Дата регистрации 22 Май 2023
66 ПродажLyuminessentsiya analiz metodi
![I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
1.1. Lyuminissensiya hodisasi haqida umumiy ma’lumot
Titrimetriyada turli- tuman reaksiyalar ishlatiladi. Titrlash asosida qanday
reaksiya yotishiga qarab titrimetrik analizning quyidagi metodlari farqlanadi.
1.Neytralizatsiya metodlari. Asosida neytralizatsiya reaksiyasi yotadi:
H +
+ OH -
= H
2 O
Neytralizatsiya metodi bilan kislotalar , ishqorlar va shu bilan birga ba’zi
tuzlarning miqdori aniqlanadi.
2. Oksidlanish- qaytarilish metodlari (oksidimetriya ). Bu metodlar
oksidlanish- qaytarilish reaksiyalariga asoslangan. Oksidlovchi eritmalari
yordamida qaytaruvchi moddalarning miqdori aniqlanadi va aksincha.
3. Ionlarni qiyin eruvchan birikmalar ko’rinishida cho’ktirishga va kam
dissotsilangan kompleksga bog’lashga asoslangan cho’ktirish va kompleks hosil
qilish metodlari.
Titrlashning quyidagi usullari farqlanadi:
1) To’g’ri titrlash- reaksiya titrlanayotgan modda bilan ishchi eritma o’rtasida
ketgan vaqtda;
2) Teskari titrlash - aniqlanayotgan eritmaga muayan ortiqcha (ammo aniq
o’lchangan) miqdordagi ma’lum konsentrasiyali eritma qo’shilgan va bu
reaktuvning ortiqchasi ishchi eritma bilan titrlangan vaqtda;
3) O’rinbosarni titrlash- ishchi eritma bilan aniqlanayotgan moddaning biror
reaktiv o’rtasidagi reaksiya mahsuloti titrlangan vaqtda ;
Hajmlarni o’lchash. Titrimetrik aniqlashlarning muhim tomonlaridan biri
reaksiyaga kirishayotgan moddalar hajmini aniq o’lchashdir. Titrlash bajariladigan
ishchi eritma hajmi byuretka bilan o’lchanadi. Mikro o’lchashlarda ko’pincha 25,
kamroq 50 ml hajmli byuretkalardan foydalaniladi. Titrlangan eritma hajmi Mor
pipetkasida o’lchanadi. Titrlangan eritma hajmini aniq olish kerak. Titrlash
jarayonida o’zaro ta’sir qiluvchi eritmalar hajmi noto’g’ri olinsa, analiz natijalari
aniqligi kamroq bo’ladi [1].
4](https://docx.uz/documents/188faa1b-68fa-4fb4-bc6c-a987b6db9c39/page_4.png?v=1)
![Agar titrlashga juda kam yoki juda ko’p eritma sarflansa, titrlanadigan
eritmaning boshqa hajmini olish kerak, toki titrlashga ketgan eritmaning hajmi
byuretka umumiy hajmining 1/3 dan 2 /3 gacha qismini tashkil qilsin.
Ishchi eritmalar. Ishchi eritma – deb odatda titrimetrik aniqlash o’tkaziladigan
eritmaga aytiladi, ya’ni u bilan titrlanadi.
Ishchi eritma yordamida aniqlash o’tkazish uchun uning aniq
konsentrasiyasini bilish kerak. Titrlangan eritmalar (aniq konsentrasiyali eritmalar)
tayyorlashning ikkita metodi bor.
1. Analitik tarozida olingan aniq naveska o’lchov kolbasida eritiladi, ya’ni
erigan moddaning miqdori va eritmaning hajmi aniq ma’lum bo’lgan eritma
tayyorlanadi. Bu holda eritmalar tayyorlangan titrli eritmalar deyiladi.
2. Taxminan kerakli konsentrasiyali eritma tayyorlanadi , aniq
konsentrasiyasini esa tayyorlangan titrli boshqa eritma bilan titrlab aniqlanadi.
Titrlash natijasida aniq konsentrasiyasi aniqlanadigan titrlangan eritmalar titri
aniqlangan eritmalar deyiladi [2].
Ishchi eritmalar, odatda, taxminan kerakli konsentrasiyada tayyorlanadi,
ularning aniq konsentrasiyasi esa aniqlanadi.
Titrimetrik analizning asosiy qoidalaridan biri quyidagichadir; analiz qaysi
sharoitda bajarilsa, ishchi eritmalarning titri ham shu sharoitda aniqlanishi lozim.
Ishchi eritmaning konsentrasiyasini normal konsentrasiya (1l eritmadagi ekvivalent
miqdor) yoki titr orqali ifoda qilinadi.
Titrlangan eritmalar olish uchun ko’pincha fiksanallar deb ataluvchi aniq
miqdordagi reaktivli kavsharlangan shisha ampulalardan foydalaniladi. Har bir
ampulada unda qanday modda va qanday miqdorda borligini ko’rsatuvchi yozuv
bo’ladi. Masalan, HCI 0,1g-ekv.
Reaksiyaning tugashini aniqlash. Ravshanki, ishchi eritma bilan
titrlanayotgan modda orasidagi reaksiyaning tugash momentini, ya’ni ekvivalentlik
nuqtasini aniq belgilash zaruriy shartdir [3]. Reaksiyaning tugashi qanchalik aniq
belgilansa, analiz natijasi shunchalik aniq bo’ladi.
5](https://docx.uz/documents/188faa1b-68fa-4fb4-bc6c-a987b6db9c39/page_5.png?v=1)
![Reaksiya tugashini aniqlash uchun indikatorlar deb ataluvchi alohida
reaktivlar qo’llaniladi. Ko’pincha indikatorlarning ta’siri shunga olib keladiki , ular
titrlanayotgan modda va ishchi eritma o’rtasidagi reaksiya oxirida ishchi
eritmaning ozgina ortiqcha miqdori ishtirokida o’zgarishga uchraydi va eritma yoki
cho’kmaning rangini o’zgartiradi. Byuretkadan – ishchi eritmadan ma’lum
miqdorda quyilganda titrlanayotgan eritma rangi sezilarli o’zgarsa,
bunda titrlashning so’ngi nuqtasiga erishildi deyiladi.
Ko’pchilik hollarda indikator aniqlanayotgan modda eritmasiga qo’shiladi va
titrlash indikator ishtirokida yuzaga chiqadi. Bu ichki indikatorlardir. Ayrim
hollarda boshqacha yo’l tutiladi: titrlash mobaynida titrlanayotgan eritmadan
kapillyar bilan bitta tomchidan olinib unga chinni plastinkada bir tomchi indikator
qo’shiladi. Shunday qilib, indikator bilan bo’ladigan reaksiya titrlanayotgan
eritmadan tashqariga ketadi. Bu holda ishlatiladigan indikatorlar tashqi
indikatorlar deyiladi. Har bir titrimetrik analizga alohida indikatorlar bo’ladi.
Aniqlanuvchi modda kislotali yoki asosli bo’yoqlar bilan ekstraksiyalanib
katta o’lchamli kation yoki anion tutgan rangli maxsulotga aylantiriladi. Masalan:
surma (V)ni avval xlorid kislotali yirik o’lchamli kompleks [SbCl
6 ] -
ga bog’lanadi.
Kristallik binafsha rangli organik reagent ta’sirida, bu yirik kompleks ionlar
birlashib, yiriqroq yorqin rangli ion assotsiatini xosil qiladi.
[SbCl
6 ] -
+R +
=R +
[SbCl
6 ] -
Xosil bo’lgan ion assotsiat toluol bilan ekstraksiyalanadi va yutilish spektrida
ion assotsiatiga tegishli bo’lgan 600 nm ( ε = 10 4
– 10 5
dm 3
· mol -1
· sm -1
) intensiv
maksimum bo’lib, ayni shu to’lqin uzunlikda ekstraktni optik zichligi o’lchanadi.
2. Moddaning turli energiyalar manbai ta’sirida shu’lalanishi
lyuminessensiya deyiladi. Usul bilan konsentratsiyaning kichik chegarasida (10 -4
-
10 -7
) moddalar miqdorini tahlil qilish mumkin [4].
Tasnifi: 1)Qo‘zg‘atuvchi manbaning turiga ko‘ra:
Fotolyuminessensiya – spektrning UB va ko’rinadigan soxa, nurlari ta’sirida
moddani shu’lalanishi.
6](https://docx.uz/documents/188faa1b-68fa-4fb4-bc6c-a987b6db9c39/page_6.png?v=1)
![Xemolyuminessensiya – kimyoviy reaksiyaning energiyasi xisobiga, moddani
shu’lalanishi.
Rentgenolyuminessensiya – rentgen nurlari ta’sirida moddani shu’lalanishi.
Katodolyuminessensiya – gaz xolatida katod lampasidan chiqayotgan
elektronlar oqimi ta’sirida moddani shu’lalanishi. Termolyuminessensiya –
qizdirib cho’g’latilgan moddani shu’lalanishi.
2) SHu’lalanish davomiyligiga ko‘ra:
Fluoressensiya – qo’zg’atuvchi manba ta’siri to’xtatilgach darxol so’nuvchi
sho’’la (10 -6
-10 -9
sek ). Fosforessensiya – qo’zg’atuvchi manba ta’siri
to’xtatilgach, ma’lum vaqt davom etuvchi shu’lalanish (10 -2
-10 -3
sek) [5].
7](https://docx.uz/documents/188faa1b-68fa-4fb4-bc6c-a987b6db9c39/page_7.png?v=1)
![1.2. Lyuminessent tahlilining tasnifi
Analitik kimyoda lyuminessensiya turlaridan fluoressensiya ko’proq
ishlatiladi. Fluoressent tahlil (fluorimetriya) – aniqlanuvchi moddaga UB, K -
nurlar ta’sir ettirilganda fluoressensiya intensivligini o’lchashga asoslangan.
Mohiyati: Tahlil qilinuvchi moddaga nur bilan ta’sir etganda modda
elektronlari asosiy energetik A holatdan qo’zg’alib, energiyasi yuqori bo’lgan V
holatga o’tadi. Bunda energiyaning bir qismi issiqlik energiyasiga aylanadi, ya’ni
elektronlar E triplet holatiga o’tadi.
Elektronlarni E triplet holatdan asosiy
energetik holatga qaytganda, shu’lalanish ro’y beradi ( Elyum.) [6].
1- Stoks diagrammasi
E = h · ν h- Plank doimiysi; ν – tebranish soni
demak: Stoks qonuni - Eqo’z > Elyum ; ν lyum < ν qo’z; λ lyum > λ qo’z
bo’ladi. Fluoressensiyani kvant unumi:
a)qo’zg’atuvchi yorug’lik to’lqin uzunligiga
b) eritilgan fluressent moddaning tabiati, v)eritmani konsentratsiyasi g)
xarorat
d) eritmadagi aralashmalarga bog’liq.
8](https://docx.uz/documents/188faa1b-68fa-4fb4-bc6c-a987b6db9c39/page_8.png?v=1)
![Mashxur fizik-optik olim S.I.Vavilov quyidagi qonuniyatni kashf etgan:
qo‘zg‘atuvchi yorug‘lik to‘lqin uzunligi fluoressensiya to‘lqin uzunligidan kichik
bo‘lsa fluoressensiyani kvant unumi o‘zgarmas bo‘ladi. λ qo’z
< λ lyum
bo’lganda φ =const Flouressent tahlilni o’tkazish sharoitlari :
1. qo’zg’atuvchi nur sifatida UB, K – nurlar sohasi qo’llaniladi.
2. Tahlil etiluvchi eritma juda suyultirilgan (s<10 -4
mol/dm 3
) bo’lishi kerak.
Konsentratsiyani ortishi lyuminessensiyani so’nishiga olib keladi.
3. Begona aralashmalar yo’qotilishi kerak.
4. xarorat.
5. Tahlil qilinuvchi modda shu ’ lalanmasa , lyumenissent reaksiya o ’ tkaziladi .
Misol:
Al 3+
+ 3L -
= AlL
3
8-oksixinolin rN=6,5-9,5; λ lyum=520 nm; λ qo’z=390 nm 4.
Konsentratsiyani aniqlash usullari.
Fluoressent tahlilda aniqlanuvchi moddaning konsentratsiyasi fluoressensiya
intensivligi asosida aniqlanadi [7,8].
1usul: Kalibrlash grafigi asosida Jf ~ S
2usul: Bir standart usuli - aniqlanuvchi moddani tahlil etiluvchi eritmasining
konsentratsiyasi Sx ga yaqin standart eritma tayyorlanadi Sst va ikkalacining
fluoressent intensivligi o’lchanadi. Jst / Jx
= Sst / Sx
Cx= Jx / Cst ·
Jst
9](https://docx.uz/documents/188faa1b-68fa-4fb4-bc6c-a987b6db9c39/page_9.png?v=1)
![Fluorimetrni tuzilishi
1-nur manbasi (kvars lampasi)
2-Diafragma,
3-birlamchi svetofiltr
4-kondensor (kvars linzasi)
5-aniqlovchi eritma quyilgan probirka,
6, 6'-kondensorlar (kvars prizmalari)
7, 7'-ikkilamchi nursizgichlar
8, 8' –fotoelement
2-rasm. Fluoressent tahlil.
Fluoressent tahlilni qo’llanishi. Fluorimetriya miqdoriy tahlilni
sezgirfarmakopeya usuli bo’lib, tahlil etiluvchi eritmadagi aniqlanuvchi
moddaning juda oz miqdorini aniqlashda qo’llanadi.
Ochish minimumi – g’oyatda kichik ~10 -8
% gacha. Bu usulda
konsentratsiyasi
10 -12
– 10 -15
g/dm 3
bo’lgan eritmalar aniqlanishi mumkin. Usulning uskunasi
nisbatan sodda. Fluoritmetrik tahlil xatoligi 2-5 % tashkil etadi [11].
10](https://docx.uz/documents/188faa1b-68fa-4fb4-bc6c-a987b6db9c39/page_10.png?v=1)
![Misol: So +2
, Fe +3
aralashmasidan So +2
aniqlash.
1. Fe +3
+ 6NCS -
→ [Fe NCS)
6 ] 3-
So +2
qizil
2. Fe +3
ni
niqoblash:
[ Fe(NCS)
6 ] 3-
+ 6F -
→ [Fe F
6 ] 3-
+ 6NCS -
qizil rangsiz
3. Co +2
+ 4NCS -
→ [Co(NCS)
4 ] 2-
izoamil ko’k spirtida
Ekstraksion fotometrik tahlilni o’tkazish uchun quyidagi talablarga rioya
qilinadi:
1. Ekstraksiya jarayoni to’liq bajarilishi uchun R=99,9 % bo’lishi kerak.
2. Organik erituvchi, fotometrik reaksiya tanlanadi.
3. Eritmada ekstrakt uchun optimal rN tanlanadi.
4. Halaqit beruvchi ionlarni niqoblashda maxsus reagentlar qo’llanadi.
Ekstraksion – fotometrik usul nisbatan sodda, yuqori selektiv va tezkorligi
sababli ko’pchilik moddalar (xususan-kompleks xosil qiluvchi metal kationlarini)
farmatsevtik preparatlar (masalan, surtma dorilardagi prednizalon va prednizalon
atsetat)ni aniqlash imkonini beradi.
Ekstraksion – fotometrik tahlilda qo’llanadigan fotometrik reaksiyalar.
Ekstraksion fotometrik usul uchun fotometrik reaksiyani tanlash muhim
ahamiyatga ega. Tanlangan fotometrik reaksiya mahsulotining rangi yorqin,
yutilish spektrining analitik to’lqin uzunligidagi yutilish maksimumi kuchli
bo’lishi lozim. Fotometrik reaksiyalarni quyidagi ikki turi ishlatiladi: 1.
Metallarni rangli komplekslari xosil bo’ladigan fotometrik reaksiyalar. Tahlil
qilinuvchi modda reagent bilan rangli kompleks birikma hosil qilinadi.
Hosil bo’lgan rangli kompleksni organik erituvchi bilan ekstraksiyalanadi.
Masalan, suvli eritmada bir qator kationlar bilan birgalikda Pb 2+
kationi
ditizon bilan kuchsiz ishqoriy pN=8,5-11 sharoitda qirmizi-qizil rangli qo’rg’oshin
ditizonatini xosil qiladi.
14](https://docx.uz/documents/188faa1b-68fa-4fb4-bc6c-a987b6db9c39/page_14.png?v=1)
25
-
Похожие документы
- Infraqizil spesktroskopiya
- Suyuqlik va gaz aralashmalarini tozalash uchun adsorber va absorberlarni
- Suyuq aralashmalarni ajratish uchun rektifikatsion kolonnalami qurilmasini hisoblash va loyihalash
- Turli aralashmalami quyuqlashtirish, bug’latish qurilmasini hisoblash va loyihalash
- Suyuqlik suyulik va suyuqlik qattiq jism sistemasida ekstraksiyalash