Lutfiy va Navoiy - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	125.3KB
Xaridlar	13
Yuklab olingan sana	06 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Lutfiy va Navoiy

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI

Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
_________ N. Chiniqulov
“____” __________________

MAVZU: “ Lutfiy va Navoiy ” mavzusida
KURS ISHI
Talaba: 403 – guruh talabasi
Matyoqubova Dilnura
Masofaviy ta’lim kafedrasi
o’qituvchisi ____ _____________
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri _________ R. Abdullayeva

T oshkent-2024
1

Talabaning F.I.SH. Matyoqubova Dilnura
Sirtqi ta’lim yo’nalishi: IV kurs 403 - guruh
Fan nomi : O’zbek adabiyoti
Kurs ishi mavzusi: “Lutfiy va Navoiy”
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_____________________________________________________________ _
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi ______R.
Abdullayeva
A’zolar:
____________________ __________
____________________ __________
____________________ __________
2

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….
I BOB. LUTFIY VA UNING LIRIK MEROSI VA G’OYALAR OLAMI
1.1. Lutfiy va uning lirik merosi…………………………………………………….
1.2. Lutfiy lirikasining mavzu va g’oyalar olami……………………………………
II BOB. ALISHER NAVOIY NASRIY POETIKASIDA LINGVISTIK
TAHLIL. LUTFIY VA NAVOIY ALOQALARI ………………………….........
2.1. Alisher Navoiy nasriy poetikasida lingvistik tahlil…………………………….
2. 2. Navoiyning ilmiy-filologik xaraterdagi nasriy asarlari…………………………
2.3. Lutfiy va Navoiy aloqalari
………………………………………………………
XULOSA……………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………………….
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Istiql о limizning dastlabki kunlaridan t о h о zirga
qadar ajd о dlarimiz mer о sini har t о m о nlama o’rganish, shu as о sda millatning
kelajagi bo’lgan yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash masalasiga katta
e’tib о r berilm о qda. H о zirgi kunda bu masala davlat siyosatining ustuv о r
s о halaridan biriga aylanganligi hech kimga sir emas. Bu b о radagi vazifalarni
amalga о shirishda Navoiygacha bo’lgan davrdagi o’zbek she’riyatining yirik vakili
Mavlono Lutfiy asarlarining ham o’rni beqiyos. O’zbek adabiyoti tarixida o’zining
go’zallik tajassumidan iborat g’azallari bilan katta shuhrat qozongan shoir ijodiyoti
ulkan ma’naviy xazinadir. Lutfiy she’rlaridan devon tuzgan. Devondan g’azal,
ruboiy, tuyuq, qit’a, fard kabi lirik janrlardagi she’rlar o’rin olgan. Shoir, xususan,
mazmunan yuksak va shaklan go’zal g’azallar yaratib, bu janrning rivojiga ulkan
hissa qo’shdi. Uning rangbarang mavzularda yozilgan g’azallari mohiyatini hayot
zavq- shavqlari, tabiat go’zalliklaridan bahramand bo’lish, sevgi- sadoqatni
ulug’lash, ezgulikni targ’ib etish g’oyalari tashkil etadi.Xalq og’zaki ijodi
boyliklaridan bahramand bo’lgan shoir she’rlari go’zal badiiy san’atlar bilan
ziynatlangan. Shuningdek, shoir tuyuq janrining ustasi sifatida tanilgan so’z
san’atkoridir.Shu ma’noda, shoirning badiiy barkamol she’riyati badiiyatini
o’rganish, mavzuga doir manbalardagi ma’lumotlarni umumlashtirish, shoirning
poetik mahoratini yoritib berish dolzarblik kasb etadi.
Mavzuning o’rganilish tarixi. Lutfiy ij о diga qiziqish o’z davridayoq
b о shlangani ma’lum. Davlatsh о h Samarqandiy, X о ndamir, Abdull о h K о buliy va
b о shqalarning asarlarida shoir va uning ijodi haqida ma’lumotlar uchraydi.
Alisher Nav о iyning Lutfiy siym о siga, ij о diga о id fikrlari «Maj о lis un-naf о is”,
«Muh о kamat ul-lug’atayn”, «H о l о ti Pahlav о n Muhammad”, «Nas о yim
ulmuhabbat” asarlarida mavjud. Mavlono Lutfiy hayoti va ijodi, ijodiy merosi,
shoirning poetik mahorati masalalarini o’rganish sohasida anchagina ishlar
qilingan. Akademik Aziz Qayumov, prof. Vohid Zohidov, prof. Natan. Mallayev,
4

prof, Hodi Zarif, prof. A.Hayitmetov, prof. Erkin Rustamov, prof. Sodir Erkinov,
kabi olimlarning Kurs ishlari, darslik va qo’llanmalarida shoir hayoti va ijodiy
faoliyati,
she’riyatining g’oyaviy-badiiy xususiyatlari, badiiyati kabi masalalar tadqiq
etilgan. Lutfiy haqida «O’zbek adabiyoti tarixi»da N.Mallaev, besh jildlik «O’zbek
adabiyoti tarixi»da S.Erkin о v yozgan. Ergash Rustam о vning «Uzbekskaya p о eziya
v perv о y p о l о vine XV v.» kit о bida Lutfiy she’riyatining g’ о yaviy-badiiy jihatlari
о chib berilgan, ayniqsa, sh о ir xalq о g’zaki ij о didan g’ о yat unumli f о ydalanganiga
e’tib о r qaratilgan. Keyingi yillarda Hojimurod Rasulov tomonidan shoir ijodidagi
badiiy mahorat masalalarining ayrim qirralari o’rganildi.2 Yuqorida zikr etilganlar
Lutfiy ijodi va uning poetik mahoratini o’rganish borasida ma’lum yutuqlar
borligini
tasdiqlaydi. Lekin shoirning lirik merosi badiiyatini chuqur tahlil va tadqiq etish,
shoir mahoratining nozik qirralarini o’rganish, uning o’zbek she’riyati tarixida
tutgan o’rnini belgilash va baholash hali ko’p Kurs ishilar olib borilishini taqozo
etadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Mavzuni yoritish jarayonida qo’yidagi
maqsad va vazifalar belgilandi;
- Lutfiy hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish;
- shoirning adabiy merosi masalasi xususida fikr yuritish;
- shoir devoni va uning janrlar tarkibini o’rganish;
- shoir lirikasining mavzu va g’oyalar ko’lamini tahlil qilish;
Navoiy g’azaliyotida qo’llangan ma’naviy san’atlarni aniqlash va ularni
sharhlash;
- Ikki shoirning aloqalarini tahlil qilish
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida Lutfiy hayoti va
Navoiy ijodiga doir ma’lumotlar, shoir lirikasi va uning mavzu hamda g’oyalar
olami, xususan, she’riy san’atlarni qo’llashdagi shoir mahorati masalalari tadqiq
etilgan. Shuningdek, manbalardagi ma’lumotlar umumlashtirilgan va xulosalar
chiqarilgan. Bular ishning nazariy ahamiyatini belgilaydi.
5

Ishning tarkibi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati,
slaydlardan iborat. 1
I BOB. LUTFIY VA UNING LIRIK MEROSI VA G’OYALAR OLAMI
1.1. Lutfiy va uning lirik merosi
Zamonasining malikul-kalomi – so’z mulkining sultoni faxriy unvoniga
munosib ko’rilgan, Firdavsiy, Nizomiy, Anvariy, Sa’diy, Xoja Hofiz singari buyuk
fors-tojik adabiyoti darg’alari qatoridan faxrli o’rin egallagan Mavlono Lutfiy
o’zbek mumtoz adabiyotining taniqli namoyandalaridan biridir. Shoirning hayoti
va faoliyati haqida Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois»,
«Muhokamatullug’atayn», «Holoti Pahlavon Muhammad», «Xutbai davovin»,
«Badoye’ ulbidoya» devoni debochasi va boshqa asarlarida, Davlatshoh
Samarqandiyning «Tazkiratush-shuaro», Xondamirning «Habibus-siyar»,
«Makorimul- axloq», Abdulla Kobuliyning «Tazkirat -ut tavorix», Shamsuddin
Somiyning «Qomusula’lom», Vosihning «Majmuai manzum va mansur», Shayx
Ahmad Taroziyning «Fununul- balog’a» singari qator manbalarda ma’lumotlar
uchraydi.1 Shunday bo’lishiga qaramay, Lutfiyning tarjimai holi va adabiy merosi
haqida to’liq tasavvur hosil qilish imkoniyatiga ega emasmiz. Jumladan, Lutfiy
shoirning taxallusi bo’lib, uning nomi, ota-onasi, tug’ilgan yil va joyi, safarlari
hamda shunga o’xshash qator masalalar haligacha lutfiyshunoslikda o’z yechimini
qat’iy topganicha yo’q. Mavlono Lutfiyning zamondoshlaridan bo’lgan ulug’
o’zbek shoiri Alisher Navoiy «Majolis un-nafois» tazkirasida shoirning to’qson
to’qqiz yil umr ko’rgani, hayotining so’ngida forsiyda «Oftob» radifli g’azal
yozgani va zamon shoirlari unga tatabbu’ qilganliklari, yigitligida zohiriy ulum
tahsilidan so’ng Mavlono Shahobiddin Xiyoboniy qoshida so’fiya tariqatidan tahsil
olgani hamda Hirot chekkasidagi Dehikanor degan joyda dafn etilganligi haqida
qimmatli
ma’lumotlarni keltiradi. Akademik B.Valixo’jayev «Malik ul-kalom Mavlono
Lutfiy» nomli risolasida shoirning tug’ilgan va vafot etgan yillari hozirgi kunda
1
Karim о v I.A. Vatan sajdag о h kabi muqaddasdir. 3-jild. –T о shkent:
O‘zbekist о n,
6

Abdulla Kobuliyning «Tazkirat ut-tavorix» kitobiga tayangan holda prof. Ismoil
Hikmat Ertaylon tomonidan 1395-1492, adabiyotshunos S.Erkinov,
E.Ahmadxo’jayevlar esa bu sanalarni 1366-1465 yillar tarzida
belgilaganliklarini qayd etadi. Shuningdek, olim bu masalaning nozik nuqtalariga
e’tiborni qaratib, shoirning tavallud va vafot etgan sanalarini tahminan 1385-1386–
1482-1483 yillar tarzida belgilash mumkinligini e’tirof etadi. Akademik B.
Valixo’jayevning bu boradagi mulohazalari diqqatga sazovordir. Olim Shayx
Ahmad Taroziyning «Fununul-balog’a» asarida «Ma’dan ul-latoyif Lutfiyi
Shoshiy» hamda «Lutfiyi Shoshiy aytur» tarzida tilga olingan bo’lsa-da, shoirning
tavallud manzilini qat’iy Shosh – Toshkent deb belgilash mushkul ekanligini asosli
dalillar vositasida izohlaydi hamda Lutfiyning tug’ilgan vatani haqida hozircha
ikki mulohaza mavjud, bularning biri – Hirot, ikkinchisi, Shosh – Toshkent
ekanligini qayd etadi. «Nas о yim ul-muhabbat»dagi Nav о iy fikrlari b о shqa asarlari
kabi keng
tarqalmagani uchun keltirib o’tish j о iz: «Tahsil ayyomida Mavl о n о Shih о buddin
Xiyob о niy xizmatig’a yetar ekandur va о d о bi tariqat sulukini andin kasb qilur
erk о ndur. Agarchi sh о irliq tariqida ma’ruf va mashhur bo’ldi. Amm о darveshlik
tariqini dag’i ilkidin bermadi. Bu faqir b о rasig’a ko’p iltif о ti b о r erdi va f о tihalar
o’qur erdi va d о im v о lida mul о zamatig’a va riz о e x о tirig’a targ’ib qilur erdi.
To’qs о n yoshidin taj о vuz qilg’ о nda, Hazrat Mahdumi (nuvvira marqaduhu nuran)
о tig’a radifi «suxan» saj’ qasidae aytib erdiki, zam о n xushgo’ylari barcha
xubluqqa musallam tuttilar va ul hazrat d о g’i ins о f berdilar va о ning matlai
budurkim.
Bayt:
Zihi hadisi labat quvvatu ruhu j о n ast,
Guli ruxat chaman о r о yi bo’st о n ast.
(Mazmuni: Xush о , labingdan chiqqan so’zlar – ruh о zig’i, so’zning j о nidir.
Yuzing guli – so’z bo’st о ni chamanlarini bez о vchidir.
Ul Hazrat shukrguz о rlik yuzidin ma’zirat izh о ri qilib, dedilarkim, bu
she’rning silasi uhdasidin biz chiq о lmasbizki, magar muq о balada ham qasidae
7

sizning о tingizg’a aytqaybiz. Mavl о n о dedilarkim, ani sizga о s о n qilurbiz. Sizing
kiygan eski to’nungizni gad о yliq qilurbizki, hulla bo’lg’ay. Ul hazrat uzrx о hliklar
bila kisvatni Mavl о n о g’a kiydurdilar. Mavl о n о bag’ о yat so’xta kishi erdi. To’qs о n
to’qquz yoshida о lamdin o’tti, qabri Dehikan о rdadurki, o’z maskani erdi. Bu
matla’idin bu t о ifa mashrabining ch о shnisi z о hirdur: Ulki, husn etti bah о na elni
shayd о qilg’ali,
Ko’zgutek qildi seni o’zini payd о qilg’ali».
Mazkur fiqrada Nav о iy Mavl о n о Lutfiyning Abdurahm о n J о miyga bo’lgan
hurmati va b о tiniy e’tiq о di haqida so’z yuritadi. Lutfiy davrning taniqli tariqat
peshv о laridan Shih о buddin Xiyob о niy xidmatlariga yetishib («Maj о lis un
naf о is»da Nav о iy uni «aziz va mutabarrak kishi erdi», deb ta’riflaydi), tariqat
yo’llarini kasb qilgani bayon etiladi. Lutfiy tabiatida darveshlikka m о yillik ustuv о r
bo’lgani ta’kidlanadi. Bin о barin, Lutfiy ij о dida tasavvufiy aqidalar, sufiyona
ta’birlar mavjud bo’lgan. Sh о ir ij о dining bu jihatlari yoritilmagani iz о h talab
qilmaydi. Demak, «Nafah о t ul-uns» tarjimasi ustida ishlaganda Nav о iy uni
to’ldirishga ahd etar ekan, turkiy mash о yix, tasavvufga daxld о rligi b о r turkiygo’y
sh о irlarni kiritgani tas о difiy emas. Nav о iyning «H о l о ti Pahlav о n Muhammad»
asarida shunday bir nukta b о r. Unga ko’ra, Lutfiy she’riyatida dunyoviylik
tushunchasi ustunligi anglashiladi. Kunlarning birida Pahlav о n Muhammad
Nav о iydan turkiygo’y sh о irlardan qaysi biri yaxshir о q yozgan va sen xush
ko’rasan, maqbul ko’rasan, deb so’rabdi. Nav о iy debdi: – Mavl о n о Lutfiy h о l о
musallamdurlar va bu qavmning ust о di va malik ul-kal о midur. Pahlav о n
Muhammad: – Nechuk Sayyid Nasimiy demading?
– deganida, Nav о iy: – X о tirg’a kelmadi va bar taqdir kelm о q, Sayyid Nasimiyning
nazmi o’zga rang tushubtur, z о hir ahli shuar о sidek nazm aytmaydur, balki haqiqat
tariqin ad о qilibdur. Bu sav о lda sening g’arazing maj о z tariqida aytur el erdi.1
«Maj о lis» о xirida «Xilvat» deb berilgan, Husayn B о yqar о ning Nav о iy « о liy
majlis» deb ta’riflagan adabiy anjumanlarining birida Sult о nning «g’ayri nazm
lat о yifidin», deya Lutfiy bilan b о g’liq naql keltiriladi.
Bah о r kunlarining birida shiddatli yomg’ir yog’ayotgan paytda Lutfiy
Nav о iyni uchratadi va unga Xusrav Dehlaviyning hinducha she’rlaridan bir
8

ma’n о ni aytib beradi: Bah о r ch о g’ida mahbub qaygadur ketayotgan ekan.
Yog’indan yer balchiq bo’lib, u t о yib ketib, yiqilayozibdi. U shunday n о zik ekanki,
yog’in t о rini tutib, o’nglanib о libdi. Nav о iy Xusravning juda n о zik xayolidan
xushh о l bo’lib, tab’ ahlidan ba’zilarga aytib berganda, ular ham q о yil q о ladilar.
Nav о iy ko’p hayaj о n bilan Husayn B о yqar о ga aytib berganida, u tabassum qilib,
fikr bildirmaydi – e’tir о z etgandek tuyuladi Nav о iyga. Nav о iy yana shu haqda so’z
о chganda, Sult о n deydi: «E’tir о z budurkim, ul yog’in qatrasi yuq о ridin quyi inib
keladur, muqarrardurkim, rishtasig’a dag’i hamul h о ldur. Rishtaekim, mayli quyi
bo’lg’ay, aning madadi bila yiqiladurg’ о n o’zin asram о g’i mah о ldur». Mana bu
baytdagi fikrga esa, e’tir о z qilish mah о ldur, deydi Husayn B о yqar о :
Za’fdin kulbamda qo’pm о q istasam aylar madad.
Ankabute rishta о sq о n bo’lsa har dev о rg’a.
Shuningdek, «Gul va Navro’z» dostoni ham Lutfiyga nisbat berilgan.
Mazkur dostonning muallifi haqidagi bahslar uzoq yillardan beri davom etib
kelmoqda. (Bu sohadagi bahsni adabiyotshunos Y.Is’hoqov «O’zbek tili va
adabiyoti» jurnalida e’lon qilingan «Gul va Navro’z»ning muallifi Lutfiymi?
(1972, l-son) maqolasi bilan boshlab berdi. Shundan so’ng zikri o’tgan jumalning
o’sha yildagi 2,3,4-sonlarida S.Erkinov, A.Rustamov, E.Fozilovlarning maqolalari
chop bo’ldi. Biroq munozara yakunlanmay, ora yo’lda qolib ketdi...) Taniqli
adabiyotshunos A.Hayitmetov Shayx Ahmad Taroziyning «Fununul balog’a»
ilmiy asarining qo’lyozma nusxasiga asoslanib, «Gul va Navro’z» dostonining
muallifi xususida quyidagilarni bayon etadi: «Bu asar («Funun ul- balog’a»-R. V.,
H.E.)» yordamida endi «Gul va Navro’z» dostonining muallifi masalasi ham hal
etilishi mumkin. Qo’lyozmaning 110-varag’ida «Gul va Navro’z»dan quyidagi
mashhur baytlar keltirilib, ularning Mavlono Haydar, ya’ni Haydar Xorazmiyga
tegishli ekanligi aytilgan: O’shal kunlarki, vaqtim erdi darham,
Buzulg’on bu ko’ngulda ming tuman g’am. Parishonlig’ bila holim mushavvash,
Tiriklik nomuloyim, umr noxush. Na bir hamrohkim, ul hamroz, bo’lg’ay,
Na bir hamdamki, ul damsoz bo’Ig’ay. Bu fikrni «Muxtasar» risolasida Zahiriddin
Muhammad Bobur ham ta’kidlab, mazkur asar haqida gap borganda, «Mavlono
Abdul Haydar Xorazmiyning «Gul va Navro’z»i deb o’tgan edi» (Hayitmetov A.
9

Temuriylar davri o’zbek adabiyoti, Toshkent, 1996, 25-26-betlar). Ko’rinadiki,
tadqiqotchi doston muallifi haqida qat’iy fikr bildirmaydi. B. Valixo’jayev ham o’z
tadqiqotida mazkur masalaga e’tibomi qaratadi. Olim Bobur Mirzo va Shayx
Ahmad Taroziylarning ma’lumotlariga asoslanib, Haydar Xorazmiy Nizomiy
Ganjaviyning xamsachilik an’anasini davom ettirib, o’zbek tilida beshlik yozishni
niyat qilgani va ikki doston yozganini ta’kidlaydi hamda u quyidagi umumlashma
– xulosalarni bayon etadi: «Yuqorida ko’rilganidek, «Gul va Navro’z» dostoni
Lutfiy qalamiga mansub emas. Shuning uchun 1941 yilda nashr ettirilgan «O’zbek
adabiyoti xrestomatiyasi»ning birinchi tomidagi Lutfiy bo’limida u tilga
olinmagan. Shunday qilib, Mavlono Lutfiy tomonidan yaratilgan va bizgacha
ma’lum bo’lgan asarlari she’rlar devoni, «Zafamoma» taqimasi bo’lib, bulardan
«Zafarnoma» tarjimasi tugallanmay qolgani tufayli bizgacha yetib
kelmagan.Turkiy va forsiy she’riy devonliridan esa turkiy devoni yetib kelgan,
forsiysi esa hozircha noma’lum bo’lib, undan ayrim misollar turli majmua va
tazkiralarda keltirilgan, xolos» (Valixo’jayev B. Malik ul-kalom Mavlono Lutfiy.
Samarqand, 1999, 35-36-betlar). Shunday qilib, ikki nodir adabiy manba: «Funun
ul-balog’a» va Bobur Mirzoning «Muxtasar» risolasida Haydar Xorazmiyning
«Gul va Navro’z» nomli doston yozganligi e’tirof etilgan bo’lsa-da, Lutfiyga
nisbat berib kelingan shu nomdagi doston muallifi masalasi to’la yechimini
topganicha yo’q. Lutfiy she’rlari Alisher Navoiygacha yaratilgan o’zbek mumtoz
adabiyotining g’oyaviy va badiiy jihatdan, o’ziga xos uslubi nuqtai nazaridan eng
yuksak namunalari sanaladi, Shoir, ayniqsa, g’azalnavislikda shuhrat qozonadi.
Turkiy adabiyotda vujudga kelgan tuyuq janri taraqqiyotiga munosib hissa
qo’shdi. 2
2
V о hid о v R., Esh о nqul о v H. O‘zbek mumt о z adabiyoti tarixi.
O‘zbekist о n Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti. –T о shkent:
2006.
10

1.2. Lutfiy lirikasining mavzu va g’oyalar olami
Lutfiy g’azalnavis sifatida Sharq adabiyotida barqarorlashgan adabiy-
estetik
an’analar bilan xalq og’zaki ijodiyoti tajriba tamoyili va usullarini nihoyatda
mohirlik bilan muvofiqlashtirgan. Shu boisdan ham uning g’azallarida milliy
histuygular nurlanib, insoniy dard, armon, qayg’u va shodlik tasviri takrorsiz bir
ta’sirchanlik kasb etgan. Lutfiy nainki gazallarida, ruboiy, tuyuq, qit’a, fardga
o’xshash boshqa janrlardagi she’rlarida ham nafosat hissi shakllangan, did va
saviyasi baland kishilarning – zukko va hayotsevar xalq vakillarining fikru
tuyg’ularini tarannum etgan. Shoirning: Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma,1
Qondur jigarim, xoh inon xoh inonma, - kabi misralarini o’qiganda, ularning
bundan bir necha asr muqaddam yozilganiga ba’zan ishonish ham qiyin bo’ladi.
Chunki ular shu darajada sodda, og’zaki nutqqa yaqin va kitobiy bezakdorlikdan
yiroq va samimiydir. Lutfiy devonidagi bosh mavzu ishq va asosiy maqsad
oshiqning hasbu holini tasvirlashdan iborat bo’lsada, shoir deyarli har bir she’rida
mavzuga yangicha yondashib, betakrorohanglar yaratadi, mohiyatiga mos poetik
obrazlar topadi, bir-biriga o’xshamaydigan badiiy san’atlarni qo’llaydi. Lutfiy
devonida tashbeh, talmeh, tazod, iyhom, xususan, irsoli masal san’ati namoyon
bo’lgan. Lutfiy ruboiy, tuyuq, qit’alarini ham san’at namunasi maqomiga ko’tara
olgan. Yaqin-yaqingacha «Gul va Navro’z» dostoni Lutfiy asari deb kelingan edi.
Keyingi tadqiqotlar natijasida bu doston muallifi Haydar Xorazmiy ekanligi
aniqlandi. Lutfiy – turkiy she’riyatda maktab yaratgan san’atkor. Bu ijod
maktabidan Alisher Navoiy va Mirzo Bobur saboq olishgan. Roqim, Amiriy,
Sultonxon to’ra Ado, Tabibiy singari shoirlarning devonlaridan Lutfiy g’azallari
ilhomida bitilgan muxammaslar joy olgan. Lutfiy she’riyatining ta’siri faqat O’rta
Osiyo bilan chegaralanib qolmasdan, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlariga ham
yetib borgan. Atoqli turk olimi M. F. Ko’prulizodaning e’tirof etishicha,
Lutfiyning she’rlari yolg’iz chig’atoy shoirlari orasida emas, balki «Xarobot»
muallifi Ziyo Poshoga qadar bo’lgan usmonli turk shoirlari orasida ham zavq bilan
11

o’qilgan. Muhabbat – Lutfiy g’azaliyotining asosiy mavzuidir. Shoir mana shu
umrboqiy mavzu atrofida hayot go’zalligidan zavqlanish, tabiatning fusunkor
manzaralaridan bahramand bo’lish, odamiylik, yuksak insoniy fazilatlar:
mehrmuhabbat, vafo va sadoqat kabilar haqida keng mushohada yuritadi, Olam va
odam xususidagi teran mulohazalarini badiiylashtiradi. Lutfiy mumtoz adabiyot
an’analari, xalq og’zaki ijodining bebaho durdonalaridan bahramand bo’lib
g’azaldagi markaziy obraz-ma’shuqani ohori to’kilmagan baytlarda tavsif etadi.
She’r qahramonining turli holat va kayfiyati, ruhiy kechinmalarini hayotiy misollar
asosida yorqin tasvirlaydi. Shuningdek, g’azallarida davrning ijtimoiy-siyosiy
masalalari haqida ham fikr yuritadi. Shoir g’azallarining o’ziga xos xususiyati
ko’proq ma’shuqa obrazi tavsifida namoyon bo’ladi. Bunda ijodkor yorning husn
mulkida yakto ekanligini Parvardigorning yaratuvchanlik xususiyatiga bog’liq
holda tasvirlaydi:
Haq ul kunkim jamoling bor etibtur,
Jahon husnun borin sizga beribtur.
Pari-yu odami mundoq xo’b ermas,
Farishta go’iyo ko’ktin enibtur.
Quyosh oytek yuzungning xijlatidin,
Qochib, to’rtunchi ko’k uzra chiqibtur.
Shoir tengsiz husn-u malohat sohibi bo’lgan ma’shuqani tavsifiashda
ilohiy
timsollarga juda ko’p murojaat etadi. Shu timsollar bilan bog’liq islomiy
qarashlardan mahorat bilan foydalanadi. Jumladan, Yusuf alayhis-salom go’zallik
timsoli bo’lsa, ma’shuqa chiroyi shoir nazarida undan-da go’zaldir:
Zotinda haq izhori kamolot qilibtur,
O’z nuri bilan suratingizni yaratubtur.
O’n juzv turur erdi bori husn-u malohat,
Qismat kuni haq to’qquz ulush sizga beribtur.
Bir juzviki Yusufga tegib erdi, chu bordi,
Oning uchun ul ham sanga meros qolibtur.
12

Lutfiy ma’shuqa ko’rkining vasfi zaminida Tangrining buyukligini
ulug’laydi. Olam uning tajalliysi ekan, borliqdagi barcha go’zalliklar uning irodasi
va sifatlari bilan bog’liq holda mavjudligini tasavvur etadi. Ijodkorning «Nortek
yangoqing shavqidin jonlar bari afgor erur» misrasi bilan boshlanadigan g’azali
shunday mohiyat kasb etadi: Chu zulfungizdin bog’ladim zunnor tarsolar bikin,
Imonim ortar dam-badam, bu ne ajab zunnor erur? Ko’rsang eshikingda meni
behud tushub, ayb etmakim, Aqlimni g’orat qilg’uchi ul g’amzai ayyor erur. Iso
falakka oshti chun bo’ldi labing jon berguchi, Sharmandalikdin ketmasa ko’kta
anga ne bor uchun. Keldim eshikka, orzum yuzung durur, ko’rguz chiqib,
Kelginki, Lutfiy hojati uchmoq emas, diydor erur. Shoir zunnor timsolidan
mahorat bilan foydalanib, uni yor zulfiga tashbeh etarkan, tarsolar singari bu
zunnor – zulfni bog’laganida haqqa bo’lgan iymone’tiqodi tobora ortib borishi
sababidan ajablanadi. Ma’shuqa labining jon baxsh etishi oldida shunday a’mol
sohibi bo’lgan Iso Masihning uyalishi talmeh
san’atining ajoyib namunasi bo’lib, Lutfiy g’azalda ilgari surgan ilohsevarlik
g’oyasining badiiy ifodasiga g’oyatda mos kelgan. Maqtadagi xulosa ham shu
fikrning tadrijiy takomilidir. She’r qahramoni vahdat orzusi bilan yashagani bois u
jannatdan voz kechishga ham tayyor. Malikul-kalom g’azallarida tabiat tasviri
vositasida she’r qahramoni ichki kechinmalarini badiiy tasvirlash ham yetakchilik
qiladi: Yoz fasli barcha shod-u ko’nglumiz g’amnok erur,
Gul bikin jon ko’nglaki hijron elindin chok erur. Lutfiy g’azal yaratishda uslub
ravonligi, muxtasarlikka e’tiborni qaratadi. Shu bois shoirning aksariyat g’azaUari
5-7 baytdan tarkib topgan. Shoirning qofiya, radif tanlash, so’zlarning aruz vazni
talablariga ko’ra o’z o’rnida ishlatishdagi mahorati uning g’azallarida yorqin
ko’zga tashlanadi. Ijodkor qofiyalarning rang-barang, yoqimli bo’lishi va radifga
mazmun jihatidan mustahkam bog’lanishi, ayni choqda radif she’rdagi asosiy
g’oyani bevosita ifodalashga xizmat qilishiga e’tibor qaratadi. Lutfiy ijodida bir
necha so’zlardan iborat bo’lgan radifli g’azallar ko’p uchraydi. Biroq bular takror
sifatida g’alizlikni keltirib chiqarmay, g’azalga musiqiylik, alohida ravonlik va
ohang baxsh etadi: Meni shaydo qiladurg’on bu ko’nguIdur, bu ko’ngul,
X о g-u rasvo qiladurg’on bu ko’nguldur, bu ko’ngul (146). Yuqoridagi satrlar bilan
13

boshlanuvchi g’azalda qo’llangan «qiladurg’on bu ko’nguldur, bu ko’ngul» radifi 5
so’zdan tarkib topgan bo’lib, shundan ikki so’ztakrorlanib kelishi bilan she’r
uslubining ravonlashuviga sababchi bo’lgan.
Shuningdek, radif oshiq – she’r qahramoni ko’nglining ishq asiriga
aylanganiga
urg’u berishga xizmat qilgan. Lutfiy g’azallarida xalqning uzoq davr mobaynida
hayotiy tajribalari asosida vujudga kelgan maqollar, obrazli iboralar, urf-udumlar
va xalqona ertaklardagi badiiy lavhalarga ishoralar, hikmatli so’zlar tez-tez uchrab
turadi. Shoir xalq maqollari, hikmatli so’zlarini g’azalning janriy xususiyati,
mazmun hamda tasvir taqozosiga ko’ra yo aynan yoki qisman o’zgartirgan holda
qo’llaydi. Ijodkorning «Bir gul qanikim, ollida yuz xor topilmas», «Sevingandan
gul o’z o’nriga sig’mas», «Suvsizin ne yuz boliq o’lsa bahrga ne bok emr», «Yo
meni tuproq yo rizqi parishon tortadur» singari qator misralarida shunday holatni
kuzatish mumkin. Lutfiy irsoli masal va talmeh kabi badiiy san’atlardan
foydalanib, xalq og’zaki ijodiga ham murojaat etadi: El yuziga boqsalar o’larmen,
Xurshedni netay yoshursa bolmas Lutfiy o’zbek adabiy tili ravnaqiga munosib
hissa qo’shgan ijodkordir, shoir so’zning o’ziga xos nozik qirralarini teran anglab,
badiiy jihatdan barkamol g’azallar yaratdi. Shuningdek, ijodkorning tildagi
jinsdosh va ko’p ma’noli so’zlardan mahorat bilan foydalanib yozgan tuyuqlari
alohida ahamiyatga ega:
Ko’ngluma bar yonki boqsam, dog’i bor,
Nar necha dardimni desam, dog’i bor.
Qilcha tanga bori ishqing yor edi,
Biz sari bo’ldi firoqing dog’i bor.
Shoir «dog’i» so’zidan dastlab «uaga», ikkinchi misrada «tag’in» va
to’rtinchi misrada esa «tog’» ma’nolarini ifodalash uchun foydalangan.
Lutfiy she’riyati, ayniqsa, g’azallari keyingi asrlarda yashab ijod etgan
shoirlar uchun ilhom manbai bo’lib qoldi. Alisher Navoiy ijodkor g’azallaridan
adabiy ta’sirlanib, ularga muxammas va musaddaslar bog’ladi. Ulug’ ozarbayjon
14

shoiri Fuzuliy (XVI asr) va o’zbek shoirlaridan Munis, Ogahiy, Nodira, Uvaysiy,
Furqat kabi ijodkorlar Lutfiy adabiy merosidan bahramand bo’lishdi. 3
II BOB. ALISHER NAVOIY NASRIY POETIKASIDA LINGVISTIK
TAHLIL. LUTFIY VA NAVOIY ALOQALARI
2.1 . Alisher Navoiy nasriy poetikasida lingvistik tahlil
Alisher Navoiyning ilmiy-filologik xarakterdagi nasriy asarlari
(«Muhokamatul-lug’atayn», «Mezonul-avzon», «Risolai mufradot», «Majolisun-
nafois»).
Memuar-biografik xarakterdagi asarlar («Hamsatul-muttaxayyirin», «Xoloti
Sayyid Xasan Ardasher», «Xoloti Paxlavon Muhammad»)
Ijtimoiy-siyosiy va didaktik xarakterdagi asar («Mahbubul-qulub»).
1. Tarix,tasavvuf va din tarixiga oid asarlari («Tarixi muluki ajam»,
«Nasoyimul-muhabbat», «Tarixi anbiyo va hukamo», «Vaqfiya»).
XV asrning ikkinchi yarmida o’zbek adabiyoti o’z taraqqiyotining o’tmishdagi
eng yuksak pog’onasiga ko’tarildi. Bu yuksalish asos e`tibori bilan ulug’ shoir va
adib, ajoyib mutafakkir va olim, davlat arbobi va madaniyat homiysi Alisher
Navoiy nomi bilan bog’langan edi. O’zbek adabiyotida she`riyatning «Xamsa» va
«Xazoyinul-maoniy» kabi jahonshumul namunalari yaratildi, o’zbek adabiy tili
shakllandi. Bu davrda fan, san`at, adabiyot va umuman madaniyatning rivojlanishi
uchun xususan Xuroson davlatida Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylar tufayli
nisbatan qulay sharoitlar yuzaga keldi. Natijada o’zbek va fors-tojik adabiyotlari
o’rtasidagi hamkorlik yanada mustaxkamlanib, o’zi ning ijobiy samaralarini berdi,
ikki adabiyotda ham xalqchillik g’oyalari bilan sug’orilgan ko’plab she`riy va
nasriy asarlar yuzaga keldi.
3
Nav о iy asarlari lug‘ati, -T о shkent: Fan, 1971.
Navoiyning nigohi tushgan. –Toshkent: 1986.
Rustam о v A. Nav о iyning badiiy mah о rati. – T о shkent: Fan, 1979.
15

Bu davr o’zbek adabiyoti taraqqiyotida nazm bilan bir qatorda nasrning ham
o’rni katta bo’lib, o’tmishda hech bir ijodkor Navoiychalik ko’p miqdorda rang-
barang janrlarda nasriy asar lar yaratmadi. Bizga bu davrda mazkur saltanat
hukmdori Husayn Boyqaroning o’z davri siyosiy va madaniy hayoti haqida o’zbek
tilida bir nasriy risola yozganligi ma`lum. Bu risola 1485 yili, ya`ni Navoii o’z
«Xamsa» sini yozib tugatgan yili yozilgan bo’lib, unda muallif o’z hukmdorligi
davrida ko’plab shoir va olimlar etishganiga, fan va madaniyat ilgarigiga nisba tan
rivojlanganiga, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiydek ulug’ so’z ustalari uning
davrida qalam tebratib, badiiyat mo’`jizalarini yaratganiga shukronalar bildiradi.
Bu risolada Navoii haqida shunday so’zlarni o’qish mumkin: «Xar sinf
maydonigakim takovar surdi, ul kishvarni tigi zabon bila o’z hatti tasarrufiga
kivurdi. Aning nazmi vasfida til tsosir va ojiz turur». Xusayn Boyqaro risolasi
o’sha davr o’zbek prozasining o’ziga xos namunalaridan xisoblanishi mumkin.
Alisher Navoiy nasriy asarlarini yaratar ekan, o’zigacha bo’lgan va o’z
davridagi sharq prozasining zng yaxshi xususiyatlarini o’zlashtirib, o’z ona tilida
shunday asarlar yaratishga, ulardagi ilg’or traditsiyalarni yangi zaminda yanada
rivojlantirishga. alohida ahamiyat bilan qaradi. Binobarin, Navoii nasriy
asarlarining yaratilishida Avfiy, Nizomiy Aro’ziy, Sa`diy va Jomiy kabi fors-tojik
adabiyotidagi nasrning taniqli ijodkorlari-ning ma`lum ta`siri va roli bor. Ayni
chokda, o’sha davrdagi turkiy tilda badiiy adabiyotning forsiy tilidagiga nisbatan
sust rivoji, qadimiy o’zbek tili mavqeining quyi ekanligi, o’z bek tilida nasriy
asarlarning nihoyatda kam yaratilgani va X.. k. lar Navoiydek ulkan san`atkor
uchun shunchaki masalalar sirasida turmas edi, albatta. Natijada Navoii ijodida
ham, o’zbek nasri tarixida ham mustasno ahamiyatga molik bulgan 13 nom va turli
janrdagi asarlar maydonga keldi.
Avvalo shuni alohida qayd qilib o’tish zarurki, Navoiyning nasriy asarlari
orasida sof badiiy nasr namunasi sifatida qaralishi mumkin bo’lgan asar kam.
Lekin badiiy nasrga juda yaqin turgan, badiiy nasr elementlariga nihoyatda boy
bo’lgan asarlari oz emas.
16

Navoiyning ijtimoiy-siyosiy va didaktik xarakterdagi «Maxbubul-qulub» asari
uning ijodiyotida nasrning eng yorqin namunasi sanalib, unda badiiy nasrga xos
xususiyatlaridan keng foydalanilgan.
Asarning yorqin ijtimoiy mazmunga ega bo’lgan birinchi qismida feodal
jamiyatida mavjud bo’lgan sotsial tabaqalarning har birini ana shu jamiyatda
tutgan o’rni va vazifasi haqida so’z yuritilar ekan, odil va zolim , oqil va fozil
vazirlar, yaxshi va yomon san`atkorlar, qalamkash ijodkorlar, riyokor din ahllari,
navkar, sipox, va h. k. larning ijtimoiy portretlari chuqur mantiq, yuksak pafos
hamda real tasviriy bo’yoqlarda yaratib beriladi. SHuning uchun har bir
xarakteristikaga singdirilgan isyonkor publitsistik ruh va muallif tutgan
insonparvarlik yo’nalishining izchilligi, bayonning badiiy serjiloligi, fikrning teran,
til va uslubning lo’nda va ravonligi bilan birlashib ketib, Navoiyning nasriy
mahoratini namoyon qiladi. Misol tariqasida asarning «Riyoyi shayxlar zikrida»
degan maqolasini keltiramiz: «SHayxi riyoyi — ra`nolir jilvanamoyi. Misedur
oltin bila rukash, tashi xushnamo va ichi noxush . Surati darveshvash va ma`nisi
sarosar rash. Orastaliri barcha q ayd va karomati tamom shayd. Amomasi riyosat
yuki, boshida bir fosid xayol h ar tuki. egnidagi mura qq a` — rangomezlik. bila
mulamma`. Ridosi uyubining pardadori va riyo charxi igirgan har tori. Misvoki
tama` tishin elturga su h on, shonadoiida reshxand olati ni h on. Mux r abozlik tasbi h in
evumak va u zunro q namozdin g’ arazi el k o’ rmak. K ulo h i davlat ul davlatmandra
dastor va u zunro q alo q asi tulku q uyru g’ idin namudor. Ma h alsiz say q asi bag’oyat
sov u q, ando q ki va q tsiz un tortgan tov u q. Raflatdin avrodida alola, nechunkim
mastlar bazmida «dirno talolo». Barcha kalimoti h iylaangez va majmu`i h arakoti
g’ arazomez. Voqeasi bari yasal g’ on, uy g’ o q li g ida degani barcha yol g’ on. Simoy
usuldin tash q ari, vajdu sa` q asi ta`rif o h angidin nari. Suratida muncha pech, dar
pech, ma`nosi boshdin ayo q h ech.
Bu xabis zotu muncha oroyish, pok eranlar holidin ancha namoyish.
Hayhot-hayhot, uyat, yuz ming uyat! Turfa bukim, bu mazharra muridlar ham
bor, xizmatida barcha sheftu be q aror. Ul bu d o’ konni yurutub tadbir bila va bu
ma`rakani ko’ rub tazvir bilakim, shayotinra ma h alli h ayratdur va devi lainra mujibi
ibrat va nafratdur»...
17

Keltirilgan maqolada riyokor shayxning tashqi portreti va xarakteri to’laqonli
qilib yaratiladiki, uni adabiyotshunos A. Abdug’afurov «Navoiy ijodidagi prozaik
satiraning eng yaxshi namunasidir» deb baholagani bejiz emas. Qo’shimcha tarzda
aytish kerakki, Navoiygacha va Navoiy davridagi nasrda keng qo’llanilgan saj`
san`atining har uchchala turi bu erda g’oyat unumli ishlatilgan. Riyokor
shayxlarning qabih kirdikorlarini, soxta va firibgarligini fosh etishda Navoiy
shunday so’zlar, iboralar tanlaydi, aniq o’xshatishlar, sifatlashlar keltiradi va hatto
nido san`atidan foydalaniladiki, natijada ham g’oyaviy, ham badiiy jihatdan g’oyat
puxta, etuk nasr namunasi yaratiladi.
Asarning ikkinchi qismi tarkibidagi inson uchun yaxshi va yomon fe`l-atvor,
xislatlar, bir so’z bilan aytganda, axloqiy qoidalar haqida bahs yurituvchi fasllar
ham yuqorida qayd etilganlar darajasida yozilgan. Lekin ta`kidlab o’tish lozimki,
xuddi shu qismda Navoiyning o’z davri farzandi, aniq tarixiy sharoit, sotsial tuzum
va siyosiy-iqtisodiy muhitning namoyandasi o’laroq, mazkur sabablarning ta`siri
va tazyiqidan mutlaqo qutula olmagani yaqqol ko’rinadi. Buni “Tavba”, “Zuhd”,
“Tavakkal”, “zikr” kabi fasl materiallari hamda ulardagi asosiy fikrni dalillash
uchun keltirilgan hikoyatlar mazmunidan o’qib olish mumkin. Shunisi diqqatga
sazovorki, Navoiy bu o’rinlardagi o’z tahlilida har bir inson uchun zararli xislatga
uning “qutbiy aksi bo’lgan ijobiy fazilatlarni qarshi qo’yib so’z yuritadi va bunda
qator-qator ilg’or fikrlarni maydonga tashlaydi.
“Mahbubul-qulub” ning uchinchi qismi turli-tuman foydali nasihat, hikmatlarni
o’z ichiga oladi. Navoiy o’z tasavvuridagi komil insonga xos bo’lgan fazilatlarni
targ’ib qilar ekan, bularni tushuntirish uchun «tanbeh»lar beradi, ularda esa o’ziga
qadar ma`lum va mashhur bo’lgan xalq makol, matal va hikmatlarini va
xulosalarini keltiradi ( Alisher Navoiy. Asarlar. 13-tom, 34-bet. Abdurafurov A.
Navoiy ijodida satira. Toshkent, 1972, 153-bet. )
“ Mahbubul-qulub ” ning bunday “ tanbeh ” larini o’zbek didak tik nasrining
yorqin namunalari desaj xato bo’lmaydi.
Misol tariqasida quyidagi tanbehni keltiramiz:
“ Tilga ixtiyorsiz — elga e`tiborsiz. G’arzago’ykim, ko’p takallum surgay,
itdekdurkim, kecha tong otquncha hurgay. Y a mon tillik andoqkim, el ko’ngliga
18

jarohat etkurur, o’z boshiga ham ofat etkurur. Nodonning muvaxdish harzaga
burzin qirmori — eshakning jihatsiz qichqirmog’i. Xushgo’ykim, so’zni rifk. va
musovo bila aytqay, ko’ngulga yuz ram keladurg’on bo’lsa, aning so’zidin
qaytgay. So’zdadur h ar yaxshili k ni imkoni bor, mundin debdurlarki, nafasning joni
bor...
Makruheki, harzasi tavil va ovozi karixdur, o’zi savti bi la qurbaqag’a
shabihdur. Ahli saodatlar ruhbaxsh zuloliga manba` ham til, ahli shaqovatlar naxs
kavkabira matla` ham til. Tiliga iktidorlir — kakimi xiradmand, so’ziga ixtiyorsiz
— laimi najand. Tilki fasih va dilpazir bo’lgay — xubroq bulray agar ko’ngul bila
bir bo’lgay.
Til va ko’ngul xo’broq a`zodurlar insonda, savsan va runcha marrubroq
rayohindurlar bo’stonda. Odame til bila soyir hayvondin mumtoz bulur va ham
aning bila soyir insonga sarafroz bo’lur. Til muncha sharif bila nutqning olatidur
va ham nutqdurki, agar nopisand zohir bo’lsa, tilning ofatidur ” ... 29
Bu “tanbeh”da Navoiy tilning ahamiyati va nutq axloqi haqida fikr yuritadi. U
o’z aqidalarini obrazli iboralar, o’xshatishlar bilan ifodalaydi. Tanbehda hozirgi
o’quvchi uchun anglashilishi qiyin bo’lgan so’zlar ko’p uchraydi. Bu o’sha
davrdagi adabiy til normalari bilan izohlanib Navoiy prozasining tili aichagina
murakkab ekanligini ko’rsatadi. Tan-behda (butun asarda bo’lgani kabi) istifoda
etilgan saj` san`ati, undagi qofiyadosh yoki ohangdosh hamda teng hijoli
so’zlardan foydalanish Navoiyning fikr, xulosalari va pand-nasihatlarining xalq
orasida keng tarqalishi, xalq hikmatlariga aylanib mashhur bo’lib ketishini
ta`minlagan omillardan biri (asosiysi, albatta, fikr, g’oyaning ilg’orligi,
halqchilligidir) sifatida ahamiyatlidir.
“Mahbubul-qulub” ni badiiy nasrga yaqinlashtiradigan yana bir nuqtalardan
biri — fikrni dalillash uchun keltirilgan hikoyatlardir. Navoiy ishq va uning qudrati
haqida so’zlab quyidagi mazmunda hikoyat keltiradi: Bir odam bir go’zalni qattiq
yaxshi ko’rib qoladi. SHuning uchun uni zindonga tashlaydilar. U erda va odamlar
orasida unga chidab bo’lmas darajada azob beradilar. Lekin u o’z sevgilisi nomini
aytmaydi. Oxiri noumid bo’lib tashlab ketadilar. SHunda yig’ilgan xaloyiq orasida
19

hamma voqeani ko’rib turgan sevgilisi kelib, uning jarohatlariga malham qo’yadi,
boshini silaydi. hikoyat quyidagi bayt bilan tugallanadi:
Kimki bir shiddat aro sabru tahammul ayladi,
Baxt aning nishini nushu xorini gul ayladi.
Bu h ikoyatda muallif ustalik bilan o’z zamonasida sevgi toptalgani va jinoyat
sanalganiga ani q ishora q il i b, jiddiy e`tiroz bildirdi. Unda sevgan odamning ajoyib
q a h ramonona va fidokorona obrazi yaratilgandir. Uning sabot va matonatli ekani
tanga detali or q ali k o’ rsatib beriladi.
Oshi qni azob berib kaltaklayotganlarida u o g’ ziga tanga solib olib, uni q atti q
tishlagan, toki o g’ ri q tufayli ovoz chi q armagay, ma h bubi n o mini aytib
yubormagay. H amma tar q alganda q arashsa, tish orasidagi tanga mayda-mayda
bo’lib ketgani ma`lum b o’ ladi. Umuman, sof insoniy sevgi, ulkan ma q sadga
erishish yulida izchil bulishlik, sabr-to q atlilik q anchalik q udratli va o q ibat l i
ekanligi h ikoyatda yorqin va ta`sirchan q ilib ifo - dalangan.
Asardagi hikoyatlarning ba`zilari din, diniy e`tiqodlarning xukmron mavqei
bilan aloqadordir. Navoiy tavba, zuxd, tavakkal, qanoat, sabr, tavoze` va adab,
sharh, tavajjuh, rizo, ishq kabi mafhumlar haqida fikr yuritar ekan, davr mafkurasi
doirasida qoladi. Lekin ba`zi masalalarda davr uchun anchagina ilg’or so’zlar
aytadi.
“Mahbubul-qulub”ning badiiyati adibning unda ilgari surgan g’oyaviy
niyatlari, ijtimoiy munosabati va ruhiy olami bilan mutlaqo bog’liqdir. S h uning
uchun ham Navoiyning bu asaridagi badiiy obrazlar, vositalar, ma`naviy va lafziy
san`atlar boshqa nasriy asarlaridan ajralib turadi. 4
4
Navoiyning nigohi tushgan. –Toshkent: 1986.
Rustam о v A. Nav о iyning badiiy mah о rati. – T о shkent: Fan, 1979.
Sult о n I. Adabiyot nazariyasi. –T о shkent: Fan. 2005.
20

2. 2. Navoiyning ilmiy-filologik xaraterdagi nasriy asarlari
Navoiyning ilmiy-filologik xarakterdagi nasriy asarla ri “ Muhokamatul-
lug’atayn ” , “ Mezonul-avzon ” , “ Risolai mufradot ” (fors tilida yozilgan),
“ Majolisun-nafois ” larni XV asr ikkinchi yarmida yaratilgan ilmiy va ma`lum
shartli ma`nodagi badiiy nasrning ajoyib namunasi deyish mumkin. Bu asarlarda
voqelikni bevosita aks ettirish, sezilarli va realistik elementlardan yorqinroq (bu
ma`noda “Majolisun-nafois” alohi da ajralib turadi) foydalanish ko’zga tashlanadi.
Garchi “Muhokamatul-lug’atayn”da til va tafakkur, qadimiy o’z bek va fors
tillarining o’ziga xos jihatlari, o’zbek tilining so’z boyligi, fonetik va uslubiy
xususiyatlari, o’zbek tili va forsiy tili qator masalalarining qiyosiy tahlili kabi davr
uchun ulkan ahamiyatga molik bo’lgan nazariy va amaliy masalalar hal etilsa-da,
Navoiy asarda o’rtaga tashlanayotgan masalani dalillab berishda til bilan adabiyot
masalalarini bir butun yaxlitlikda olib, ularning bir-biriga bog’liq qirralarini tahlil
etishda tarixiy sharoit, ijtimoiy-siyosiy voqelik bi lan bog’liq holda badiiyat
elementlaridan keng foydalanadi. Natijada o’quvchi muallifning asardan kuzatgan
bosh ilmiy niyati qatorida uning ijodiy merosining qadimgi o’zbek va fors tillarida
21

yaratilgan adabiyotlardagi boy an`analar zaminida yuzaga kelganini, forsiy tilida
yaratilgan adabiyotning boy yutuqlariga berilgan haqqoniy baholarni bilib oladi.
Navoiy o’z ijod va faoliyatining asl qimmatini, xalq va Vatan qarshisidagi o’z
burchini juda aniq va yaxshi idrok etgan haqida shu asarida quyidagilarni yozgan
edi: “...dono hakam adolat yuzidan ko’z solsa va burungi forsiy va so’nggi turkiy
latoyif va dakryikidin bahra olsa... Har qaysining martabasini ta`yin qilur avonida
umidim uldur va xayolimga andoq kelurkim, so’zum martabasi avjdin kuyi
inmagay va bu tarkibim kav-kabasi a`lo darajadin o’zga erni beganmagay”. Bu
nasrda keng qo’llaniladigan “faxriya” usulidagi parcha g’oyat H ayotiy bo’lib, real
zaminta egaki, shunday fikrlar Navoiyning ilmiy prozasida ko’plab uchraydi.
“Mezonul-avzon” va “Risolai mufradot”lar aruz nazariyasi va bu nazariyani
o’zbek she`riyati asosida to’ldirishga, turkiy (qadimiy o’zbek) poeziyaning formal
qoidalarini umumlashtirishga, muammo san`ati va uni tuzish hamda echish
usullarini barcha mavjud qo’llanmalardan farqli holda qat`iy tartib bilan
ifodalashga bag’ishlangan ilmiy asarlar bo’lganidan, ularda nasrda yozilgan ismlar
ozdir. Lekin ana shu borlari ham Navoiyning nasrdagi kamolotidan darak berib,
uning ma`lum g’oya , mazmunni ifodalash, dalillashda mantiqiy izchillik, uslubiy
yorqinlikka to’la erishganligini ko’rsatadi.
Navoiyning shu turkumdagi asarlaridan “ Majolisun-nafois ” alohida ajralib
turadi. Bu birinchi navbatda asarda nasrga xos badiiy komponentlardan keng
istifoda etishda, hayotiy tasvir, portret chizish, hatto xarakter yaratish, badiiy
epizod, lavhalar berishda yaqqol ko’rinadi. Ma`lumki, “Majolis un-nafois”ning
Navoiy adabiy-tanqidiy qarashlaridagi o’rni, undagi satirik va yumoristik
xarakteristika, epizod, lavha, tasvirlar, bu asarning forschaga tarjimalari, olimlar
tomonidan puxta o’rganilgan, tazkiraning umumiy tahlili va boshqa tazkiralar bilan
qiyosiy tahlili yaratilgan. Bu o’rinda “Majolis”da ko’tarilgan qator-qator
masalalarni talqin etishda, o’zining gumanistik qarashlari va yuksak badiiy zakosi
tufayli bu an`anaviy janrni yangi taraqqiyot bosqichiga ko’targani, tazkiradagi
nasriy maqolalarning haqqoniy tasavvur yaratib berishi va bunga erishishdagi
muallif mahorati haqida alohida to’xtalib o’tish joyiz ko’rinadi.
22

Masalan, tazkiradagi Hofiz Sharbatiy degan shoirga bag’ishlangan maqolada
uning odamivash, odobli shaxs va yaxshi qobiliyat egasi, xushxat, hofiz va mohir
bastakor ekanligi ta`kidlanadi. Sungra uning hayotidan quyidagi mazmunda bir
kichik lavha keltiriladi. Kunlarning birida Abulqosim Bobir mirzo shahar muftisi
rindvash Mavlonozodai Abxariy bilan may ichib sarxush holda kelayotganida
Xofiz Sharbatiyni uchratadi va undan ushbu holatga muvofiq bir bayt to’qishni
taklif etadi. Hofiz SHar batiy shunday bayt o’qiydi:
Dar davri podshohi atobaxshu churmpo’sh,
Hofiz arobakash shudu mufti piyolano’sh
(“Ya`ni -muruvvatli gunoh ishlarni yopib ketuvchi podshoh davrida Xofiz
soqiy bo’ldi-yu, muftiy mayxo’r bo’ldi).
Bu voqea Xofiz Sharbatiyning iste`dod qirralari shaxsiyati (beg’uborligi,
quvnoqligi, hozirjavobligi), ijodi haqida g’oyat qisqa, ayni choqda yaxlit tasavvur
beradi. Navoiy o’zining portret chizish va xarakter yaratish mahoratini yaqqol
namoyish qiladi.
Y a na bir misol: Mavlono Osafiyning ta`rif qilgulik qobi liyati bor, hofizasi ham
juda baquvvat. Lekin u o’z qobiliyati va hofizasini ishga solmaydi. Chapanilik,
bezorilik, o’jarlik va oliftagarchilik bilan vaqtini behuda o’tkazib yuradi. Navoiy -
ning ta`kidlashicha, shoirning aytilganlardan boshqa ham xunuk sifatlari va
nojo’ya ishlari ko’p. Bularning ustiga u yana mutlaqo pand-nasihatlarga quloq
osmaydi. SHuning uchun ham u «bag’oyat parishondur». Ammo h ar ikki tilda
forsiy va turkiyda yaxshi she`rlari bor.
Tazkiradagi bu maqola ham o’tkir iste`dod egasi bo’laturib, o’z vaqtini
bema`niliklarga sarf qiluvchi shoirning ijtimoiy va ma`naviy qiyofasi haqida, bir
so’z bilan aytganda, obrazi, xarakteri haqida aniq tasavvur yaratadi.
“ Majolisun-nafois ” da aniq hayotdan olingan jonli voqealar xaqidagi badiiy
lavhalar ham mavjud. Masalan, shoir Ayoziyga bag’ishlangan maqolada
keltirilishicha, Puli molon degan joyda qurilgan bir she`riyat majlisida bu shoir,
ya`ni Ayoziy o’zining bir qasidasini o’qib beradi. U qaysi baytni boshlasa, Navoiy
uning so’z uslubiga qarab qofiyasini oldindan aytib beraveradi. Uch yildan keyin
xuddi shunday voqea bog’i Safidda qaytariladi. Ko’zi zaif bo’lgan shoirdan bunaqa
23

yigitni oldin ham ko’rganmidingiz, deb so’raganlarida: «...Magar uch yil mundin
burunroq, Puli Molonda bir yigit «urdum, ul ham bu nav` shu`badabozliq qildi»,
deb javob beradi.
Bu lav h a, bir tomondan, adabiy faoliyat fa q at shaxsiy ijod,
tor poetik doirada emas, balki k o’ p odamlar orasida — bozor, k o’ cha,
ma y donlarda, saro y dagi majlislarda, bosh q acha q ilib aytganda, katta
auditoriyalarda, k o’ pchilik ishtirokidagi yi g’ ilishlarda ijodiy jarayonga
aylanganidan dalolat bersa, ikkinchi tarafdan, bu davr adabiyotida badiiy ji h atdan
j o’ ngina bitilgan asarlar ham k o’ plab yaratilib turganligini k o’ rsatadi.
«Majolisun-nafois»ni badiiy prozaga yaqinlashtiradigan lahzalar juda ko’p
bo’lib, quyidagi ikki hikoyat shular jumlasidandir. Bu voqeiy hikoyatlar
butunligicha Sulton Husayn Boyqaro she`riyati tahliliga bag’ishlangan sakkizinchi
majlis so’ngida ijodkorning «g’ayri nazm latofiyi»ga misol qilib berilgandir.
Birinchi hikoyatda Xusrav Dehlaviyning hindcha yozilgan bir g’azalining ma`nosi
(bahor chog’ida qalin yomg’ir yogib turganida qayoqqadir ketayotgan bir mahbuba
loyda toyilib yiqila yozadi, shunda u «nihoyat nozukligidan yog’in rishtasi madadi
bila» o’zini o’nglab oladi) ustida so’z ketadi. Lutfiy, Navoiy, Husayn Boyqaro va
boshqa ko’p shoirlar orasida «bu g’arib ma`no» muhokama qilinadi. Hamma
Xusrav Dehlaviyning poetik zakosiga tahsin o’qiydi. Ammo Husayn Boyqaro
g’azaldagi o’xshatishlar naqadar nodir va nozik bo’lmasin, ularning hayotiy
emasligi, yog’in rishtasi detalining mantiqiy emasligi (chunki yomg’ir yuqoridan
pastga oqib tushishi-da yiqilayotgan odamga madad bo’la olmasligi)ga e`tiroz
bildiradi va o’zi mantiqan e`tiroz uyg’otmaydigan «quyidagi baytni bitadi:
Za`fdin kulbamda kupmoq istasam aylar madad,
Ankabute rishta os q on bo’lsa har devorra.
Navoiy bularni izchillik va ehtiros bilan bayon etadiki, natijada lavha she`riy
ijod namunasining ma`naviy o’tkir, badiiy jihatdan puxta, pishiq bo’lishligi haqida
voqeiy hikoyadek o’qiladi.
Ikkinchi hikoyat mazmuni shunday: Hisordan kelgan Qabuliy ismli yosh shoir
o’z g’azallaridan birini Navoiyga olib keladi. G’azalning «ham bo’lmadi» deb
qofiyalangan bayti Navoiyga ma`qul tushmaydi. Navoiy e`tiroziga javoban shoir
24

«men xili tashvish g’oritim, yaxshi bog’lay olmadim. Albatta, bu qofiyani siz
bog’lang», deya iltimos qiladi. SHunda Navoiy quyidagi baytni bitadi:
Sarv moyil bo’ldikim, o’pgay ayog’ing tuprog’in,
Yo’qsa har soat tahrikidin xam bo’lmadi.
Qabuliy o’z g’azaliga bu baytni kiritib «Oliy majlis» (taniqli shoirlar, mashhur
ilm-fan, madaniyat arboblari ishtirok etadigan Husayn Boyqaro huzuridagi
anjuman)ga yuboradi. G’azalni o’qib chiqqan Husayn Boyqaro uning tarkibidagi
yuqorida keltirilgan baytni Qabuliy she`riyatiga o’xshatmay, uni Navoiy qalamiga
mansubligini aytadi. Navoiydan bu haqda so’ralganda, u bo’lgan voqeani
aytishdan iymanadi, lekin inkor ham qila olmaydi. Majlis ahli orasida «aning bila
bu bobda mutoyiba» qilish uchun Qabuliyni topib keladilar. Lekin Husayn
Boyqaro so’zni Qabuliy g’azalini maqtashdan boshlaydi. So’ngra suhbat boshqa
mavzularga ko’chadi. Hamma tarqalib eng yaqin mahramlar qolganida kimdir,
Qabuliy she`ri yuzasidan mutoyiba qilinmadi, unutildimi?— deb so’raydi. Husayn
Boyqa ro: «unutilmadi, ammo u so’z zikrida anga uyat bo’lur erdi, tila-madukki,
g’arib yigit majlis orasida uyaltig’ bo’lgay, ul sababdin aning she`ri va ul bayt
bobida so’z deyilmadi»,— deb javob qiladi.
Bu h ikoyatdagi voqea dinamik tarzda rivojlanadi. Uning d avo mini o’quvchi
zur h ayajon bilan k u tadi. H ikoyatda voqea rivojidagi asosiy n u qta — g’ azalning
bir bayti badiiy detal darajasida berilgan bo’lib, muallif tomonidan mo h irl i k bilan
yaratilgan psixologik h olat tasviriga bevosita alo q adordir. Voqea echimini esa
Navoiy h ikoyatdagi asosiy personaj H usayn Boy q aroning yu q orida keltirilgan
nut q i or q ali beradi. Hi koyatda badiiy uslubning personaj nut q i q atoridagi yana bir
komponenti «ichki nut q » ham mavjud («Fa q ir mutaraddidkim, ta`rif bunyod
bo’ldi, anga ajab sharmandal ig’ b o’ l g’ usidir va fa q irga andin ortu g’ ro q »). Bu
o’ rindagi «ichki nut q » ham ma`lum vazifani o’ taydi. U or q ali Navoiy o’zining
dramatik ho latini, shoir mazax q ilingudek bo’lsa, bunga o’zini aybdor deb bilishini
ifoda etadi.
Ikkala hikoyat ham asos e`tibori bilan Husayn Boyqaroning poetik didi,
odamshavanda fazilatini ochib berishga qaratilgani uchun, unda taqozo qilingan
25

o’rinlarda madh san`ati istisno etilsa, bu hikoyatlarni g’oyat realistik ruhda
yozilgan kichik janrdagi badiiy nasr namunasi deyish mumkin.
Bu turkumga Navoiyning «Hamsatul-mutahayyirin», «Holoti Sayyid Hasan
Ardasher», «Holoti Pahlavon Muhammad» nomli asarlari kiradi. Alisher Navoiy
ularda o’z zamonasining madaniy hayotida ulkan o’rin o’ynagan mashhur fan va
madaniyat arboblari, unga eng yaqin bo’lgan kishilar — ustoz va murabbiylari,
hamfikr, maslakdosh do’stlari — Abdurahmon Jomiy, Sayyid Hasan va Pahlavon
Muhammadlarning ma`lum darajada ijodiy va ijtimoiy biografiyalarini yaratib,
ular bilan o’zining har sohadagi ham-korligi, muloqotlarini ishonarli misollar,
hayotiy lavhalarga asoslanib bayon etadi.
Mazmunan bu uchchala asar bir sat h da turadi. Lekin ularning umumiy ji h atlari
bilan birga juda xarakterli o’ziga xos xususiyatlari ham mavjud.
«Holoti Sayyid Hasan» bilan «Holoti Pahlavon Muhammad» bir-biriga juda
yaqin asarlardir. Navoiy S h arq adabiyotida qadimgi an`anaga ega bo’lgan
«manoqib»lar janridan ham tamomila ijodiy foydalanadi. Navoiy o’z asarlaridan
tubdan farqli o’laroq, ilohiylashtirilgan, real borliqdan tamomila uzilgan avliyo
yoki din arboblarining sarguzasht, mo’`jiza va karomatlari haqida emas, balki
zamonning madaniy hayotida faol ishtirok etgan, ijobiy o’rin o’ynagan haqqoniy
shaxslar ijodi va faoliyati haqida yozadi.
Bu asarlarda badiiy nasrning ilk belgilovchi elementlari mavjud bo’lib, u
ayniqsa Navoiyning badiiy portret yaratish mahoratida namoyon bo’ladi. Navoiy
Sayyid Hasan Ardasher va Pah lavon Muhammad obrazi, xarakterining ichki
mohiyatini psixolo gik asosda ochib beradi. Bu ikkala shaxs muallif talqinida
haqiqiy hayotdagi voqealarga faol munosabatda bo’lgan, o’zining hayoti va
dunyoqarashida qarama-qarshiliklar, ziddiyatlarga yo’l qo’ygan, o’z shaxsiyati va
badiiy faoliyatida qator-qator fazilatlar, afzalliklarga ega bo’lgan yorqin
siymolarning umumlashtiruvchi obrazi darajasiga ko’tariladi. Navoiy «ko’proq
zamonning tab` va fazl axliga foyiq va sarafroz» bo’lgan har ikkala qahramonining
ma`naviy dunyosini atroflicha ochib berishga harakat qiladi.
Alisher Navoiy avvalo ularning insoniy fazilatlari, har sohada bilimdon
ekanliklarini alohida ko’rsatib, ma`naviy qiyofalarini, tabiatlarini ochib beradigan
26

xususiyatlarini xarakterli misollar, maroqli lavhalar bilan asoslab, dalillab beradi.
Buni Navoiy katta badiiy san`atkorlik bilan bajaradi. U, masalan, Sayyid
Hasanning ilg’or fikrliligidan dalolat beruvchi shunday lavhani keltiradi. rindona
o’tirishlardan birida fozillar o’rtasida narsa — buyumlarning bir-biridan farqi
haqida so’z ketadi. Majlisda ishtirok etayotganlardan biri quyidagi baytni o’qiydi:
La`l sangastu degi sangin sang,
Lek andar miyon tafovut h ast .
(Mazmuni: La`l toshdir va tosh qozon ham tosh. Lekin ular orasida farq bor).
Sayyid Hasan juda qoyil qolib deydiki, tosh qozonda turli taomlar pishadi va
barcha undan bahramand bo’ladi, la`l-javohirdan esa xaloyiqqa turli balolar keladi.
Navoiy Sayyid Hasanning bu hayajonli fikri xuddi o’sha kez-larda shoh
Abusaidning kimdaki javohir bo’lsa tortib olayotgani, bo’lmasa, hammani bezovta
qilib, axtarib, elga qattiq zulm o’tkazayotganiga ochiq ishora sifatida
tushunilganini izohlab o’tadi.
Pahlavon Muhammad xarakteridagi hazil-mutoyibaga moyillik xususiyatini
ham Navoiy ajoyib bir hayotiy lavha orqali ochib beradi: Kunlardan birida
Pahlavon muolaja yo’lida Navoiyni uqalab turib, suhbat quyuqlashib ketadi.
Navoiy o’sha kuni tongda:
Har qayon boqsam ko’zimga u quyoshdin nur erur,
H ar sori q ilsam nazar ul oy manga manzur erur,—
deb boshlanadigan bir g’ azal yozib, ch o’ ntagiga solib qo’ ygan edi. Paxlavon
Navoiydan: «Turkiguy shoirlar orasida seni bebadal d e ydilar, sen o’zing kimni
ma` q ulro q k o’ rasan? »— deb s o’ raydi. Navoiy: « H ammadan Lutfiy yaxshi», —
deganida, Pa h lavon: «He g a -Sayyid Nasimiy demading? »— deb s o’ raydi. Navoiy
bu h a q da o’z m ulo h azalarini quyidagicha bayon etib, «xotirga kelmadi va bar
ta q dir kelmo q , Sayyid Nasimiyning nazmi o’zga rang tushubdur, zoxir a h li
shuarosidek nazm aytmaydur, balki h a q i q at tari q in ado q ilibdur. Bu savolda sening
g’ arazing majoz tari q ida aytur el erdi», — d e ydi. Pa hlavon ham shu yuzasidan bir
necha so’z aytgach, tongda Navoiy yozib ch o’ ntagiga solib qo’ ygan g’ azalni
bildirmasdan uning ch o’ ntagidan olib boshdan-oxirigacha o’qib, dar h ol yo dlab
27

oladi va g’ azalni yana uning ch o’ ntagiga solib qo’ yadi. Bir oz va q t o’ tgach u
g’ azalning oxirgi:
Gar Navoiy siymbarlar vaslin istab k o’ rsa ranj,
Yo’q ajab, nechukki xom etgan kishi ranjur erur,—
maqdaidagi «Navoiy» tahallusini Navoiyning g’ashiga tegish uchun «Nasimiy»
so’ziga o’zgartirib, yoddan o’sha g’azalni o’qiydi.
Navoiy nihoyat darajada taajjublanadi va sezdirmasdan cho’ntagiga qo’l solib,
she`r qo’yilgan joyda turganligiga ishonch hosil qiladi. Bundan so’ng yanada
hayron qoladi. Navoiy bu ishning tagiga etmoqchi bo’lib, hozir o’qib bergan
she`rni Pahlavon qachon yod tutganini surishtiradi. Paxlavon, bundan o’n ikki
yilcha bo’lgan. Abulqosim Bobir majlislarida bu she`r o’qilib turardi, men uni
yoqtirib, yodlab olgan edim,— deb javob beradi. ertasiga Navoiyni g’oyat band
etgan bu voqea yuzasidan yana so’z ke tadi. Paxlavon aytganlarining isboti uchun
shogird polvonlarga ham bu she`rni yod oldirtiradi va Navoiy huzurida ularga ham
o’sha g’azalni yod o’qittiradi. SHoirning taajjubi ortadi, chunki u o’z she`rini hech
kimga ko’rsatmagan, o’qib ham bermagan edi. Oxiri Pahlavon Navoiyga bo’lgan
voqeani o’zi gapirib beradi.
Bu lavha, Navoiyning ta`kidlashicha, Pahlavonning “zehn va zakosi latofatidin
va hofizasi tezligi va zarofatidin» dalo lat berar edi.
Ikkala asarda ham Navoiy o’z qaxramonlarining yumshoq ko’ngilli, kamsuxan
va dardli so’z yoki nazm va kuydan cheksiz ta`sirlanadigan tabiat egasi
bo’lganliklarini alohida qayd qilib o’tadi. Sayyid Hasan va Pahlavon
Muhammadning yuqoridagi fa zilatlari, ayniqsa, yoqimli fe`l-atvori ularni katta va
kichik, yaxshi va yomon qoshida aziz va muhtaram qilgan ediki, buni Navo iy
chuqur samimiyat bilan qalamga oladi.
Shunday qilib, har ikkala «Holot»da ham Navoiy Sayyid Hasan Ardasher va
Pahlavon Muhammadlar siymosida teran va o’ziga xos xarakterlarni, etuk shaxslar
obrazini yaratishga muvaffaq bo’ladi. Bunga erishishda muallifning o’z
qahramonlariga bo’lgan rag’bati, hurmat-muhabbati aslo xalal bermaydi.
Aksincha, bular bayonga shunday ajib bir dilrabolik bag’ishlaydi, natijada
asarlarning yana bir spetsifik badiiy xususiyati — muallifning qarama-qarshiliklar,
28

fojiali voqea va ku-rashlarga to’la bo’lgan murakkab hayot yo’lini bosib o’tgan bu
ikki ulkan siymolarga munosabatini ruy-rost va aniq belgilash mumkin bo’ladi.
Har bir «Holot» qahramonining atroflicha tasviri, voqealar tafsili, bayon
uslubining ravon va tilining aniq va soddaligi, ayrim tarqoq ma`lumot va detallarni
yagona maqsadni yanada chuqur ochib berishga bo’ysundirib tasvirlash va h. k. lar
butun bir yaxlitligi bilan bu ikki nasriy asarning o’ziga xos xususiyatlaridandir.
Garchi asos e`tibori bilan yuqorndagi asarlarida bo’lganidek, «Hamsatul-
mutahayyirin»da Nazoiy o’zining eng yaqin do’sti, ustozi va maslakdoshi
Abdurahmon Jomiyning yorqin obrazini yaratishni bosh maqsad qilib olgan bo’lsa-
da, bu asar birmuncha o’zgacha yo’nalishda yozilgandir.
Buning sababi, eng avvalo, Jomiyning davrning eng katta obro’li va eng
bilimdon madaniyat arboblaridan bo’lganligida hamda uning ijodkor olim sifatida
adabiyot nazariyasi, tilshunoslik, tarix, falsafa, musiqa ilmida ko’p ishlar
yaratganligida, komil san`atkor sifatida ilg’or fikrlarni, insonparvarlik g’oyalarini,
go’zal insoniy fazilatlarni tarannum etganligida, ayni choqda, butun O’rta va
YAqin SHarqda keng tarqalgan tasavvuf bilan ham yaqindan bog’langanligidadir.
Binobarin, Jomiy haqida asar yozishga kirishgan ijodkor bularni izohlash,
munosabat bildirishga, o’zi bilan bu ulkan shaxs orasidagi muloqotlarning eng
xarakterli tomonlarini ochib berishga burchli edi. SHuning uchun ham hajman,
ham mazmunan, ham kompozitsiya jihatidan ancha farq qiluvchi bu asar
maydonga keldi.
«Hamsatul-mutaxayyirin» («Hayratga tushganlar beshligi»— asar nomi uning
tuzilishi va mundarijasiga ishora qiladi) 1494 yilda yozilgan bo’lib, bir
muqaddima, uch maqola va bir xotimadan tarkib topgandir.
eng avvalo, shuni ta`kidlab o’tmoq lozimki, Navoiy bu asarida ham badiiy
yaxlitlik, kompozitsion etuklik va uslubiy ixchamlikka to’la erishgan.
Navoiy o’zi bilan Jomiy oralarida bo’lib o’tgan qiziq va tasodifiy voqealar
bayoniga bag’ishlangan asarning birinchi maqoloti tarkibidagi 13-lavhada
Jomiyning ma`naviy va ijtimoiy qiyofasini ochib beruvchi turli voqealar va shu
voqealar munosabatida u bildirgan mulohaza va maslahatlari, uning hazil-
mutoyibaga moyilligini ko’rsatuvchi maroqli naqllar va turli adabiy mavzularda
29

o’tkazilgan suhbatlar beriladiki, ularni voqeiy hikoyalarning etuk namunasi deyish
mumjin. Ayniqsa, ba-diiyat masalalari, ijodkor burchi haqidagi, chunonchi,
Jomiyning «safed shud chu daraxti shukufador sarem»— deb boshlanadigan
«qarilik» qasidasi, Xoja Hasan Dehlaviyning «Misoli qatrai boron sirishki man
hama durr shud» misrai, Ahmad Husayn marsiyasi borasidagi, Sog’ariyning
shoirlik rutbasi xususidagi bahs, munozara, mutoyibalari g’oyat jonli, real tasvir
etiladi.
Shunisi diqqatga sazovorki, Navoiy voqealarning, uchrashuv va suhbatlarling
hammasini emas, balki Jomiyning ijodiy yoki ijtimoiy biografiyasining aniq bir
qirrasini ko’rsatib beruv chi eng xarakterli tomonlarini qalamga oladi.
Masalan, u Jomiyning hayotdan ajralgan ijodkor bo’lmagan-digidan, balki uni
mamlakatda ro’y berayotgan katta voqealar, saroy va saroydagilar hayoti, xulq-
atvori juda yaqindan qiziqtirganligi hikoyalarda bayon etilgan. Navoiy
sipohiylikdan — davlat xizmatidan bezor bo’lib mansabni tark qilganida Jomiy
buning sababini so’raydi. Navoiy shunday javob beradi:
— Inson jinsi suhbat va ixtilotidin malul bo’lub erdim, bu ishga ul bois bo’ldi.
Jomiy g’oyat qisqa, lekin nihoyatda o’tkir, vaziyatga juda muvofiq tushadigan:
— Inson deb kimni xayol q ilib erding, bizga da g’ i k o’ rg u z?— degan savolni
beradi. Bundan Navoiy o’zining q at`iy q arori Jomiyga «noxush kelmagan»ligini
tushunib etadi.
Navoiy bilan Jomiy orasidagi bu suhbat, oldingi hikoyatda qayd qilinishicha,
ustozning haj safaridan endigina qaytgan, SHohning esa Balx ustiga yurish qilib
turgan vaqtida sodir bo’ ladi. Buning ustiga Hirotga kelgandan keyin Jomiyga safar
chog’ida turli shaharlar, jumladan Bag’doddagi chiqishlari uchun bid`atda
ayblangani ovozasini etkazadilar. Jomiy bundan nihoyatda qattiq ranjiydi. Hech
shubhasizki, bunday vaziyatda Jomiyning Navoiyga yuqoridagi aytgan g’oyat
samimiy hamda nihoyatda tabiiy bo’lgan so’zlari dialog formasida berilgan badi iy
lavhaning xulosasi sifatida keltirilgandir.
«Hamsatul-mutahayyirii»ning ikkinchi qismi — maqoloti Jomiy va
Navoiyning o’zaro yozishmalariga bag’ishlanadi. Bu erda Jomiyning Navoiyga
yo’llagan 15 nomasi va javob xatlari hamda Navoiyning ham Jomiyga yozgan 15
30

maktub va javoblari keltiriladi. Jomiy va Navoiyning bu nomalari,— xoh ular ikki
shaxs orasidagi do’stona yozishmalar bo’lsin, xoh badiiy ijod hamda ijtimoiy-
siyosiy voqealar bilan bog’liq ruq`alar bo’lsin, g’oyaviy-badiiy, ham sotsial-tarixiy
ahamiyatga molikdir. SHuningdek, ular SHarqda ancha keng rivoj topgan forsiy
insho
san`ati tarixini o’rganish uchun ham muhimdir. Har bir maktubning yozilish
tarixiga oid ,qaydlargina o’zbek tilida bitilgan bo’lib, xatlariing o’zi va unda
keltirilgan she`riy parchalar forschada bitilgan, ba`zilarida esa Jomiyga mansub
ta`kidlarni Navoiy o’zbekchalashtirib keltiradi.
Masalan, Navoiy yozadi: «Podshoh Qunduz viloyati azimatiga cherik
otlangonda, alarning va hech kimning ul yurush dilxohi emas erdi, faqirra der
erdilarkim: «Ulcha mumkin bor, bu yurishning man`iga sa`y «ilraysen va ul matlub
surat boglamogay, azimat jazm bo’lsa, bizga bitib yiborgaysen».
Bu maktub Navoiy va Jomiyning o’sha davr uchun dolzarb, xalq manfaati
uchun zaruriy masalalardan biri — harbiy yurishlarga munosabatlarini ko’rsatib
beradi. Podshoxning Qunduz viloyatiga yurish qilmoqchi bo’lganidan xabardor
bo’lgan Jomiy Navoiyni bu tadbirga yo’l qo’ymaslikka undaydi.
Bir qator boshqa xatlar esa (ham Jomiyning, ham Nazoiyning qalamiga
mansub) nixoyatda murakkab tilda, dabdabali uslubda, saj` san`atidan keng
istifoda etilgan holda bitilgan bo’lib, forsiy epistolyar janrning g’oyat xarakterli
namunasidir.
«Hamsatul-mutahayyirin»ning xotima qismida Jomiy hayotida yuz bergan,
lekin g’ayritabiiy tuyulgan bir necha naqllar keltiriladi. Masalan, kunlarning birida
Jomiy va Navoiy Gozurgoxdan kelar ekanlar, doimo mast-alast bo’lib yuradigan
Max mud Habib otliq fosix bir devona duch kelib qoladi. yo’liqqan odamga ko’p
bemaza gaplar otib, ta`nalar otuvchi bu odam Jomiy qarshisida ha deb uzrxohliklar
bildirib, «odamiyona va xushmandona so’zlar» ayta boshlaydi. Navoiy ajablanib
buning sababini surishtiradi. Ma`lum bo’lishicha, bu devona bir necha kun avval
mast ahvolda Jomiyni ko’p beadab so’zlar, so’kishlar bilan «qattik, ranjitgan ekan.
endi esa Jomiyni Navoiy yonida ko’rib, jazolanishdan qo’rqib shunday qilayotgan
31

ekan. Bularni eshitgan Navoiy darhaqiqat devonani jazoga mahkum etmoqchi
bo’ladi. Jomiy esa deydi:
— Ul o’z siyosatini top q usidir, sen h ech nima dema.
Besh- o’ n kundan s o’ ng ma`lum b o’ lishicha, devonani o’ziga o’ xshash yana bir
bezori devona bo’zaxonada b o’ yn i ni chopib o’ ldiradi.
Bu naql Jomiyning zohirda o’zini shoir va mullodek tutib, botinda esa
tasavvufdagi «malomatiya» nomli bir ta`limotga mansubiyatini izohlash uchun
keltirilgan bo’lsa-da, lekin u Navoiy tomonidan shunday badiiy hikoyat darajasida.
talqin etiladiki, natijada uning echimi hayotdagi oddiy tasodif asosiga qurilgandek
anglashiladi.
Asardagi g’oyat maroqli kattagina nasriy parcha bu — Jomiy vafotining
taflisotlarini hikoya qiluvchi xotima qismidir. Juda ta`sirli va nihoyatda hayotiy
qilib yozilgan bu parchada keng xalq ommasi uchun ham, barcha adab ahli uchun
ham katta yo’qotish, og’ir musibat bo’lgan Jomiyning vafoti va uning dafn
marosimi hikoya qilinadi. Bayon g’oyat hayotiy bo’yoqlarda, salobatli ritmda,
barcha katta va kichik hayotiy tafsilotlar o’rni-o’rnida beriladi, natijada ulkan
ijodkor, kamtarin inson Jomiyga xalqning va yaqinlarining, jumladan, Navoiyning
tutgan motami haqida to’la tasavvur yaratiladi.
Shunday qilib, Navoiy bu asarida Jomiyning ijodiy va ij-timoiy biografiyasini
ma`lum yaxlitlikda yaratib beradi.. «Hamsatul-mutahayyirin» nasr namunasi
sifatida sinkretik xarakterga zga asar bo’lib, unda Navoiyning ham ilmiy, ham
insho san`ati hamda hikoyanavislik, badiiy lavhalar yaratish sohasidagi mahorati
namoyish qilinadi. Bu asarda real insonning anchayin mukammal xarakteri ochib
beriladiki, bunda Navoiy juda ustalik bilan Jomiyga xos bo’lgan barcha ilg’or
fazilatlarni ham, ziddiyatli, murakkab jihatlarni ham ko’rsata olgan. Aksar hollarda
Navoiy bunga tavsifiy, ta`rifiy bayonchilik vositasida emas, balki xarakterli
voqealar jarayonini ko’rsatish, go’zal, badiiy barkamol lavhalar bilan dalillash,
talqin qilish orqali muvaffaq bo’ladi. 5
5
Qayumov A. Nazm va tafakkur quyoshi. –Toshkent: Fan, 1992.
H о jiahmed о v A. Mumt о z badiiyat mal о hati. –T о shkent: Sharq, 1999
Hamid о v Z. Nav о iy badiiy san’atlari. –T о shkent: Universitet, 2001.
Hayitmet о v A. Nav о iyx о nlik suhbatlari. –T о shkent, Fan, 1993. 54
32

2.3. Lutfiy va Navoiy aloqalari
Mazkur lavhada Husayn Bоyqarо she’rda mantiqqa riоya etishga e’tibоr
bergan. Lutfiy, Navоiy va bоshqalar esa, fikrning nоyobligiga e’tibоr qilganlar.
Demak, Navоiy majоziy yo’nalishni Lutfiy she’riyatida asоsiy deb qaragan.
Mavlono Lutfiy madrasada tahsil olgan. U o’sha davr madrasai oliyalarida
o’qitiladigan rasmiy-zohiriy fanlarni o’rganish jarayonida, shubhasiz, arab va fors
tillarini ham o’zlashtirgan va zullisonayn shoir sifatida turkiy hamda forsiy tillarda
ijod qilgan. Lutfiy, ayniqsa, turkiy tilda badiiy jihatdan barkamol asarlar yozgan.
Albatta, shoir bu darajaga yetishish uchun Sharq mumtoz adabiyoti an’analari va
badiiy ijod sirlarini puxta o’rgangan. Lutfiyning yuksak iste’dod sohibi ekanligidan
Movarounnahr hukmdori Ulug’bek Mirzo, Xuroson hukmdori Shohruh Mirzo va
Boysunqur Mirzolar ham xabardor bo’lishgan. Mavlono Lutfiy she’rlarida
Turkiston, Chig’atoy. Samarqand, Amu, Hirot, Qorabog’, Aras, Qrim, Kobul, Iroq
kabi jug’rofik nomlar uchraydi. Biroq biz eslatgan manbalarda shoirning zikri
o’tgan shaharlarga safar qilganligi haqida ma’lumotlar keltirilmagan.
33

Umrining asosiy qismi o’qish, o’rganish va badiiy ijod mehnati bilan
o’tgan.
Navoiyning «Majolis un-nafois» tazkirasida ma’lumot berilishicha, Lutfiy
umrining oxirlarida «oftob» radifli bir she’r yozgan, o’sha zamonning ko’p
shoirlari unga tatabbu’ qilganlar, ammo ulardan hech biri Lutfiyning «panjasiga
panja» ura olmaganlar. Navoiyning yozishicha, Lutfiy 90 yoshdan o’tganda,
Abdurahmon Jomiy otig’a radifi «suxan» saj’ qasidae aytib erdiki, zamon
xushgo’ylari barcha xo’bliqqa musallam» tutmishlar («Nasoyim ul-muhabbat»).
Lutfiy ham zohiriy-dunyoviy, ham diniy-tasavvufiy ilmlarni chuqur egallagan,
davr va zamoniga ochiq nazar bilan qarashga qodir, haqiqat va ma’rifatga sodiq
ijodkor edi. Navoiy so’zi bilan aytganda, u «forsiy va turkiyda naziri yo’q» shoir
bo’lgan. Lutfiy garchi o’z ona tili – turkiy tilda yaratilgan she’rlari bilan
mashhurlikka yetishgan bo’lsada, forsiyda ham o’zining shoirlik iqtidori va
mahoratiga ko’pchilikni iqror eta olgan. Ikkinchidan, Lutfiy she’riyat bilan
tariqatni, majoz bilan haqiqatni uyg’unlashtirgan edi. Ammo u so’nggi nafasigacha
shoirlik burchi va ilhomiga sodiq qolib, o’zbek she’riyati xazinasini biri biridan
qimmatli nazm durdonalari bilan boyitdi. Shu bilan bir qatorda, shoirlik nechog’lik
«ma’ruf va mashhur» bo’lmasin, «darveshlik tariqini dag’i ilikdan» (Navoiy)
chiqarmagan edi. Xuddi shu narsa uning nafaqat o’z zamondoshlari va ijod ahli
orasida, balki davr hukmdorlari oldida ham yuqori mavqega ko’tarilishiga bir asos
bo’lgan.Haqiqatan qam Lutfiyning she’riyati – xilma-xil shakllardan tarkib topgan
mazmundor, rangin she’riyat.
Lutfiy turkiy tildagi she’rlarini jamlab, devon tartib bergan. Alisher Navoiy
shoirning «turkcha devoni ham mashhurdir»,– deya ta’kidlaydi. Shoir
devonlarining bir necha qo’lyozma nusxalari bizgacha yetib kelgan. Bizgacha
shoirning 16–20-asrlar mobaynida ko’chirilgan turkiy devonining 33 qo’lyozma
nusxasi yetib kelgan bo’lib, ular Toshkent, Dushanba, Istanbul, Tehron, London,
Parij, Sankt-Peterburg kutubxonalari va qo’lyozma fondlarida saqlanadi. Olim E.
Ahmadxo’jaevning aniklashi bo’yicha, Lutfiy qalamiga mansub mavjud
she’rlarning umumiy miqdori 2774 bayt yoki 5548 misradan ortiq. Ularning katta
34

qismi (2086 bayti) g’azal janrida yozilgan. Mavlono Lutfiy devonining hoziigacha
ma’lum nusxalarida 372 g’azal, 3 qasida, 115 to’rtlik, 60 fard va ruboiy, tuyuq,
qit’a kabi janr namunalari uchraydi. Alisher Nav о iy Lutfiyning uch g’azaliga
muxammas b о g’lagan. Ey, s о ching shayd о ko’ngullarning sav о di a’zami,
Halqa-halqa ruxning sarmanzilidur har xami matla’li g’azaliga muxammasida
Nav о iy 4-baytni 3-qilib о lgan va maqta’ni Lutfiyni b о shtin yana tirguzsang, ey
Is о nafas, Kim yetibdur, vah, ani o’lturgali hijr о n g’ami –
tarzida beradi. Anqara nashri va «Sensan sevarim»da ikkinchi misra shunday:
Kim tanindin bo’ldi ko’p j о n о lg’ali hijr о n g’ami. 2-muxammas Lutfiyning
quyidagi matla’li g’azaliga b о g’langan: Ko’ktadur har dam fig’ о nim ko’rgali sen
m о hni,
Da’vii mehringga t о nuq t о rtadurmen о hni. G’azal 7 baytli bo’lib, 7 baytdan 5 bayti
о lingan va 3-bayt 4-o’rinda keladi. 5–6-baytlar tushirilib q о ldirilgan.
«Zulfu о y yuzing» – «zulfungu yuzing», «qil nadirkim» – «rahm qilkim»,
«zak о ti husn uchun» – «zak о ti husn anga» deb tahrir etilgan.
3-muxammas Lutfiyning: Laylat ul-me’r о jning sharhi s о chi t о bindadur,
Q о ba qavsayn ittih о di q о shi mehr о bindadur. Matla’li g’azaliga b о g’langan.
Nav о iy 4-baytni ikkinchi qilib о lgan, 3 – 4-baytlarni tushirib q о ldirgan. Shunisi
diqqatga saz о v о rki, bular Nav о iyning ilk rasmiy dev о ni «Bad о e’ ulbid о ya»da
keltirilgan. Demak, ular 870–885 / 1465–80 yillar o’rtasida yozilgan. Nav о iyning
10 muxammasidan uchtasi Lutfiy g’azallariga b о g’langan. Nav о iy Lutfiyning: Ey,
jam о ling l о yaz о lu bebadal husnung jamil, О y yuzingdur ahsani taqvim uchun
ravshan dalil… Ey, qading to’biyu jannat xaddi gulgun ustina, Ko’rmadi davr о n
seningtek о y gardun ustina matla’li g’azallariga musaddas ham b о g’lagan – tasdis
qilgan. Bular ham «Bad о e’ ul-bid о ya»da keltirilgan. Bugina emas, Nav о iyning
Lutfiy g’azallariga tatabbu’ va tavrlari, jav о biyalari ham b о r. Lekin ular o’z
tadqiqotchilarini kutmoqda. Muxammas b о g’lashda sh о ir о linayotgan g’azalning
har baytiga mazmun ham badiiy tafsillarning uyg’un bo’lishiga e’tib о r berishi
zarur bo’lgan. Nav о iy Lutfiy g’azallaridan muxammas va musaddaslar bitar ekan,
ulardagi g’ о yani yanada teranlashtiradi, badiiyatini о chib beradi. Natijada Lutfiyga
ham о v о z Nav о iy g’azalni idr о k etish, undan ruhiy ta’sirlanishga n о il bo’ladi.
35

Lutfiy g’azallaridan birida shunday mahbubaga ko’z q о rachig’imni vatan
ayla, degan ma’n о li matla’ b о r. Nav о iyning mashhur, o’z davridayoq maq о m
yo’llarida ijr о etilgan «Qar о ko’zum kelu mardumlig’ emdi fan qilg’il…» g’azaliga
Lutfiydagi n о zik nukta ilh о m baxsh etgandir. Mashhur о zarb о yj о n sh о iri
Muhammad Fuzuliy Lutfiyning: Ey, azaldan t о abad ko’nglum girift о ring sanin,
Ch о ra qilkim, bo’ldu j о nim asru darm о ning sanin matla’li g’azaliga taxmis
b о g’lagan, faqat asliyatdagi «afg о ring» q о fiyasi «darm о ning» deb xat о о lingan.
XIX asrning ko’rkamli sh о iri Amiriy ham Lutfiy g’azallaridan: Ey, sanavbar bo’yli
dilbar, fikri hijr о n qilmag’il, Shavq o’tinda men gad о ni asru biryon qilmag’il…
Ishq tushsa ham ko’ngulga, dardu g’amdin ch о ra yo’q, Etsa chun nashtar
jar о hatqa, alamdin ch о ra yo’q…N о rtek yang о qlaring kibi sham’ anjumanda yo’q.
Sarv qading mengizli sanavbar chamanda yo’q… Ey jaf о din bir zam о n ko’ngli
pushaym о n bo’lmag’ о n, Q о ni bag’rim zarrayi qayg’ung bila q о n bo’lmag’ о n
matla’li g’azallariga muxammas b о g’lagan. 6
XULOSA
Biz Kurs ishini yozish jarayonida quyidagi xulosalarga keldik:
1. Zamonasining malikul-kalomi – so’z mulkining sultoni faxriy unvoniga
munosib ko’rilgan, Firdavsiy, Nizomiy, Anvariy, Sa’diy, Xoja Hofiz singari
buyuk
fors-tojik adabiyoti darg’alari qatoridan faxrli o’rin egallagan Mavlono Lutfiy
o’zbek mumtoz adabiyotining taniqli namoyandalaridan biridir.
2. Shoirning hayoti va faoliyati haqida Alisher Navoiyning «Majolisunnafois»,
«Muhokamatul-lug’atayn», «Holoti Pahlavon Muhammad», «Xutbai
davovin», «Badoye’ ul-bidoya» devoni debochasi va boshqa asarlarida,
Davlatshoh
Samarqandiyning «Tazkiratush-shuaro», Xondamirning «Habibus-siyar»,
«Makorimul- axloq», Abdulla Kobuliyning «Tazkirat -ut tavorix», Shamsuddin
Somiyning «Qomusul-a’lom», Vosihning «Majmuai manzum va mansur», Shayx
6
Lutfiy. Sensan sevarim. –Toshkent: Fan, 1987.
Alisher Nav о iy. Majolis un-nafois. MAT, 20 jildlik, 13-jild. –T о shkent:
1997.
Alisher Nav о iy. Holoti Sayyid Hasan Ardasher. MAT, 20 jildlik
36

Ahmad Taroziyning «Fununul- balog’a» singari qator manbalarda ma’lumotlar
uchraydi. Shunday bo’lishiga qaramay, Lutfiyning tarjimai holi va adabiy merosi
haqida to’liq tasavvur hosil qilish qiyin. Jumladan, Lutfiy shoirning taxallusi
bo’lib, uning nomi, ota-onasi, tug’ilgan yil va joyi, safarlari hamda shunga
o’xshash qator masalalar haligacha lutfiyshunoslikda o’z yechimini qat’iy
topganicha yo’q. 3. Mavlono Lutfiyning zamondoshlaridan bo’lgan ulug’ o’zbek
shoiri Alisher Navoiy «Majolis un-nafois» tazkirasida shoirning to’qson to’qqiz
yil umr ko’rgani, hayotining so’ngida forsiyda «Oftob» radifli g’azal yozgani va
zamon shoirlari unga tatabbu’ qilganliklari, yigitligida zohiriy ulum tahsilidan
so’ng Mavlono Shahobiddin Xiyoboniy qoshida tasavvuf tariqatidan tahsil olgani
hamda
Hirot chekkasidagi Dehikanor degan joyda dafn etilganligi haqida qimmatli
ma’lumotlarni keltiradi 4. Lutfiy sohibdevon shoir sifatida turkiy tildagi
she’rlarini jamlab, devon tartib bergan. Shoir devonlarining 33 qo’lyozma
nusxalari bizgacha yetib kelgan bo’lib, ular Toshkent, Dushanba, Istanbul,
Tehron, London, Parij, Sankt-Peterburg kutubxonalari va qo’lyozma fondlarida
saqlanadi. Olim E. Ahmadxo’jaevning aniklashi bo’yicha, Lutfiy qalamiga
mansub mavjud she’rlarning umumiy miqdori 2774 bayt yoki 5548 misradan
ortiq. Ularning katta qismi (2086 bayti) g’azal janrida yozilgan. Mavlono Lutfiy
devonining hoziigacha ma’lum nusxalarida 372 g’azal, 3 qasida, 115 to’rtlik, 60
fard va ruboiy, tuyuq, qit’a kabi janr namunalari uchraydi. 5. Yaqin vaqtlargacha
Lutfiyning tavallud topgan va vafot etgan joyi Hirotning Dehi Kanor mavzei deb
ko’rsatib kelingan. Shayx Ahmad Taroziyning Mirzo Ulug’bekka bag’ishlab
yozilgan «Funun ul-balog’a» asari topilgach, undagi «ma’dan ul-latoyif Lutfiyi
Shoshiy» jumlalariga asoslanib, Lutfiyning ona vatani Toshkent bo’lgan, degan
fikr ham ilgari surildi.
6. Uzoq yillar Lutfiyga nisbat berib kelingan «Gul va Navro’z»dostoni XX
asrning 90-yillarida Haydar Xorazmiyga taalluqli asar ekanligi e’tirof etildi.Shuni
ta’kidlash kerakki, Nav о iy uni «Maj о lis un-nafois» tazkirasida yodga о lmagan.
Shayx Ahmad Taroziyning «Funun ul-balog’a», Faxriy Hir о tiyning «Maj о lis
unnafois» tazkirasining f о rs tiliga qilingan tarjimasi, B о burning «Aruz ris о lasi»
37

asarlarida «Gul va Navro’z» Mavl о n о Haydar X о razmiy asari, deb ko’rsatilgan.
7. Lutfiy she’rlari Alisher Navoiygacha yaratilgan o’zbek mumtoz
adabiyotining g’oyaviy va badiiy jihatdan, o’ziga xos uslubi nuqtai nazaridan eng
yuksak namunalari sanaladi, Shoir, ayniqsa, g’azalnavislikda shuhrat qozonadi.
Turkiy adabiyotda vujudga kelgan tuyuq janri taraqqiyotiga munosib hissa
qo’shdi.
8. Lutfiy lirikasi mavzu jihatidan nihoyatda rang-barangdir. Sevgimuhabbatni
ulug’lash – shoir g’azaliyotining asosiy mavzuidir. Shoir mana shu
umrboqiy mavzu atrofida hayot go’zalligidan zavqlanish, tabiatning fusunkor
manzaralaridan bahramand bo’lish, odamiylik, yuksak insoniy fazilatlar:
mehrmuhabbat, vafo va sadoqat kabilar haqida keng mushohada yuritadi, Olam
va odam xususidagi teran mulohazalarini badiiylashtiradi. Lutfiy mumtoz
adabiyot
an’analari, xalq og’zaki ijodining bebaho durdonalaridan bahramand bo’lib
g’azaldagi markaziy obraz-ma’shuqani ohori to’kilmagan baytlarda tavsif etadi.
She’r qahramonining turli holat va kayfiyati, ruhiy kechinmalarini hayotiy
misollar
asosida yorqin tasvirlaydi. Shuningdek, g’azallarida davrning ijtimoiy-siyosiy
masalalari haqida ham fikr yuritadi. 9. Shoir she’rlarida tazod, tashbeh, husni
ta’lil,mubolag’a, lutf,talmeh, irsoli masal kabi o’nlab badiiy san’atlardan
san’atkorona tarzda foydalanadi.Xususan, shoir xalq maqollari, hikmatli
so’zlarini g’azalning janriy xususiyati, mazmun va tasvir tabiatidan kelib chiqqan
holda yo aynan yoki qisman o’zgartirilgan shaklda mohirlik bilan qo’llaydi.
Shoirning mahorati shundaki, u boshdan oyoq irsoli masal san’ati asosida
yaratilgan g’azallar mavjud. «Ayoqingga tushar har lahza gesu” misrasi bilan
boshlanuvchi g’azal fikrimizga misol bo’la oladi. 10. Lutfiy she’riyati, ayniqsa,
g’azallari keyingi asrlarda yashab ijod etgan shoirlar uchun ilhom manbai bo’lib
qoldi. Alisher Navoiy ijodkor g’azallaridan adabiy ta’sirlanib, ularga muxammas
va musaddaslar bog’ladi. Ulug’ ozarbayjon shoiri Fuzuliy (XVI asr) va o’zbek
38

shoirlaridan Munis, Ogahiy, Nodira, Uvaysiy, Furqat kabi ijodkorlar Lutfiy
adabiy merosidan bahramand bo’lishdi. 7
FOYDALANILGANADABIYOTLAR RO’YXATI
I. IJTIMOIY – SIYOSIYADABIYOTLAR :
1.1. Karimоv I.A. Vatan sajdagоh kabi muqaddasdir. 3-jild. –Tоshkent:
O’zbekistоn, 1996.
1.2. Karimоv I.A. Оzоd va оbоd Vatan, erkin va farоvоn hayot pirоvard
maqsadimiz. –Tоshkent: O’zbekistоn, 2000.
1.3. Karimоv I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. –Tоshkent:
Ma’naviyat, 2008.
1.4. Karimоv I.A. Mamlakatimizda demоkratik islоhоtlarni yanada
7
Navoiyning nigohi tushgan. –Toshkent: 1986.
Rustamоv A. Navоiyning badiiy mahоrati. – Tоshkent: Fan, 1979.
39

chuqurlashtirish va fuqarоlik jamiyatini rivоjlantirish kоntseptsiyasi. –Tоshkent:
O’zbekistоn, 2010.
1.5. Karimоv I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini
yuksaltirish, xalqimiz farоvоnligini оshirishga xizmat qiladi, «Xalq so’zi»,
2011 yil, 16-yanvar.
1.6. Karimоv I.A. «O’zbekistоn mustaqillikka erishish оstоnasida». –
Tоshkent: O’zbekistоn, 2011.
II. M A N B A L A R :
1. Lutfiy. Sensan sevarim. –Toshkent: Fan, 1987.
2. Alisher Navоiy. Majolis un-nafois. MAT, 20 jildlik, 13-jild. –Tоshkent:
1997.
3. Alisher Navоiy. Holoti Sayyid Hasan Ardasher. MAT, 20 jildlik,
15-jild. –Tоshkent: 1999.
4. Alisher Navоiy. Nasoyim ul-muhabbat. MAT, 20 jildlik, 7-jild. –
Tоshkent: 2001 . 53
III. ILMIY-NAZARIY ADABIYOTLAR:
3.1. Ahmadxo’jayev E. Turkiy nazmning sehrgari. –Toshkent: Fan, 1992.
3.2. Atоullоh Husayniy. Badоe’ us-sanоe’. –Tоshkent: Fan, 1981.
3.3. Erkinov S. Lutfiy. –Toshkent: 1978.
3.4. Valixo’jaev.Malik ul-kalom Mavlono Lutfiy. –Samarqand,1999.
3.5. Vоhidоv R., Eshоnqulоv H. O’zbek mumtоz adabiyoti tarixi.
O’zbekistоn Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti. –Tоshkent:
2006.
3.6. Ishоqоv Yo. «Gul va Navro’z”ning muallifi Lutfiymi? O’zbek tili va
adabiyoti, 1972, 1 -son.
3.7. Ishоqоv Yo. Navоiy pоetikasi. –Tоshkent, Fan, 1983.
3.8. Ishоqоv Yo. So’z san’ati so’zligi. –Tоshkent: Zarqalam, 2006.
3.9. Kоmilоv N. Tasavvuf. –Tоshkent: Mоvarоunnahr – O’zbekistоn NMIU, 2009.
3.10. Navоiy asarlari lug’ati, -Tоshkent: Fan, 1971.
3.11. Navoiyning nigohi tushgan. –Toshkent: 1986.
3.12. Rustamоv A. Navоiyning badiiy mahоrati. – Tоshkent: Fan, 1979.
40

3.13. Sultоn I. Adabiyot nazariyasi. –Tоshkent: Fan. 2005.
3.14. O’zbek mumtоz adabiyoti tarixi. 5 jildlik, 1 -jild. –Tоshkent: Fan. 1977.
3.15. Qayumоv A. Asarlar. 10 jildlik, 3-jild, –Tоshkent, Mumtоz so’z, 2009.
3.16. Qayumov A. Nazm va tafakkur quyoshi. –Toshkent: Fan, 1992.
3.17. Hоjiahmedоv A. Mumtоz badiiyat malоhati. –Tоshkent: Sharq, 1999.
3.18. Hamidоv Z. Navоiy badiiy san’atlari. –Tоshkent: Universitet, 2001.
3.19. Hayitmetоv A. Navоiyxоnlik suhbatlari. –Tоshkent, Fan, 1993. 54
IV. INTERNET MA’LUMOTLARI:
4.1. http://www.gpntb.ru
4.2. http://www.natlib.uz
4.3. http://www.faak.uz
4.4. http://www.literature.uz
41

Lutfiy va Navoiy

Sotib olish