Lyuminessentsiya analiz metodi - Химия - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	213.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	20 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Продавец

Zafar Nurullayev

Дата регистрации 22 Май 2023

43 Продаж

Lyuminessentsiya analiz metodi

Купить

Reja
KIRISH
I. ASOSIY QISM
1.1.
Lyuminessentsiya hodisasi haqida umumiy ma'lumot.
1.2.
Lyuminessent tahlilining tasnif i.
II. TAJRIBA QISM (3-4 варак)
2.1.
Lyuminessent titrlashda eritmasini tayyorlash .
2.2.
Lyuminessent titrlashda eritmasini tayyorlash .
III. XULOSA
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
2

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Analitik kimyo kimyoviy tahlilning nazariy
asoslari va usullarini ishlab chiqadigan fandir. Analitik kimyo fani biologiya,
meditsina, geologiya, minerologiya, atrof muxitning muxofazasi kabi turdosh
tabiiy fanlarini o‘rganishda katta axamiyat kasb etadi. Sanoatda ishlab
chiqariladigan barcha maxsulotlar, qishloq xo‘jalik maxsulotlari, qazilma boyliklar
va xususan dori xom ashyosi, xamda dori preparatlar sifatlarini nazorat etishni
analitik kimyo fanisiz tasavvur etib bo‘lmaydi.
Kurs ishining maqsadi. Analitik kimyo kimyoviy tahlilning nazariy
asoslari va uslublarini o‘rgatadi. Mazkur fanning maqsadi va vazifasi talabalarga
hozirgi zamon analitik kimyosining nazariy asoslari, uning turli aralashmadagi
ionlarni ochish murakkab aralashmaning tarkibiy qismlarini bir-biridan ajratish
usullarini o‘ziga xos tomonlari, imkoniyatlarini ko‘rsatishdan iborat.
Kurs ishining vazifasi: Titrimetriyada tiirli- tuman reaksiyalar ishlatiladi.
Titrlash asosida qanday reaksiya yotishiga qarab titrimetrik analizning quyidagi
metodlari farqlanadi. Titrlashda reaktivning ortiqcha miqdori emas, balki
aniqlanayotgan modda miqdoriga ekvivalent miqdori ishlatiladi.
Fotolyuminessensiya - spektming UB va ko'rinadigan soxa, nurlari ta'sirida
moddani shu'lalanishi.
Kurs ishining obyekti. Analitik kimyo usullarni asosan uch gruppaga
ajratish mumkin. Ular optik, elektrokimyoviy va xromotografik analiz usullaridir.
Qishloq xo’jaligiga taaluqli izlanishlarda optik analizlardan biri kalorimetrik
analiz keng qo’llaniladi. Turli ob‘ektlar tarkibidagi mikroelementlar miqdori ana
shu usul yordamida aniqlanadi.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi an’anaga ko’ra kirish, I bob adabiyotlar
sharhi, II bob tajriba qismi, III bob olingan natijalar tahlili, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar qismidan iborati bo’lib, Times New Roman bosma taboqda, 14
o’lcham va 1,5 intervallarda yozilgan. Kurs ishining hajmi 22 sahifadan tashkil
topgan. 11 ta adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.
3

I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
1.1. Lyuminissensiya hodisasi haqida umumiy ma’lumot
Titrimetriyada turli- tuman reaksiyalar ishlatiladi. Titrlash asosida qanday
reaksiya yotishiga qarab titrimetrik analizning quyidagi metodlari farqlanadi.
1.Neytralizatsiya metodlari. Asosida neytralizatsiya reaksiyasi yotadi:
H +
+ OH -
= H
2 O
Neytralizatsiya metodi bilan kislotalar , ishqorlar va shu bilan birga ba’zi
tuzlarning miqdori aniqlanadi.
2. Oksidlanish- qaytarilish metodlari (oksidimetriya ). Bu metodlar
oksidlanish- qaytarilish reaksiyalariga asoslangan. Oksidlovchi eritmalari
yordamida qaytaruvchi moddalarning miqdori aniqlanadi va aksincha.
3. Ionlarni qiyin eruvchan birikmalar ko’rinishida cho’ktirishga va kam
dissotsilangan kompleksga bog’lashga asoslangan cho’ktirish va kompleks hosil
qilish metodlari.
Titrlashning quyidagi usullari farqlanadi:
1) To’g’ri titrlash- reaksiya titrlanayotgan modda bilan ishchi eritma o’rtasida
ketgan vaqtda;
2) Teskari titrlash - aniqlanayotgan eritmaga muayan ortiqcha (ammo aniq
o’lchangan) miqdordagi ma’lum konsentrasiyali eritma qo’shilgan va bu
reaktuvning ortiqchasi ishchi eritma bilan titrlangan vaqtda;
3) O’rinbosarni titrlash- ishchi eritma bilan aniqlanayotgan moddaning biror
reaktiv o’rtasidagi reaksiya mahsuloti titrlangan vaqtda ;
Hajmlarni o’lchash. Titrimetrik aniqlashlarning muhim tomonlaridan biri
reaksiyaga kirishayotgan moddalar hajmini aniq o’lchashdir. Titrlash bajariladigan
ishchi eritma hajmi byuretka bilan o’lchanadi. Mikro o’lchashlarda ko’pincha 25,
kamroq 50 ml hajmli byuretkalardan foydalaniladi. Titrlangan eritma hajmi Mor
pipetkasida o’lchanadi. Titrlangan eritma hajmini aniq olish kerak. Titrlash
jarayonida o’zaro ta’sir qiluvchi eritmalar hajmi noto’g’ri olinsa, analiz natijalari
aniqligi kamroq bo’ladi [1].
4

Agar titrlashga juda kam yoki juda ko’p eritma sarflansa, titrlanadigan
eritmaning boshqa hajmini olish kerak, toki titrlashga ketgan eritmaning hajmi
byuretka umumiy hajmining 1/3 dan 2 /3 gacha qismini tashkil qilsin.
Ishchi eritmalar. Ishchi eritma – deb odatda titrimetrik aniqlash o’tkaziladigan
eritmaga aytiladi, ya’ni u bilan titrlanadi.
Ishchi eritma yordamida aniqlash o’tkazish uchun uning aniq
konsentrasiyasini bilish kerak. Titrlangan eritmalar (aniq konsentrasiyali eritmalar)
tayyorlashning ikkita metodi bor.
1. Analitik tarozida olingan aniq naveska o’lchov kolbasida eritiladi, ya’ni
erigan moddaning miqdori va eritmaning hajmi aniq ma’lum bo’lgan eritma
tayyorlanadi. Bu holda eritmalar tayyorlangan titrli eritmalar deyiladi.
2. Taxminan kerakli konsentrasiyali eritma tayyorlanadi , aniq
konsentrasiyasini esa tayyorlangan titrli boshqa eritma bilan titrlab aniqlanadi.
Titrlash natijasida aniq konsentrasiyasi aniqlanadigan titrlangan eritmalar titri
aniqlangan eritmalar deyiladi [2].
Ishchi eritmalar, odatda, taxminan kerakli konsentrasiyada tayyorlanadi,
ularning aniq konsentrasiyasi esa aniqlanadi.
Titrimetrik analizning asosiy qoidalaridan biri quyidagichadir; analiz qaysi
sharoitda bajarilsa, ishchi eritmalarning titri ham shu sharoitda aniqlanishi lozim.
Ishchi eritmaning konsentrasiyasini normal konsentrasiya (1l eritmadagi ekvivalent
miqdor) yoki titr orqali ifoda qilinadi.
Titrlangan eritmalar olish uchun ko’pincha fiksanallar deb ataluvchi aniq
miqdordagi reaktivli kavsharlangan shisha ampulalardan foydalaniladi. Har bir
ampulada unda qanday modda va qanday miqdorda borligini ko’rsatuvchi yozuv
bo’ladi. Masalan, HCI 0,1g-ekv.
Reaksiyaning tugashini aniqlash. Ravshanki, ishchi eritma bilan
titrlanayotgan modda orasidagi reaksiyaning tugash momentini, ya’ni ekvivalentlik
nuqtasini aniq belgilash zaruriy shartdir [3]. Reaksiyaning tugashi qanchalik aniq
belgilansa, analiz natijasi shunchalik aniq bo’ladi.
5

Reaksiya tugashini aniqlash uchun indikatorlar deb ataluvchi alohida
reaktivlar qo’llaniladi. Ko’pincha indikatorlarning ta’siri shunga olib keladiki , ular
titrlanayotgan modda va ishchi eritma o’rtasidagi reaksiya oxirida ishchi
eritmaning ozgina ortiqcha miqdori ishtirokida o’zgarishga uchraydi va eritma yoki
cho’kmaning rangini o’zgartiradi. Byuretkadan – ishchi eritmadan ma’lum
miqdorda quyilganda titrlanayotgan eritma rangi sezilarli o’zgarsa,
bunda titrlashning so’ngi nuqtasiga erishildi deyiladi.
Ko’pchilik hollarda indikator aniqlanayotgan modda eritmasiga qo’shiladi va
titrlash indikator ishtirokida yuzaga chiqadi. Bu ichki indikatorlardir. Ayrim
hollarda boshqacha yo’l tutiladi: titrlash mobaynida titrlanayotgan eritmadan
kapillyar bilan bitta tomchidan olinib unga chinni plastinkada bir tomchi indikator
qo’shiladi. Shunday qilib, indikator bilan bo’ladigan reaksiya titrlanayotgan
eritmadan tashqariga ketadi. Bu holda ishlatiladigan indikatorlar tashqi
indikatorlar deyiladi. Har bir titrimetrik analizga alohida indikatorlar bo’ladi.
Aniqlanuvchi modda kislotali yoki asosli bo’yoqlar bilan ekstraksiyalanib
katta o’lchamli kation yoki anion tutgan rangli maxsulotga aylantiriladi. Masalan:
surma (V)ni avval xlorid kislotali yirik o’lchamli kompleks [SbCl
6 ] -
ga bog’lanadi.
Kristallik binafsha rangli organik reagent ta’sirida, bu yirik kompleks ionlar
birlashib, yiriqroq yorqin rangli ion assotsiatini xosil qiladi.
[SbCl
6 ] -
+R +
=R +
[SbCl
6 ] -
Xosil bo’lgan ion assotsiat toluol bilan ekstraksiyalanadi va yutilish spektrida
ion assotsiatiga tegishli bo’lgan 600 nm ( ε = 10 4
– 10 5
dm 3
· mol -1
· sm -1
) intensiv
maksimum bo’lib, ayni shu to’lqin uzunlikda ekstraktni optik zichligi o’lchanadi.
2. Moddaning turli energiyalar manbai ta’sirida shu’lalanishi
lyuminessensiya deyiladi. Usul bilan konsentratsiyaning kichik chegarasida (10 -4
-
10 -7
) moddalar miqdorini tahlil qilish mumkin [4].
Tasnifi: 1)Qo‘zg‘atuvchi manbaning turiga ko‘ra:
Fotolyuminessensiya – spektrning UB va ko’rinadigan soxa, nurlari ta’sirida
moddani shu’lalanishi.
6

Xemolyuminessensiya – kimyoviy reaksiyaning energiyasi xisobiga, moddani
shu’lalanishi.
Rentgenolyuminessensiya – rentgen nurlari ta’sirida moddani shu’lalanishi.
Katodolyuminessensiya – gaz xolatida katod lampasidan chiqayotgan
elektronlar oqimi ta’sirida moddani shu’lalanishi. Termolyuminessensiya –
qizdirib cho’g’latilgan moddani shu’lalanishi.
2) SHu’lalanish davomiyligiga ko‘ra:
Fluoressensiya – qo’zg’atuvchi manba ta’siri to’xtatilgach darxol so’nuvchi
sho’’la (10 -6
-10 -9
sek ). Fosforessensiya – qo’zg’atuvchi manba ta’siri
to’xtatilgach, ma’lum vaqt davom etuvchi shu’lalanish (10 -2
-10 -3
sek) [5].
7

1.2. Lyuminessent tahlilining tasnifi
Analitik kimyoda lyuminessensiya turlaridan fluoressensiya ko’proq
ishlatiladi. Fluoressent tahlil (fluorimetriya) – aniqlanuvchi moddaga UB, K -
nurlar ta’sir ettirilganda fluoressensiya intensivligini o’lchashga asoslangan.
Mohiyati: Tahlil qilinuvchi moddaga nur bilan ta’sir etganda modda
elektronlari asosiy energetik A holatdan qo’zg’alib, energiyasi yuqori bo’lgan V
holatga o’tadi. Bunda energiyaning bir qismi issiqlik energiyasiga aylanadi, ya’ni
elektronlar E triplet holatiga o’tadi.
Elektronlarni E triplet holatdan asosiy
energetik holatga qaytganda, shu’lalanish ro’y beradi ( Elyum.) [6].

1- Stoks diagrammasi

E = h · ν h- Plank doimiysi; ν – tebranish soni
demak: Stoks qonuni - Eqo’z > Elyum ; ν lyum < ν qo’z; λ lyum > λ qo’z
bo’ladi. Fluoressensiyani kvant unumi:
a)qo’zg’atuvchi yorug’lik to’lqin uzunligiga
b) eritilgan fluressent moddaning tabiati, v)eritmani konsentratsiyasi g)
xarorat
d) eritmadagi aralashmalarga bog’liq.
8

Mashxur fizik-optik olim S.I.Vavilov quyidagi qonuniyatni kashf etgan:
qo‘zg‘atuvchi yorug‘lik to‘lqin uzunligi fluoressensiya to‘lqin uzunligidan kichik
bo‘lsa fluoressensiyani kvant unumi o‘zgarmas bo‘ladi. λ qo’z
< λ lyum
bo’lganda φ =const Flouressent tahlilni o’tkazish sharoitlari :
1. qo’zg’atuvchi nur sifatida UB, K – nurlar sohasi qo’llaniladi.
2. Tahlil etiluvchi eritma juda suyultirilgan (s<10 -4
mol/dm 3
) bo’lishi kerak.
Konsentratsiyani ortishi lyuminessensiyani so’nishiga olib keladi.
3. Begona aralashmalar yo’qotilishi kerak.
4. xarorat.
5. Tahlil qilinuvchi modda shu ’ lalanmasa , lyumenissent reaksiya o ’ tkaziladi .
Misol:
Al 3+
+ 3L -
= AlL
3

8-oksixinolin rN=6,5-9,5; λ lyum=520 nm; λ qo’z=390 nm 4.
Konsentratsiyani aniqlash usullari.
Fluoressent tahlilda aniqlanuvchi moddaning konsentratsiyasi fluoressensiya
intensivligi asosida aniqlanadi [7,8].
1usul: Kalibrlash grafigi asosida Jf ~ S
2usul: Bir standart usuli - aniqlanuvchi moddani tahlil etiluvchi eritmasining
konsentratsiyasi Sx ga yaqin standart eritma tayyorlanadi Sst va ikkalacining
fluoressent intensivligi o’lchanadi. Jst / Jx
= Sst / Sx
Cx= Jx / Cst ·
Jst
9

Fluorimetrni tuzilishi
1-nur manbasi (kvars lampasi)
2-Diafragma,
3-birlamchi svetofiltr
4-kondensor (kvars linzasi)
5-aniqlovchi eritma quyilgan probirka,
6, 6'-kondensorlar (kvars prizmalari)
7, 7'-ikkilamchi nursizgichlar
8, 8' –fotoelement

2-rasm. Fluoressent tahlil.
Fluoressent tahlilni qo’llanishi. Fluorimetriya miqdoriy tahlilni
sezgirfarmakopeya usuli bo’lib, tahlil etiluvchi eritmadagi aniqlanuvchi
moddaning juda oz miqdorini aniqlashda qo’llanadi.
Ochish minimumi – g’oyatda kichik ~10 -8
% gacha. Bu usulda
konsentratsiyasi
10 -12
– 10 -15
g/dm 3
bo’lgan eritmalar aniqlanishi mumkin. Usulning uskunasi
nisbatan sodda. Fluoritmetrik tahlil xatoligi 2-5 % tashkil etadi [11].
10

||-bob Tajriba qismi
2.1 . Lyuminessent titrlashda eritmasini tayyorlash
Ishchi eritmaning titrini aniqlashda hisoblar quyidagicha bajariladi. Agar
eritma konsentrasiyasi normallik bilan ifodalansa, unda titrlashdagi hisoblar uchun
ushbu formuladan foydalaniladi:
V
1 ·N
1 = V
2 ·N
2
Bunda V
1 ,V
2 - eritmalar hajmi , ml; N
1 ,N
2 - eritmalar normalligi.
Normal konsentrasiya to’rtinchi o’nlik belgigacha aniqlik bilan hisoblanadi.
NaOH ishchi eritmasining konsentrasiyasini aniqlash uchun boshlang’ich
eritma sifatida xlorid kislotaning 0,1 n. eritmasi olingan. Titrlashga olingan
boshlang’ich eritmaning hajmi 10 ml. Titrlashga sarf bo’lgan ishchi eritmaning
hajmi 11,30 ml. Ishchi eritmaning aniq normal konsentrasiyasi
bo’ladi.
Ishchi eritmaning aniq normal konsentrasiyasini ifodalashda
ko’pincha tuzatish koeffisienti K deb ataluvchi koeffisient ishlatiladi. Bu kattalik
eritmaning aniq konsentrasiyasini topish uchun eritmaning ehtimol qilinayotgan
normalligiga ko’paytirish kerak bo’lgan sonlardir. Masalan, K = 0,945 bo’lgan
taxminan 0,1n eritma bor. Demak, eritmaning aniq normal konsentrasiyasi
0,1·0,945 = 0,0945n ga tengdir.
K sonni titrimetrik aniqlangan eritma normalligini eritmaning taxminiy
normalligi qiymatiga bo’lib topiladi.
bunda N- eritmaning aniqlangan normalligi; N
0 - eritmaning taxminiy
normalligi. Agar ishchi eritma fiksanaldan tayyorlangan bo’lsa, K = 1.
Tahlil qilinuvchi eritmadagi aniqlanuvchi modda ekstragent yordamida
ekstraksiyalanadi. So’ngra hosil bo’lgan ekstraktni analitik to’lqin uzunlikda
fotometrik usulda aniqlanadi. Usul tahlil qilinuvchi eritmada yorug’lik yutilishini
12

to’g’ridan – to’g’ri o’lchash imkoni bo’lmaganda yoki tahlil qilinuvchi dastlabki
ob’ekt – (malxam, pasta, suspenziya kukun va x.k.) – holida bo’lib, ularda
fotometrik o’lchashni o’tkazib bo’lmagan xollarda qo’llanadi. Ekstraksion –
fotometrik tahlilni o’tkazish shart-sharoitlari:
1. Murakkab aralashmadagi komponentlarning nur yutilishi bir xil to’lqin
uzunligida bo’lsa, yutilish maksimumlari bir birini qoplasa. Masalan:
3-rasm. Aralashmadagi S va D yutilish bandlarini qo’shilgan holati
2.Suvda oz eruvchan moddalar tahlilida
3.Tahlil qilinuvchi eritmada aniqlanuvchi moddaning konsentratsiyasi juda
kam bo’lsa, uni ekstraksiya usulida konsentratsiyasi oshiriladi va fotometrik
usulda aniqlanadi.
4.Tahlil qilinuvchi eritmadagi rangsiz moddalarni aniqlashda. Bunday holda
aniqlanuvchi modda bilan fotometrik reaksiya yordamida, rangli modda xosil
qilib, ekstraksiyalanadi. So’ngra fotometrik reaksiya maxsulotining analitik to’lqin
uzunligida ekstraktning optik zichligi o’lchanadi.
13

Misol: So +2
, Fe +3
aralashmasidan So +2
aniqlash.
1. Fe +3
+ 6NCS -
→ [Fe NCS)
6 ] 3-
So +2
qizil

2. Fe +3
ni
niqoblash:
[ Fe(NCS)
6 ] 3-
+ 6F -
→ [Fe F
6 ] 3-
+ 6NCS -
qizil rangsiz
3. Co +2
+ 4NCS -
→ [Co(NCS)
4 ] 2-
izoamil ko’k spirtida
Ekstraksion fotometrik tahlilni o’tkazish uchun quyidagi talablarga rioya
qilinadi:
1. Ekstraksiya jarayoni to’liq bajarilishi uchun R=99,9 % bo’lishi kerak.
2. Organik erituvchi, fotometrik reaksiya tanlanadi.
3. Eritmada ekstrakt uchun optimal rN tanlanadi.
4. Halaqit beruvchi ionlarni niqoblashda maxsus reagentlar qo’llanadi.
Ekstraksion – fotometrik usul nisbatan sodda, yuqori selektiv va tezkorligi
sababli ko’pchilik moddalar (xususan-kompleks xosil qiluvchi metal kationlarini)
farmatsevtik preparatlar (masalan, surtma dorilardagi prednizalon va prednizalon
atsetat)ni aniqlash imkonini beradi.
Ekstraksion – fotometrik tahlilda qo’llanadigan fotometrik reaksiyalar.
Ekstraksion fotometrik usul uchun fotometrik reaksiyani tanlash muhim
ahamiyatga ega. Tanlangan fotometrik reaksiya mahsulotining rangi yorqin,
yutilish spektrining analitik to’lqin uzunligidagi yutilish maksimumi kuchli
bo’lishi lozim. Fotometrik reaksiyalarni quyidagi ikki turi ishlatiladi: 1.
Metallarni rangli komplekslari xosil bo’ladigan fotometrik reaksiyalar. Tahlil
qilinuvchi modda reagent bilan rangli kompleks birikma hosil qilinadi.
Hosil bo’lgan rangli kompleksni organik erituvchi bilan ekstraksiyalanadi.
Masalan, suvli eritmada bir qator kationlar bilan birgalikda Pb 2+
kationi
ditizon bilan kuchsiz ishqoriy pN=8,5-11 sharoitda qirmizi-qizil rangli qo’rg’oshin
ditizonatini xosil qiladi.
14

Pb 2+
+2H
2 Dz=Pb(HDz)
2 +2H +

Xosil bo’lgan rangli kompleks xloroform yoki to’rt xlorli uglerodga
ekstraksiyalanadi. Qo’rg’oshin (II) ditizonat eritmasini yutilish spektri λ
max =
520 nm ( ε =7·10 4
dm 3
·
mol -1
· sm -1
) bo’lib, shu to’lqin uzunligida ekstraktning
optik zichligi o’lchanadi. Niqoblovchi – sianid CN -
ionlari ishtirokida qo’rg’oshin
(II)ni aniqlashga boshqa kationlar xalaqit bermaydi.
Titrimetrik analiz aniqlanayotgan modda bilan reaksiyaga sarflangan
ma’lum konsentratsiyali reagentning hajmini o‘lchashga asoslangan usuldir.
Titrimetrik analizda titrtushunchasiga duch kelamiz. Titrlash so‘zi titrso‘zidan
olingan. Titri ma’lum eritma yordamida titri noma’lum eritmaning titrini aniqlash
jarayoniga titrlash deyiladi. Titrlashning mohiyati quyidagidan iborat:
aniqlanayotgan A modda eritmasiga B reaktivdan oz-ozdan qo‘shib boriladi, B
ning konsentratsiyasi juda aniq bo‘lishi kerak. Titrlash jarayonida B reagent to A
va B ning miqdorlari ekvivalent bo‘lguncha tomchilatib qo‘shib turiladi. Shunday
qilib, bunday aniqlash qo‘shilgan reaktiv miqdori aniqlanayotgan modda
miqdoriga ekvivalent bo‘lgandagina mumkin bo‘ladi. Titrimetrik analiz juda tez
bajariladi, uni 1828 -yilda fransuz olimi GeyLyussak ilmiy asoslab bergan.
Ma’lumki, bir-biri bilan miqdoran reaksiyaga kirishuvchan eruvchan eritma
hajmlari bu eritmalarning normal konsentratsiyalariga teskari proporsionaldir:
15

2. 2 . Lyuminessent analizda hisoblashlar
Lyuminessensiya – lotincha lyumen, ya’ni yorug‘lik so‘zidan olingan.
Lyuminessensiyani vujudga keltiruvchi sabablar ham turli-tumandir.
Hashoratlarning (masalan, yaltiroq qurtlar), daraxt chirindilari, chiriyotgan
go‘sht va hokazolarning shu’lalanishi odamzodga qadimdan ma’lum, bu hodisalar
sovuq holda shu’lalanishning misoli bo‘la oladi. Bu yerda shu’lalanish ximiyaviy
protsesslar natijasida, asosan, oksidlanish natijasida paydo bo‘ladi.
Agar uran nitratning sariq kristallaridan ozrog‘ini sandonga qo‘yib, qorong‘i
joyda bolg‘acha bilan ursak, urilganda chiroyli yashil tusda chaqnashini ko‘ramiz.
Bunda kristallning sovuq holda yorug‘lik chiqarishiga mexanik ta’sir sabab
bo‘ladi. Kristallning bolg‘acha urilganda atrofga sachrab ketgan parchalari yana
bir oz vaqt nur sochib turadi, bu narsa lyuminessensiya hodisasiga juda
xarakterlidir.
Bu hol oldin sirli bo‘lib tuyulgan. Hozgi zamon fanigina bunday
yorug‘lanishning sababini yechib berdi. U lyuminessensiya deb ataladigan hodisa
bilan bog‘liq. Lyuminessent nurlanish uncha ko‘p bo‘lmagan lyuminessensiya
markazlari - atomlar, molekulalar yoki ionlardan chiqadi. Tashqi sabablar ta’sirida
ular uyg‘ongan holatga o‘tadilar, so‘ngra uyg‘ongan markaz pastroq energiya
sathiga o‘tishida lyuminessent nurlanish kvantini chiqaradilar
16

Lyuminessensiyaning hosil bo‘lishi. Yorug‘lik manbai fotoni kristallning
lyuminessensiya markazini uning yutish polosasi - sathlar bilan zich to‘lgan
interval sathlaridan biriga o‘tkazadi. 10 -8
s vaqt ichida lyuminessensiya markazi
AA sathga o‘tib, energiyani kristall panjaraga beradi. Asosiy holat sathi ВВ ga
o‘tishda bu sathdan kvant chiqadi. Lyuminessensiya yuz beradigan moddalar
lyuminofor moddalar deb ataladi. Lyuminessensiya markazi uyg‘ongan holatdan
pastroq energiya sathiga o‘tishida o‘rtacha sarflanadigan vaqt lyuminessensiya
jarayonining asosiy xarakteristikalaridan biri hisoblanadi. Lyuminessent nurlanish
to‘xtatilgandan keyin, agar u tez, taxminan sekundning o‘n milliondan bir ulushi
(10 -8
s) da so‘nsa, lyuminessensiyaning bunday xili fluoressensiya deb ataladi. 10 -
8
s - uyg‘ongan atomning o‘ziga xos yashash davridir. Agar tashqi elektron
qobiqning sathlari uyg‘ongan bo‘lsa, odatda, atom asosiy holatga o‘tgunga qadar
shuncha vaqt (10 -8
s) uyg‘ongan holatda bo‘ladi.
Lyuminessensiyaning boshqa turi - fosforessensiya – uyg‘onish energiyasi
manbai uzilgandan so‘ng yorug‘lanishning sekin pasayishi bilan xarakterlanadi. Bu
holda lyuminessensiya markazlari uyg‘ongandan keyin metastabil holatlarida
bo‘ladi, bu holatlardan past energiyali holatga o‘tish «ta’qiqlangan» bo‘lib u 10 -8
s qaraganda ancha uzoqroq vaqtda ro‘y beradi.
Lyuminessensiya uni uyg‘otish usuliga qarab ham turlarga bo‘linadi.
Masalan, televizor ekrani kineskop devoriga surkalgan lyuminoforning
yorug‘lanishi tufayli o‘ziga tushadigan elektron oqimidan yorug‘lanadi. Bu holda
lyuminessensiya markazlarini elektron oqimi uyg‘otadi. XX asr boshida elektron
oqimlarini katod nurlar deb atashardi. Shuning uchun lyuminessensiyaning bunday
turi katodolyuminessensiya nomini oldi.
Lyumin е ss е nt l а mp а l а r cho‘g‘l а nish l а mp а l а ri га q а r ага n да а nch а t е j а mli:
ul а r h а r б ir vatt quvvatga chug‘lanish lampasidan bir necha marta ortiq yorug‘lik
oqimi hosil qiladi. Ularning FIK 20% ga yetadi. Bunday lampaning silindrik
ballonidagi simob bug‘larida elektr razryadi yuz beradi. Simobning uyg‘ongan
atomlari kuchli elektromagnit nurlanish oqimlarini chiqaradi. Bunday
nurlanishning asosiy energiyasi spektrning ultrabinafsha qismida yotadi. Lampa
17

devoriga lyuminofor surkalgan bo‘lib, ultrabinafsha nurlanish ta’sirida turli rangda
nurlanadi. Lyuminoforlar aralashmasi ultrabinafsha nurlanishni yutib, spektrning
ko‘rinadigan sohasida nurlaydi va yetarli darajada kunduzgi yorug‘lik spektrini
hosil qiladi. Elektromagnit nurlanish tomonidan uyg‘otilgan lyuminessensiyaning
bunday xili fotolyuminesensiya deb ataladi.
Ingliz fizigi J.Stoks 1852 yildayoq ushbu qoidani kiritgan edi: lyuminofor
chiqaradigan yorug‘lik to‘lqini uzunligi uyg‘otuvchi yorug‘lik to‘lqini uzunligidan
katta. Stoks qoidasi yutish polosasining maksimumi lyuminessensiya polosasi
maksimumiga nisbatan qisqa to‘lqinlar tomonga siljigan bo‘lishini bildiradi.
rasm. Stoks qoidasini tushuntiruvchi chizma
Stoks topgan bu qonuniyatni kvant mexanikasi tasavvurlari asosida oddiygina
tushuntirish mumkin. Lyuminessensiya markazi hv energiyali fotonni yutib,
hv E 
energiya sathiga ko‘tarila olmaydi (15.2-rasmga qarang). Lyuminessent
kvant energiyasi har doim dan kichik. Oraliq sath Yeor ga o‘tilganda energiya
chiqadi. Kvant energiyasi W ning bir qismi boshqa jarayonlarga ham sarflanishi
mumkin. Baribir istisnosiz qoidalar bo‘lmaydi: ba’zi hollarda antistoks nurlanish
kuzatiladi. Bu holatda foton energiyasiga lyuminessenlovchi modda zarralarining
bir qismi qo‘shiladi.
18

III BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNINGN TAHLILI
3.1 Lyuminessent tahlilning mohiyati
Yerda yorug‘likning asosiy manbalari kuchli cho‘lg‘angan jismlardir.
Yorug‘likning bunday manbalari issiq manbalar deb ataladi. Ammo yorug‘likning
issiq manbalaridan tashqari, sovuq manbalari ham bor, ularda energiyaning boshqa
turlari (masalan, kimyoviy energiya) yorug‘lik energiyasiga aylanadi.
Sovuq yorug‘lik beruvchi xilma-xil hodisalar Lyuminessensiya deb ataladi.
Lyuminessensiya – lotincha lyumen, ya’ni yorug‘lik so‘zidan olingan.
Lyuminessensiyani vujudga keltiruvchi sabablar ham turli-tumandir.
Hashoratlarning (masalan, yaltiroq qurtlar), daraxt chirindilari, chiriyotgan
go‘sht va hokazolarning shu’lalanishi odamzodga qadimdan ma’lum, bu hodisalar
sovuq holda shu’lalanishning misoli bo‘la oladi. Bu yerda shu’lalanish kimyoviy
protsesslar natijasida, asosan, oksidlanish natijasida paydo bo‘ladi.
Agar uran nitratning sariq kristallaridan ozrog‘ini sandonga qo‘yib, qorong‘i
joyda bolg‘acha bilan ursak, urilganda chiroyli yashil tusda chaqnashini ko‘ramiz.
Bunda kristallning sovuq holda yorug‘lik chiqarishiga mexanik ta’sir sabab
bo‘ladi. Kristallning bolg‘acha urilganda atrofga sachrab ketgan parchalari yana
bir oz vaqt nur sochib turadi, bu narsa lyuminessensiya hodisasiga juda
xarakterlidir.
19

4-r а sm. Lyuminessensiya hodisasining hosil bo’lishi
Lyuminessensiyaning hosil bo‘lishi. Yorug‘lik manbai fotoni kristallning
lyuminessensiya markazini uning yutish polosasi - sathlar bilan zich to‘lgan
interval sathlaridan biriga o‘tkazadi. 10 -8
s vaqt ichida lyuminessensiya markazi
AA sathga o‘tib, energiyani kristall panjaraga beradi. Asosiy holat sathi ВВ ga
o‘tishda bu sathdan kvant chiqadi. Lyuminessensiya yuz beradigan moddalar
lyuminofor moddalar deb ataladi. Lyuminessensiya markazi uyg‘ongan holatdan
pastroq energiya sathiga o‘tishida o‘rtacha sarflanadigan vaqt lyuminessensiya
jarayonining asosiy xarakteristikalaridan biri hisoblanadi. Lyuminessent nurlanish
to‘xtatilgandan keyin, agar u tez, taxminan sekundning o‘n milliondan bir ulushi
(10 -8
s) da so‘nsa, lyuminessensiyaning bunday xili fluoressensiya deb ataladi. 10 -
8
s - uyg‘ongan atomning o‘ziga xos yashash davridir. Agar tashqi elektron
qobiqning sathlari uyg‘ongan bo‘lsa, odatda, atom asosiy holatga o‘tgunga qadar
shuncha vaqt (10 -8
s) uyg‘ongan holatda bo‘ladi.
Lyuminessensiyaning boshqa turi - fosforessensiya – uyg‘onish energiyasi
manbai uzilgandan so‘ng yorug‘lanishning sekin pasayishi bilan xarakterlanadi. Bu
holda lyuminessensiya markazlari uyg‘ongandan keyin metastabil holatlarida
bo‘ladi, bu holatlardan past energiyali holatga o‘tish «ta’qiqlangan» bo‘lib u 10 -8
s qaraganda ancha uzoqroq vaqtda ro‘y beradi.
Lyumin е ss е nt l а mp а l а r cho‘g‘l а nish l а mp а l а ri га q а r ага n да а nch а t е j а mli:
ul а r h а r б ir vatt quvvatga chug‘lanish lampasidan bir necha marta ortiq yorug‘lik
oqimi hosil qiladi. Ularning FIK 20% ga yetadi. Bunday lampaning silindrik
ballonidagi simob bug‘larida elektr razryadi yuz beradi. Simobning uyg‘ongan
atomlari kuchli elektromagnit nurlanish oqimlarini chiqaradi. Bunday
nurlanishning asosiy energiyasi spektrning ultrabinafsha qismida yotadi. Lampa
devoriga lyuminofor surkalgan bo‘lib, ultrabinafsha nurlanish ta’sirida turli rangda
nurlanadi. Lyuminoforlar aralashmasi ultrabinafsha nurlanishni yutib, spektrning
ko‘rinadigan sohasida nurlaydi va yetarli darajada kunduzgi yorug‘lik spektrini
hosil qiladi. Elektromagnit nurlanish tomonidan uyg‘otilgan lyuminessensiyaning
bunday xili fotolyuminesensiya deb ataladi.
20

Ingliz fizigi J.Stoks 1852 yildayoq ushbu qoidani kiritgan edi: lyuminofor
chiqaradigan yorug‘lik to‘lqini uzunligi uyg‘otuvchi yorug‘lik to‘lqini uzunligidan
katta. Stoks qoidasi yutish polosasining maksimumi lyuminessensiya polosasi
maksimumiga nisbatan qisqa to‘lqinlar tomonga siljigan bo‘lishini bildiradi.
5-rasm. Stoks qoidasini tushuntiruvchi chizma
Stoks topgan bu qonuniyatni kvant mexanikasi tasavvurlari asosida oddiygina
tushuntirish mumkin. Lyuminessensiya markazi hv energiyali fotonni yutib,
hv E 
energiya sathiga ko‘tarila olmaydi (15.2-rasmga qarang). Lyuminessent
kvant energiyasi har doim dan kichik. Oraliq sath Yeor ga o‘tilganda energiya
chiqadi. Kvant energiyasi W ning bir qismi boshqa jarayonlarga ham sarflanishi
mumkin. Baribir istisnosiz qoidalar bo‘lmaydi: ba’zi hollarda antistoks nurlanish
kuzatiladi. Bu holatda foton energiyasiga lyuminessenlovchi modda zarralarining
bir qismi qo‘shiladi.
21

Xulosa
Kurs ishining o’rganishda quyidagi xulosalar kelib chiqdi. Kimyoviy
reaksiyalar energiyasi - lyuminessensiyani uyg‘otishning yana bir manbaidir. Tilla
qo‘ng‘iz organizmida kimyoviy energiya 100% ga yaqin katta FIK li yorug‘lik
energiyasiga o‘tadi. Bu lyuminessent lampalarnikidan 5 marta kattadir. Bunday xil
lyuminessensiya xemilyuminessensiya deb ataladi.
Bu hol oldin sirli bo‘lib tuyulgan. Hozgi zamon fanigina bunday
yorug‘lanishning sababini yechib berdi. U lyuminessensiya deb ataladigan hodisa
bilan bog‘liq. Lyuminessent nurlanish uncha ko‘p bo‘lmagan lyuminessensiya
markazlari - atomlar, molekulalar yoki ionlardan chiqadi. Tashqi sabablar ta’sirida
ular uyg‘ongan holatga o‘tadilar, so‘ngra uyg‘ongan markaz pastroq energiya
sathiga o‘tishida lyuminessent nurlanish kvantini chiqaradilar.
Lyuminessensiya faqat gaz-razryadli lampalar va kineskoplardagina emas,
boshqa sohalarda ham qo‘llaniladi. Moddalarning juda kichik konsentratsiyasida
lyuminessent nurlanish kuzatiladi. Lyuminessent analiz usuli ana shunga
asoslangan. Bug‘langan quduqdan chiqadigan jinslar bo‘lagining
lyuminessensiyasini tadqiq qilib, neftchilar neft qatlamlari yaqinligini bilib oladilar
va hatto neft miqdorini hisoblaydilar.
Lyuminessensiya uni uyg‘otish usuliga qarab ham turlarga bo‘linadi.
Masalan, televizor ekrani kineskop devoriga surkalgan lyuminoforning
yorug‘lanishi tufayli o‘ziga tushadigan elektron oqimidan yorug‘lanadi. Bu holda
lyuminessensiya markazlarini elektron oqimi uyg‘otadi. XX asr boshida elektron
oqimlarini katod nurlar deb atashardi. Shuning uchun lyuminessensiyaning bunday
turi katodolyuminessensiya nomini oldi.
22

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Aналитическая химия. проблемы и подходы. том 1. Р. Кельнера, Ж.-М.
Мерме, М. Отто, Г.М. Видмер. - М. Мир, Издательство АСТ, 2004
2. Aналитическая химия. проблемы и подходы. том 2. Р. Кельнера, Ж.-М.
Мерме, М. Отто, Г.М. Видмер. - М. Мир, Издательство АСТ, 2004
3. Xaritonov Yu.Ya., Yunusxodjaev A.N., Shabilalov A.A., Nasirdinov S.D.
« Analitik kimyo . Analitika». Fan. T. 2008. 1 - jild (lotinda)
4. Xaritonov Yu.Ya., Yunusxodjaev A.N., Shabilalov A.A., Nasirdinov S.D.
« Analitik kimyo . Analitika». Fan. T. 2013. 2 - jild (lotinda)
5. Fayzullaev O. «Analitik kimyo asoslari» Yangi asr avlodi, 2006.
6. Mirkomilova M. «Analitik kimyo». O’zbekiston, Toshkent. 2001.
7. Analitik kimyo” sanoat farmatsiya fakulteti 2 kurs talabalari uchun
o’quvuslubiy qo’llanma (rus va o’zbek tillarida), T. 2011 y.
8. Urazova M.B. Bo’lajak kasbiy ta’lim pedagogini loyihalash faoliyatiga
tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish: Avtoref. dis. … doktora ped. nauk. –
Tashkent: TGPU, 2015. – 80 s
9. Omonov H.T., Xo’jaev N.X., Madyarova S.A., Eshchonov E.U. Pedagogik
texnologiyalar va pedagogik mahorat. -T.:Moliya, 2012.- 199 b.
10. Ganieva M.A., Fayzullaeva D.M. Keys-stadi o’qitishning pedagogik
texnologiyalari to’plami. Metodik qo’llanma / Seriya “O’rtamaxsus, kasb- hunar
ta’limi tizimida innovatsion texnologiyalar”. – T.: TDIU, 2013. – 95 bet.
11. Fayzullaeva D.M., Ganieva M.A., Ne’matov I. Nazariy va amaliy o’quv
mashg’ulotlarda o’qitish texnologiyalari to’plami. Metodik qo’llanma / O’rta
maxsus, kasb-hunar ta’limida innovatsion ta’lim texnologiyalari seriyasidan – T.:
TDIU, 2013. – 137 b.
23

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………3
I BOB ASOSIY QISM . ……………………………...4
1.1 Lyuminissensiya hodisasi haqida umumiy ma’lumot……….…...4
1.2 Lyuminessent tahlilining tasnifi……………………………….....8
II BOB. TAJRIBA QISMI…………………………………………... 1 3
2.1. Lyuminessent titrlashda eritmasini tayyorlash……….…13
2. 2. . lyu minessent analizda hisoblashlar………………..……………...1 7
III BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNINGN TAHLILI..18
3.1 Lyuminessent tahlilning mohiyati……….………………………... 21
Xulosa …………………………………………………………………2 5
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………….2 6
24

25

Купить