kuzatish
etarli. Agar ara-lashmalar tekshirilayotgan bo’lsa, shu’la svetofiltrdan o’tkaziladi.
Miqdoriy lyuminesstent analizda Il=KK foydalaniladi. Tekshiriladigan moddani
shu’lalanuvchi moddaga aylantirganda, uning to’lig’icha shu shaklga o’tkazilishiga
e’tibor berilishi kerak.
Lyuminesstenstiyaning intensivligini vizual yoki fluorimetrlar yordamida o’lchash
mumkin.
XEMILYUMINESSTENSTIYA.
Kimyoviy reakstiya energiyasi natijasida molekula va atomlarning shu’lalanish
xodisasiga xemilyuminesstenstiya deyiladi. Ko’pgina ekzotermik reakstiyalarda
issiqlik energiyasi bilan bir qatorda yorug’lik energiyasi xam ajraladi. Bu xodisa
xemilyuminesstent aniqlashlarning negiziga qo’yilgan. Ajraladigan energiya
170 kJ/mol dan ziyod bo’lganda xemilyuminesstenstiya kuzatiladi.
Xemilyuminesstent reakstiyani sxematik tarzda quyidagicha tasvirlash mumkin:
A+V→S*+ D, K*→K+hν.
Ushbu reakstiya bilan bir vaqtda nurlanishsiz S*→S jarayon xam kuzatiladi.
Xemilyuminesstenstiyaning intensivligi xemilyuminesstent reakstiyaning tezligiga(υ)
bog’liq: I=ηυ
Bu tenglamadagi mutanosiblik koeffistienti η xemilyuminessten-stiyaning kvant
8

unumini tashkil etadi:
Xemilyuminesstent reakstiyalarning mexanizmi juda murakkab, ularda
komplekslanish, katalitik va radikal reakstiyalarning axamiyati katta.
Xemilyuminesstent reakstiyalardan oksidlanish–qaytarilish, komplekslanish
reakstiyalariva qo’zg’atilgan molekulalarni o’rganishda foydalaniladi. Bu usulning
aniqligi yuqori, u tezkor va sodda usuldir.
LYUMINESSTENT SPEKTROSKOPIYA USULINING ASOSLARI
Lyuminesstenstiya xodisasini aniqlovchi juda ko’p ta’riflar bor.
Bularni ichida, bu xodisaning moxiyatini aniqlaydigan eng maqbuli
V.L.Levshin tomonidan berilgan ta’rifdir. Levshinga ko’ra
«lyuminesstenstiya - atomlar, molekulalar, ionlar va boshqa murakkab
komplekslarning elektron o’tishlar natijasida uyg’ongan xolatdan normal
xolatga qaytganda o’zidan nur chiqarishidir».
Bundan ko’rinib turibdiki, lyuminesstenstiyani uyg’otish uchun
zarrachalarga tashqaridan energiya uzatish kerak, chunki u, nur chiqarish
jarayoniga sarflanadi. Shuning uchun xam, lyuminesstenstiyani tashqi
uyg’otish manbalariga qarab turlarga bo’lish tabiiydir (4.2.1-jadval).
Lyuminesstenstiya usullarini uyg’otish tarziga qarab turlarga bo’lish
Lyuminisensiya turlarining klassifikatsiyasi.
Qo’zg’atish metodi klassifikatsiyasi fotolyuminisensiya- moddalarning
ultrabinafsha nurlar bilan nurlanishi.
Xemilyuminisensiya- moddalarning ximiyaviy reaksiyalar energiyalari
9

natijasida nurlanishi. Rengenolyuminisensiya-moddalarning rentgen nurlari ta’sirida
yorituvchanligi.
Katodolyuminisensiya- gaz moddalarning elektron oqimi bilan bombardimon
qilinganda yorituvchanligi.
Termolyuminisensiya-moddalarning qizdirish natijasida yorituvchanligi.
Analitikada boshqa turlari kam qiymatga ega. Masalan: sonolyuminisensiya-
ultra tovushlar bilan,Ionolyuminosensiya-vaqumda ishqoriy metallardan ion oqimi
bilan qo’zg’atish natijasida atom flyurosensiyaolovda atomlar ta’sirlanishi ,
tribolyuminosensiya-mexanik tasirlanish , radiolyuminosensiya-radiaktiv nurlanish
bilan ta’sirlanishdir.
Nurlanishning keyingi davomiyligi klassifikatsiyasi.
Flyurosensiya – eng oz vaqtda yorituvchanlik 10 -6
-10 -9
K . Flyurosensiyalovchi
moddalar flyuroxrom moddalar deyiladi.Fosforosensiya- yorituvchanlik vaqti 10 -2
dan
10 -3
Ksyu
Elektroluminesensiya
Uy g’ otish manbai Lyuminesstenstiya turi
spektrning ko ’ rinuvchi va
ultrabinafsha
qismlariga to ’ g ’ ri keluvchi
elektromag nit nurlar
elektronlar oqimi (katod nurlari)
ishqoriy metallar ionlarining oqimi
rentgen nurlari
radioaktiv nurlar Fotolyuminesstenstiya
Sonolyuminesstenstiya
Katodolyuminesstenstiya
Ionolyuminesstenstiya
Rentgenolyuminesstenstiya
Radiodyuminesstenstiya
termo- eki kandolyumi-ya
tribolyuminesstenstiya
10

issiqlik energiyasi
mexanik ta’sir
ximiyaviy reakstiyalarning
energiyasi xemilyuminesstenstiya
Analitik kimyoda fotolyuminesstenstiya va xemilyuminesstenstiya
usullari eng ko’p ishlatiladi.
Analitiklarni, molekulyar yutilish spektroskopiyaga qaraganda
lyuminesstent spektroskopiya usuli ko’proq jalb qilishining boisi nimada?
Buning sababi birinchi navbatda, lyuminesstent spektroskopiyaning
yuqori sezgirligidir. Buning sababi esa, lyuminesstent usulda uyg’otuvchi
manba nurlarining intensivligi qancha katta bo’lsa chiqish signalining
qiymati xam shuncha katta bo’ladi. Bu usul bilan aniqlanadigan ko’pchilik
moddalar uchun aniqlash chegarasi 10 -3
mkg/ml dan oshmaydi. Eslatib
o’tamiz, yutilish spektroskopiyasida bu kattalik bir-ikki tartib (10 - 100
marta) kattadir.
Ideal sharoitlarda (lyuminesstenstiya kvant chiqishi va yutilishning
molyar koeffistientini yuqori qiymatlarida, tajriba natijalarini yaxshilash
uchun kiritiladigan tuzatishlarning yo’qligi va xokozo), uyg’otish manbai
sifatida lampani qo’llab xam aniqlash chegarasini pikogramm/millilitr
darajasiga etkazish mumkin bo’ladi. Diametri 10 mkm bo’lgan alo ќ ida
kremnozem zarrachasiga shimdirilgan rodamin 6J bilan o’tkazilgan,
uyg’otuvchi manba sifatida lazer qo’llaniladigan fluoresstent mikroskop
11

ishlatilgan maxsus tajribada aloxida zarrachaga shimdirilgan 8000 ta
bo’eq molekulasini (  6 10 -18
g.) aniqlashga erishildi.
Aniqlashning yuqori sezgirligi, bir qator xollarda aniqlanadigan
modda miqdorining katta oraliqda (ba’zida konstentrastiyaning to’rt
tartibli qiymatigacha) o’zgarishi va shunday sharoitlarda analiz natijalarini
xuddi yutilish spektroskopiyasidagidek takrorlanishi lyuminesstent analiz
usulini rivojlanishini va keng qo’llanilishini ta’minladi. Birinchi navbatda
organik moddalardagi fotojarayonlarni qaraymiz.

MOLEKULALARDAGI FOTOJARAYONLAR
Molekulalarni elektron uyg’otish ularni tashqi orbitalidagi elektronni
asosiy xolatdan qo’zg’algan xolatga o’tkazishdir. Bu xolda elektronning
demak, molekulaning energiyasi ortadi. qandaydir gipotetik
molekulaning elektron energetik satxlarini sxemasini chizamiz xar bir
elektron satxga eki energetik xolatga ma’lum aniq elektron
konfigurastiyaga mos keluvchi tebranish xolatlarini ifodalovchi tebranish
satxchalari joylashtiriladi. Bundan tashqari tabiiyki molekulaning aylanish
ќ olatlari va ularga mos keluvchi aylanish satxchalari xam bor. Lekin,
molekulaning umumiy energiyasiga aylanish xarakatining energiyasi
tebranish xarakatinikiga qaraganda juda kamdir, shuning uchun uni
xisobga olmasa xam bo’ladi. qo’zg’algan xolatlarning yashash vaqti juda
12

qisqa bo’ladi chunki, ular o’zining elektron energiyasini tez yo’qotadi.
xatto, xech qanday raqobatlashuvchi jaraenlar bo’lmaganda xam
qo’zg’algan molekulalar ko’pincha o’zidan nur chiqarib asosiy xolatga
o’tadi. Raqobatlashuvchi fizikaviy jaraenlar yangi uyg’ongan xolatlarni
vujudga keltirishi mumkin, bunday xolda elektron energiyasining
umumiy yo’qotilishi birmuncha kechikadi (uzoqroq vaqt davom etadi).
Oxir oqibatda, baribir xamma qo’zgolgan xolatlarning sistemaning asosiy
xolatiga o’tishi ro’y beradi.
Qo’zg’olgan xolatdagi molekulalar o’zining ortiqcha energiyasini
qanday usullar bilan yo’qotishi mumkinligi xaqidagi masalani qaraymiz.
Bu hamma jarayonlar bir-biri bilan raqobatlashadi va bu jarayonlarni xar
birini qo’zg’olgan xolat energiyasini umumiy kamayishiga ulushi ularning
tezlik doimiyliklarini nisbiy kattaliklari bilan aniqlanadi.
Oddiy misol keltiramiz. Faraz qilaylikki, qo’zg’olgan molekula asosiy
xolatga ikki yo’l bilan ya’ni, tezlik doimiysi k
fl bo’lgan fluoresstenstiya eki
tezlik doimiysi k
D bo’lgan nur chiqarilmaydigan yo’l orqali o’tsin. Agar, k
D
>> k
fl bo’lsa, qo’zg’olgan xolatlar energiyasining kamayishida nur
chiqarilmaydigan yo’l fluoresstenstiyaga qaraganda ustunlik qiladi.
Shuning uchun bunday xolda fluoresstenstiyaning intensivligi kam va uni
qayd qilish mumkin bo’lmaydi. Aksincha, agar, k
D va k
fl larning qiymatlari
bir-biriga yaqin bo’lsa intensiv fluoresstenstiyani kuzatish mumkin
bo’ladi.Energiya yo’qotish yo’llari nur chiqarib o’tishlar nur chiqarmasdan
o’tishlar fluoresstenstiya tebranishn relaksastiyasi ichki konversiya
13

sekinlashgan fluor-ya energiyani ko’chishi so’nish interkombinastion
konversiya fosforesstenstiya Xona temperaturasida suyuq eritmalarda
ko’pchilik ko’p atomli molekulalar asosiy elektron xolatning quyi tebranish
satxida bo’ladi va xamma o’tishlar aynan undan bo’ladi. Agar, asosiy va
qo’zg’algan xolatlarning nolinchi tebranish satxlari orasida o’tish
natijasida (0--0 o’tish) qo’zg’algan xolat vujudga kelsa u xolda, molekula
ixtiyoriy qo’zg’olgan elektron xolatning yuqori tebranish satxlarida
o’zining tebranish energiyasini juda qisqa, 10 -12
s dan kam vaqt ichida
o’zini o’rab turgan boshqa molekulalar bilan to’qnashish natijasida
yo’qotadi. Yuqori elektron qo’zg’olgan xolatlarda ichki konversiya jarayoni
xam xuddi shunday qisqa vaqt ichida sodir bo’ladi. Ichki konversiya bu
yuqori elektron xolatning quyi tebranish satxidan shunday to’liq
energiyaga (elektron va tebranish energiyalarining yig’indisi) ega bo’lgan
quyi elektron xolatning tebranish satxiga nur chiqarmasdan o’tishdir.
Bunda ikkala elektron xolat xam bir xil multipletlikka ega bo’lishi kerak.
Nur chiqarmasdan bo’ladigan o’tishlar turli elektron xolatlarning
izoenergetik (eki virojdenniy) tebranish satxlari orasida bo’ladi. Bunday
xolda sistemaning to’liq energiyasi o’zgarmaydi shuning uchun xam nur.
Bu jarayonlar Yablonskiy diagrammasida gorizontal to’lqinsimon chiziqlar
bilan chizilgan.
Shunday qilib, agar molekula, birinchi uyg’ongan xolatning eng quyi
tebranish satxidan boshqa ixtiyoriy satxiga o’tsa u, yuqorida aytilgan
jarayonlar natijasida (10 -12
s dan kam vaqt ichida) tezda eng quyi
14

tebranish satxiga o’tadi. Birinchi elektron qo’zg’olgan xolatning quyi
tebranish satxidan asosiy elektron xolatga ichki konversiya natijasida
o’tish, juda sekin amalga jarayondir. Bu jarayon bilan, nur chiqarish bilan
bog’liq bo’lgan S
1  S
0 o’tish raqobatlashishi mumkin. Bir xil multipletlikka
ega bo’lgan xolatlar orasida o’tish sodir bo’lganda nur chiqadigan bu
jarayonlarga fluoresstenstiya deyiladi. Bunday o’tish vaqti 10 -6
– 10 -9
s
atrofida bo’ladi. Ko’p atomli molekulalar uchun S
1  S
0 o’tish amalda
doimo fluoresstenstiyaga taalluqlidir. Aksincha, ikki atomli molekulalarda
S
n  S
m o’tishga tegishli (bu erda n va m lar 1 dan katta) fluoresstenstiya,
ya’ni, yuqori singlet xolatlar orasida bo’ladigan o’tishlar natijasida xosil
bo’lgan fluoresstenstiya katta intensivlikka ega bo’ladi.
Molekuladagi turli jarayonlarning tezliklari orasidagi munosabatlarni
ko’rinishini umumiy xolda qarab fluoresstenstiya spektrining shakli
uyg’otuvchi yorug’likning to’lqin uzunligiga bog’liq emas degan xulosaga
kelish mumkin (Kasha qoidasi). xona temperaturasida yutilish asosan,
asosiy elektron xolatining quyi (nolinchi) tebranish satxida, nur chiqarish
esa birinchi qo’zg’otilgan elektron xolatning quyi (nolinchi) tebranish
satxida sodir bo’ladi. Shuning uchun, faqat bitta O--O o’tish, xam yutishda
xam nur chiqarishda bir xil energiyaga, boshqa elektron-tebranish
o’tishlari yutilish spektrida fluoresstenstiya spektrlaridagi o’tishlarga
qaraganda katta energiyaga ega bo’ladi. Fluoresstenstiya spektri va unig
maksimumi yutilish spektri va uning maksimumiga qaraganda doimo
to’lasincha spektrning uzun to’lqinli qismiga qarab siljigan bo’ladi. Bu
15

qonun, uni birinchi bo’lib ochganlar sharafiga Stoks-Lommel qonuni deb
ataladi va u, o’z moxiyati jixatidan fluoresstenstiya jarayonlari uchun
energiyaning saqlanish qonunini tatbiqidir. Yutilish va fluoresstenstiya
spektrlari bir-birini qoplaydigan ya’ni, ustma-ust tushadigan qismlarni
mavjudligi energiyaning saqlanish qonuniga zid emas. Spektrda bunday
qismning mavjudligini quyidagicha tushuntirish mumkin. xatto xona
temperaturasida xam asosiy elektron xolatning quyi tebranish satxlarida
ozroq miqdorda molekulalar bo’ladi (masalan, S
0 xolatning 1 tebranish
satxida) va unga mos ravishda yutilish spektrida 1--O o’tishlar bo’lishi
mumkin, bu xolda chiqarish spektrlarida O---O o’tishga tegishli to’lqin
uzunlik kichkina bo’ladi.
Yutilish va fluoresstenstiya polosalarining shakli S
0 va S
1 xolat lardagi
tebranish satxlarining qanday taqsimlanganligi bilan aniqlanadi.
Ko’pincha bunday taqsimlanish ikkala xolat uchun xam bir xil bo’ladi va
shuning uchun xam chiqarish spektri yutilish spektriga simmetrikdir. Bu
ko’zgu simmetriyasi qoidasiga Levshin qoidasi deyiladi. Bu qoidaga ko’ra,
chastotaning funkstiyasi sifatida tasvirlangan normalangan (ya’ni,
amplitudasi bo’yicha bir xil maksimumga keltirilgan) yutilish va
fluoresstenstiya spektrlarining konturlari kesishgan nuqtadan chastotalar
o’qiga (abstissa o’qiga) perpendikulyar qilib o’tkalilgan chiziqqa nisbatan
bir-biriga xuddi ko’zgudagidek simmetrik joylashadi. Konturlar kesishgan
nuqtaga mos keluvchi chastota faqat (xaqiqiy) elektron o’tishniing ya’ni,
O---O o’tishning chastotasi sifatida talqin qilinishi mumkin. Ko’zgu
16

simmetriyasi qoidasi quyidagi ko’rinishda ezilishi mumkin.

a + 
fl = 2 
0-0 (1)
bu erda 
a va 
fl - yutilish va chiqarish spektrlarining simmetrik
chastotalari.
Juft sondagi elektronlarga ega bo’lgan molekulalarning molekulyar
orbitallari asosiy xolatda elektron juftlari bilan to’lgan bo’ladi. Pauli
qoidasiga ko’ra bitta orbitalda joylashgan elektronlar qarama-qarshi
yo’nalgan spinlarga ega va demak, molekulaning to’liq spini S nolga teng
bo’ladi. Elektronlardan birini yuqori orbitalga o’tkazganda quyidagi ikki
xolatdan biri bo’lishi mumkin; 1) elektronlar antiparallel yo’nalishni
saqlaydi, 2) parallel yo’nalishishga ega bo’ladi (rasm). Birinchi xolda to’liq
spin S nolga teng va S, S-1,…, -S qiymatlarni qabul qilishi mumkin bo’lgan
spin kvant soni M
s xam nolga teng bo’ladi. Bunday xolatga singlet xolat
deyiladi. Ikkinchi xolda to’liq spin birga teng, M
s esa +1, 0 va -1 ga teng
bo’lgan uchta qiymatni qabul qilishi mumkin. Bunday xolatga triplet xolat
deyiladi. xolatlarning singlen eki triplet ekanligini J = 2S + 1 kvant soni
belgilaydi.
Triplet xolatlar, tegishli singlet xolatlarga xaraganda kam
energiyaga ega bo’ladi. Bu Gund qoidasi bilan tushuntiriladi. Gund
xoidasiga ko’ra Eng ko’p juftlashmagan elektronlarga ega bo’lgan
elektron konfigurastiya eng turg’un xisoblanadi.
Elektronlarni triplet xolatlarga joylashtirishning ikkita yo’li bor. 1.
Spin bo’yicha taqiqlangan S
0 --- T
n o’tishlar natijasida. Lekin, bunday
17

o’tishlarning samarasi kamdir, S
0 --- T
1 o’tishda bo’ladigan yutilishning
molyar koeffistienti taqriban 10 -5
ga teng. 2. Triplet xolatlarni singlet
xolatlarning sistemasi orqali to’ldirish. Yuqorida ko’rib o’tilgan tebranish
relaksastiyasi va ichki konversiya jarayonlari natijasida molekula birinchi
singlet xolatning quyi tebranish satxiga juda tez qaytadi (10 -12
s) qaytadi.
S
1 va T
1 xolatlarning energiyalari orasidagi farq juda kam bo’lgani uchun
elektron S
1 xolatning quyi tebranish satxidan xuddi shunday to’liq
energiyaga ega bo’lgan T
1 xolatning tebranish satxiga interkombinastion
konversiya xisobiga o’tadi. har xil multipletlrkka ega bo’lgan xolatlar
orasidagi nur chiqarishsiz bo’ladigan o’tishlarga interkombinastion
konversiya deyiladi. Keyin, tez bo’ladigan tebranish relaksastiyasi xisobiga
molekula T
1 xolatning eng quyi tebranish satxiga o’tadi. Nur chiqarishsiz
bo’ladigan T
1 S
0 jaraen T
1 --- S
0 o’tish natijasida bo’ladigan nur chiqarish
jarayoni ya’ni, fosforesstenstiya bilan raqobatlashadi. Molekulaning xar
xil multipletlikka ega bo’lgan elektron xolatlari orasida o’tish natijasida
bo’ladigan nur chiqarish jaraeniga fosforesstenstiya deyiladi.
Xar xil multipletlikka ega bo’lgan xolatlar orasida nur chiqarish bilan
bo’ladigan o’tishlar nazariya bo’yicha taqiqlangandir. Amalda esa, bu
o’tishlarning singlet-siglet va triplet-triplet o’tishlarga qaraganda extimoli
juda kam bo’lishiga qaramasdan spinorbital ta’sir xisobiga bunday
o’tishlar sodir bo’ladi. Spinorbital ta’sir energiyasi yadroning xarakati
bilan bog’liq bo’lganligi uchun yadro massasining ko’payishi bilan qiymati
keskin ortadi (  Z 4
). Shuning uchun xam, lyuminofor molekulasi tarkibiga
18

(eki erituvchining molekulasiga) atom nomerlari katta bo’lgan I eki Br
kabi atomlarni kiritganda fosforesstenstiyaning samaradorligi ortadi.
T
1 --- S
0 o’tish e ќ timolining juda kichikligi fosforesstenstiya jarayonining yashash vaqti
Ya’ni, nur chiqarish vaqti katta 10 -4
- 100 s bo’lishiga olib keladi. Shuning uchun triplet
xolatdagi molekulalar o’z energiyasini turli nur chiqarilmaydigan natijasida osongina
yo’qotishi mumkin. Ayniqsa, suyuq eritmalarda triplet xolatlar juftlashmagan
elektronlarga ega bo’lgan kislorod molekulalari bilan to’qnashishi xisobiga o’z
aktivligini tezda yo’qotadi. Shuning uchun suyuq eritmalarda intensivligi past bo’lgan
fosforesstenstiya eritmadagi kislorodni yo’qotgandan so’ng kuzatiladi. Tadqiq
qilinayotgan eritmani muzlatish eki lyuminofor molekulalarini yutuvchi modda
yuzasiga o’rnatish to’qnashish jarayonlari extimolini kamaytirishni samarali yo’li
xisoblanadi. Lyuminisensiya-moddalarning energiya natijasida yoritilishidir.
FLYURASENT ANALIZ.
Flyurosent analiz yoki Flyurometriya ultrabinafsha nurlar bilan moddalarni
flyurosensiyalashdir. Flyurosensiya tabiati. Agar malekula yoki ion gaz holatida
bo’lsa ,u xolda xar bir tebranuvchi aylanma to’gri keladi. Analitikada eritmadagi
malekula yoki ionlarning flyurosensiyasi foydalanilsa, aylanma munosabati inobatga
olinmaydi. O’zgarmas temperaturada malekula va ionlar ta’sirlanmagan xolatda υ ’’=o
bo’ladi.Kvant zarrachalarning yutilgan elektromagnit energiyasi
E
abs =h υ
abs Bu yerda : h-Plank doimiysi
υ
abs –yutilgan yoruglik chastotasi zarracha ta’sirlanib o’zining energiyasi oshiradi va
E
1 - xolatga o’tadi, kvant soni υ masalan υ ’
=3 da energetik o’tish ro’y beradi.
V ’
= 0 → v ’’
= 3
Ta’sirlanish xolati juda qisqa vaqt ta’sirlangan zarracha darrov energiyasini
yo’qotadi. Bu yo’qotish turlicha bo’lishi mumkin.Birinchidan ta’sirlangan zarracha
yutilgan energiyani nurlanishi mumkin va o’zining oldingi holatiga qaytadi. Bunda
19

rezonans nurlanish bo’ladi. Ikkinchidan yutilgan energiya nurlanmay yo’qolishi
mumkin. Issiqlik almashinishiga ko’ra boshqa zarrachalar bilan to’qnashadi. Bu xolda
zarracha ikkinchi xolatga o’tadi. Bunda nurlanmaydigan o’tish ro’y beradi. υ ’ ≠ o →
υ ’=o.
Keyin energiya yo’qolishi bo’ladi. E
lm = hv
lm
Bunda υ ’=o holatdan υ ’’=o xolatga o’tadi. Bu holat flyurosensiyadir.
Buni umumiy xolda yozish mumkin:
V n
= 0 → V 1
= n (n = 1,2,3,..n) ta’sirlari E
abs = LV abs
V 1
= n → V 1
= 0 nurlanmaydigan o’tish
V 1
= 0 → V n
=0 lyuminetsensiya E
lm = hv
lm E
lm = nv
lm ‹E
abs = hv
abs
Tengsizlik stoks –Levshin qoidasi deyiladi. Ya’ni flyurosent nurlanishning chastotasi
yutilgan nurning chastotasidan kichik, flyurosent nurlanish to’lqin uzunligidan
kattadir.
Stoks-Levshin qoidasi absalyut o’rinli bo’lmay , ba’zi cheklanishlar bor.
FLYUROSENSIYANING BA’ZI XARAKTERISTIKASI.
Flyurosensiya spektri- iintensiv yoyilishi to’lqin uzunligi va chastotaga bog’liq.
I
lm = f(v) yoki I
lm = u (λ)
Flyurosensiyalangan modda spektori yutilish spektri bilan bog’liq, aniqlangan
qonunlarga bo’ysunadi.Stoks- Lommel qonuni flyurosensiya spektri hamma vaqt shu
modda yutilgan spektning uzun to’lqinlari tomonga siljiydi. Shtrixlangan soxa
20

antistoks soxadir, ya’ni Stoks- Levshin qoidasi shu yerda buziladi.
Levshin qoidasi: yutilish va flyurosensiya spektrlari to’g’ri chiziqqa nisbatan
simmetrik. Simmetriya yoki spektrlar kesishishi nuqtasidan o’tadi.
V.L.Levshin qoidasi ham absolyut emas. Asosiy va ta’sirlangan elektronlar
tebranish strukturalari bir xil bo’lgan modda malekulalari uchun to’g’ri bo’ladi.
Yutilish va flyurosensiya spektrlarining maksimumlari orasidagi masofa “Stoks
siljish” deyiladi.
Turli flyurosensiyalovchi moddalar bir xil stoks siljish bilan xarakterlanmaydi.
Chunki ular turli elektron tebranuvchi xolatlarga ega bo’ladi. Metod aniqligi stoks
siljishining kattaligiga bog’liq. Stoks siljishi qanchalik katta bo’lsa, Yutilish va
flyurosensiya maksimumlari bir-biridan uzoq joylashib yorug’lik oqimini kuzatish va
registratsiya qilish mumkin.Flyurosensiya spektri uzun to’lqinli sohada 50-100nmga
siljiydi va 100-200nmnurlanish polosasi ni tashkil etadi. Lyuminisensiya energetik
unumi φ
e –Lyuminisensiyalovchi modda nurlanish energiyasining yorug’likning
yutilish energiyasi nisbatidir. U= Elm
Eabs
Kvant uzunligi φ-lyuminisensiya nurlanish energiyasining nurlanish yutilish
kvantiga nisbati
U= Nlm
Nabs
Energetik unum yutilgan yorug’lik energiyasining lyuminisensiya nurlanishning
energiyasiga aylanishni xarakterlaydi.
Flyurosensiyaning kvant unumi qanchalik katta bo’lsa yorug’likning nurlanishga
o’tishi shunchalik effektiv bo’ladi.
Vavilov qonuni: flyurosensiyaning kvant unumi o’zgarmasdir. Agar yorug’likning
to’lqin uzunligi flyurosensiya tolqin uzunligidan kichik bo’lsa,
Λ
abs >λ
im bo’lsa, kvant unumi keskin kamayadi.
Vavilov qonunidan quyidagi kelib chiqadi: lyuminisensiya spektri qaysi sohada
21

bo’lmasin, nurlanish to’lqiniga bog’liq emas. Masalan: to’lqin uzunligi λ
im =nm
bo’lgan flyurosensiyani to’lqin uzunligi 500nm bo’lgan ko’rinadigan soxada
nurlantirish orqasi ta’sir qilishi mumkin yoki ultra binafsha nurlar bilan.
FLYUROSENT ANALIZ MIQDORI. Flyurosent analiz miqdori prinsplari
eritmadagi aniqlanayotgan modda kansentratsiyasi bilan lyuminisensiya intensivligini
to’g’ri proparsional bog’lanishga asoslangan.I
m = kK, Bu shart Vavilov qonuni
bajarilganda va kvant unumi o’zgarmas bo’lsa φ=Konst bajariladi.I
lm intensivlik kvant
soniga proparsional. I
lm =k ’
N
lm ,Kvant unumiga ko’ra: U = Nlm
Nabs
. U holda N
lm = uN
abs
va I
lm = k ’
uN
abs .agar yoruglikni yutish qonuni bajarilsa , yutilgan kvantlar soni eritma
kansentratsiyasiga proparsional: Bundan I
lm = kK bo’ladi. Qanchalik kvant unumi
katta bo’lsa k ’
-koeffitsent shunchalik katta bo’lib flyurosent analiz shunchalik katta
bo’ladi. Bundan kelib chiqadiki flyurosent analizni kvant unumi maksimal bo’lgan
holatlarda o’tkazish kerak. U = u
max = Konst
Analizning shartlari.
 Kvant unum o’zgarmas bolishi uchun Λ
abs >λ
im shart bajarilishi zarur. Ta’sir
nurlanish uchun 250-800 nm uzunlikdagi to’lqinlar intervali foydalaniladi. Λ
abs < Λ
lm
 Analiz qilinayotgan modda kuchli eritilgan bo’lishi kerak. Eritmadagi
flyurosensiyalovchi modda kansentratsiyasi kattalashganda intensivlik oldin oshadi,
keyin birdan kvant unumi kamayadi. Lyuminisensiya intensivligining kamayishi
eritma kansentratsiyasining oshishida lyuminisensiyani kansentratsion deyiladi.
 chetki moddalar yo’qotilishi kerak. Ular natijasida oshish kamayish hattoki
flyurosensiyani bilish ham mumkin. Flyurosent analizda ishtirok etuvchi reaktivlar
yuqori darajada toza bo’lishi kerak.
 Flyurosent o’lchashlarni bajarish vaqtida temperature bir xil bo’lishi kerak.
 Aniqlanayotgan modda shaxsiy flyurosensiyasiga ega bo’lmasa, lyuminisent
reaksiya o’tkazish kerak.
22

Lyuminisent reaksiya- ximiyaviy reaksiya bo’lib, unda lyuminisensiya paydo
bo’ladi, yoki yo’qoladi, yo rangi o’zgaradi. Bu reaksiya o’tkazishda eritmaning
kislotaliligi katta ro’l o’ynaydi. Yana eritmaning tabiati organik bo’lmagan
moddalardan masalan: uranning birikmasi va ko’pgina organik birikmalar o’zlarining
lyuminisensiyasiga ega.
Lyuminisent reaksiyaga misol:
a) Li +
, Be 2+
, Mg 2+
,Al 3+
kationlarini flyurosent aniqlashda lyuminisent reaksiyani
oksixinolin bilan o’tkaziladi. Natijada ichki kompleks birikma flyurosensiyasi hosil
bo’ladi. Alyumin kationlarini aniqlashda PH=6,5-9,5 da oksixinolinat alyumin hosil
bo’ladigan reaksiya o’tkaziladi.
AlL
3 altumin kompleksi suvda oz eriydi, shuning uchun uni xloroform bilan
ekstraktlanadi. Xloroform ekstrakti yashil rangda kompleks. Bu eritmada yashil
flyurosensiyali, to’lqin uzunligi λ
LM = 520nm yutilgan kompleks nurlanishi to’lqin
uzunligi λabs =390nm.1ml eritma hajmida 0,004 mkg alyumin kationlari limit
chegarada topiladi.
b) Na +
reaksiya orqali topish mumkin. Natriysinkuranilatsetat yashil rangda bo’lib –
och yashil rangda nurlanadi. Topish limiti 2,5 mg 20000ml/g eritma bo’ladi.
v) Kristalofosforni topish.Ko’p kristall moddalar lyuminisensiyaga ega emas. Lekin
ba’zan ularga ba’zi elementlarning birikmasini qo’shish natijasida lyuminisensiya
hosil bo’ladi. Bunday moddalar kristallofosfor deyiladi.Organik bo’lmagan
kristallofosfor orasida davriy sistemaning I va II gruppasida element tuzlari : ular mis
kumush bilan aktivlantirilgan. Masalan: olova (II)ni KJ bilan kristallofosfor nurlanish
orqali topish mumkin. Analiz qilish uchun filtrlangan qog’ozda SnCl
2 ni tomchi
reaksiyasi o’tkaziladi.Keyin qog’oz quritiladi. Hosil bo’lgan kristallofosfor ultra
binafsha nurlar ta’sirida och sariq rangga flyurosensiyalanadi. Limiti-0,02mkg.
Kansentratsiyani aniqlash metodi.
Analizda aniqlanayotgan moddaning kansentratsiyasini topish uchun grafik va
23

standart usuldan foydalaniladi. Grafik usulda aniqlanayotgan modda kansentratsiyasi
o’sish holatida K
1 ,K
2 ,K
3 ……lyuminisent reaksiya o’tkaziladi. Har bir eritma
flyurosensiya intensivligi bir xil sharoitda bir xil usulda o’lchanadi. Olingan
natijalarga ko’ra kordinota sistemasida grafik chiziladi va kansentratsiya aniqlanadi.
Bu metoddan eritma kansentratsiyasi va flyurosensiya intensivligini to’g’ri
proparsional bog’lanadi.
Standart metodi. Agar Vavilov qonuni bajarilsa , aniq kansentratsiyali eritma
tayyorlab bo’ladi. Unga yaqin eritmadagi aniqlanayotggan modda kansentratsiyasi
L = kK
s L
x = kK
x Bundan Ls
Lx = Cs
Cx Cx = Lx
Ls ⋅Cs
Bu tenglamadan analiz qilinayotgan eritmadagi aniqlanayotgan modda
kansentratsiyasi topiladi.
Flyurosent analizning qo’llanilishi. Bu analiz qilinayotgan eritmadagi juda
kichik moddalarni aniqlashda ishlatiladi. Aniqlanayotgan moddani topish limiti juda
past 10 8
% Juda kichik kansentatsiyalarni 10 -12
-10 -15
g/l aniqlash mumkin. Xatolik
bunda 2-5%, ba’zi hollarda 10%. Bu metod farmateftikada keng qo’llaniladi. Masalan
faleoviy kislota , etakridin laktat , xinin gidroxlorid , xlortetrosiqlingidroxlorid,
reziprin, tiamin xlorid, bromid, riboflavin kabilar nazorat qilishda ishlatiladi. Biologik
suyuqliklar qon zardobida, siydikda magniy kationlarini topishda flyurometrik
analizdan faydalaniladi.
Ekstrant flyurometrik analiz. Bu metoddan eritmadan suyuq organik fazaga
flyurosensiya orqali ekstrakt qilinadi.
Metodning mohiyati. Flyurosent analizni o’tkazishda fotoelektroflyurometrlardan
foydalaniladi.Bu manbadan nur diafragmadagi teshikdan o’tadi. Boshlang’ich
svetofiltr uzun to’lqinli ta’sirlangan nurlanishni o’tkazadi va kvarts kandensoriga va
analiz qilinayotgan probirkaga tushadi. Flyurasensiya nurlanish yorug’lik oqimiga
perpendikulyar yo’nalishda kandensorda yig’ilib, ikkinchi nur filtrlagichdan o’tadi va
fotoelementga tushadi. Ohirida yorug’lik energiyasini fototokga aylantiradi. Bu
24

fototok kuchaytiriladi va mikroamperlarda registratsiya qilinadi. Shkaladagi
ko’rsatgich flyurasensiya intensivligiga proparsional. Manba sifatida ko’pincha
simobli kvarts lampasi ishlatiladi. Boshlang’ich nur filtrlagich ta’sir nurlanishi uzun
to’lqinlarning spektr diapazonini , ikkinchilari esa flyurasensiya nurlanishi uzun
to’lqinlari spektr soxasini ajratishda xizmat qiladi. Qabul qilish fotoelementlar yoki
fotoumnojitol zimmasiga tushadi. Analiz qilinayotgan eritma probirkaga solinadi va
kyuvetaga joylashtiriladi. Pribor strelkasi nolga to’g’irlanadi. Keyin standart
metodidan foydalanib standart eritma flyurosensiyasi intensivligi o’lchanadi, bunda
pribor strelkasi taxminan shkala o’rtasida joylashtiriladi. Agar grafik usuldan
foydalanilsa, aniqlanayotgan modda katta kansentratsiyali etalon
eritmaflyurosensiyasi intensivligini pribor strelkasini nolbolishiga qo’yib aniqlash
kerak. Mikroampermetr 80-90 oraliqda strelkasi o’rnatiladi. Bularni bajarib
bo’lgandan so’ng, qolgan etalon eritmalarning flyurosensiyasi intensivligi o’lchanadi.
Butun o’lchashlar tez bajarilishi kerak.Analiz qilinayotgan eritma qizib ketmasin.
FLUROSENT INDIQATOR YORDAMIDA TITRLASH .
Bu titrlashda titrlanayotgan eritma manba orqali nurlanadi. Fotometrik usulda
kordinata sistemasida titrlashning borishi egri chiziq orqali ifodalanadi.Ordinata o’qi
pribor ko’rsatgich absissa o’qi esa titrant xajmli bo’ladi.
Flyurosent indikatorlar – organik birikmalar bo’lib, ular nurlanish natijasida EH
atrofida flyuraswnsiyani o’zgartiradi. Kislota asosli indikatorlar ionli, neytral formada
turli flyurosensiyali bo’ladilar. Bunday indikator kichik intervalda flyurosensiyali
bo’ladi. Titrlash ayniqsa qorong’u joyda titrlanayotgan modda eritilgan holda
o’tkaziladi. Xuddi shuningdek Babkha tamonidan kashf qilingan xemilyuminisent
indikatorlar ma’lum. Bullarga organik birikmalar N,N-dimetilbiakredin (PH=9),lofin
(8,9-9,4) , lyuminol(8-8,5), Lyusigenil (9-10) misol bo’la oladi.

25

XULOSA
Kvant unum o’zgarmas bolishi ukhun Λ
abs > λ
im shart bajarilishi zarur.Ta’sir
nurlanish uchun 250-800 nm uzunlikdagi to’lqinlar intervali foydalaniladi. Λ
abs < Λ
lm
Analiz qilinayotgan modda kuchli eritilgan bo’lishi kerak. Eritmadagi
flyurosensiyalovchi modda kansentratsiyasi kattalashganda intensivlik oldin oshadi,
keyin birdan kvant unumi kamayadi. Lyuminisensiya intensivligining kamayishi
eritma kansentratsiyasining oshishida lyuminisensiyani kansentratsion deyiladi. Ular
natijasida oshish kamayish hattoki flyurosensiyani bilish ham mumkin. Flyurosent
analizda ishtirok etuvchi reaktivlar yuqori darajada toza bo’lishi kerak. Flyurosent
o’lkashlarni bajarish vaqtida temperatura bir xil bo’lishi kerak. Aniqlanayotgan
modda shaxsiy flyurosensiyasiga ega bo’lmasa , lyuminisent reaksiya o’tkazish kerak.
Luminessensiya deb, berilgan temperaturada issiqlik nurlanishidan ortiqcha
energiya hisobiga ro’y beradigan nurlanishga aytiladi.
Boshqacha aytganda, moddaga tushgan foton yutiladi. Uning bir qism
energiyasi atomning tebranish energiyasiga, ya’ni issiqlik energiyasiga sarflansa,
qolgan qismi luminessension nurlanishga sarflanadi.
Luminessensiya jarayoni kvant mexanikasi qonunlari asosida ancha sodda
tushuntiriladi. Luminessånsiya ro’y beradigan moddalar luminoforlar deyiladi

26

Foydalanilgan adabiyot:
1.” Аналитическая химия ” Харитонов Ю . Я . M осква . ” Высшая школа ”. Кн 2
2. KVANT FIZIKASI ASOSLARI.
3. О . Файзуллаев . АНАЛИТИК КИМЁ АСОСЛАРИ
4. M.T. GULAMOVA M.M.KARIMOV “ANALITIK KIMYO” Instrumental analiz
usulidan uslubiy ko’rsatma
5. Internet saytlari: google.Khrom; mozilla firefox; irbis
27

MUNDARIJA:
1. LUMINESSENSIYA. ..............................................................................3
2.LUMINESSENSIYANING QO’LLANILISHI......................................4
3.LYUMINESSTENT ANALIZ. LYUMINESSTENSTIYANING KVANT
VA ENERGETIK UNUMLARI..............................................................6
4.LYUMINESSTENSTIYANING SO’NISHI.........................................7
5.XEMILYUMINESSTENSTIYA..........................................................8
6.LYUMINESSTENT SPEKTROSKOPIYA ASOSLARI.....................9
7.LYUMINISENSIYA TURLARINING KLASSIFIKATSIYASI........12
MOLEKULALARDAGI FOTOJARAYONLAR....................................17
8.FLYUORESTSENT ANALIZ..........................................................18
9.K ONSENTRATSIYA ANIQLAS H METODI………………….....20
10.FLYUORESTSENT IND IKATORLAR YORDAMIDA
TITRLASH………………………………………………………………23
11.XULOSA……………………………………………………............. 24
12. FOYDALANILGAN ADABIYOT………………………………….25
28

Luminessent titrlash metodi

Sotib olish