Madaniyat markazlari - Madaniyatshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15999UZS
Hajmi	152.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Madaniyatshunoslik

Madaniyat markazlari

Sotib olish

MAVZU: Madaniyat markazlari
KIRISHI. BOB. MADANIYAT MARKAZLARI DA AHOLINING DAM OLISHINI
TASHKIL ETISHNING N A ZARIY ASOSLARI
1.1 Madaniyat markazlarining vujudga kelishi va ularning faoliyati qobil
1.2 Aholining b о’sh vaqtni mazmunli о’tkazishd a madaniyat markaz lari
faoliyatining o’rni
II BOB. YOSHLAR MA’NAVIYATINI YUKSALTIRISHDA
MADANIYAT MARKAZLARI FAOLIYATI AHAMIYATI NING
AMALIY TAXLILI
2.1. Madaniyat markazlarida madaniy tadbirlarni uyushtirish masalalari
2.2. Yangi O’zbekistondagi yoshlar tarbiyasida madaniyat markazlarining
о’ rni
2. 3 . Yoshlar ning vatanparvarlik faolligini oshirishda madaniyat
markazlarining о’rni va ahamiyati

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . О’zbekiston Respublikasida madaniy hayotning kо’p
qirraligini ta’minlashga qaratilgan islohotlardan biri bu madaniyat markazlarini
tashkil qilish va ularning faoliyat tartibini belgilashdan iborat hisoblanadi. Bu borada
О’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 14 martdagi PQ-1920-sonli,
Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 25 iyundagi 178-sonli qarori 1
asosida zamonaviy
madaniyat markazlarida havaskorlik jamoalarning faoliyatini tashkil qilish va ularni
shakllantirish bilan bog’liq masalalar va yuzaga kelgan muammolarni ilmiy
о’rganish muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Mavzuning dolzarbligi shundaki,
Birinchidan, Respublikadagi havaskorlik jamoalarning faoliyati bundan keyin
madaniyat markazlarida shakllantirish muhim ekanligi taqozo qilmoqda;
Ikkinchidan, Madaniyat markazlarini mavjud badiiy ijodiy jamoalar faoliyati
bilan uyg’un holda tashkil qilish borasida amalga oshirish ishlarini aniqlash;
Uchinchidan, aholining bо’sh vaqtlari yoki dam olishlarida milliy
qadriyatlarni о’zida mujassam qilgan havaskorlik jamoalari ishtirokini yо’lga
qо’yishning dolzarligini belgilab qо’yilishi muhim hisoblanadi.
Tadqiqotning obyekti va predmeti. О’zbekistonning mustaqillik sharoitida
tashkil etilgan Madaniyat markazlari tadqiqotning obyekti hisoblanadi.
Ushbu Madaniyat markazlarida faoliyat olib boradigan havaskorlik jamoalari
tadqiqot ishining predmeti hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari . Tadqiqotning asosiy maqsadi
Madaniyat markazlaridagi badiiy ijodiy jamoalarining faoliyatini tashkil qilishning
shakllarini aniqlashdan iborat.
Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar bajarildi:
- madaniyat markazlarining tashkil qilinishi va ularning faoliyatini tahlil qilish;
1
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳакамасининг 2013 йил 25 июнда "2013 – 2018 йилларда замонавий
маданият ва аҳоли дам олиш марказларини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида"ги Қарори / Халқ сўзи.
2013 йил 26 июнь .

- madaniyat markazlarida havaskorlik jamoalarini faoliyatini tashkil qilinishining
nazariy asoslarini tadqiq qilishi
- О’zbekistonda havaskorlik jamoalarining faoliyatini о’rganish va ularni
shakllantirishning о’ziga xos xususiyatlarini yoritib berish;
- Madaniyat markazlarining havaskorlik jamoalarni ishlash tizimini va imkoniyatlarini
tadqiq qilish;
- madaniyat markazlarida yoshlarni havaskorlik jamoalarga jalb qilish va uning
ijtimoiy omillari tadqiq qilish.
Mavzu bо’yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. Mavzuga oid chop etilgan
adabiyotlarni ikki guruhga ajratish mumkin:
1.Madaniyat markazlarining faoliyatini tadqiq qilishga oid tadqiqotlar;
2.Havaskorlik jamoalarini tashkil etishning shakllariga oid asarlari
Birinchi guruhga oid adabiyotlar kо’proq mustaqillik davrida о’zbek milliy
madaniyatidagi islohotlar va bu madaniy jarayonlarda Madaniyat markazlaridagi
о’zgarishlar haqida kо’proq fikr yuritilgan 2
.
Ikkinchi guruh ga havaskorlik jamoalar faoliyatini tashkil qilishning shakllari
borasida olib borilgan asarlar, tadqiqotlar berilgan 3
.
Ammo yuqoridagi tadqiqotlar tahlilidan mustaqillik yillarida madaniyat
markazlarida havaskorlik jamoalarining tashkil etishning shakllari va ularning
repertuarlarining turli darajalari, yoshlarning milliy qadriyatlar asosida tarbiyalash
kabi bir qator muhim masala va muammolar tahlil qilinmagan.
Tadqiqotda qо’llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi.
Mavzuni yoritish jarayonida tadqiqotchi tomonidan ilmiylik, holislik, tarixiylik
tamoyilllariga tayanildi. Asosiy e’tibor yuz bergan madaniy jarayonlarning о’zaro
dialektik aloqadorligi va bir tizimligiga qaratildi. Tadqiqot jarayonida mavzuga oid
milliy va umuminsoniy qadriyatlar, milliy istiqlol g’oyasidan kelib chiqqan holda
yondashildi.
2
Алимасов В.А. Ўзбекистон Республикасининг бозор муносабатларига ўтиш шароитида маданий-маърифий
муассасалар ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари. Фалс. фан. докт. дис. -Т., 2001;Бекмуродов М.
Ташкилот маданияти ва ра ҳ бар маънавияти. – Тошкент., 2001; Алимова Ш.Х. “Маданий-маърифий фаолият
асослари”. – Тошкент., 2007;
3
Муродов М., Маҳмудова К. Ўзбек фолклор этнографик ансамбллари. – Тошкент., 1998; Йўлдошева С.
Фолклор этнографик жамоалари услубияти. – Тошкент: Наврўз, 2014;

Shuningdek, tadqiqotning nazariy va manbaviy asoslari Prezident I.A.
Karimovning milliy madaniyati, ma’naviyat va milliy istiqlol mafkurasiga
bag’ishlangan asarlaridagi kо’rsatmalari va О’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining madaniyat markazlarini tashkil etish va havaskorlik jamoalarini
shakllantirishga oid qarorlarida bayon etilgan vorisiylik va tadqiqot olib borishda
yagona obyektiv usuldan foydalanish ham belgilab berdi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. BMIda ilk bor
mustaqillik yillarida tashkil etilgan madaniyat markazlari havaskorlik jamoalarini
tashkil qilishning tashkiliy jihatlari va shakllari, yoshlarning ma’naviyati
shakllantirish borasidagi jarayonlari tahliliy asosda yoritildi. Tadqiqotda keltirilgan
ma’lumotlar ilmiy asosda bо’lib, madaniyat va san’at muassasalarini tashkil qilish va
boshqarish yо’nalishiga oid о’quv qо’llanmalar, darsliklar yaratishda, О’zbekiston
davlat san’at va madaniyat institutda ijtimoiy madaniy faoliyat bо’yicha maxsus
о’quv kurslari tashkil etishda foydalanishi mumkin.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
 Madaniyat markazlarida havaskorlik jamoalarini tashkil etishning
bosqichlarini aniqlash;
 О’zbekistonda Madaniyat markazlarining ish faoliyati, о’zgarishlar salohiyati
ham ularning yoshlarni tarbiyalashdagi imkoniyatlarini mavjud ekanligi aniqlandi;
 О’zbekistonda havaskorlik jamoalarini vujudga kelishi va ularning faoliyati
ilmiy tarzda о’rganilib, nazaiy jihatdan tahlil qilindi;
 Madaniyat markazlarida havaskorlikjamoalari faoliyatida yoshlarning ijodiy
mahoratini tarbiyalashning pedogogik shart sharoitlari aniqlandi;
 Madaniyat markazlarida havaskorlik jamoalar faoliyatida tashkl etishning
shakllari kо’lami va ularning parametrlari aniqlandi;
 Muammoni hal qilish uchun unga ijodiy yondashish, eng qulay shakllar,
metodlar, usullar, vositalarni izlash, mazmunini aniqlash orqadi samarali pedagogik
tizim ishlab chiqildi.

BMI tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi Kirish, 2 ta bob, 4 ta bо’lim,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar rо’yxati va ilovadan iboratdir.
I. BOB. MADANIYAT MARKAZLARI DA AHOLINING DAM OLISHINI
TASHKIL ETISHNING N A ZARIY ASOSLARI
1.1. Madaniyat markazlarining vujudga kelishi va ularning faoliyati qobil
О’zbekiston Respublikasida siyosiy, iqtisodiy sohalar kabi madaniyat
yо’nalishida ham kо’pgina islohotlar о’tkazildi. Sobiq ittifoq tuzumi davrida tashkil
qilingan madaniy klublar, istirohat parklari sinfiylik va kommunistik g’oyalar
asosida shakllantirilgan. Shu bois, istiqlol davrida ushbu madaniyat muassasalari
о’rniga yangi zamonaviy tipdagi madaniyat markazlari tashkil qilindi.
Madaniyat markazlari, sport inshootlari faoliyatini yanada yaxshilash va yosh
avlodning kun sayin о’sib borayotgan madaniy-ma’rifiy ehtiyojlarini qondirish,
ularning bо’sh vaqtini samarali va mazmunli tashkil etish maqsadida О’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 7 martdagi “O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasida madaniyat va san’at
sohasini innovatsion rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” 2018-yil 26-
avgustdagi PQ-3920-son qarori ijrosini ta’minlash, shuningdek, madaniyat va
san’atni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, jahon madaniy sahnasida
mamlakatning ijobiy imijini mustahkamlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror
qilgan edi. Shuningdek 2018-yil 26-avgustdagi PQ-3920-son qarori da 3 tipda
zamonaviy madaniyat markazlari tashkil etilishi kо’zda tutilgan edi, ular:
I tipda – xizmat kо’rsatiladigan aholi soni 40 ming nafardan ortiq bо’lgan va
kamida 400 о’rindiqli tomosha zaliga ega bо’lgan holda shaharlarda va tumanning
ma’muriy markazlarida;
II tipda – xizmat kо’rsatiladigan aholi soni 20 ming nafardan ortiq bо’lgan va
о’rindiqlar soni 250 tani tashkil etadigan tomosha zaliga ega bо’lgan holda
shaharlarda va tuman markazlarida;
III tipda – xizmat kо’rsatiladigan aholi soni 7 mingdan ortiq bо’lgan va

о’rindiqlar soni 150 tani tashkil etadigan tomosha zaliga ega bо’lgan holda
shaharlarda va tuman markazlarida tashkil etilishi mumkin.
Ushbu qaror asosida 2013-2014 о’quv yilidan О’zbekiston davlat san’at va
madaniyat institutida “Madaniy dam olish tadbirlari tashkilotchisi” ta’lim
yо’nalishini ochish bо’yicha taklif berildi.
Madaniy dam olish insonning bо’sh vaqtdan oqilona foydalangan holda keng
dunyoqarashga ega bо’lishda ma’naviy - estetik jihatdan kamol topishida, jismoniy
sog’lom bо’lishida muhim omillardan hisoblanadi.
Dam olish madaniyatini yuksaltirishdan asosiy maqsad — kishilarning
madaniy hordiq chiqarishlarini ta’minlash bilan birga, ularni har tomonlama yetuk
inson bо’lib kamolga yetishishlariga kо’maklashishdan iboratdir.
Madaniy dam olish va bо’sh vaqtdan oqilona foydalanishning turlari va
imkoniyatlari shunchalik kо’pki, ular alohida turkumlarga ajratiladi.
Birinchi turkumga dam olishning eng oddiy shakllari — kam harakatli hordiq
chiqarish charchoqni tarqatish faoliyatlari kiradi. Bunday passiv dam olishga ishdan
keyin uyda yotib charchoq chiqarish, kо’cha, parklar, xiyobonlardagi о’rindiqlarda,
uyda divan, stulda о’tirib hordiq chiqarish, ochiq havoda sayr qilish, mehmonga
borish kabilar kiradi. Bu hordiq chiqarishni ba’zida «faoliyatsiz dam olish» ham
deyishadi. Vaqti-vaqti bilan shunday «passiv» dam olib turish ham kerak. Lekin
asosiy maqsad passiv dam olishga vaqtni kamroq sarflab, kо’proq vaqtni faol dam
olishga sarflash kerak.
Ikkinchi turkum dam olish shakllari madaniy-ma’naviy boyliklarni egallash,
ya’ni kitob, gazeta, jurnallarni mutolaa qilish, radio va televideniye dasturlarini
tinglab, tomosha qi lish, teatr, kinoteatr va klublarda namoyish etiladigan kinofilm,
spektakl va badiiy-ommaviy sahnalarni tomosha qilish kabilardir.
Yoshlarning ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirishda nashriyotlar, ijodiy
uyushmalar, kо’ngilli jamiyatlar, san’at va madaniyat muassasalari muhim rol
о’ynaydi. Ular foydalaniladigan ish shakllari rang-barang:
ma’ruza, axborot, suhbat, siyosiy о’qish, konsultatsiya, seminar, munozara,
konferensiya, viktorina, kо’rgazma, konkurs, ijodiy uchrashuvlar, savol-javob

kechalari, og’zaki jurnal, tematik kecha, konsert, spektaklь, ommaviy tomoshalar,
xalq sayillari, bayramlar, raqs kechalari, festivalь, diskotekalar, ekskursiya sifatida
foydalansa bо’lar ekan. (ularning asosiy guruhlariga uzluksiz bilim olish va malaka
oshirish, jamoat ishlari, havaskorlik ijodi bilan shug’ullanish, sport bilan mashg’ul
bо’lish, dо’stlar bilan о’zaro muloqotda bо’lish, san’at asarlaridan bahramand
bо’lish va hokazolar kiradi).
Hozirgi davrda yoshlar ma’naviyatiga alohida e’tibor berilmoqda. Yoshlar ongida
va ma’naviy hayotida bо’shliqning paydo bо’lishiga qarshi mahalliy madaniyat
muassasalarining faoliyati g’oyat katta ahamiyatga egadir. Klublar, madaniyat uylari,
kutubxonalar, istirohat bog’lari mahalliy aholi va yoshlarning bо’sh vaqtini
mazmunli о’tkazishga va ularni g’oyaviy, ma’naviy kamol topishiga yanada samarali
xizmat qilishi kerak.
О’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 25 iyundagi 178-
sonli qaroriga muvofiq 2013-2018 yillarda zamonaviy madaniyat markazlarini
tashkil etish va ularning moddiy-texnika bazasini rivojlantirish bо’yicha
rejalashtirilgan islohotlar quyidagilarni о’z ichiga oladi.
 Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar tumanlari
(shaharlari) bо’yicha 1777 ta madaniyat uylari va klub muassasalari negizida, ular
tomonidan kо’rsatiladigan madaniy-ommaviy xizmatlardan keng aholi
qatlamlarining foydalanishi ta’minlanishini hisobga olgan holda, 894 ta madaniyat
markazlarini (ulardan 38 tasi - imkoniyatlari cheklangan shaxslar uchun) aniqlash va
joylashtirish sxemasini tasdiqlash.
 О’zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi
tomonidan taqdim etilgan buyurtma va texnik talablar asosida madaniyat
markazlarining uchta namunaviy loyihalarini tegishli
loyihalash institutini jalb etgan holda ishlab chiqish, bunda markazlarning qiyofasi
va interyerining arxitektura-rejalashtirish yechimlariga yagona yondashuvlarni
nazarda tutish.

 Madaniyat va aholining dam olish markazlarining joylashgan о’rniga va
xizmat kо’rsatiladigan aholiga bog’liq holda ularning I, II, III tiplari namunaviy
shtatlar jadvalini ishlab chiqish va tasdiqlash.
 Madaniyat markazlari rahbarlari va ijodiy hodimlarining lavozim
yо’riqnomalarini ishlab chiqish va tasdiqlash .
 Madaniyat va san’at markazlarida tо’garak ishlarining har bir turi
bо’yicha yangi, zamonaviy о’quv dasturlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy
etish.
 Tо’garaklar, studiyalar, havaskorlik birlashmalari badiiy havaskorlik
jamoalari faoliyatini tashkil etish bо’yicha yangi uslubiy qо’llanmalar ishlab chiqish .
 Madaniyat markazlari uchun yangi repertuar tо’plamlari ishlab chiqish
va ular bilan ta’minlash.
 Madaniyat markazlarini zamonaviy axborot resurslari hamda davriy
matbuot nashrlari bilan ta’minlash .
 Madaniyat markazlarining ustavdagi vazifalariga muvofiq bо’lgan (kо’p
funksiyali zali mavjud bо’lgan) mos binolarni qidirib topish va ajratish .
 2013-2018 yillarda madaniyat markazlarini mukammal ta’mirlash
hamda zamonaviy asbob-uskunalar va anjomlar bilan jihozlashning manzilli
rо’yxatlari asosiy parametrlarini О’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
Madaniyat, ta’lim, sog’liqni saqlash va ijtimoiy muhofaza masalalari axborot-tahlil
departamenti bilan kelishish.
 Madaniyat markazlarini, shu jumladan 2013 yilda 37 ta obyektni
mukammal ta’mirlash va jihozlashning aniqlashtirilgan har yilgi mintaqaviy manzilli
rо’yxatlarini shakllantirish va tasdiqlash.
 Madaniyat markazlarini mukammal ta’mirlash va jihozlashning
mintaqaviy manzilli rо’yxatlarini, keyinchalik tegishli protokol bilan tasdiqlash
uchun О’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritgan holda, har yili
Iqtisodiyot vazirligiga va Moliya vazirligiga taqdim etish.
 Madaniyat markazlarini muassasalarning turlari bо’yicha jihozlash
normativini ishlab chiqish va tasdiqlash.

 Maqbullashtirilayotgan madaniyat uylari va klub muassasalaridagi
mavjud, foydalanishga yaroqli musiqa asboblari va anjomlarini yangidan tashkil
etilayotgan madaniyat markazlarining balansiga belgilangan tartibda о’tkazish .
 Madaniyat markazlarini tasdiqlangan normativlarga muvofiq zarur
musiqa asboblari. mebellar va anjomlar bilan jihozlashni hisobga olgan holda loyiha-
smeta hujjatlarini ishlab chiqish hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar
Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari huzuridagi yagona
buyurtmachi xizmatlari tomonidan madaniyat markazlari obyektlarini mukammal
ta’mirlash uchun tanlov (tender) savdolari о’tkazish.
 Mahalliy budjetlar mablag’lari, shu jumladan madaniyat uylari va klub
muassasalarini maqbullashtirish munosabati bilan bо’shaydigan mablag’lar, mahalliy
byudjetlarning yil boshidagi bо’sh qoldiqlari, I– III choraklar yakunlari bо’yicha
daromadlar prognozining oshirib bajarilishi, mahalliy byudjetlar xarajatlari bо’yicha
tejash natijasida bо’shaydigan mablag’lar, shuningdek jalb etiladigan homiylik
mablag’lari va boshqa mablag’lar hisobiga madaniyat markazlarini mukammal
ta’mirlash (rekonstruksiya qilish) va jihozlashga mablag’lar ajratish.
 Madaniyat markazlariga ularning moddiy- texnika bazasini
mustahkamlash, madaniy-ommaviy tadbirlarni sifatli
 о’tkazish, shu jumladan transport xizmati kо’rsatish uchun ularga zarur
shart-sharoitlarni tashkil etish masalalarida kо’maklashish.
 Madaniyat uylari va klub muassasalarini maqbullashtirish natijasida
bо’shaydigan binolarni mahalliy hokimliklar balansiga qabul qilib olish hamda
kelgusida ulardan samarali foydalanish, shu jumladan ularni birja va birjadan
tashqari savdolar orqali sotish.
 Yangidan tashkil etilayotgan madaniyat markazlariga madaniyat uylari
va klub muassasalari rahbar xodimlarini qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
attestatsiyadan о’tkazish yо’li bilan tanlov asosida malakali rahbar kadrlarni tanlab
olish bо’yicha respublika komissiyasini tuzish.
 Attestatsiya о’tkazish tо’g’risidagi Nizomni ishlab chiqish, respublika
komissiyasi tarkibini tuzish va tasdiqlash, shuningdek madaniyat markazlarining

asosiy vazifalaridan kelib chiqqan holda rahbar xodimlarni yuqori talabchanlik,
qat’iyatlilik va xolisona baholash vaziyatida attestatsiyadan о’tkazish.
 Madaniyat uylari va klub muassasalari sonini maqbullashtirish
natijasida bо’shab qoladigan xodimlarni ishga joylashtirish uchun zarur chora-
tadbirlar kо’rish va kо’maklashish.
 О’zbekiston davlat san’at va madaniyat institutida Toshkent milliy raqs
va xoreografiya oliy maktabida, О’zbekiston davlat konservatoriyasida madaniyat
markazlari uchun tayyorlanadigan ta’lim standartlari, о’quv rejalari va dasturlarini
yо’nalishlar va mutaxassisliklarni takomillashtirish.
 Kо’chma treninglar va mintaqaviy seminarlar о’tkazish yо’li bilan
madaniyat markazlari mutaxassislarining malakasini oshirish.
 Madaniyat markazlarida tо’garak mashg’ulotlarini о’tkazishga musiqa
va san’at maktablari, umumta’lim maktablari, akademik litseylar va kasb-hunar
kollejlari о’qituvchilarini kо’pi bilan 0,5 stavka hisobidan, kontrakt asosida jalb
etish.
 Madaniyat markazlarida oliy ta’lim muassasalarining tegishli
yо’nalishlar va mutaxassisliklar bо’yicha bitiruvchi talabalarining, shuningdek
madaniyat va san’at kasb-hunar kollejlari qatnashchilarining о’quv, ishlab chiqarish
hamda diplomdan oldingi amaliyotini о’tashini (stajirovkasini) ta’minlash.
 Har bir markazning ma’naviy-ma’rifiy ishlar sohasidagi davlat siyosati
asosiy yо’nalishlarini bajarishga qaratilgan yillik kalendar rejalari - tadbirlarini
ishlab chiqish va tasdiqlash.
 «Mustaqillik», «Navrо’z», «Xotira va qadrlash kuni», «Konstitusiya
kuni», «Xalqaro bolalarni himoya qilish kuni», «О’qituvchilar va murabbiylar kuni»
milliy va kasb bayramlariga, shuningdek О’zbekiston Respublikasining boshqa kasb
bayramlariga bag’ishlangan tadbirlarni о’tkazishga madaniyat markazlarining
yanada keng jalb etilishini ta’minlash.
 Madaniyat va san’at, ma’naviy-ahloqiy rivojlanish hamda milliy о’z
о’zini anglashning о’sishi sohalarida О’zbekistonda rо’y berayotgan о’zgarishlarni

keng va tо’liq ochib berishni ta’minlovchi kо’riklar, kо’rgazmalar, festivallar va
tanlovlarni aholining turli qatlamlarini jalb etgan holda tashkil etish va о’tkazish.
 Aholi, aynisa yoshlar о’rtasida О’zbekistonning boy ma’naviy va madaniy
merosini saqlash va targ’ib etishga yо’naltirilgan tadbirlar rejasini ishlab chiqish va
amalga oshirish. Chunonchi, folklor jamoalarini, milliy hunarmandchilik ustaxonalarini
tashkil etish.
 О’quvchilar va talabalarning yozgi ta’tillari davrida bolalar va yoshlar
uchun madaniy-ommaviy va sport tadbirlarini о’tkazish.
 Qо’shimcha pulli xizmatlar kо’rsatishni takomillashtirish bо’yicha zarur
chora-tadbirlar kо’rish, shu jumladan madaniyat va aholi dam olish markazlarida
pulli tо’garaklar, studiyalar, havaskorlik jamoalari konsertlarini tashkil etish.
 Dastur doirasida bajarilayotgan tadbirlarni, madaniyat markazlari
qatnashchilarining yutuqlari va muvaffaqiyatlari tо’g’risidagi materiallarni ommaviy
axborot vositalarida hamda Internet tarmog’ida muntazam yoritib borish.
Xulosa qilib aytganda, milliy tarbiya yо’nalishi orqali yoshlarda о’zlikni
anglash, va tanparvarlik, milliy g’urur, milliy odob, fidoyilik fazilatlari, eng asosiysi
esa ijodiy kobiliyat shakllantiriladi. Bunda asosan madaniyat markazlarining о’rni va
roli muhim hisoblanadi. Respublikada faoliyat yuritib kelayotgan havaskorlik
jamoalari, folklor etnografik ansambllari endi madaniyat markazlarida alohida tizim
sifatida shakllantirildi. Bu esa aholini bо’sh vaqtida madaniy dam olish shakllarida
milliy qadriyatlarning ta’sirini kuchaytirishni maqsad qilingan.
1.2. Aholining b о’sh vaqtni mazmunli о’tkazishd a madaniyat markaz larifaoliyatining o’rni
Istiqlol iqtisodiy-ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy, madaniy yuksalish yо’lida
har tomonlama mukammal о’ylangan islohotlarni amalga oshirishda keng
imkoniyatlar berdi. Bu islohotlar ichida inson kamoloti va uning ma’naviy-
ma’rifiy tarbiyasi alohida о’rin tutadi. San’at insonlarni gо’zalikka chorlovchi,
birlashtiruvchi vositadir. San’at shunday bir ijtimoiylikki har qanday davrda ham
uning bosh maqsadi inson tarbiyasidir. “Bugun, Vatanimiz, yurtimiz XXI asrga
qadam qо’yib, о’zining buyuk kelajagi sari intilayotgan, bu yoldagi barcha

harakatlarmiz iymonye’tiqod tuyg’usi bilan yog’rilib, kuchayib borayotgan bir
paytda, о’z tarixiy ildizlarimizni, shu jumladan, san’atimiz, milliy teatrimiz
tarixini chuqur anglash, undan saboq olish haqida gapirishimiz har jihatdan о’rinli
bо’ladi, deb о’ylayman” 4
, deb ta’kidlagan birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov.
hozirgi kunda san’at va madaniyatga katta e’tibor berilmoqda. Sahna shunday bir
minbarki, undan turib ichingdagi darding, quvonchu izhorlaring va boshqa his-
tuyg’ularingni bemalol aytishing mumkin. Teatr san’ati, musiqa, raqs va boshqa
san’at turlari orqali ham insonlarni tarbiyalash, ularga estetik zavq bag’ishlash,
ezgulikka undash kabi maqsadlar qо’yilganki, uni amalga oshirish uchun esa
badiiy jamoa rahbari turli ifodaviy va ta’sirchan vositalardan foydalanishiga
tо’g’ri keladi. Demak, ifodaviy va ta’sirchan vositalar sahna asarining yuzaga
chiqishidagi barcha faoliyatlarda qо’llanishi va kuzatilishi mumkin. Ayniqsa, bu
ifodani ommaviy bayram va tomoshalarda yaqqol kо’rish mumkin. Keyingi
yillarda, aniqrog’i, yurtimiz mustaqillikka erishgach, bayramlarni tashkil etishga
bо’lgan e’tiborning kuchayganligini sezishimiz mumkin. “Ma’naviy - ma’rifiy
tadbir” atamasi "ma’naviy - ma’rifiy tadbirlar", "madaniy tadbirlar", "badiiy -
ommaviy tadbirlar", "ommaviy tadbirlar", "badiiy tadbirlar" sо’z birikmalarini
ham о’z mazmunida ifoda etadi. Professor U.H.Qoraboyev о’zining "Madaniy
tadbirlar" nomli kitobida kuyidagicha fikr bildiradi: "Tadbirlarda keng qamrovli
ishlar olib boriladi va ular kishilarning ishdan bо’sh vaqtida kerakli axborotlar
berish, badiiy - estetik zavqlantirish, madaniy-ijodiy ishga jalb kilish hamda
ularning mazmunli hordiq chiqarishlari uchun xizmat qiladi. Shuning uchun ham
unga kengroq tushuncha va atama zarur bо’lmoqda. Ularni keng qamrovli
"madaniy tadbirlar" deb atasa yaxshi bо’ladi. Kezi kelganda shuni aytish lozimki,
"ommaviy tadbirlar", "badiiy tadbirlar" atamalariga ham murojaat kilish
mumkin" 5
Madaniyat va istirohat bog’larida ushbu tadbirlar shunchaki bо’sh vaqtni
4
Karimov I.A.” Milliy teatrimiz - iftixorimiz”. Toshkent shahrida Akademik Drama teatri yangi binosining
ochilish marosimida sо’zlagan nutqi. 2001 yil 30 avgust.
5
. Qoraboyev U. Madaniy tadbirlar, (Madaniy xordik nazariyasi va amaliyoti fani bо’yicha о’kuv
kо’llanma). -T.: Toshkent kartografiya fabrikasi, 2003. -123 6.

tashkil etish, mazmunli hordik chiqarish, kerakli axborot bilan ta’minlash
bilangina cheklanib qolmasdan, о’quvchi yoshlarni ma’naviy - axloqiy ruhda
tarbiyalash, ular ongida milliy g’oya va mafkurani shakllantirish, bilim berish
orqali dunyoqarashni shakllantirishga qat’iy yо’naltirilgandir.
Ommaviy bayramlar madaniy tadbirlarning oliy kо’rinishi bо’lib, insoniyat
tarixining rivojlanishi bilan takomillashib kelgan.
Insoniyat yaralibdiki, uning turmush tarzida bayramlar alohida ahamiyatga
ega bо’lib kelmoqda. Insoniyat hayotini bayramsiz, an’ana, marosim, urf-
odatlarsiz tasavvur qilib bо’lmaydi. Bayramlar jamiyatning ma’naviy gо’zalligini,
xalqning yashash tarzi, turmush sharoitini dunyoga kо’z-kо’z qiluvchi asosiy
vositadir. Biror davlatda nishonlanayotgan milliy bayramlar yoki jahon
miqyosidagi tadbirlarni kuzatar ekanmiz, о’sha davlatning milliyligi, о’ziga xos
urf-odatlarini о’rganamiz. Demakki, bayram hayotning eng nafis va nafosatli
xislatlarini namoyish etuvchi kо’zgudir. Bayram jamiyatning kechasi, buguni,
ertani haqida dalolat beruvchi jonli manbadir. Sharqning buyuk olimi Mahmud
Qoshg’ariy “Bayram-xalqning shodlik va xursandchilik kunidir” 6
, degan edi.
Biror-bir muhim ijtimoiy voqea, sanani kо’pchilik bо’lib, kо’tarinki ruhda,
xursandchilik bilan nishonlash bayram deb tushiniladi.
Abu Rayhon Beruniy bayramlarni hayotdagi “eng muhim kunlar” 5
deb
ularni quyidagi turlarga bо’ladi:
1. dunyoviy bayramlar
2. diniy bayramlar
“Kimki Navrо’z kuni bayram qilib quvonsa, keyingi Navrо’zgacha xurram
bо’ladi va farog’atda yashaydi”, deb ta’kidlaydi Umar Xayyom 63
.
XX asrda bayramlar bilan kо’pgina olimlar shug’ullanishgan. Bayramlar
mohiyatini tо’g’ri anglash, tarixi va hozirgi kundagi hayotini tushunishda
ayniqsa M.M.Baxtin tadqiqotlari muhim. “Bayram hamma vaqt dunyoni teran
idrok etish mazmuniga ega bо’lib kelgan. Ijtimoiy mehnat jarayonini tashkil etish
6
Mahmud Qoshg’ariy. “Devonu lug’otit-turk”, 1 tom. – T.: “Fan”, 1963 yil,
447 bet. 63
Umar Xayyom. Navrо’znoma. T., Mehnat, 1990, 12 bet.

va mukammallashtirishdagi “mashqlar”, “mehnat о’yinlari”, mehnatdagi dam
olish yoki nafasni rostlash hech qachon о’z holicha bayram bо’la olmaydi.
Ularning bayram bо’lishi uchun borliqning boshqa sohasi, ma’naviy-mafkuraviy
sohasidan nimadir qо’shilishi shart. Ular moddiy dunyo va zarur shart-
sharoitlaridan emas, inson hayotining buyuk maqsadlari dunyosidan, ya’ni ideallar
dunyosidan da’vat va quvvat oladi” 7
. Bayramlar ham jamiyatdagi
о’zgarishlarga qarab, ma’lum darajada о’zgarib boradi. Yangi bayramlar paydo
bо’ladi. Lekin bu bilan bayram shodiyonasi, insonlar xursandchiligi о’zgarmaydi.
Inson bayram kunlari о’z hayotidagi tashvishlarni unitib, yangi liboslar kiyishga,
о’yin-kulgi bilan g’uborini yozishga harakat qiladi. Shu soha olimlari XX asrdagi
bayramlarga baho berar ekan, M.M.Baxtin konsepsiyasiga tayangan holda ish
kо’radilar. “Bayram – bu ma’lum vaqtdagi ideal hayotdir” – deb ta’kidlaydi
I.I.Mazayev 65
. “Bayram – har bir fuqaro va butun jamiyat hayotini aks ettiruvchi
о’ziga xos ijtimoiy hodisadir” – deb ta’rif bergan D.M.Genkin bu fikrlarini
yanada oydinlashtirib shunday deb yozadi, “Bayram – bu voqelik bilan san’atni
uyg’unlashtiruvchi, u yoki bu real hayotiy voqeani badiiy bezab kо’rsatuvchi
о’ziga xos antiqa hodisadir” 8
. “Bayram dunyo madaniyatida yig’ilgan eng
qimmatli boyliklarni о’zida uyg’unlashtiradi” 9
– deb fikr yuritadi A.I.Arnoldov.
Bayramshunos olim filologiya fanlari doktori, professor U.Qoraboyev
O’zbekiston bayramlari” nomli kitobida va mazkur kitobning qayta ishlanmasi
sifatida yaratgan “О’zbek xalqi bayramlari” kitobida о’zbek bayramlarining
xususiyatlari haqida tо’laqonli ta’rif bergan. О’zbek bayramlari mohiyatan boshqa
xalqlar bayramlaridan farq qilmaydi, ular ham orzu, mehnat, kurash ifodasi,
an’analar, gо’zallik kо’zgusi, tinchlik, hamjihatlik, tenglik, hayotning davomi,
muhim qismidir. U.Qoraboyev xalq bayramlari mohiyatini belgilovchi
bayramlarning xususiyatlaridan kelib chiqib, bayramning uchta asosiy
xususiyatini belgilaydi: Bayram holati (bayram kayfiyatining) paydo bо’lishi,
7
Baxtin M.M. Literaturno-kriticheskiye stati. M., 1986, s.299. 65
Mazayev A.I.
Prazdnik kak sotsiolno-xudojestvennoye yavleniye. M., Nauka, 1978. s.172.
8
Genkin D.M. Massoviye prazdniki. M., Prosvesheniye, 1975, s.44.
9
О’sha joyda, 79 bet.

bayramga bо’lgan ehtiyojning tug’ilishi; Bayramona holat, kayfiyatning paydo
bо’lishi – bu hali bayram degani emas. Shu kayfiyatni, shu holatni, intilishni
rо’yobga chiqarish uchun bayramni tashkil etish kerak. Ommaning bayram
ishtirokchisiga aylanishidir. Bayram bu – teatrlashtirilgan namoyishlar,
tomoshalar, konsertlar, kо’rik-tanlovlar bellashuvlar, ya’ni rang-barang ommaviy
tadbirlar birligidir 10
. О’zbekiston Milliy ensiklopediyasida bayramga
qо’yidagicha ta’rif berilgan: - “Bayram (turkiycha – katta yig’in, tо’y) – keng
nishonlanadigan tantanalik kun. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot davomida kelib
chiqishi, mazmuni, ijtimoiy hayotda qaror topishiga kо’ra an’anaviy, diniy, milliy
va boshqa bayramlar vujudga keldi. Avloddan-avlodga meros tariqasida о’tib
keladigan bayramlar an’anaviy bayramlar deyiladi. Masalan: Navrо’z bayrami.
An’anaviy bayramlar biror xalq yoki millatning ayni vaqtdagi ijtimoiy turmushi,
hayot kechirish tarzi bilan bevosita bog’liq bо’lmaydi. Diniy bayramlarda har bir
monetistik dinning aqidalarida belgilab qо’yilgan marosimlar nishonlanadi” 69
.
Tadqiqotchi E.V.Sokolov bayramlarni barcha dam olish shakllari orasida
eng afzali deb kо’rsatadi. Chunki bayram tadbirlarida dam olishning eng samarali
shakllari mujassamlashadi 11
. Tarbiya tizimida bayram о’ziga xos muhim va yirik
tadbir sanaladi. Xalqning eng yaxshi an’analari, odatlari, ahloqiy qoidalarini
о’zida mujassamlashtirishi, saqlashi va rivojlantirishi bilan yoshlar tarbiyasida
ham bayramning ahamiyati katta. Tarix shuni isbotlaydiki, bayramlar ma’nosi,
g’oyasi xalqning о’yi, dardi, orzu-umidlari asosida paydo bо’lgan va о’zgarib,
rivojlanib borgan. Bayramlarning yana bir xususiyati ularning muayyan vaqt,
maxsus sana bilan bog’liqligidir. Kishilarda bayram kayfiyati avvaldan
belgilangan vaqt, sana, kun kelganida paydo bо’ladi. Masalan, qishning sovuq
kunlaridan sо’ng obhavoning isishi, tevarak-atrofning kо’m-kо’k libosga
о’ranishi, dov-daraxtlarning gullashi – bahor kelishi barcha kishilarga olam-olam
quvonch shodlik olib keladi. Albatta, bu о’zgarishdan har kim о’zicha zavqlanadi.
10
Qoraboyev U.X. О’zbekiston bayramlari, 49-50 betlar. 69
О’zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi. 1 tom. T.О’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Davlat ilmiy
nashriyoti, 2000. 584 bet.
11
Sokolov E.V. Svobodnoye vremya i kultura dosuga. L., 1977, s.84-88..

Ammo tabiat gо’zalligi va bahor shodiyonasi hamma uchun umumiy bо’lganligi
sababli odamlarda uni birgalikda nishonlash kayfiyati ham tug’iladi. Ana shu
ehtiyojni qondirish uchun maxsus vaqt belgilanadi. Bu sanalarni belgilashda ming
yilliklar tajribasidan kelib chiqiladi. Masalan, quyoshning hamal burjiga kirish
vaqti “Navrо’z” bayrami о’tkaziladigan vaqt sifatida belgilangan. Professor
U.Qoraboyev “О’zbek xalqi bayramlari” kitobida quyidagi fikrni bildirgan –
“Bayramning о’ziga xos xususiyati unda keng ommaning ishtirok etishidir.
Bayram avvalo kо’pchilik uchun uyushtiriladi va u bevosita odamlarning
ishtirokida о’tadi. Teatrlar, konsert zallari, televideniye kо’rsatuvlari, radio
eshittirishlarida omma faqat tomoshabin, tinglovchi rolini bajarsa, bayramlarda
odamlar faol ishtirokchi sifatida qatnashadi. Bayramlarda hamma о’z qobiliyatini
namoyish qilishi mumkin. Kishilar bayram tadbirlarini ishtirokchi sifatida
kuzatadi va bо’lgan voqelarga о’z munosabatini bildira oladi. Bayramlarning
о’ziga xos yana bir xususiyati ularning bir necha (kompleks) tadbirlar sintezidan
tashkil topishidir. Har bir bayram kо’plab tadbirlar asosida uyushtiriladi.
Bayramning tashkil qilinishi – uning mavzusi, g’oya, yonalishi maxsus shakl,
tadbir va marosimlar orqali namoyon etishdir. Odatda har bir ommaviy (ayniqsa,
ochiq joylardagi) bayramning ochilish marosim-tadbiri bо’ladi. Undan sо’ng, bir
joyda – bayram kо’rgazmalari, kо’rik-tanlovlari; ikkinchi joyda – dor о’yini,
polvonlar chiqishlari; uchinchi joyda - askiya va qiziqchilar chiqishlari,
qо’g’irchoq teatri tomoshalari; tо’rtinchi joyda – badiiy havoskorlik jamoalari,
folklor etnografik ansambllari konsertlari; beshinchi joyda – sport musobaqalari
kabilar tashkil qilinadi. An’analar, marosimlar, teatrlashtirilgan konsert va
tomoshalar, karnavallar, namoyishlar, xalq о’yinlari bayramlarning asosiy tarkibiy
qismi sanaladi. Ommaviy bayramlar shu kabi tadbirlar asosida о’tkaziladi” 12
.
Bayram-о’ziga xos, kо’p tomonli ijtimoiy hodisa bо’lib, har bir insonni,
jamiyatning hayotini namoyon etadi. Uning barcha dunyo xalqlari orasida
tarqalganligidan, bayramlarning inson va jamiyat uchun hech narsaga almashtirib
bо’lmaydigan bebaho boylik ekanligiga amin bо’lamiz «Bayram jamiyat
12
Qoraboyev U. X.О’zbek xalqi bayramlari. T.2002 .

hayotining organik bо’lagi bо’lib, shu bilan bir qatorda, har bir insonning hayoti
va faoliyatini tenglashtirib, omma erkin hayot faoliyatining markaziga aylanib,
alohida olingan shaxsning emotsional tarangligini oluvchi razryad funksiyasini
bajaradi» 13
«Bayram» - turkcha sо’zdan olingan bо’lib, tо’y, marosim,
xursandchilik degan ma’nolarni bildiradi. Bayram sо’zining turli talqinlari bor.
Falsafiy ensiklopediyada berilgan «Bayram» - insonlar xursandchiligining
yig’indisi», - degan talqin eng tо’g’risi deb hisoblanadi. Bayram ijtimoiy mahalliy
hayotning eng muhim qismlaridan bо’lib, shodiyona, xursandchilikni vujudga
keltiradigan voqealarni nishonlaydi. О’rta Osiyo xalqlari, jumladan, о’zbek
xalqining ham eng qadimgi davrlardan shakllana boshlagan asrlar bо’yi
avloddanavlodga о’tib kamol topib bebaho merosiga aylangan bayramlari kо’p.
Bu bayramlar eng qadimiy davrlarda xalq ommasi ehtiyoji bilan shakllana borgan,
ijtimoiy zarurat asosida rivoj topgan va boshqa xalqlar tajribasi bilan boyib
kelgan.
О’zbek xalqi bayramlarini davrlarga bо’lib о’rganish maqsadga
muvofiqdir. Masalan: Ibtidoiy davrda vujudga kelgan bayram shakllari (bunga
ovchilik о’yinlari, zoofagik (ya’ni, totem hisoblangan ayiq, yovvoyi echki, sigir,
bu esa ot kabilarga sig’inish) bayramlar, mehnat о’yinlari, orgaist bayramlari va
boshqa bayramlarni kiritish mumkin). О’rta Osiyo xalqlarining qadimiy
(islomgacha bо’lgan) bayramlar; О’rta asrlardan inqilobgacha bо’lgan davrdagi
о’zbek bayramlari; Shо’rolar davridagi bayramlar; Mustaqillik davridagi
bayramlar. Oxirgi yillar ommaviy bayramlarning janr muammolari dolzarb bо’lib
turipti.
О’tkazilayotgan bayramlarning janrini aniqlashda ba’zi mutaxassislar
qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar. Ba’zan ommaviy teatrlashtirilgan
bayramlarning janri yoq, degan kulgili sо’zlarning guvohi bо’lamiz. Lekin bunday
fikrlar notо’g’ri. Teatr san’atidagi kabi, ommaviy bayramlar ham о’z janr turlariga
ega. Bu muammoni rejissyor, olimlar D.M.Genkin, I.G.Sharoyev, I.M.Tumanov,
A.D.Silin, N.Vershkovskiy, U.Qoraboyevlar о’z izlanishlarida isbotlab berganlar.
13
Genkin.D.M. Massoviye prazdniki M.1975 s. 44

Ularning tajribalaridan kelib chiqib, ommaviy bayramlarni quyidagi janrlarga
bо’lish mumkin:
• teatrlashtirilgan konsert;
• konsert-miting;
• ommaviy sayl;
• teatrlashtirilgan namoyish;
• kо’chalarda, maydonlarda, stadion va bog’larda о’tkaziladigan
bayram harakati;
• milliy san’at dekadalari;
• san’at festivallari;
• qо’shiq bayramlari;
• raqs bayramlari;
• karnavallar;
• suvda о’tkaziladigan bayramlar;
• ochiq havoda namoyish etiladigan teatr-spektakllar;
• kо’cha bayramlari;
• sport bayramlari;
• teatrlashtirilgan bolalar bayramlari.
Bayramning paydo bо’lishi, uning rivojlanish bosqichlarini “ Eortologiya”
fani о’rganadi. «Eortologiya» - grekcha sо’zdan olingan bо’lib – bayram haqidagi
fandir. Mazkur fanning yuzaga kelishida va uni ilmiy-nazariy jihatdan о’rganishda
I.Snegiryov, I.Saxarov, F.Buslayev, A.Afanasev, Ye.Anichkov K.Mardjanov,
D.M.Genkin, I.M.Tumanov kabi mutaxassislarning xizmatlari katta bо’lgan.
Shuningdek Mahmud Qoshg’ariy, Abu Rayhon Beruniy, Firdavsiy, Farobiy, Ibn
Sino, Alisher Navoiy, Bobur, Ogahiy, Behbudiy, Fitrat kabi Sharqning mutafakkir
olimufuzalolari ham bayramlarning ijtimoiy hayotdagi о’rni va roli haqida turli
nuqtai nazar bilan yondoshib о’z fikr va mulohazalarini bayon etganlar. Mazkur
sohadagi muammo va kamchiliklarni ijobiy hal etish, xalqaro konfrensiyalar

о’tkazish, dunyo xalqlari bayramlarining xilma-xilligini о’rganishi, bayramlarning
ijtimoiy hodisa sifatida, hayotimizdagi о’rni va ahamiyatini о’rganish mazkur fan
mutaxasislarining asosiy vazifalaridan biridir. Ommaviy bayramlarning
ommabopligi shundaki, birinchi navbatda, u amaliy namoyish etilganda, о’zining
chuqur ijtimoiy - psixologik va tarbiyaviy ildizga ega ekanligi namoyon bо’lib,
sahnalashtirish jarayonida tasodifiy hol va elementlarga yol qо’yilmaydi. Shuni
aytib о’tish joizki, ommaviy bayramlar tarixi, ayniqsa О’zbekiston bayramlari
tarixining kelib chiqish genezisi, uning turlari tо’liq о’rganilmagan. Tarix shunday
fanki, qanchalik chuqur о’rgansak, shunchalik kam bilishimizga ishonchimiz
komil bо’ladi. Ayniqsa ommaviy bayramlar tarixi juda ham kam о’rganilgan. Bu
sohada birinchilardan bо’lib falsafa fanlar doktori, professor U.X.Qoraboyev
ilmiy izlanishlarida О’zbekiston bayramlari fani rivojiga о’zining katta hissasini
qо’shdi.
Uning «О’zbekiston bayramlari», «О’zbek xalqi bayramlari» kitoblarida
bu mavzuga chuqur, ilmiy yondashilib, bayramlarning kelib chiqish tarixi tо’liq
yoritishga harakat qilingan.Yaqin davrlargacha bayramlar tarixi umumiy san’at
tarixi sifatida (adabiyot va teatr) о’rganilib kelingan edi. Lekin, ommaviy bayram
va tomoshalar har bir tarixiy davrda tarbiya va ma’rifatning asosiy о’giti sifatida
yuqori о’rinlardan birini egallab kelgan. Ommaviy bayramlar tarixiga qisqacha
nazar solsak, о’zining g’oyaviy jihatdan kompozitsion butun bо’lgan Qadimgi
Yunoniston va Rim davridagi bayramlardan boshlasak bо’ladi. Albatta, qadimgi
Yunoniston va Rim bayramlarigacha ham insoniyat paydo bо’lganidan keyingi
davrda bayramlar vujudga kelib, shakllangan. Lekin bu bayramlar о’zining
ma’naviy, intellektual darajasi, ifodaviy shakllari jihatidan primitiv xususiyatga
ega bо’lib, kompozitsion yaxlitlikka ega bо’lmagan. Qadimgi Yunoniston va Rim
davrida tashkil qilinib, о’tkazilgan xalq bayramlarida ommaviy bayramlar
dramaturgiyasi va rejissurasining elementlari vujudga kelgan. Qadimgi
yunonlarda bayram о’ziga xos mustaqil bо’sh vaqt va dam olishning bir shakli
bо’lib, hatto doimiy jihatdan ham uzviy, faol mashg’ulot turiga aylangan. Bizga
ma’lumki, Delfe, Pifiy, Nemeysk va Panfin о’yinlari juda ham ommabop bо’lgan.

Lekin bu о’yinlarning ichida eng mashhuri Olimp о’yinlari bо’lgan. Olimp
о’yinlari maxsus qurilgan Olimp shahrida 4 yilda bir marotaba о’tkazilgan.
Qadimgi Rim Yunoniston bilan qо’shni bо’lishiga qaramay, о’tkaziladigan
bayramlar shakli va kо’rinishi jihatidan, tubdan farq qilgan. Yunoniston
bayramlarida Afina fuqarolari faol qatnashishgan bо’lsa, qadimgi Rim
tomoshalarida tomoshabin bilan ishtirokchi ajratilgan. Aynan shu davrdan boshlab
«tomosha» sо’zi «bayram» sо’zining sinonimiga aylangan. Rim imperiyasi
davrida qattiq sinfiy kurash yuzaga kelgani, imperiyani kuch bilan
boshqarilayotganligi sababli, aholini chalg’itish maqsadida tomoshalar yuzaga
keladi. Qadimgi Rim imperiyasi tomoshalarida sahna texnikasi, ta’sirchan
vositalar ancha rivojlandi. Ayniqsa Rimda qurilgan mashhur Kolizey tomoshagohi
hozirgacha insonlarni hayratga solib kelmoqda. Kolizey nafaqat kattaligi balki,
harakatga keluvchi arenasi, sahna mexanizmlari orqali arenani kо’lga yoki
о’rmonga aylantira olish kabi jihatlari bilan butun jahonga mashhur. Ayniqsa,
qadimgi Rimda dushman ustidan qozonilgan g’alabaga bag’ishlangan Triumf
paradlari о’ziga xos teatrlashtirilgan harbiy parad edi. Bundan tashqari,
gladiatorlar janglari, sirk poygalari, artistlar musobaqalari, dengiz janglari,
luperkali, «kichik triumf» - olqishlash kabi tomoshalar mashhur bо’lgan.
О’rta asrlarda ommaviy bayramlarning tabaqalashishi intensiv ravishda
rivojlandi. Ayniqsa, feodal davlatning kuch-qudratini kо’klarga kо’taruvchi diniy
bayramlar rivojlandi. Shu bilan bir qatorda shahar maydonlarida о’tkaziladigan
hazilmutoyibaga qurilgan bayramlar xalqning eng sevimli bayram tomoshalari
bо’lib, kо’plab xalq ommasini tо’plab, ularning kelajakka intilishi va ertangi
kunga bо’lgan ishonchining kurtagi sifatida namoyon bо’lgan.
Rasmiy bayramlar, bu bayramlarning aksi о’laroq, hukmron tabaqaning
manfaatlarini himoya qilishga bag’ishlangan edi. Ommaviy bayramlarga bunday
yondashish «dam olish» degan tushunchaning о’zgarishiga olib keldi. О’rta
asrlarda shaxsning dam olishi, о’z xohishiga qarab erkin bо’lmay, cherkov, din
arboblari tomonidan boshqarilgan. Bu davrda diniy bayramlarning о’zi yuzdan
ortiq bо’lgan. Katta yer maydonlariga, ulkan siyosiy kuchga ega bо’lgan cherkov,

bayramlarni ham о’z qо’liga kiritib, xalq oldida о’z ustunligini namoyish etib,
о’zining tashviqot quroliga aylantirgan. Cherkovning badavlatligi bu bayramlarda
kostyumlarning turlituman rang-barangligini ta’minlab, о’ziga xos
teatrlashtirishni vujudga keltirgan, bu esa cherkov marosimlarini ommaviy
bayram darajasiga olib chiqishiga yordam bergan. Jumladan; О’zbekistonda tabiat
bayramlaridan keng nishonlanganlaridan biri bu - Navrо’z bayramidir. Bu
bayramlar haqida X-XI asrlarda yashagan buyuk qomuschi olim Abu Rayhon
Beruniy о’zining “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“ asarida batafsil
tо’xtalib, uning mohiyatini ochib, “Navrо’zning kelib chiqishi haqida turli
afsonalar mavjud, lekin bu masalaga ilmiy yondashilsa, “Navrо’z“ning paydo
bо’lishi har tomonlama ilmiy asoslangan koinot va tabiat qonuniyatlari, kecha va
kunduzning vaqt jihatidan barobar bо’lishi, kunduzning uzaya boshlashi, tabiatda
jonlanishning boshlanishi, bahorning kelishi sabab bо’lgan. “Navrо’z“ning chuqur
ildiziga murojaat qilsak, u eng qadimiy davrlarda ibtidoiy odamlarning
dehqonchilikka о’tganidan sо’ng dalalarda yangi ish mavsumi boshlanishidan
oldin о’tkaziladigan bahor bayramlariga borib taqaladi» 14
. Vaqtlar о’tib bu
bayram rivojlanib, unga mos kun aniqlanib “yil boshi“ vazifasini о’tay boshlagan.
“Navrо’z“ bayramini nishonlash bir oyga chо’zilgan. Bu haqida Beruniy
quyidagicha yozadi: “Keyingi podshohlar bu oy, ya’ni farvardin mohning barchasi
(kunlarini)ni hayitga aylantirib, ularni oltiga taqsim etadilar. Birinchi besh kun
podshohlar uchun, ikkinchisi ulug’ kishilar uchun, uchinchisi podshohlarning
g’ulomlari uchun, tо’rtinchisi xizmatkorlar uchun, beshinchisi xalq ommasi
uchun, oltinchisi chо’ponlar uchun 15
. Qadimdan, insoniyat paydo bо’lgan
zamondan boshlab, bayramlar shaxsning hayotdagi muvaffaqiyatlari, orzu-umidi,
voqea, hodisalar, mehnatdagi va boshqa sohalardagi yutuqlari, bosib о’tgan
yollarini chuqur anglash, g’alabalardan faxrlanish, ertangi kunga umid bilan
yashash, bayram arafasida bir-birini qutlash, kelajak hayot uchun yaxshi istaklar
bildirish, ishlariga omad, baxt tilash, о’zligini, millatini anglash, milliy
mafkurasiga ega bо’lishdek g’oyalarni ilgari surgan. Bayramlar vaqt qadriga
14
Beruniy. “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorlik». Tanlangan asarlar, I tom, T.,Fan 1960, 257258 b.
15
О’sha kitob, о’sha bet.

yetish, uni e’zozlash uchun sharoit yaratadi.
Bayram insonlarning estetik kechinmalariga ta’sir qilib, shaxsning
ma’naviy dunyosini boyitadigan vositadir. Bayram va tomoshalarning asosini
milliy qadriyatlarga bо’lgan hurmat, ehtirom egallab, insonlarga badiiylik, san’at
orqali estetik zavq bag’ishlashdek vazifalar ustuvor turadi. Bayram
tashkilotchilari, ayniqsa seneriychi, rejissyor ishlatilayotgan materiallarning
dolzarbligi, hujjatlar, faktlarning aniqligi va ularning badiiy uslublari yordamida
sintezlash kabi vazifalar ulardan juda ham katta javobgarlikni talab qiladi. Bunday
tadbirlar insonlarning ijtimoiy-pisxologik talablariga javob berib, mayda
guruhlardan ommaviylikka о’tib, shaxslarning ommaviy harakatidagi faolliklarini
oshirib, bayramona dam olishdek sharoitni yaratishga turtki bо’ladi.
Maydonlarda, bog’larda, kо’chalarda о’tkazilayotgan ommaviy tadbirlar
nafaqat ommaviy xatti-harakatni yuzaga keltiradi, balki karnavallar, sayillar,
festivallarda estetik zavq bag’ishlab, tomoshalarning tomoshaviyligini oshirib,
bayramona kayfiyatni vujudga keltiradi. Chunonchi, bayramlarda insonlar yangi,
gо’zal kiyimlar kiyishadi, lazzatli taomlar tayyorlashadi, hamma kо’tarinki
kayfiyatda bо’ladi. Bayram kuni yomonlar-yaxshi, xasislar-sahiy, xunuklar-gо’zal
bо’ladi. Bayramlarning afzalliklari haqida qancha gapirsak oz, u keng xalq
ommasini о’ziga jalb qilib, madaniy, ma’naviy ozuqa berib, hayotimizning barcha
jabhalarini keng namoyish qiladi. Professor E.V. Sokolov bayramlarning
ahamiyati haqida quyidagilarni yozadi: «Bayramning ijtimoiy-siyosiy va madaniy
ahamiyati shu bilan belgilanadiki, u muhim an’analarni qо’llab, insoniyat
madaniyatining yutuqlarini mustahkamlaydi» 16
. Darhaqiqat, bayramlar
millatning, jamiyatning moddiy va madaniy sohalaridagi eng yaxshi tomonlarini
kо’rsatib beradi. О’zbekiston bayramlarida an’anaviy xalq pedagogikasi katta
ahamiyatga ega bо’lib, hozirgi kungacha bu an’analar bizga yetib kelgan.
Ayniqsa, insonlardagi bir-birini e’zozlash, kattalarni hurmat qilish, ezgulikka
intilish, gо’zallikni asrash, milliy qadriyatlarni qadrlash, ilm-fanga intilish,
16
Соколов Э.В. Свободное время и культура досуга. Л., 1977, с.84-88.

vatanni sevish kabi chuqur falsafiy g’oyalar ilgari surilib, tarbiyaning poydevori
bо’lib xizmat qilgan. Zamonaviy bayramlarimizda ham ana shu xalq
pedagogikasining asosiy о’gitlari saqlanib qolgan. Ommaviy bayramlarni tashkil
etishga bо’lgan ehtiyojning pedagogik aspekti shundaki, bu ehtiyoj, qiziqishni
seneriy rejissyorlik va tashkilotchilik faoliyatini amaliy qurollar yordamida
qondirishga erishishdir. Bayramlarni nazariy hamda amaliy tahlil qilish shuni
kо’rsatdiki, bayram oddiy madaniy ma’rifiy tadbir bо’libgina qolmay, balki
yuqori ijtimoiy, insoniyatning chuqur ildizli hayot faoliyatining kompleks
shaklidir. Bu shaklni tadbiq etish borasida D.M. Genkin, A.A. Kanovich,
Ye.V.Rudenskiy, L.S. Lapteva, A.F. Mazayev, U.X. Qoraboyev, B.S.Sayfullayev,
F.YE.Ahmedov kabi olimlar izlanishlar olib bordilar. D.M. Genkin bayram va
bayramona kayfiyatni tahlil qilib, quyidagi asosiy komponentlar va birlamchi
ijtimoiy ehtiyojlarni ajratib kо’rsatadi:
Birikishga bо’lgan ehtiyoj, voqealarga bо’lgan shaxsiy chidamlilikni
toblab, unga bо’lgan munosabatini izhor etishda bir maqsad sari intilish; Keng
ijtimoiy muloqotga intilish ehtiyoji; Jamoa emotsional hayotidagi, jamoa
xursandchiligi, tantanasi, intilishlarini namoyon etishga intilish ehtiyoji. Bu
g’oyalarning amalga oshishida haqiqiy, kompozitsion jihatdan mukammal,
ma’naviy jihatdan boy, bayram tomoshalarini yaratish ommaviy bayramlar
rejissyorlaridan jamiyatimiz oldida katta mas’uliyatni talab qiladi. Ommaviy
bayramlar teatri bu, avvalam bor, qahramonona teatrdir. U о’z g’oyasi bо’yicha
masshtabli va monumentaldir. Ommaviy bayram va tomoshalar haqida fikr
yuritishdan oldin biz, bayram bilan tomosha о’rtasidagi farqni anglab olishimiz
lozim. «Bayram» tushunchasi,
«tomosha» tushunchasidan ancha kengdir. Bayram har doim keng, faol,
ijodiy xalq ommasining ishtirok etishi bilan farq qiladi. U katta maydonlarni
egallab, hech qanday uzviy sahna maydoni va chegarasiga ega bо’lmaydi.
Tomosha bо’lsa, bayramdan farqli, doimo aniq sahna maydonida о’tkazilib, uzviy
sahnaviy chegaraga ega bо’lib, xalq ommasini ishtirokchi va tomoshabinga
bо’ladi. Nomoddiy madaniy merosimizning eng yashovchan, qadimiy, ardoqli

va doimo har bir avlod badiy tafakkurining sarchashmasidan quvvat olib
yangilanib boradigan an’analardan biri xalq sayillari hisoblanadi.
Ajdodlarimizning tabiat va koinot haqidagi eng qadimiy tasavvurlari, e’tiqodiy
qarashlari, dehvonchilik va chorvachilik xо’jaligi bilan bog’liq turli xil urf-
odatlari, an’anaviy xalq taqvimi amallari, serhosillik g’oyasini о’zida ifodalovchi
agrar marosimlar zamirida yuzaga kelgan navrо’z bayrami – yilboshi sayli,
tabiyatning barhayotligi tо’g’risidagi mifalogik ishonchlar asosida shakillangan
“gul sayillari”. “boychechak sayli”, “sumalak sayli”, shuningdek, hosil bayramlari
va sayillari asrlar davomida an’anaviy tarzda о’tqazib kelingan. Xalqimiz bunday
sayillarni hamisha kо’z qorachig’iday asrab-avaylab, takomillashtirib, badiy
jixatdan sayqalantirib, bugungi kunga qadar tarakqiy ettirib keldi. Milliy
qadriyatlarimiz tiklanib, nomoddiy madaniy merosni asrab-avaylash va keng
kо’lamda targ’ib yetish borasida keng kо’lamli ishlar amalga oshirilayotgan
bugungi kunda qadimiy sayillar zamiridagi ezgu g’oyalar asosida yosh avlodni
tarbiyalash dolzarb vazifalarimizdan biridir. Milliy mustaqillik xalqimizning о’z
bobolari zakovati tufayli yaratilgan ulkan madaniy merosga bо’lgan munosabatini
tubdan yangilab, ajdodlarimiz tarixi, madaniyati, ma’naviy qadriyatlari tizimini
keng kо’lamda targ’ib etishning misli kо’rilmagan imkoniyatlarini ochib berdi.
Istiqlol sharofati bilan dunyoqarashimizda, ongimizda rо’y bergan yangilanish,
ruxiy poklanish va ma’naviy tiklanish jarayoni madaniyat va istirohat bog’lari
taraqiyotida ham yaqqol aks etmoqda. Ajdodlarimizning kо’p asrlik badiy
tafakkur durdonalarini bebaxo milliy qadriyatlar tizimi sifatida saqlab qolish,
targ’ib va tadqiq etish, uning eng nodir namunalarini keng ommalashtirishda
madaniyat va istirohat bog’larining ham roli beqiyosdir. Chunki
mamlakatimizdagi madaniyat va istrohat bog’larida xalqimizning qadimiy
sayillarini о’tqazish hamda an’anaviy bayramlarni tashkil qilish orqali
xalqimizning kо’ngilli hordiq chiqarishini taminlash uchun barcha imkoniyatlar
mavjud. Madaniyat va istirohat bog’larida an’anaviy sayillarni о’tqazishni yanada
takomillashtirish, ayniqsa, asirlar davomida sayqallanib kelgan eng xalqona milliy
an’analarimizni tiklashga bor kuch va mahoratimizni solmog’imiz lozim. Bugu

ngi kunda madaniyat muassasalarining faoliyati aholining bo'sh vaqtini tashkil etis
hda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Madaniyat muassasasi ushbu faoliyat mazm
unining keng doirasini va universalligini ta'minlaydi, shaxsning rivojlanishi uchun
sharoit yaratadi, turli xil ijtimoiy, kasbiy, madaniy hamkorliklarni yo'lga qo'yishga
xizmat qiladi. Avvalo “madaniy dam olish muhiti” tushunchasiga to'xtalamiz. M
a'lumki, kishilarning madaniy dam olishlariga mo'ljallangan har qanday makon, u
teratr va tomosha zallari bo'ladimi, madaniyat saroyimi yoki ko'p funksiyali sport
majmuasi bo'ladimi o'ziga xos me'moriy echimi, bezalishi, turli-tuman sharoitlarg
a ega yordamchi inshootlari bilan ajralib turadi va insonda o'ziga xos taassurot tu
g'diradi Ana shu taassurot va ta'sir kuchi mazkur ob'ektning aurasini, ya'ni o'ziga x
os madaniy dam olish muhitini belgilab beradi. Demak, “madaniy dam olish muhi
ti” deganda madaniy hordiq uchun xizmat qiladigan inshootlar, saroylar, zallar, ist
irohat bog'lari va boshqalardagi o'ziga xos shart-sharoitlar, yaratilgan imkoniyatlar
tushuniladi.
Madaniy dam olish muhiti ko'pchilikni o'ziga jalb qiladi, chunki muloqot,
dam olish, hordiq chiqarish, kishining madaniy saviyasini ko'tarish joyi bo'lib, za
mon talablariga muvofiq bo'lishi lozim. Madaniy dam olish muhiti inson yashash
muhitining bir qismi sifatida namoyon bo'ladi, masalan, uy muhiti, ichki muhit, is
hlab chiqarish muhiti. Madaniy dam olish muhiti san'at, madaniyat, dizaynning en
g sara ob'ektlarini birlashtirib, borliqning madaniy mohiyatini aks ettiradi, unda h
ayot tarzi, uning darajasi va sifati o'z in'ikosini topadi. Ushbu jarayonda madaniy
muassasalar mutaxassislari (dizaynerlar kabi) zamonaviy texnologiyalar olami va
inson o'rtasidagi madaniy vositachi sifatida maydonga chiqadilar.
Madaniy dam olish tuzilmasini quyidagi tarkibiy qismlarning mavjudligi nuqta
i nazaridan kо’rib chiqamiz:
faoliyat kо’rsatuvchi subyektlar;
madaniy, tarixiy, badiiy, ma’naviy qadriyatlar, shuningdek madaniy buyumlar;
tabiiy landshaft, bio-о’simlik majmualari;
moddiy-texnik vositalar, uy-rо’zg’or buyumlari va moddiy resurslar.
Sanab о’tilgan tarkibiy qismlar madaniy dam olish faoliyatini yagona ijtimoiy-

iqtisodiy hodisa, jamiyat va muayyan shaxs hayotining ajralmas mustaqil sohasi sifat
ida belgilaydi.
Madaniy dam olish subyektlari. Ushbu faoliyatning eng muhim tarkibiy qismi
bо’lgan bо’sh vaqtni о’tkazish va tashkil etish bilan shug’ullanadigan individual va j
amoaviy subyektlarni tahlil qilamiz. Bu subyektlar uning maqsadlari, vazifalari, maz
munini belgilaydilar. Subyektlar deganda aniq odamlar (bо’sh vaqtga ehtiyoj sezadig
an shaxslar, shuningdek, boshqa odamlar uchun bо’sh vaqtni tashkil etishga yordam
beradigan tadbirkorlar, mutaxassislar, madaniy muassasalar xodimlari), shuningdek j
amoaviy subyektlar (firmalar, tashkilotlar va muassasalar guruhlari, madaniyat sohas
ining vakillik va ijro organlari va boshqalar) tushuniladi. Madaniy dam olish faoliyat
ining alohida subyektlari quyidagilarga bо’linadi:
1) bо’sh vaqtning asosiy subyektlari; biz odamlar haqida, shuningdek, dо’ston
a guruhlar va bо’sh vaqtlarini о’tkazishda о’z ehtiyojlarini amalga oshirishni istagan
ishchilar jamoalari. Asosiy subyektlar orasida quyidagilarni ajratamiz:
• havaskor subyektlar. Ular bо’sh vaqt о’tkazishning (uyda, dо’stona kompani
yalarda va boshqalar) faol turlariga havasmandlar bо’lib, professional tashkilotchilar
ning xizmatlaridan foydalanmaydilar. Havaskor subyektlar – bu о’zlarining bо’sh va
qtlarini mustaqil ravishda tashkil qiladigan ov, baliq ovlash, sayr qilish va hokazolar
ni yoqtiradiganlar;
• tashkilotchilarning yordamiga murojaat qiladigan tashkilotlar (ularning tarki
biga alohida fuqarolar va ishchilar guruhlari kiradi). Bu holda ov qilish, baliq ovlash,
sayyohlik safari, dam olishni xohlaydigan odamlar, ularga bunday imkoniyatlarni taq
dim etadigan tegishli kompaniyalar xizmatlaridan foydalanadilar;
2) bо’sh vaqtni professional tarzda о’tkazadigan, asosiy faoliyat subyektlariga
dam olish va kо’ngil ochish ehtiyojlarini rо’yobga chiqarishda yordam beradigan bо’
sh vaqtlarda qatnashadigan tashkilotchilar. Bunda bir qator mustaqil xodimlarni alohi
da kо’rsatish kerak:
• professional dam olishni tashkillashtiruvchilar – yetakchi kompaniyalar rahb
arlari, bо’sh vaqtning turli sohalarida ishlaydigan madaniy muassasalar direktorlari, r
ahbarlari. Ushbu guruh vakillari dam olishni tashkil etish va iste’molchilarga xizmat

kо’rsatishning asosiy bosqichlarini ishlab chiqish, tashkil etish va amalga oshirishda
muhim shaxslardir; kо’p holatlarda ular bо’sh vaqtni mazmunli о’tkazish va daroma
d olish uchun mas’uldirlar;
• san’at va ommaviy axborot vositalarining professional va ijodiy xodimlari –
ushbu guruh vakillari tomoshabinlar bilan tо’g’ridan-tо’g’ri aloqada bо’lishadi – sa
n’atning turli xil va janrlarida ishlaydigan san’atkorlar, kontsertmeystrlar, dirijyorlar,
jurnalistlar, radio va televideniye dasturlari boshlovchilari va boshqalar;
• madaniy buyumlar va mahsulotlar ishlab chiqarishning turli sohalarida yuqor
i malakali ishchilar va mutaxassislar, shuningdek madaniy muassasalar, xizmat kо’rs
atish sohasi tashkilotlari xodimlari (bosma va nashriyot ishchilari, shifokorlar, murab
biylar, dam olish markazlarining animatorlari, joylashtiruvchilar, turistik guruhlar ra
hbarlari, gidlar, muhandislar, dasturchilar va boshqalar). aloqa tarmoqlari provayderl
ari va boshqalar). Kо’pgina hollarda, ular bо’sh vaqtni tashkil etishning asosiy bosqi
chlarini amalga oshirishda, madaniy mahsulot iste’molchilari (dam oluvchilar) bilan
bevosita о’zaro aloqada bо’lishadi;
• yuqori malakali mutaxassislar va ijodiy xodimlar tarkibiga kirmaydigan oddi
y ijrochilar dam olish xizmatlarini tashkil etuvchilar – menejment jamoasiga kirmayd
igan madaniy muassasalar, dam olish markazlari va sayyohlik agentliklari xodimlari;
oddiy ijrochilar, ularning yordamchilarining ba’zilari tо’g’ridan-tо’g’ri iste’molchi bi
lan о’zaro aloqada bо’lishadi (masalan, restoran ofitsianti), boshqalari xizmat kо’rsat
ish mahsulotlarini iste’molchilariga vaqti-vaqti bilan murojaat qilishi yoki umuman x
izmat kо’rsatuvchi xodimlar – xizmatlarning iste’molchilari bilan yaqin aloqada bо’l
magan madaniy muassasalarning texnik xodimlari, xavfsizlik kompaniyalari xodimla
ri va boshqalar muhim funksiyalarni bajaradilar: ular mutaxassislar va aholining bо’s
h vaqtini tashkil qilishda normal ish sharoitlarini ta’minlash bilan bog’liq kо’rinmas
xizmatlarni taqdim etadilar. Ushbu ishchilar dam olish xavfsizligini, issiqlikning ma
vjudligini, yopiq joylarda elektr energiyasini uzluksiz yetkazib berilishini, uskunalar
ning ishonchli ishlashini va boshqalarni ta’minlaydi;
• markazda va joylardagi ijro etuvchi va qonun chiqaruvchi hokimiyat vakillar
i, shuningdek madaniy, davolash-sanatoriy, sport va sayyohlik muassasalari, axborot

tuzilmalari va yuridik tashkilotlarning xodimlari. Ushbu muassasalar va tashkilotlarn
ing xodimlari dam olish va madaniy-hordiq sohasidagi davlat, mintaqaviy va shahar
siyosatini amalga oshiradilar, ushbu sohadagi qonunchilik normalarining bajarilishin
i nazorat qiladilar;
• moliyalashtirish bilan bog’liq tadbirkorlik funksiyalarini bajaradigan, shunin
gdek, bо’sh vaqtni tashkillashtiruvchilar (ishlab chiqaruvchilar, ma’murlar, jamoat fo
ndlari, homiylar, xayriyachilar va boshqalar) donorlik yordami kо’rsatadigan shaxsla
r va tuzilmalar, shuningdek biznes sheriklar (bank tuzilmalari va boshqalar).
Kollektiv dam olishni tashkillashtirishni tasniflashga bir nechta yondashuvlar
mavjud. Jismoniy va yuridik shaxslarning xususiy mulki bо’lgan tashkilotlar. Korxo
nalar va dam olish muassasalarining faoliyati va madaniy-kо’ngilochar mahsulot turl
ari:
• tovarlar va madaniy mahsulotlar ishlab chiqarish (matbaa zavodlari, badiiy u
staxonalar, hunarmandchilik va suvenir mahsulotlari fabrikalari va boshqalar);
• turli xil xizmatlarni taqdim etish: moddiy (restavratsiya, video yozuvlar, foto
suratlar va boshqalar), nomoddiy (ta’lim, madaniy, axborot, о’yin va boshqalar);
Asosan madaniy buyumlar, san’at buyumlari savdosi bilan shug’ullanadi.
Korxonalar va dam olish maskanlarining maqsadli yо’nalishi:
Madaniy ma’rifat, badiiy ijod, dam oluvchilarning estetik tuyg’ularini rivojlan
tirish;
• tomoshabinlarning dam olishi va hordiq chiqarishi.
Korxona yoki hordiq chiqarish muassasasining iqtisodiy faoliyati usuli:
• tijorat turi. Eng kо’p foyda keltiradigan, iqtisodiy foyda keltiradigan faoliyat
ning bozor tamoyillari bо’yicha qо’llanma - madaniyat va hordiq chiqarishning turli
sohalarida xizmat kо’rsatadigan firmalar, shuningdek xususiy tashkilotlar, madaniy
mahsulotlarni ishlab chiqarish, namoyish etish va sotish uchun tijorat tuzilmalari;
• notijorat turi. Maqsadlar iyerarxiyasida faoliyatning madaniy jihatlari ustunli
k qiladi: badiiy qadriyatlar va urf-odatlarni saqlash, yoshlarning estetik va axloqiy tar
biyasi, millatning madaniy nufuzini saqlash, badiiy ijodni rivojlantirish va boshqalar
- ommaviy axborot kanallari, davlat teatrlari, kutubxonalar, muzeylar, klublar;

Aralash turdagi. Notijorat korxonalar va muassasalar tadbirkorlik faoliyatini a
malga oshiradilar va ushbu faoliyatdan olingan daromad о’z tashkilotida qо’shimcha
mablag’larni qayta taqsimlash orqali ularni rivojlantirishga yо’naltiriladi, moliyalash
tirish yetarli bо’lmagan sharoitda ba’zi notijorat tashkilotlari ushbu turga qо’shilisha
di.
Keyingi vaqtlarda madaniy dam olish muhiti jadal faollashmoqda, ayniqsa eng
so'nggi texnik yangiliklarning joriy etilishi tufayli shart-sharoitlarning qulayligi, kom
fortlilik sezilarli darajada oshmoqda. Dizayn bu erda insonning madaniy dam olish
muhitini tashkil etadigan narsalar va tuzilmalar dunyosi bilan uzviy aloqasini ta'minl
ash va madaniy dam olish dasturlarini yaxlit idrok etish uchun sharoitlarni yaratish v
ositasi sifatida xizmat qiladi.
Hozirgi vaqtlarda madaniy dam olish muhitini zamonaviy texnika va texnol
ogiyalar bilan jihozlash darajasi oshib bormoqda. Buning uchun Toshkentda barp
o etilgan birgina “Humo” arenasini eslash kifoya.
Madaniy dam olish muhitining asosiy xususiyatlari – bu hissiy bo'yoq beris
hdir, ya'ni ushbu maskandan oladigan taassurotni bo'rttirib ko'rsatish, tadbirlar, to
moshalarni bino va inshootlarning qo'shimcha effektlari bilan yanada yorqinroq b
o'lishini ta'minlashdir. Bundan inson ongi shu erda, shu vaqtda hozir bo'lganidan
huzurlanish hissini tuyadi va dam olish muhitining ahamiyati kattaligiga e'tibor qa
ratadi.
Madaniy dam olish muhiti ishlab chiqarish, kundalik maishiy hayot va bosh
qa narsalarga qaraganda odamga dunyo madaniyatining buyuk qadriyatlari, siviliz
asiya yutuqlari bilan tanishish, ilmiy tushunchalar va kashfiyotlar dunyosiga kiris
h imkoniyatini beradi. Shuni ta'kidlash kerakki, madaniy dam olish muhitining ins
on va umuman jamiyat hayotidagi ahamiyatiga e'tibor bermaslik yoki uni noto'g'ri
tushunish, madaniy-ma'rifiy muassasalar binolarini, maskanlarini qandaydir keng
qamrovli umumiy rejaga muvofiq loyihalashtirish, namunaviy loyihalar asosida q
urish xalqning madaniyatini shakllantiruvchi qudratli vositaga putur y etkazishi ha
mda madaniy dam olish faoliyatining inqiroziga olib kelishi mumkin. Shunday qi
lib, madaniy dam olish muhiti san'at va madaniyat tizimlarning ishlashiga hissa q

o'shadigan badiiy elementlari to'plami emas, balki o'z bazasi, maqsad va vazifalari
hamda faoliyat shakllariga ega bo'lgan mustaqil, o'ziga xos madaniy dam olish tiz
imidir. U insonni madaniy, estetik va badiiy qadriyatlar dunyosi bilan tanishtiradi
gan, uning kamoloti uchun madaniy shakllanish sharoitlarini yaratadigan makondi
r.
Jamoa madaniy dam olish faoliyatining asosiy sub'ekti bo'lgan oldingi davr
dan farqli o'laroq, endilikda o'z ehtiyojlari va ijtimoiy-demografik xususiyatlariga
ega shaxs madaniy dam olish sub'ekti sifatida namoyon bo'lmoqda. Xizmat ko'rsa
tish va undan foydalanishga oid qarashlarning rivojlanishi madaniy dam olish ma
skanlarini oqilona joylashtirish muammosini hal qilishga ham bevosita turtki bo'ld
i.
II BOB. YOSHLAR MA’NAVIYATINI YUKSALTIRISHDA
MADANIYAT MARKAZLARI FAOLIYATI AHAMIYATI NINGAMALIY TAXLILI
2.1. Madaniyat markazlarida madaniy tadbirlarni uyushtirish masalalari
2.2. Yangi O’zbekistondagi yoshlar tarbiyasida madaniyat markazlarining
о’ rni
Joriy yilda O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligiga 30 yil to’ladi.
Albatta, bu tarixiy sanani “Yangi O’zbekistonda erkin va farovon yashaylik!” degan
ezgu g’oya asosida keng bayram qilib nishonlash tashkil qilinmoqda.
Bugun kelgusi yil uchun reja va dasturlarimizni aniq belgilab olar ekanmiz,

mustaqillik yillarida erishgan yutuqlarimizni yanada mustahkamlab, eng muhim va
ustuvor sohalarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratshimiz kerak.
Ta’kidlash kerakki, pandemiya barchamizga tibbiyotning birlamchi bo’g’ini,
tez yordam xizmati, sanitariya-epidemiologiya tizimini tubdan isloh qilish muhim
hayotiy zarurat ekanini yana bir bor ko’rsatdi.
Hozirgi vaqtda dunyoning boshqa mintaqalarida kuzatilayotgan
“pandemiyaning navbatdagi to’lqini” va u bilan bog’liq xavf-xatarlar hammamizni
yanada hushyor va ogoh bo’lishga undamoqda.
Buyuk ajdodimiz Imom Moturidiy hazratlarining “Tiriklik hikmatini
sog’liqda, deb bilgin”, degan chuqur ma’noli so’zlari naqadar to’g’ri ekanini
hayotning o’zi bugun qayta-qayta isbotlamoqda.
Shu bois, mavjud imkoniyat va salohiyatimiz, pandemiya davrida orttirgan
tajribamiz hamda xorijdagi ilg’or yutuqlardan foydalanib, aholi salomatligini asrash
va mustahkamlash borasidagi tub islohotlarimizni yangi bosqichga ko’tarishimiz
zarur.
Bunda aholi, ayniqsa, yoshlarimiz o’rtasida sog’lom turmush tarzini keng
targ’ib etish – eng ustuvor yo’nalishlardan biri bo’lishi lozim.
Umuman, har qanday jamiyat taraqqiyotida uning kelajagini ta’minlaydigan
yosh avlodning sog’lom va barkamol bo’lib voyaga yetishi hal qiluvchi o’rin tutadi.
Shu sababli biz islohotlarimiz ko’lami va samarasini yanada oshirishda har
tomonlama yetuk, zamonaviy bilim va hunarlarni puxta egallagan, azmu shijoatli,
tashabbuskor yoshlarimizga tayanamiz.
Biz o’z oldimizga mamlakatimizda Uchinchi Renessans poydevorini barpo
etishdek ulug’ maqsadni qo’ygan ekanmiz, buning uchun yangi Xorazmiylar,
Beruniylar, Ibn Sinolar, Mirzo Ulug’beklar, Navoiy va Boburlarni tarbiyalab
beradigan muhit va sharoitlarni yaratishimiz kerak.
Bunda, avvalo, ta’lim va tarbiyani rivojlantirish, sog’lom turmush tarzini qaror
toptirish, ilm-fan va innovatsiyalarni taraqqiy ettirish milliy g’oyamizning asosiy
ustunlari bo’lib, xizmat qilishi lozim.
Ushbu maqsad yo’lida yoshlarimiz o’z oldiga katta marralarni qo’yib, ularga

erishishlari uchun keng imkoniyatlar yaratish va har tomonlama ko’mak berish –
barchamiz uchun eng ustuvor vazifa bo’lishi zarur. Shundagina farzandlarimiz
xalqimizning asriy orzu-umidlarini ro’yobga chiqaradigan buyuk va qudratli kuchga
aylanadi.
Shu maqsadda, “Yangi O’zbekiston – maktab ostonasidan, ta’lim-tarbiya
tizimidan boshlanadi”, degan g’oya asosida keng ko’lamli islohotlarni amalga
oshirilib kelinmoqda.
Birinchidan, yosh avlodga bog’cha, maktab va oliygohda sifatli ta’lim-tarbiya
berishni yo’lga qo’yamiz, ular jismoniy va ma’naviy sog’lom, vatanparvar insonlar
bo’lib ulg’ayishi uchun barcha kuch va imkoniyatlarni safarbar etilmoqda.
Ikkinchidan, yoshlarni zamonaviy bilim va tajribalar, milliy va umumbashariy
qadriyatlar asosida mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, ezgu fazilatlar egasi bo’lgan
insonlar etib voyaga yetkazilmoqda.
Uchinchidan, o’g’il-qizlarimizni mehnat bozorida talab yuqori bo’lgan
zamonaviy kasb-hunarlarga o’rgatish, ularda tadbirkorlik ko’nikmalari va
mehnatsevarlik fazilatlarini shakllantirish hamda tashabbuslarini ro’yobga chiqarish,
ish va uy-joy bilan ta’minlashga ustuvor ahamiyat qaratilmoqda.
Bir so’z bilan aytganda, bola tug’ilganidan boshlab, 30 yoshgacha bo’lgan
davrda uni har tomonlama qo’llab-quvvatlaydigan, hayotda munosib o’rin topishi
uchun ko’mak beradigan yaxlit va uzluksiz tizim yaratildi.
Dunyo tajribasi shuni ko’rsatadiki, yosh avlodni har tomonlama barkamol etib
voyaga yetkazish uchun sarflangan sarmoya jamiyatga o’n, yuz barobar ko’p foyda
keltiradi.
Buyuk bobokalonimiz Abu Ali ibn Sino bundan ming yil oldin, “Dovyurak va
botir insonlar kelajakda sodir bo’ladigan qiyinchiliklardan qo’rqmaydi”, deb bejiz
aytmagan.
Ma’rifatga intilish millatimiz ruhini, ma’naviyatimiz asosini tashkil etadi.
Darhaqiqat, tarixga murojat etadigan bо’lsak buyuk allomalarimiz, davlat arboblari,
shoiru fuzalolarimiz о’z asarlarida bu haqda ibratli fikrlar bildirganlar. Masalan,
Sharq “Arastu” deya nom olgan Abu Nasr Forobiy "Fozil odamlar shaxri" asarida

fozil odamlarni barkamol insonlar deya talqin etgan. Yoki Navoiy hazratlarining
"Odami ersang demagil odami, onikim yо’q xalq g’amidin gami" degan xitobida
insonning asl о’zligi qanday bо’lishi ifoda etiladi. “Shuningdek XX asr boshidagi
о’zbek ziyolilari, ma’rifatparvar ajdodlarimiz mudroq xalqni uyg’otishning eng
maqbul yо’li deb ilm-ma’rifatni kо’rsatishgan. Ma’rifatparvar jadid Mahmudxо’ja
Behbudiy tarbiyaning asosiy maqsadi komil shaxsni shakllantirish ekan, shaxsning
kamol topib borishidagi eng asosiy omil ma’naviy ruhiy salohiyatini shakllantirishdir
deydi” 17
.
Muammolar haqida gap ketar ekan, avvalo, yosh avlodni har tomonlama
kamol toptirishda madaniyat markazlari, jumladan, muzeylar, madaniyat va istirohat
bog’larining ish faoliyatlarini zamon ruhiga mos ruhda о’zgartirish bosh masala
ekanligini unutmasligimiz kerak.
Shu о’rinda biz madaniyat muassasalari qamroviga kiruvchi madaniyat
markazlari va madaniyat saroylarini mazmun mohiyatiga tо’xtalamiz.
Madaniyat markazlari – aholining madaniy dam olishni uyushtirish maqsadida
quriladi. Madaniyat markazlari, madaniyat saroylarida k о ’p о ’rinli tomosha va
ma’ruza zallari, doimiy kino qurulmalar, kutubxonalar va t о ’garak mashg’ulotlari,
tasviriy san’at va boshqalar uchun alohida xonalar b о ’ladi.
Madaniyat markazlari , madaniyat saroylarida k о ’rgazmalar tashkil qilinadi
ma’ruza mavzuli kechalar, atoqli kishilar bilan uchrashuv bayram kechalar va
boshqa marosimlar о ’tkaziladi. Turli bolalar t о ’garaklari ishlaydi. Madaniyat
markazlari , madaniyat saroylari faoliyati xalq ijodi va badiiy xavaskorlikni barcha
turlarini rivojlantirishga yordan beradi. Ular xalq teatrlari orkestr, xor opera va
xoreografiya jamoalari, ashula va raqs ansambillari ijod qiladi.
О ’zbekistonda madaniyat ishlari vazirligi tuzimiga qarashli tuman, shahar va
qishloq Madaniyat markazlari va madaniyat saroylari shuningdek, yirik korxona
kasaba uyushmalari qumitasi tomonidan tashkil qilingan. Madaniyat markazlari,
О ’zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligi tasarrufida b о ’ladi.
Mamlakatimizda hozirgi vaqtda 700 dan orti q madaniyat markazlari mavjud. Uning
17
Baxtiyor Boronov. Ijtimoiy – madaniy faoliyatning dolzarb muammolari. – Toshkent. 2011, 67- b.

bugungi kundagi faoliyati qoniqarli darajada deyish mumkin emas. Chunki u yerdagi
kadrlar faoliyati va bilim saviyasi t о ’la qonli talab darajasida emas. Moddiy
rag’batlantirish moddiy ba’zani yetishmasligi yechimini kutayotgan muammolardir.
T о ’g’ri, yosh avlodga bilim berib kelayotgan о ’qituvchilarning saviyasini,
ma’naviy-ahloqiy tarbiyasini va albatta, bilim darajalari hozirgi kunda tubdan
о ’zgarmoqda. Afsuski, hozirda madaniyat muassasalari xodimlarining ayrimlari yosh
avlod tarbiyasiga mas’uliyatsiz yondoshmoqdalar. Ulardagi bilimning sayozligi,
yangilikka intiluvchanlikning y о ’qligi mazkur kasbga nisbatan jamiyatning muayyan
tabaqalari orasida not о ’g’ri targ’ib etilishiga olib kelishi mumkin.
Ma’naviy-ahloqiy tarbiyaning k о ’rinishi, ayniqsa, madaniyat xodimida yaqqol
namoyon b о ’lishi darkor. Aks holda, ulg’ayib borayotgan yosh avlodni ma’naviy
qashshoq madaniyatdan ancha orqada qolishiga, ahloq normalariga zid tarbiya
topishiga omil b о ’lishi mumkin.
Ayniqsa, viloyat, shahar va tumanlardagi shu soha rahbarlari tamoman boshqa
kasb egalaridir. Bundan k о ’rinib turibdiki, madaniyat markaz lari xodimlarini yangi
zamon ruhiga mos qayta tayyorlash, shu kunning dolzarb masalasidir.
Mustaqillik yillarida hukumatimiz tomonidan madaniy-ma’rifiy muassasalarga
ham jiddiy e’tibor berildi, “Madaniyat markazlarini tashkil etish chora-tadbirlari
tо’g’risida”gi kuni kecha Yunus Rajabiy nomidagi milliy musiqa institutini tashkil
etish tо’g’risidagi Prezident farmoni va madaniyat vazirligi faoliyatini tubdan
takomillashtirish tо’g’risidagi qarori kuchga kirdi. Demak madaniyat muassasalari
xodimlari ushbu e’tibordan turli xulosa chiqarib, ish faoliyatlarida yangicha shakl va
usullardan foydalanishlariga tо’g’ri keladi.
Bu borada, bizning takliflarimiz quyidagicha; birinchidan, maktabgacha ta’lim
muassasalari, maktab, akademik litsey, kasb-hunar kollejlari bilan muzeylar, axborot
resurs markazlari, madaniyat va istirohat bog’lari, madaniyat markazlari о’rtasidagi
aloqalarni yanada takomillashtirish zarur.
Ikkinchidan, madaniyat markazlari va boshqa jamoat tashkilotlari о’rtasidagi
о’zaro bog’liqlikni yaxshilash bilan birgalikda "Yoshlar ittifoqi" hamkorligida yosh
avlod tarbiyasida kо’pgina xayrli ishlar qilish mumkin. Avvalo, jamiyat uchun

kerakli bо’lgan shaxsni mukammal qilib tarbiyalash, shu jamiyatning a’zosiman
degan har bir shaxsning muqaddas burchidir.
Shuning uchun, millat taraqqiyoti uchun xizmat qiluvchi barkamol insonni
tarbiyalash, har bir oila zimmasidagi vazifadir. О’z oila a’zolariga ya’ni farzandiga
berilayotgan tarbiyaning izchilligini ta’minlash uchun unda milliy madaniyatimiz va
mafkuramizga bо’lgan e’tiqodni shallantirish har jihatdan muhimdir. Bunda ta’lim
muassasalari bilan birgalikda madaniy – ma’rifiy muassasalarning ham о’rni beqiyos
bо’lib, jamiyatdagi taraqqiyot omilini busiz tasavvur qilib bо’lmaydi.
Biroq, har bir shaxs dunyoqarashini shakllantirishida yetakchi omil bо’lgan
ma’naviy madaniyatni barkamol avlod ongiga singdirish, va uning xususiyatlarini
alohida tarzda о’rgatib borish maqsadga muvofiqdir.
Ma’naviy madaniyat - insonning ma’naviy xususiyat va hislatlari jamiyatning
ma’naviy darajasini aks ettiruvchi tushuncha. Jamiyat va о’z – о’zini tarbiyalash
jarayoni, shaxsning hatti - harakatlari va qiyofasida ma’naviyat tamoillari qanchalik
singib ketganligini namoyon etuvchi atama. Ma’naviy madaniyat “moddiy
madaniyat” tushunchasidan farq qiladi, ammo u bilan bog’liq va о’zaro aloqada
namoyon bо’ladi.
“Agar ma’naviyat tushunchasi barcha ma’naviy narsalar va xususiyatlarni –
insoniyatning ijodiy, ilmiy, falsafiy, huquqiy, badiiy, diniy, ahloqiy shunaqa
tasavvurlari, tushunchalari majmuini anglatsa, ma’naviy madaniyat esa anashu
tushuncha, bilim va tajribalarni kundalik hayotda qо’llanilishini anglatadi. Turli
omillar hayotiy tajriba, tarbiya, ahloqiy ma’rifat, san’at, adabiyot va hokozoning
ta’siri natijasida shaxs muayyan darajada о’z ongi, xulq –atvori jamiyatdagi
ma’naviy madaniyatni mujassamlashtiradi” 18
.
Binobarin, shaxs hatti – harakatlarida namoyon bо’ladigan ma’naviy
madaniyatning о’ta murakkab tuzilgan dasturga о’xshatish mumkin, ya’ni inson turli
vaziyatlarda о’zini ma’naviy jihatdan qanday tutish kerakligi borasida
kо’maklashuvchi tajribalarni singdiradi.
Shuningdek ma’naviy madaniyatni inson ongini betinim ijod qilib turuvchi
18
Ma’naviyat asosiy tushunchalar izohli lug’ati. T., “G’ofur G’ulom nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi”, 2010, 309
– b.

jihatlari – yechimi murakkab bо’gan qiyin vaziyatlarda muayyan qaror qabul
qilishga yordam beradigan ma’naviy tafakkur, his tuyg’u kabi omillarga ham
suyanadi.
Ma’naviy madaniyat harakatlari – voqelikni baholay olish salohiyati,
ahloqiy bilim va tajribalari, ulardan foydalana bilish qobiliyati, yaxshi – yomon,
ijobiy – salbiy, vaziyatlarni farqlash va hokozo omillar bilan bog’liq. Har qanday
sharoitda ma’naviy – ahloqiy meyorlarga sodiq qolish о’zgalar tashvishiga sherik
bо’lish, ahloqqa doir tajribalarni amalda qо’llay olish, shaxslararo muloqotda ijobiy
fazilatlarni namoyon eta olish ham ma’naviy madaniyat darajasini kо’rsatishi
mumkin. Zero, har qanday murakkab vaziyatda inson nomiga gard yuqtirmaydigan
hatti – harakatlar qilgan shaxsnigina ahloqan ye’tuk, ma’naviyati boy inson deya
olamiz. Masalaning boshqa tomoni – moddiy va ma’naviy madaniyatning о’zaro
aloqasi, bir – birini taqozo qilishi bilan bog’liqdir.
Insonning tо’laqonli hayoti uchun nihoyatda zarur bо’lgan maktablar,
kutubxonalar, teatr va boshqa madaniyat о’chog’lari tarmog’ini kengaytirish,
ularning moddiy shart – sharoitini yaxshilash hamda faoliyatini takomillashtirish
ham bu borada ijobiy natijalar beradi.
Afsuski, sobiq ittifoq davrida madaniyatga notо’g’ri munosabatda bо’lindi,
unga sarflanayotgan mablag’lar doim boshqa sohalardan kam bо’ldi, natijada
xalqimiz bu sohada orqada qolib ketdi.
Istiqlol davridagi islohatlar va barcha rejalarda madaniyat, ma’rifat, tarbiya va
sportni rivojlantirish, bu sohalarda xizmat qilayotgan kadrlar, ya’ni о’qituvchilar va
shifokorlar, madaniy – ma’naviy muassasalar va boshqa sohalarda mehnat
qilayotgan kо’plab mutaxassislarni chinakam ziyolilar sifatida tarbiyalash, bir sо’z
bilin aytganda, ma’naviy boyliklarni yaratadigan kishilarga g’amxо’rlik qilish,
ularning samarali faoliyati uchun barcha moddiy ma’naviy sharoitlarni yaratib berish
eng ustuvor yо’nalishlardan biriga aylandi.
О’sib kelayotgan avlodga, uning madaniy ma’naviy tarbiyasiga katta
javobgarlik hissi bilan yondashish masalasiga e’tibor kuchayib bormoqda. Shuning
uchun bu jarayonni uzluksiz davom ettirish, oila boshliqlari ota – onalar, maktab

о’qituvchilari, mahalla oqsoqollari hamda madaniy – ma’rifiy muassasalar
zimmasidagi asosiy vazifalar hisoblanadi. Shuning uchun bugungi kunda har bir
viloyat va tumanlarda madaniyat markazlari ishlarni rivojlantirish dolzarb bо’lib
qolmoqda.
Madaniy - ma’rifiy ishlar – keng ommani ma’naviy va ma’rifiy jihatdan
tarbiyalash, ularning umumiy ma’naviy saviyasini yuksaltirish, ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirish, bо’sh vaqtlarini samarali о’tkazishga kо’mak beruvchi tadbirlar
tizimini ifodalovchi tushuncha.
Madaniy - ma’rifiy ishlar mazmuni, maqsad – muddaolari har bir zamon va
makonning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy – ma’rifiy, g’oyaviy, mafkuraviy
xususiyatlariga chambarchas bog’liq holda shakllanadi. Madaniy – ma’rifiy ishlar
tushunchasi keng ma’noda о’quv muassasalari ta’lim – tarbiya maskanlari, klublar,
axborot – resurs markazlari, madaniyat va istirohat bog’lari faoliyatini qamrab oladi.
Bunda muzey, kinoteatr, teatr va boshqa madaniy – ma’rifiy muassasalar,
shuningdek, OAV (gazeta, jurnallar, Internet, radio, TV) muhim о ’rin tutadi. Asrlar
о ’tishi bilan madaniy - ma’rifiy ishlar muassasalarining keng tarmog’ining tashkil
etilishi, ularning о ’sishi va takomillashuvi bilan unga rahbarlik qilish jarayoni ham
mukammallashib borgan.
“Inson dunyoqarashini shakllantirish, ma’naviy ahloqiy tarbiya, g’oyalar
targ’iboti, iqtisodiy bilimlarning ilmiy – tehnikaviy targ’ibot – tashviqoti, estetik va
jismoniy tarbiya, badiiy havaskorlik, madaniy dam olishni tashkil etish, yosh
iste’dodlarni har tomonlama q о ’llab – quvvatlash madaniy – ma’rifiy ishlarning turli
y о ’nalishlaridir.
Ezgulik va mehr – oqibat, ulug’vorlik va g о ’zallik, vijdoniylik va mehr –
shafqat, boshqalarga hurmat hamda tabiat bilan uyg’unlikni saqlash kabi ma’naviy
hislar har bir kishiga asta – sekin, tadrijiy ravishda madaniy – ma’rifiy ishlar orqali
singdirib boriladi” 19
.
Madaniy – ma’rifiy ishlar jarayonida о ’quv va madaniyat muassasalarida
an’anaviy shakllar (suhbat, muloqot, ma’ruza, spektakl ь , konsert, she’rxonlik) bilan
19
Ma’naviyat asosiy tushunchalar izohli lug’ati. T., “G’ofur G’ulom nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi”, 2010, 313-
b.

birga mavzuli kechalar, kitobxonlar konferensiyalari va boshqa konsertlar
uyushtiriladi.
Madaniy – ma’rifiy ishlar b о ’yicha mutaxassislar universitetlar, pedagogika va
madaniyat institutlari, madaniyat va san’at kollejlarida tayyorlanadi. Sobiq ittifoq
davrida madaniy – ma’rifiy ishlar totalitar – mafkuraviy faoliyatning mustaqil sohasi
sifatida shakllangan b о ’lsada, ma’naviyat – ma’rifat masalalariga not о ’g’ri
munosabat yuritilgan, unga sarflanadigan mablag’ doimo boshqa sohalardan kam
b о ’lgan. Insonning t о ’laqonli hayoti uchun zarur b о ’lgan maktablar, kutubxonalar,
teatr va boshqa ma’naviyat о ’choqlarini k о ’paytirish, ular sharoitini yaxshilash
masalasiga jiddiy e’tibor berilmagan.
Istiqlol yillarida zamon, hayot talabiga binoan Madaniyat markazlari ishlar i ni
yangi, davr talabi va manfaatlariga mos takomillashgan tizimi shakllantirildi. Bunda
ta’lim tizimi, muzeylar, madaniyat markazlari va axborot resurs markazlari,
madaniyat va istirohat bog’lari ommaviy muassasalar sifatida millionlab aholiga
ma’naviy – ma’rifiy xizmat k о ’rsatmoqda.
Madaniyat markazlari deganda – aholining madaniy hordiq chiqarish,
madaniyat va san’atga doir kasb – hunar, ilm о ’rgatadigan va u bilan bevosita
shug’ullanadigan hamda yoshlarni ng b о ’sh vaqtlarini mazmunli о ’tkazishga
k о ’maklashadigan, ma’naniy va madaniy ozuqa beradigan dargohni k о ’z о ’ngimizda
jonlantiramiz.
Madaniyat markazlari ning barkamol avlod tarbiyasida tutgan о ’rnini quyidagi
vazifalarda k о ’ramiz. Barkamol avlodni tarbiyalashda milliy g’urur va milliy
madaniyatimizni ularning ongiga singdirishda eng asosiy vosita hisoblanadi.
Madaniyat markazlari da yaratilgan shart – sharoitlar kutubxona, tо’garaklar, yosh
avlodning biror kasb yoki hunar о’rganishdagi e’tiqodini shakllantiradi.
Barkamol avlod tarbiyasida yana bir muhim jihatlardan biri tashqi ma’naviy
tahdidlardan asrash, ularning tafakkurini shakllantirish, globallashuv jarayonida kirib
kelayotgan turli ommaviy madaniyat orqali salbiy ta’sir kо’rsatishi mumkin bо’lgan
jihatlarni bartaraf etishda madaniyat uylarining о’rni beqiyosdir.
Bugungi kunda madaniyat markazlarining faoliyati jamoatchilikni

qoniqtirmayotganligi, kо’rinib turgan holatdir. Madaniyat markazlari faoliyatida biz
barkamol avlodni tarbiyalashga qaratilgan say – harakatlarni eng avvalo, milliy
qadriyatlarni tushuntirishimizdan boshlashimiz kerak.
Ana shundagina madaniyat markazlarida tashkil etilgan tо’garaklar, bolalar
ansambli, shu kabi bir qator jamoaviy yо’nalishlarning faoliyati barkamol avlod о’z
yо’li va kasb – koriga ega bо’lib, jamiyat taraqqiyotiga hissa qо’shib, yetuk shaxslar
bо’lib kamol topishi shubhasiz.
Xalqimizning milliy an’analari, udumlari, mehnatsevarlik, halollik,
mehmondо’stlik, yaxshi qо’shnichilik, kattalarga hurmat, kichiklarga izzat,
farzandlar va ota-onalar о’rtasidagi о’zaro mehr-muhabbat singari qadriyatlari
tiklandi.
Umuminsoniy qadriyatlar milliy qadriyatlar bilan uyg’unlashib, о’tmishdagi
barcha millat va elatlarning maqsadu intilishlarining yaxlitligini, umumiyligini
ifodalaydi.
Jamiyatimizda inson huquqlari faqat qonunlar bilan emas, balki xalqning о’z-
о’zini anglashi, uning ezgulik sohasidagi ahloqiy tajribasi, mehmondо’stligi bilan
mustahkamlanadi.
О’zbekistonda oilalarni har tomonlama qо’llab-quvvatlash eng muhim insoniy
qadriyatlardan biri bо’lib kelmoqda.
“Insonning eng asosiy huquqi uning tinch yashashga bо’lgan muqaddas
huquqidir. Davlat va jamiyatning asosiy burchi bu huquqqa barcha imkoni bor
vositalar bilan kafolat berishdir.
Ming yillar davomida shakllangan ma’naviy va milliy qadriyatlar hozirgi
davrda yaratilgan ma’naviy boyliklar bilan q о ’shilib tanlanishi, mustaqil taraqqiyot
y о ’limizni tezlatadi, xalqimizda g’oyaviy va ma’naviy boylikni ta’minlashga
k о ’maklashadi” 20
.
Bunday qadriyatlarni о ’rganish, xalqning о ’zini anglashda, uning tarixiy
xotirasini tiklashda, millat qadr-qimmatini jamiyat hayotila his qilishda muhim
imkoniyatlar yaratadi. Insoniarvarlik bilan sug’orilgan о ’zbek milliy qadriyatlari
20
Kamoliddin Dadaxo’jayev. Ijtimoiy – madaniy faoliyatning dolzarb muammolari. – Toshkent, 2011, 71-b.

о ’zining chuqur tarixiy ildizlariga ega.
Uzoq asrlar davomida о ’zbeklarning turmush tarzi, mehnat faoliyati, о ’zaro
munosabatlari, hamkorlik, hamdardlik, vafodorlik, bir-biriga suyanish, yaxshi
q о ’shnichilik, bolajonlik ota-onaning bolaga, bolaning ota-onaga hurmati, sadoqati
e’zozlanib kelingan.
Shu sababli ham о ’zbek xalqining milliy ma’naviyati, ma’naviy
qadriyatlarning qaysi tarmog’iga nazar tashlamaylik, ularning zamirida chuqur
ijtimoiy, ahloqiy ahamiyat kasb etadigan inson parvarlik g’oyalari aks etganligini
k о ’ramiz.
Ma’lumki, turon zaminda shaxs umuminsoniy va milliy qadriyatlar asosida
tarbiyalangan. Shu bois ham bugun dunyoni qomusiy ilmlari bilan lol qoldirgan Abu
Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Qoshg’ariy, Al-Xorazmiy, Ahmad Yugnakiy,
Forobiy, Ahmad Yassaviy, Imom Buxoriy kabi allomalar, betakror asarlari bilan
jahon xazinasiga hissa q о ’shgan Umar Hayyom, Alisher Navoiy, Jomiy va Bobur
kabi mutafakkirlar shu zaminda etishib chiqqanlar.
Ijtimoiy-madaniy faoliyatda qadriyatlardan foydalanishda quyidagi
tamoyillarga rioya etish kerak:
1. Umuminsoniy va milliy qadriyatlar uyg’unligi.
2. Uyg’unlashgan milliy qadriyatlarni tiklash va saqdash.
3. Barkamol shaxs tarbiyasidan ibrat olish.
4. Ma’naviy targ’ibot vositalari orqali zamonaviy qahramon obrazini
yaratish.
5. Tarbiya jarayonlarida oila, mahalla, "maktab madaniyat muassasasi"
birligiga erishish.
Yuqoridagi tamoyillarga asoslangan vazifalar asosida madaniyat uylarida
bajarilayotgan ishlar samarali va aktual b о ’lishini hisobga olib, quyidagi xulosaga
keldik. ning barkamol avlod tarbiyasiga ta’sirini kuchaytirishning asosiy qirralari u
yerdagi faoliyatning moderniazatsiya jarayoniga moslashtirish, va aholi qiziqishini
orttirish, tizimli va bir maromda ishlash orqali ortiqcha daromad orttirish y о ’llarini
о ’ylab topgan holda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, eng asosiy vazifalar

hisoblanadi
Mamlakatimiz o z mustaqilligini qo’lga kiritgandan keyin tarixan qisqa vaqt‘
ichida iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy-ma'rifiy sohalarda juda katta yutuqlar
qo’lga kiritildi. Chunonchi, o’z tarixini o’rganish ulug’ ajdodlar qoldirgan boy
madaniy-ma'naviy merosni o’rganishga ega bo’ldi, o’zlikni anglashi, milliy g’ururi
qayta tiklandi. Respublikamizda ilm-fan o’z rivojlanishining yangi bosqichiga
ko’tarildi.Ushbu qo’llanilayotgan ijobiy ishlarning barchasi kelajagimiz tayanchi
hisoblangan yoshlarni har tomonlama ham jismonan, ham ma'naviy barkamol qilib
tarbiyalashga qaratilgan.
Zero, kelajak ijodkori hisoblangan yoshlar ongida Milliy istiqlol g’oyasi va
mafkurasini shakllantirish, bir so’z bilan aytganda, milliy ma'naviy qadriyatlar
ruhida tarbiyalashni davr taqozo etmoqda. Bugungi kun taraqqiyot, ma'naviy
mustaqillik o’zini anglagan, ya'ni o’z ona tili, yozuvi, madaniyat tarixini puxta
bilgan, o’z xalqining urf-odatlaridan, odob ahloq normalaridan, an'analaridan
habardor bo’lgan kishigina jamiyat hayotida faol ishtirok eta olishini ko’rsatmoqda.
Mustaqil Vatanimiz yangi huquqiy fuqarolik jamiyati qurish yo’lida dadil
qadamlar bilan odimlanib borar ekan, jahon sahnasida kelajagi buyuk davlat degan
bir orzu intilish bilan namoyon bo’lmoqda. Ma'lumki, har bir davlatning ravnaqi,
uning fuqarolarini salohiyati, bilimdonligi, ishonch-e'tiqodi, hamda shunga munosib
tarzda yosh avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishi bilan chambarchas bog’liq.
Shunday ekan yosh davlat uchun ertangi kunimiz egasi bo’lgan bolalarni
tarbiyalash, shubhasiz, birinchi sonli muammo va tadbirlardan hisoblanadi. Bugun
biz bolalarni tarbiyalashda halollik, to’g’rilikni, bayroq qilib olishimiz, buzilgan
mafkuramizni tiklashimiz, imon-e'tiqodiga suyangan holda boshlashimiz lozim
bo’ladi.
Bolaga ta'lim va tarbiya berish jarayonida asosan bilim va odob-ahloq,
ma'naviy oziq berish bilan bir qatorda ularning bo’sh vaqtlarini mazmunli, biror kasb
va hunar mahoratini takomillashtirishga qaratgan holda tashkil etish alohida
ahamiyatga ega.
Jamiyat ma'naviy taraqqiyotini belgilaydigan bolalar tarbiyasi bilan nafaqat

davlat balki tegishli vazirliklar, har bir idora, korxona, madaniy-ma'rifiy muassasalar
o’z vatani shanini yuksaltirgan har bir inson shug’allanishi kerak.
Bolalar tarbiyasi hurlik masalasiga har doim kechiktirib bo’lmaydigan vazifa
sifatida qarashimiz lozim. Ularning har bir hatti-harakati o’z vaqtida baholanishi,
to’g’ri yo’lga solinishi kerak.
Bolalar bir necha pog’onada tarbiya topadilar. Bunga oila, bog’cha, maktab,
mahalla va boshqa muassasalar kiradi. Bugungi kunda maktab va ta'lim
dargohlaridan keyin bola qolgan bo’sh vaqtini qanday o’tkazadi? Bu ish bilan oila
boshliqlari muntazam shug’ullana olyaptilarmi? Yoshlar hayotida duch kelayotgan
shunday muammolarni hal qilish uchun madaniy-ma'rifiy sohani rivojlantirish,
madaniy- ma'rifiy xodimga yangicha fikr, mulohaza va g’oyalar berish lozim.
Yoshlarni komil inson bo’lib shakllanishida madaniy- ma'rifiy xodimning
o’rni beqiyos. “Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohatlarning
mazmuni va maqsadi O’zbekistonning har bir fuqarosi millati, dini va maslagidan
qat'iy nazar shaxs sifatida namoyon etish o’z hayotini yaxshiroq, munosibroq,
ma'naviy boyroq qilish imkoniyaga ega bo’ladigan shartlarni yaratishdan iborat”, -
deb takidlaydi 1
. Shu maqsadni ko’zlab O’zbekistonda “Ijtimoiy fikr, jamoatchilik
markazi tuzildi va o’z ishini boshladi. Mazkur markazni tuzishdan maqsad,
O’zbekistonda barcha demokratik islohatlarning chuqurlashtirish, inson huquqlarini
ta'minlash, fuqarolar, jamiyat va davlat manfaatini tadqiq qilish, ularning o’zaro
hamjihatligi mohiyatini o’rganish bilan shug’ullanuvchi hukmatga qarashli
bo’lmagan tashkilotdir. Shu bilan birga hokimiyat idoralari bilan jamiyatning o’zaro
ta'siri, inson huquqlari va erkinliklariga rioya qilinishi, siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-
iqtisodiy va ma'naviy - ma'rifiy, madaniy yangilanishni chuqurlashtirish masalalari,
shuningdek, ijtimoiy munosabatlar rivojining boshqa dolzarb muammolari bo’yicha
jamoatchilik fikrini o’rganish, kishilar dunyo qarashini shakllanishidagi jarayon va
tamoyillarini siyosiy, iqtisodiy, ahloqiy, huquqiy ongning holati va mazmunini
aniqlash, o’rganish, madaniy rivojlanishning asosiy yo’nalishlari hisoblanadi.
Madaniy-ma'rifiy xodimning malakali faoliyati o’z mohiyati bilan tarbiyaviy
ishdir. Uning asosiy vazifasi har tomonlama kamol topgan shaxsni shakllantirishdan

iboratdir.
Madaniy-ma'rifiy xodim mustaqil O’zbekistonning milliy siyosatini
targ’ibotchisi, mehnat va ahloqiy jihatdan kishilarni tarbiyalash ommaviy
havaskorlik ijodiyotini rivojlantirish ma'naviy barkamol insonni tarbiyalash ishi
bilan shug’ullanadi. U mehnatkashlarning madaniy dam olishiga, o’z ma'naviy
ehtiyojlarini qondirishga iste'dod va qobiliyatlarini o’stirishga qaratilgan ijtimoiy
foydali faoliyatini uyushtiruvchidir.
Odamlar bilan va odamlar uchun ishlashga davat etilgan madaniy-ma'rifiy
xodimning qiyofasini vatanparvarlik, insonparvarlik kabi yuksak ahloqiy sifatlarsiz
tasavvur qilish mumkin emas. Chunki bu muassasalardagi bir ommaviy tadbir,
yakkama-yakka tartibdagi suhbat, to’garak yok havaskorlik uyushmasining
mashg’uloti odamlarda o’z ona yurtiga, xalqiga chuqur mehr-muhabbat tuyg’ularini
shakllantirishga, vatanparvarlik xissini mustahkamlashga yordam berishi kerak. Bu
esa madaniy-ma'rifiy xodimning o’zida vatanparvarlik tuyg’ularini qanchalik chuqur
va mustahkam o’rin olganligiga, o’tkaziladigan tadbirlar mazmunini yagona
madaniy-ma'rifiy maqsadga yo’naltira bilishga, tadbir qatnashchilarida ishtimoiy
foydali fazilatlarning shakllanishiga yordam beradigan ish shakllari va usullari
tanlab, ulardan to’g’ri foydalana olishiga bog’liq bo’ladi.
Madaniy-ma'rifiy muassasalar xodimlari mehnatkashlar o’rtasida g’oyaviy-
siyoviy ommaviy-tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga, ishlab chiqarish ilg’orlarining
joylarda namunali hayot kechirayotgan oilalarni tajribalarini ommalashtirishga,
ommaning madaniy dam olishi va hordiq chiqarishini uyushtirishga ijtimoiy fikrni
shakllantirishga qaratilgan tadbirlarni o’tkazadilar.
Madaniy-ma'rifiy xodimlar xalqqa xizmat qiladi, xalqning madaniyatini
saqlaydi, targ’ib qiladi, yangi madaniyat va san'at asarlarining paydo bo’lishida
ularning roli nihoyatda kattadir. Ular xalq havaskorlik san'atini o’rganuvchilar,
rivojlantirishuvchilar, ommalashtiruvchilar, uning ijodiyotini taraqqiy ettiruvchilar
hisoblanadi.
Jamiyat rivojiga o’z hissasini qo’sha oladigan o’tmish avlodlarning ilmiy
jangovar, mehnat shuhrati an'analarini ilg’or tajribalarni va bilimlarni meros qilib

olgan. Ma'naviy pok, aqloqiy va jismoniy barkamol, mehnatsevar, insonparvarlik
g’oyalariga sodiq qobiliyatli, izlanuvchi bunyodkor shaxsni shakllantirish, mustaqil
vatanimizning buyuk kelajagini yaratuvchi komil inson tarbiyasi dolzarb
vazifalardan hisoblanadi. Bu tarbiyaning bosh yo’li madaniy-ma'rifiy maqsad yo’lida
komil inson bilan harakat qiladigan va qiyinchiliklarni yengadigan oliyjanob,
insonparvar kishini - yangi jamiyat quruvchisini tarbiyalash yo’lidir. Bu vazifani hal
etish har bir kishi ma'anviy hayotining barcha asosiy tamonlarini rivojlantirish
2.2. Yoshlar ijtimoiy faolligini oshirishda madaniyat markazlarining о’rni
va ahamiyati
Yoshlar ijtimoiy faolligini oshirish borasida olib borilayotgan amaliy vazifalar
bugungi kunning kо’zga kо’rinarli jihatlaridan hisoblanadi. Biz bunga alohida
tо’xtalishdan avval ijtimoiy faollik sо’ziga izoh berishimiz zarur.
“Ijtimoiy faollik – subyektning jamiyat hayotida ongli holda mustaqil ishtirok
etishi, ma’lum ijtimoiy ma’naviyat sohada vujudga keladigan muammolarni hal
etishga qaratilgan harakatdir” 21
.
Subyekt sifatida shaxs, ijtimoiy guruh, qatlam, umuman jamiyat bо’lishi
mumkin. Ijtimoiy faoliyat ijtimoiy ongning shakllanishiga oid fundamental
tushuncha bо’lib, fuqarolik jamiyatining muhim belgilaridan biridir. Yoshlarni
ijtimoiy faolligini oshirishda siyosiy, iqtisodiy, yо’nalishlar bilan bir qatorda
madaniyat va ma’rifatning о’rni ham alohida ahamiyatga egadir
Mustaqillik sharoitida ma’naviy islohotlar zamirida madaniy-ma’rifiy
muassasalar faoliyati tubdan о’zgardi, yangi mazmun kashf etdi, shaklan kamol
topdi. Bu о’zgarishlar istiqlol bergan imkoniyatlar asosida sodir bо’ldi. Zero, bu
sohani yangilanishi tarixiy zarurat edi.
SHо’rolar davrida madaniy-ma’rifiy muassasalar xalq manfaatlariga xizmat
qilish о’rniga, zо’raki ravishda kommunistik g’oyalarni targ’ib qilish maskanlariga
aylantirilgan edi.
Mustaqillik sharoitida esa madaniy-ma’rifiy muassasalar xalqning ma’naviy
ehtiyojlarini qondirish, milliy an’analarini tiklash, xalq ijodini ravnaq toptirish, yangi
21
Falsafa insiklopedik lo’g’at. “O’zbekiston milliy insiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti”, -T, 2010, 126-b.

milliy mafkurani targ’ib etish maskaniga aylandi.
Mustaqillik tufayli respublikamizda milliy-ma’naviy tiklanish davlat siyosati
darajasiga kо’tarilgandan sо’ng, madaniy-ma’rifiy muassasalar xalq ma’naviyati
kamoloti yо’lida xizmat qilish imkoniyatlariga ega bо’ldi.
Hukumatimiz sayharakatlari ularoq respublikamizda "Ma’naviyat va ma’rifat"
jamoatchilik markazi (hozirgi ma’naviyat va ma’rifat kengashi markazlari) va uning
tarmoq tizimlarining vujudga kelishi madaniy-ma’rifiy muassasalar (jumladan,
klublar, madaniyat uylari, madaniyat saroylari, madaniyat va istirohat bog’lari,
madaniy komplekslar, axborot-texnologiya markazlari, kutubxonalar, muzeylar)
faoliyati jiddiy yangilanishiga turtki bо’ldi.
Eng muhimi ma’naviyat va ma’rifat rivojiga davlatning bosh vazifasi deb
qarash bu soha faoliyatini yangidan ravnaq topishiga asos bо’ldi.
Ma’lumki, madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyatida milliy ma’naviyat
masalalari bilan shug’ullanish asosiy soha bо’lgani sababli, madaniyat muassasalari
komil insonni tarbiyalash jarayoniga о’zining munosib hissasini qо’shishga ma’sо’l
hisoblanadi, chunki kelajakda buyuk davlat egasi bо’ladigan komil insonni
tarbiyalamasdan, uni ahloqiy jihatdan barkamol qilmasdan turib rivojlanish
muammolarini hal etish mumkin emas. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga о’tish
borasidagi murakkab vazifalarni muvaffaqiyatlі hal etish fuqarolarning ma’naviy-
ahloqiy kamolotiga, imon-e’tiqodiga, goyaviy-siyosiy yetuklik darajasiga kо’p
jihatdan bog’liqdir.
Inson kamoloti millat va mamlakat rivojiga asos b о ’ ladi. Xalq orasida, turar
joylarda madaniy-ma’rifiy faoliyat olib boruvchi muassasalarning bu ishlarni amalga
oshirishda о’ziga xos imkoniyatlari mavjud edi.Shu narsani e’tiborda tutish kerakki,
madaniy-ma’rifiy muassasalar asosan joylarda va muayyan aholi qatlamlariga xizmat
kо’rsatadi. Shu boisdan ham madaniyat muassasalari muayyan regionning asosiy
madaniyat markazi, ma’rifat va mazmunli dam olish maskani sifatida xalq ijodini
kamol toptirishda, bayram va sayllarni uyushtirishda keng imkoniyatlarga ega
ma’naviy-mafkuraviy tashkilotlar sifatida xizmat qilmoqdalar.
“Madaniyat muassasalari kishilarning bо’sh vaqtini mazmunli tashkil qilish,

shaxs ma’naviyatini har tomonlama rivojlantirish va ularning ijtimoiy-madaniy
faolligini oshirish jarayonlarini uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimi shaklida amalga
oshiradi. Shuningdek, ular joylarda mafkuraviy targ’ibot-tashviqot ishlarini olib
borishda ham davlat, partiyalar, yoshlar uyushmalari, kasaba tashkilotlari va
kо’ngilli jamiyatlarning tayanch-tarbiyaviy markazi sifatida ham faoliyat olib
boradilar” 22
.
Madaniy-ma’rifiy faoliyat kо’p qirrali jarayon bо’lganligi sababli ijtimoiy
hayot, ijtimoiy ong va jamoatchilik fikrining deyarli barcha sohalari bilan
chambarchas bog’liqdir.
Madaniyat muassasalari mehnatkashlarning asosan bо’sh vaqtlari jarayonida
faoliyatlarini amalga oshirishlari sababli jamoatchilik fikrini tarkib toptirishda
samarali natijalarga erishish imkoniyatlariga egadir.
Madaniy-ma’rifiy muassasalar ajdodlarimiz yaratgan boy madaniy meros,
xalq ma’naviyati durdonalari va an’analarini tiklash, rivojlantirish, targ’ib qilish
ishlariga о’zlarining munosib hissalarini qо’shmoqdalar. Ular bir tomondan aholi
turli qatlamlarini madaniyat namunalaridan bahramand bо’lishga sharoit yaratib
bersa, ikkinchi tomondan, kishini madaniy hayotini bevosita yaratuvchisiga
aylantirishga ham da’vat etadi, uchinchi tomondan esa insonning tо’laqonli madaniy
qiyofasi, xulq-atvori, odobi va ahloqining umuminsoniy va milliy andoza, talablar
doirasida shakllanishiga undaydi. Madaniy-ma’rifiy muassasalar mehnat jamoasi,
kо’ngilli uyushmalar, oila va shaxs hayoti oldida turgan ma’naviy ehtiyojlarni
qondirishga va turli ijtimoiy-madaniy muammolarni yechishga ham imkoniyat
izlaydi. Zero, mehnatkash xalq turmush tarzini boy ma’naviy mazmun bilan
tо’ldirish, badiiy bezashga kо’maklashish muhim ijtimoiy masalalardir.
Respublikamiz madaniyatshunos olimlari, madaniy-ma’rifiy soha
nazariyotchilari, soha amaliyotchilari bilan hamkorlikda tarixiy an’analar mustaqillik
mafkurasi, ma’naviy yangilanish ehtiyoji, bozor iqtisodiyoti xususiyatlari, aholining
talab va ehtiyojlari, amaliy tajribalar negizida madaniy-ma’rifiy muassasalar
faoliyatining nazariy asoslari, jumladan, uning asosiy yо’nalishlari, maqsad va
22
Usmon Qoraboyev. Madaniyat masalalari. ”O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. T., 2009, 68-
70 betlar.

vazifalarini ishlab chiqmoqdalar. Unga muvofiq mustakillik sharoitida madaniy –
ma’rifiy muassasalar asosan quyidagi yо’nalishlarda faoliyat yuritadilar:
- aholi о’rtasida muayyan ijtimoiy-madaniy, mafkuraviy, targ’ibot-
tashviqot ishlarini olib borish;
- xal q ha vaskorlik ijodini ravna q toptirish;
- ommaviy tadbirlar, marosimlar, bayramlar, sayllar о’tkazish vositasida
yalpi ijtimoiy kayfiyat yaratish, jamoatchilik fikriga eltuvchi umumiy holatni yuzaga
keltirish;
- jamoaviy fikr generatorlari lider shaxslar, baobrо’ kishilar, oqsoqollar
faoliyatini istiqlol yо’lini mustahkamlash ishiga safarbar qilish;
- meh n atkashlarning madaniy dam olishini tashkil qi lish;
- aholi turli qatlamlari vakillarini ijtimoiy foydali faoliyatlarni amalga
oshirish uchun ularni estetik qiziqishlari asosida uyushma va tashkilotlarga
birlashtirish.
Madaniy-ma’rifiy muassasalarning maqsadi aholining bо’sh vaqtini
uyushtirish jarayonida kishilarning madaniy ehtiyojlarini qondirish va ularni
ma’naviy boyitishdan iboratdir.Madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyatining bosh
vazifasi kishilarning madaniy, ma’rifiy, ijodiy faoliyatlari, hordiq olishlari uchun
sharoit va imkoniyat yaratib berish.
Madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyatining vazifalari quyidagilardan iborat:
- aholining madaniy dam olishini u yushtirish;
- kishilarni ma’naviy-ma’rifiy boyitish, intellekt u al saviyasini oshirish;
- ommaning ijodkorligi va tashabb u skorligini tara qq iy ettirish;
- milliy, mintaqaviy, umuminsoniy qadriyatlarimizni e’zozlash, moddiy
va ma’naviy qadriyatlarimizni avaylab saqlash va yanada rivojlantirish;
- xal qn ing milliy ongini, о ’ z- о ’ zini anglash darajalarini oshirish;
- aholiga yangi va rang-barang axborotlar berib t u rish;
- nogironlar, mehnat qobiliyatini yо’qotganlar va yolg’izlarga ma’naviy
yordam kо’rsatish.
Madaniy-ma’rifiy m u assasalar qu yidagi tamoyillar asosida ish olib boradi:

- hayotiylik va haqqoniylik;
- xalqchillik, milliylik va umuminsoniylik;
- ommaviylik va ixtiyoriylik;
- ilmiylik va ijodkorlik
Madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyati mazmunida insonparvarlik ahloqiylik
imon-e’tiqodlilik, farosatlilik, ma’rifatparvarlik, halollik va odillik, vatanparvarlik va
millatsevarlik, birodarparvarlik, baynalminallik, mehnatsevarlik, xurfikrlilik,
taraqqiyparvarlik kabi insoniy fazilatlar о’z aksini topadi.
Madaniy-ma’rifiy muassasalar о’z faoliyatida quyidagi ish shakllaridan
foydalanadi: ma’ruza, doklad, ilmiy va ijodiy konferensiya, munozara, ijodiy
uchrashuvlar, ilmiy bahslar, dam olish kechalari, mavzuli kechalar, о’tkir zehnlilar
bahslashuvlari, teatrlashgan kontsert, ommaviy tomosha, marosim, sayl, bayram,
festivalь, kо’rgazmalar, kо’rik-tanlovlar, sayohat, madaniy sayr, ekskursiyalar,
olimpiada, qiziqarli о’yinlar, badiiy-sport tadbirlari, targ’ibot-tashviqot guruhlari
chiqishlari, badiiy havaskorlik tо’garaklari uyushmalari va hokazolar.
Madaniy-ma’rifiy muassasalar о’z ish faoliyatida quyidagi vositalardan
foydalanadi:
- jonli sо’z, hujjatli manbalar, matbuot va hokazo.
- badiiy vositalar (badiiy sо’z, mо’siqa, raqs, teatr, adabiyot).
- tasviriy vositalar (taklifnoma, e’lon, dast u r, afisha, b u klet, dast u r,
emblema, baner va xokazolar).
- texnik vositalar (radio, TV, a u dio, video, texnogen ap p arat u ralar,
elektron axborot vositalari ) va boshq a lar.
Madaniy-ma’rifiy muassasalar о’z faoliyatida quyidagi usullardan
foydalanadi:
- Tarbiyaviy usullar ibrat, ishontirish, namuna, taqdirlash, tanqid qilish.
- Ma’rifiy usullar о’rganish, bayon qilish, mashq, namoyish.
- Tashkiliy va faollashtirish u s u llari.
Madaniy-ma’rifiy muassasalari:
- jamoa va davlat tashkilotlari, kasaba u yushm alari ,

- ommaviy axborot vositalari,
- diniy tashkilotlar,
- о’quv yurtlari,
- harbiy-mudofaa qismlari,
- san’at m u assasalari,
- sport va dam olish maskanlari,
- turizm tashkilotlari kabilar bilan hamkorlikda madaniy-ma’rifiy faoliyat
olib borishlari mumkin. Madaniy - ma’rifiy muassasalar faoliyatining mustaqillik
davridagi ijobiy о’zgarishlari.
Ma’lumki, shо’rolar davridagi madaniy-ma’rifiy muassasa faoliyatining asosiy
maqsadi kommunistik mafkurani keng xalq ommasiga singdirib borishdan iborat edi.
Istilyochilarning maqsadi о’z mustamlakasidagi xalqlarning ma’naviy о’zligini yо’q
qilish, uni siyosiy yakka mafkura kommunistik goyaga bо’ysundirish bо’lib,
mustaqil fikrlovchi millat vakillarini qattiq qoralashdan iborat edi.
Mustaqillik sharofati bilan madaniy-ma’rifiy muassasalar milliy g’oya,
о’zlikni anglash kabi masalalarga alohida e’tibor berishmoqda. Hozirgi kunda bu
faoliyatning goyasi о’zligini anglagan, ma’naviy barkamol va ma’rifiy yetuk komil
insonni tarbiyalashga, milliy о’zligiga, erkiga va haq-huquqlariga tо’laqonli ega
bо’lgan millat va xalq ommasiga xizmat qilishdan iboratdir.
Madaniy-ma’rifiy muassasalar madaniy meros, milliy qadriyatlar, xalq
an’analarini tiklashda “Navrо’z” bayrami, “Mustaqillik” kuni, “Hayit” kunlari kabi
diniy va xalq bayramlarini tashkil qilishda muhim о’rin tutmoqda. Xalqning dardlari,
qiziqishini о’rganish, insonparvarlik haqqoniylik milliylik kabi tamoyillar madaniy-
ma’rifiy ishlar mezoni bо’lib qolmoqda.
Keyingi yillarda respublikamizning qator viloyatlari (jumladan, Farg’ona,
Andijon, Qashqadaryo, Xorazm) madaniy-ma’rifiy ishlarga jiddiy e’tibor bera
boshlashdi. Respublika madaniy-ma’rifiy muassasalari (klublar, kutubxonalar,
muzeylar, istirohat bog’lari kabilar) aholining ma’naviy ehtiyojlarini qondirishda
о’ziga xos xususiyatlar asosida turli usullar, shakllar va vositalar yordamida faoliyat
olib boradilar.

Madaniyat markazlari mahalliy joylarda aholining bо’sh vaqtini samarali
о’tkazish, madaniy faoliyat bilan shug’ullanish, ijodkorlikni oshirish, bilim
saviyasini boyitish va ma’naviy kamol topishiga о’zining munosib hissasini
qо’shmoqda. О’zbekiston madaniy-ma’rifiy muassasalariga ilmiy-uslubiy yordam
berish vazifasini "Respublika xalq ijodiyoti va madaniy-ma’rifiy ishlar ilmiy-
metodik markazi" bajarmoqda. Bu markaz respublika darajasidagi yirik madaniy-
ommaviy tadbirlar, kо’rik-tanlovlar, festivallar о’tkazmoqda. Mazkur markaz
boshchiligida madaniy-ma’rifiy muassasalar muammolariga oid ilmiy-amaliy
anjumanlar, seminar-yiginlar, ilg’or tajriba targ’ibotlari, sotsiologik tadqiqotlar,
ilmiy ekspeditsiyalar tashkil etilmoqda va bu sohaning ravnaqiga о’z hissasini
qо’shmoqda. Mustaqillik sharoitida bu tizim vakillari joylarda shо’rolar davrida
ta’qiqlangan xalq an’analari, milliy marosimlar, bayramlar va xalq ijodi turlarini
tiklash va targ’ib qilishga о’zining munosib hissalarini qо’shishmoqda. Shuningdek,
ular zamonaviy havaskorlik san’ati namunalarini ravnaq topishiga faol yordam
berishmoqda.
О’zbekiston madaniy-ma’rifiy muassasalari keyingi davrda bolalar ijodiga
alohida e’tibor bermoqda. Respublika klub muassasalarida 6 mingga yaqin bolalar
jamoalari ishlab, ularda 200 mingga yaqin yosh avlod vakillari qatnashishmoqda.
Madaniyat va sport ishlari vazirligi tasarrufida Respublika bolalar badiiy
ijodiyoti markazi mavj u d. Markaz mintaqada yashab ijod qilayotgan qobiliyatli
bolalarni izlab topib, ular ijodini targ’ib qilish, tasviriy va xalq amaliy san’atini turli
yо’nalishlari bо’yicha kasb-hunar о’rgatish bilan shugullanadi.
Madaniyat va istirohat bog’lari Vatanimizda an’anaviy tabiiy-madaniy maskan
sifatida azaldan mashhur bо’lib kelgan. Hozir ham bu gо’zal maskanlar
kо’pchilikning sevimli madaniy dam oladigan joylari hisoblanadi.Endilikda
xalqimizning madaniy bog’dorchilik an’analari qayta tiklanmoqda. Madaniyat va
istirohat bog’larida ajdodlarimiz tajribalari asosida gulzor, xiyobon, chorbog’
yaratish an’analaridan foydalanilmoqda. Respublikamizda nafaqat tarixda mashhur
bо’lgan bog’lar, masalan, Samarqanddagi Amir Temur bog’lari tiklanmoqda,
shuningdek Toshkentdagi Alisher Navoiy nomidagi milliy bog’ kabi mashhur yangi

bog’lar barpo etilmoqda. An’anaviylik va zamonaviylikni о’yg’unlashtirgan yangi
bog’lar Namangan, Farg’ona, Xorazm va boshqa viloyatlarda ham vujudga
kelmoqda.
Respublikamizdagi 120 dan ortiq bog’larning 3/4 qismi. ya’ni 90 tasi
Madaniyat va sport ishlari vazirligi tizimida faoliyat kо’rsagmoqda. Axborot-resurs
markazlari va kutubxonalar - aholini yangiliklar bilan tanishtirishga, ularning
bilimdonligini oshirish, dunyoqarashini kengaytirishga xizmat qiladi. Kutubxonalar -
Vatanimizda yozma yodgorliklar saqlanadigan joy sifatida qadim zamonlardan
paydo bо’lib, hozirgi kunda bilimga chanqoq aholi qatlamlarini adabiyotlar bilan
ta’minlovchi madaniy, ilmiy-ma’rifiy muassasalar sifatida xizmat qilmoqalar.
Kuіubxonalar eng ezgu xizmat- ommaga kitoblar
yordamida bilim tarqatish bilan shugullanishmoqda. Ularning asosiy vazifalari
adabiyotlarni yig’ish, saqlash va о’quvchi - talaba yoshlarga yetkazib berish.
Bozor iqtisodiyotiga о’tish davrida kutubxonalarning moddiy-texnik bazasi bir
muncha zaiflashgan bо’lsa-da, keyingi yillarda respublikamizda ma’naviy-ma’rifiy
islohotlar natijalarida ular sezilarli darajada yaxshilanmoqda.
Alisher Navoiy nomidagi О’zbekiston Milliy kutubxonasi О’zbekistonning
barcha AKM va ARMlari uchun ilmiy-uslubiy markaz hisoblanadi. U
respublikamizdagi eng katta kitob uyi bо’lib, uning umumiy fondi 5 millionga yaqin
nusxani tashkil qiladi. U har yili kutubxonalarga 2 millionga yaqin kitob tarqatadi.
Kitobxonlarning umumiy soni 40 minggdan ortiq. Muzeylar - tarixiy, tabiiy,
moddiy, ma’naviy yodgorliklarni maxsus e’tibor berib tо’plash, saqlash, о’rganish va
targ’ib qilish ilmiy-ma’rifiy muassasalari sifatida mustaqillik sharoitida munosib
ravnaq topmoqda.
О’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Muzeylar faoliyatini yaxshilash va
takomillashtirish tо’grisidagi (1998 yil, 12 yanvarь) farmoni О’zbekistonda
muzeylar faoliyati va tizimini yanada takomillashtirish, ularning kishilarni ahloqiy
kamolotidagi о’rnini oshirish, tarixiy merosni asrash, о’rganish va targ’ib qilish,
muzeylardan milliy g’urur, Vatanga sadoqat tuygularini shakllantirish yо’lida
foydalanish, ularni malakali mutaxassislar bilan ta’minlash, moddiy-texnika bazasini

mustahkamlash kabi ishlarni amalga oshirishga zamin bо’lmoqda.Respublikamizda
hozir 90 ga yaqin muzeylar faoliyat kо’rsatmoqda. Mustaqillik davrida Toshkentda
О’zbekiston tarixi davlat muzeyi, Temuriylar davri davlat muzeyi, Andijonda
"Bobur" yodgorlik kompleksi, Buxoroda Bahovuddin Naqshband, Chelak tumanida
Imom al-Buxoriy yodgorlik majmuasi, Quvada "Shahriston" tarixiy-me’morial
majmuasi kabilar yaratildi. Samarqand, Buxoro, Xiva, Farg’ona davlat muzey -
qо’riqxonalari ta’mirlandi. Xaq amaliy san’ati muzeyi, О’zbekiston davlat san’at
muzeylari boyitilmoqda. Bunday ishlarning natijasida xalqimizning tarixiy xotirasi
tiklanmoqda, millatimiz о’zligini anglamoqda, kecha u kim bо’lgani va ertaga kim
bо’lishi haqida о’ylashga imkon yaratilmoqda.
Madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyatining hozirgi shakllari va mazmunini
istiqlol yо’lidan odimlayotgan О’zbekiston xalqi ma’naviy hayoti, tarixiy-madaniy
tajribasi, turmush tarziga, xalq ma’naviy muhitiga yanada muvofiqlashtirish, mavjud
imkoniyatlardan va jahon tajribasidan keng foydalanish ma’naviyatimizni ravnaq
toptirish yо’lidagi dolzarb vazifalardan biridir.
Shuning uchun madaniy ma’rifiy muassasalar majmuiga kiruvchi
Madaniyat markazlarifaoliyati tarmog’ini kengaytirish unda faoliyat olib borayotgan
hodimlarning bilim va saviyasini qayta tekshirib, yanada chuqurlashtirish moddiy
texnik ba’zasini boyitish muhimdir.
Biz Madaniyat markazlariva madaniyat saroylari deganda alohida
tushuncha va mohiyatga ega bо’lgan madaniy targ’ibot markazini anglashimiz kerak.
Har bir jamiyatda yuzaga keladigan muammo va uning yechimlari unda olib
borilayotgan islohotlarning tо’g’ri bajarilishiga bog’liq, bu esa zarurat tug’iladigan
vazifalarni oldimizga qо’yaveradi. Shunday ekan bugungi kunda jamiyat rivojlanishi
inson ehtiyojlarining qondirilishi va uni har tomonlama rivojlantirilishiga bog’liq.
Ijtimoiy-madaniy muassasalar inson ma’naviy ehtiyojlarini qondirishda muhim о’rin
tutadi.
Ayrim ijtimoiy-madaniy muassasalar tizimiga mansub kishilarning soni
kamligi birinchi navbatda, ularning ehtiyoj va qiziqishlari о’z faoliyatiga tо’g’ri
kelmasligidadir.Ijtimoiy-madaniy muassasa hodimlari aholi yoki guruhlarning talab,

qiziqish va ehtiyojlari haqida tо’liq ma’lumotga ega bо’lmaydilar. Bu, avvalo,
muassasaning о’z faoliyati sohasida aholiga kam ma’lumot yetkazayotgani uchundir.
Natijada, qiziqish, ehtiyojlarga ega bо’lgan aholi madaniyat muassasalarida о’zlari
uchun kerakli, qiziqarli mashg’ulotlar yо’q degan fikrda yuradilar, kо’p hollarda u
yerdan kutganini topa olmaydilar va ular targ’ib qilayotgan tadbirlarda
qatnashmaydilar.
Shuning uchun, aholining ehtiyoj va qiziqishlarini о’rganish ijtimoiy madaniy
faoliyatning mazmun, usul, shakl va vositalarini aniqlashda nafaqat nazariy, balki
amaliy ahamiyatga ham egadir.
Ijtimoiy-madaniy muassasalarning xususiyatlaridan biri unga ixtiyoriy
ravishda tashrif buyurish hamda dam olishni mazmunli о’tqazishdir.
Ijtimoiy-madaniy muassasa hodimining vazifasi qatnashuvchining qiziqishi va
ehtiyoj mazmunini aniqlab, unga yuqori malakali madaniy xizmat kо’rsatishdir.
Inson doimiy ravishda tashqi dunyo bilan aloqada bp’lib, undan о’zi uchun
muhim narsalarni olishga harakat qiladi. Ehtiyojlarni qondirish yо’lida albatta, inson
muloqotga muhtoj bо’ladi va ehtiyoj inson faolligining omili bо’lib uni faoliyatga
chorlaydi.
Bu holat inson faolligini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Insonning faoliyati uning xulq-atvori talablari asosida shakllanishi mumkin.
Insondagi dangasalik yoki mazmunsiz vaqt о ’tkazish holatlarini uning ichki dunyosi
hamda tashqi ta’sirning uygunlashuvi natijasida bartaraf etish mumkin.
Shunda maqsadga intilish, irodalilik prinspiallilik va biron bir maqsadga
erishish istagi va qaror paydo b о ’lishi mumkin.
Ehtiyojning paydo b о ’lishiga va uning qondirilishiga ma’lum bir hissiy
holatlar ham о ’z ta’sirini k о ’rsatishi mumkin.
Ehtiyojlarni bir necha guruhlarga b о ’lish mumkin. Inson ehtiyojlari ijtimoiy-
tarixiy shart-sharoit va madaniy ehtiyojlar ta’sirida shakllangan. Ehtiyojlar moddiy
va ma’naviy k о ’rinishlarga ega. Moddiy ehtiyojlar inson hayoti uchun kerak
b о ’ladigan narsalarni qondirishga qratilgan ehtiyojlardir: oziq-ovqat, uy jihozlari,
kiyim-kechak hamda ishlab chiqarish va ishlatish uchun kerakli b о ’lgan buyumlar

(ishlab chiqarish vositalari, transport va boshqalar).
Funksional va ma’naviy ehtiyojlar uchun muhim b о ’lgan moddiy
predmetlar alohida guruhni tashkil etadi. Masalan, kitoblar, musiqa asboblari va
tehnik jihozlar, sport anjomlari, bularning hammasi mazmunan ma’naviy
(madaniy) ehtiyojlarni qondirishga qaratilgandir. Ma’naviy ehtiyojlarni
quyidagilar tashkil etadi:
- bilim olish (intellektual) bilimlarni egallash va ulardan ilmiy faoliyat
jarayonida foydalanish ;
- estetik-badiiy va boshqa estetik qadriyatlarni yaratish va anglash;
- ahdoqiy-odobiy madaniyatga ega b о ’lish va ularni hulq-atvorda namoyon
etish. Insonlar bilan muloqotda b о ’lishga qaratilgan sotsiogen ehtiyojlar ham
ma’naviy ehtiyojlarning tarkibiga kiradi. Sotsiogen ehtiyojlarga:
- kommunikativ axborot, fikr va his-tuyg’u almashuv ehtiyoji;
- ijtimoiy ahamiyatga ega b о ’lgan muloqot jamoa va jamoat tashkilotlar
faoliyatida qatnashish;
- his- hayajonli ahamiyatga ega munosabat - d о ’stlik muhabbat, oila
qurish;
- о ’z mavqei va о ’rniga ega b о ’lish atrofdagilarning hurmati va e’tiboriga
sazovor b о ’lish va u yoki bu sohada mavqe va yutuqlarga ega b о ’lish.
Yuqoridagi barcha ehtiyojlar inson va jamiyat uchun muhim b о ’lgan universal
ahamiyatga ega b о ’lgan ehtiyojlar bilan aloqadordir.
“Ijtimoiy-madaniy tadbirlarda qatnashish yoki biron-bir ma’ruzani tinglash
orqali ehtiyojlar qondirilmoqda, deyish t о ’g’ri b о ’lmasligi mumkin. Shuning uchun,
odamlarning u yoki bu faoliyat turi bilan shug’ullanishlari maqsadli b о ’lishi kerak.
Ayrimlar uchun yuqoridagi tadbirlarda qatnashish orqali estetik ehtiyojlarni,
bodnetlar uchun bilim olish va uchinchilar uchun ma’naviy ehtiyojlarni qondirish
b о ’lishi mumkin” 23
.
Faoliyat motivlari ehtiyojlarni aniqlash, faoliyat turini tanlash uchun yordam
beradi. Madaniyat muassasasiga madaniy tadbirlar qilishdan maqsadni bilish uchun
23
Qodirova Sh. Ijtimoiy – madaniy faoliyatning dolzarb muammolari. –Toshkent. 2011, 84-b.

sotsiologik tadqiqotlarni s о ’rov usulidan foydalanib, biron-bir tadbirdan s о ’ng
qatnashuvchilarga quyidagi anketa savollari bilan murojaat etish maqsadga muvofiq
b о ’ladi.
Tadbirdan qoniqdingizmi?
Yangi ma’lumot oldingizmi ?
Bilimlaringizni chuqurlashtirish xohishi paydo b о ’ldimi?
Tadbir his-tuyg’ularingizga ta’sir etdimi?
Odamlarimiz bilan g’ururlandingizmi?
Faol mehnat qilish istagi uyg’ondimi?
Jamoat ishida faol qatnashish istagi paydo b о ’ldimi?
Boshlovchi hamda mehmonlarning chiqishi yoqdimi?
Tadbirda tanlangan musiqa asarlari ma’qul b о ’ldimi?
San’atkorlarning ijrochilik mahorati yoqdimi?
Sahna bezatilishi tadbirning mavzusiga mosmi?
Taassurotlar bilan uyda , ishxonada fikrlashasizmi?
О ’zingizni tadbir ishtirokchisi sifatida syezdingizmi?
Tadbir qiziqarli b о ’ldimi?
Yaxshi dam oldingizmi?
Ushbu savollar orqali qatnashuvchilarning fikr-mulohazalarini о ’rganish va
tahlil qilish imkoniyati yaratiladi.
Tadbirlarni shunday tashkil qilish kerakki, qatnashuvchida о ’zi uchu biron-bir
yangilikka ega b о ’lish imkoniyati yaratilsin.
Ijtimoiy-madaniy ishlarning muhim vazifalaridan biri bu madaniy-ma’naviy
sohada odamlarni і gg faolligini rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratiishdan iborat.
Ehtiyojlar turlicha b о ’lib, faoliyat jarayonida rivojlanib boradi (mehnat, о ’quv,
dam olish). Madaniy ehtiyojlar ijtimoiy-madaniy faoliyat usul va shakllari orqali
qondirilishi mumkin.
Masalan, bilim olish va intellektual ehtiyojlarni mavzuli kechalar,
uchrashuvlar (olimlar. aktyorlar. meditsina hodimlari va h k), intellektual о ’yinlar,
ilmiy, hujjatli videofilmlar muhokamasi, bilimdonlar klub uyushmalari, turistik

sayohatlar, ekologiya, iqtisod va boshqa sohalarga oid suhbatlar tashkil etish orqali,
estetik ehtiyojlarni kontsert va spektakllarga borish va ularni muhokama qilish,
badiiy asarlar k о ’rgazmasi, havaskorlik jamoalarida qatnashish, atrof-muhitni estetik
jihozlash, musiqali dam olish dasturlarini tashkil etish, muzey va san’at
k о ’rgazmalariga tashrif buyurish orqali, muloqotga b о ’lgan ehtiyojlarni ijtimoiy-
malaniy faoliyatning barcha shakl usullaridan foydalanish turli xil k о ’rik- tanlov ,
ommaviy bayramlar о ’tkazish orqali qondirish mumkin. Funksional ehtiyojlarni
harakat о ’yinlari, intellektual о ’yin, sport bilan shug’ullanish orqali qondirishning
ayricha ahamiyatini belgilagan holda biz ayni vaqtda faoliyat olib borayotgan
Madaniyat markazlarisobiq ittifoq davridagi holati, ya’niy ma’lum darajadagi tarixi
mustaqillikdan s о ’ng olib brilgan ishlari va bugungi kundagi vazifalari haqida
gapirib о ’tishimiz zarur b о ’ladi.
Quyida biz Toshkent shahrida faoliyat olib borayotga ayrim Madaniyat
markazlaribilan tanishib chiqamiz. Jumladan, Toshkent shahar Mirzo Ulug’bek
tumani madaniyat va sport ishlari b о ’limiga qaraashli Toshkent shahar Mirzo
Ulug’bek tumani “Gulshan” madaniyat uyi bilan tanishib chiqamiz. Madaniyat uyi
asosan t о ’garaklar tizimi asosida faoliyat olib boradi. Unda shug’ullanish uchun
barcha imkoniyatlar va xonalar mavjud.
“Gulshan” madaniyat uyi nuroniy bosh madaniyat uylaridan hisoblanib, 1936
yilda qurilgan. 2001 yildan buyon, Yusupova Rahima Qosimovna madaniyat uyiga
rahbarlik qilib kelmoqda. Madaniyat uyida 16 ta t о ’garak faoliyat olib borgan.
Bugungi kunga kelib uning soni 28 taga yetdi. Bularga rassomchilik, kashtachilik,
vokal ijrochiligi, teatr t о ’garagi, orkestr, gulshan xalq ashula va raqs t о ’garaglarini
kiritish mumkin.
Madaniyat uyining uchta jamoaviy san’at guruhlari xalq unvonini olishga
erishgan. Bular Gulshan ashula va raqs xalq ansambli, rus kashtalari xalq arkestiri,
Logos rus xalq teatrlaridan iborat. Madaniyat uyi asosan mahalliy byudjet hisobidan
ham faoliyat olib boradi. (2014-2015 yillarda mukammal ta’mirlash ishlari olib
borildi).
Toshkent shahridagi yana bir madaniyat uylaridan biri, Toshkent traktor

zavodi qaramog’idagi madaniyat uyidir. Bu madaniyat uyi 1975 yildan faoliyat olib
borib, uning moddiy bazasini traktor zavodi boyitadi. Shuning uchun bu madaniyat
uyi faoliyati juda keng qamrovlidir.(Hozirgi vaqtda foliyati ancha susaygan).
Unda ARM, rus ansambili, bir nechta t о ’garaklar faoliyat olib borishadi.
Madaniyat uyi asosan teatrlashtirilgan b о ’lib, zavodning ishchilari о ’z farzandlarini
shu madaniyat uyiga vaqtlarini sermazmun о ’tkazishlari uchun jalb qilganlar.
Bundan tashqari madaniyat uyi о ’z byudjetini mahalliy mablag’lar bilan boyitgan.
Biz yuqorida k о ’rib chiqib, shahar markazidagi hamda Toshkent viloyatidagi
madaniyat uylarini taqqoslagan holda, quyidagi fikr mulohazalarga keldik. Xulosa
qilib aytganda shahar va viloyat madaniyat uyidagi ahvol qisman bir – biriga
о ’xshash. Har ikkalasida ham quyidagi muammolar о ’z yechimini kutmoqda.
Madaniyat uyining umumiy faoliyati juda sust b о ’lib, unga aholining
qiziqishini jalb etish qoniqarsiz darajada. Buning sababi esa yetuk mutaxassislarning
yetishmasligida. Moddiy ba’zasi nochor ahvolda chunki ortiqcha mablag’ topishga
ya’ni mahalliy byudjetni jalb qilishga e’tibor berilmaganligi muammo yechimini
topishga imkon bermayapdi. Yuqorida ma’lum darajada biz ularning ijobiy
faoliyatlarini bayon etdik biroq, bu uning faoliyatini qoniqarli deyishga asos b о ’la
olmaydi.
2. 3 . Yoshlar ning vatanparvarlik faolligini oshirishda madaniyat
markazlarining о’rni va ahamiyati

1.3. Aholining b о’sh vaqtni mazmunli о’tkazishd a madaniyat markaz larifaoliyatining o’rni
Markaziy Osiyo xalqlarining an’ana va bayramlari tabiat о’zgarishlari iqlim,
yil fasllari, aholining turmush sharoiti, mehnati, madaniyati asosida shakllanib,
rivojlanib borgani uchun har faslga mos, ya’ni erta bahorda mehnat mavsumiga
kirishdan oldin (Navrо’z, Gul sayli, Shox moylash), yozda hosilni yig’ishtirishdan

oldin (Suv sayli, Choy momo, Shamol chaqirish) kuzda hosil yig’ib olinganidan
sо’ng (Xirmon tо’yi, Qovun sayli, Uzum sayili) va qishda chorvador-dehqonlarda
bо’sh vaqt kо’payganida (Qorxat, Yasan-tusan, Gap-gashtak, Qurultoy) kabi
mavsumiy marosim va bayramlar о’tkazilgan. Shuningdek, о’rta asrlarga xos
madaniy- ma’rifiy tadbirlar: «Munozara». «Kitobxonlik», «Mushoira», «Baxru-
bayt», «Aytishuv», «Bahslashuv», «Kitobxonlik», «Dostonxonlik»,
«Ertakxonlik», «Qasidaxonlik», va hokazolar. Xalq tadbirlar: «Gulsayillari»,
«Navrо’z». «Qush oshi», «Tut sayili», «Tok oshi», «Qovun sayili», «Uzum
sayili», «Xirmon tо’y», «Qorboshi», «Gapgashtak», «Qurultoy»,
va boshqalar paydo bо’lgan.Ayniqsa, «Mushoira», «Munozara»,
«Bahrubayt», «Aytishuv», «Bahslashuv», kabi tadbirlar keng tarqalgan.
Mushoira – she’riyatning о’ziga xos bahs-musobaqa janri sifatida namoyon
bо’ldi. Mushoira og’zaki yoki yozma tarzda yaratilib, xalq ijodiyotida ham keng
tarqalgan. Mushoiraga monand janr boshqa xalqlarda, masalan, qozoq va
qirg’izlarda «aytishuv»lar ham bо’lgan.
Odatda, mushoira ijodiy hamkorlikning bir kо’rinishidir, Bu janrda ikki yoki
undan ortiq shoir she’r aytishadi, ijodiy musobaqalashadi. She’r bir mavzu, bir vazn
bir xil qofiya tartibida bо’lib, ular g’oyaviy-estetik va poetik jihatdan uzviy birikadi
va yaxlit asarni vujudga keltiradi.
Firdavsiyning mashhur qalamkashlar – Unsuriy, Asjadiy va Forruxiy bilan
mushoira qilib, g’olib chiqqani haqida rivoyatlar bor. Gо’yo shu mushoiradan
keyin Firdavsiy «Shohnoma»ni yozishga kirishgan ekan.

Mushoira she’rxonlik, adabiyotchilar yig’in-tadbiri ma’nosida ham ishlatiladi.
Bunday mushoirada bir necha shoirlar aniq bir mavzu (masalan, bahor)ga
bag’ishlab, navbat bilan she’rlar о’qishgan.
О’zbek xalq an’analarining muhim qismini vujudga keltirgan mavsumiy odatlar
ijtimoiy taraqqiyot jarayonida jamiyatini moddiy-ma’naviy kamol topishida zaruriy
omil sifatida namoyon bо’ladi. Chunki, о’zbek xalqi istiqomat qilgan hududning
geografik о’rni, tabiati, yil fasllari, kabilarning о’ziga xos xususiyatlari asosida
mavsumiy odat, bayram va marosimlar vujuga kelib, ular mahalliy aholining
tafakkuri, xarakteri, idroki, his-tuyg’ulari, irodasi, qobiliyatlarini shakllantirishda
muhim о’rin tutadi. Mavsumiy an’analar shakllanishida mahalliy aholi istiqomat
qiladigan tabiiy sharoiti, iqlimi bilan bog’liq bо’lgan moddiy madaniyati, mehnat
tajribalari, ekologik ongi, xalq e’tiqodlari, xalq ijodi, turmush madaniyati kabi
ma’naviy sohalar katta rol о’ynaydi.
О’zbek xalqining eng muhim ma’naviy qadriyati sifatida har faslga mos
an’analar tizimi shakllanib, ular orasida erta bahorda – mehnat mavsumiga kirishdan
oldin, yozda – hosil yig’ishdan oldin, kuzda – hosil tо’plangandan
sо’ng va qishda –
dalalar «uyquga ketib», mehnatkashlarning bо’sh vaqti kо’payib, madaniy dam
olish ehtiyoji qondirilganda uyushtiriladigan odat, marosim, bayramlar
mehnatkashlar hayotida muhim hodisa hisoblangan.
Asrlar davomida avloddan – avlodga о’tib, an’anaga aylangan: bahorgi -
«Qurultoy». «Gul bayramlari», «Navrо’z», «Darvishona», «Qо’sh oshi»
(Shoxmoy), yozgi - «Suv sayli», «Choy momo», kuzgi – «Anjir sayli», qishki –
«Yasan-tusan», «Gap-gashtak», «Qorxat» kabi marosim va bayramlar
dehqonlar hayoti, turmushi, mavsumiy mehnat jarayonida va ma’naviy olamida
samarali shakllar bо’lib, ularning mazmuni yoshlarning ekologik ongini ravnaq
toptirish, tabiat boyliklarini qadrlash, yil fasllarida vujudga keladigan
gо’zalliklardan zavqlanish, mehnatning qadriga yetish, insoniylikni ulug’lash kabi
funksiyalarni bajarishda yaxshi xizmat qilgan.

Xalq an’analari orasida mustahkam ma’naviy zaminga ega bо’lgan oilaviy
marosimlar yoshlarni ahloqiy fazilatlarini kamol toptirishda muhim о’rin
tutadi. Asrlar osha shakllangan о’zbek xalq oilaviy marosimlarining asosiy
mohiyati inson va oila hayotidagi eng muhim,– yirik hodisalarni nishonlash,
ularni tashkil qilish jarayonida ahillik, imon-e’tiqod, izzat-ikrom, mehr-oqibat,
odob-ahloq, mehmonnavozlik, birodarlik kabi insoniy fazilatlar namoyon
bо’ladi. О’zbek oilalarida chaqaloq tug’ilganidan, to u ulg’ayib, yangi oila
qurgunga qadar sodir bо’ladigan muhim voqealarni qayd qiladigan marosimlar
tizimi vujudga kelgan. Mazkur tizimga kirgan «Chaqaloq dunyoga kelishi»,
«Ism berish»,
«Chaqaloq chilla», «Beshik tо’y», «Soch tо’y», «Tish tо’y», «Birinchi qadam»,
«Sunnat tо’y», «Muchal tо’y», «Nikoh tо’y» kabilar yosh avlodni rivojlanishi va
ma’naviy kamol topishi uchun о’ziga xos ma’naviy «zina»dir.
Oilaviy marosimlar xalq pedagogikasi va xalq donishmandligi bilan
uyg’unlashib, asrlar davomida yoshlar tarbiyasining asosiy shakllaridan biri bо’lib
kelgan. Oilaviy marosimlar mehribonlik, mehmondо’stlik, oliyjanoblik, qardoshlik,
inoqlik kabi xislatlar va vujudga keladigan yaxshi ruhiy-ahloqiy holat yoshlar
tarbiyasiga ijobiy ta’sir etadi.
Shuningdek, oilaviy tadbirlar tasarrufida avloddan-avlodga о’tib, tarix
sinovlaridan bardosh bergan rang-barang xalq odatlari, folklore janrlari
(о’lan, lapar, yor-yorlar, marosim qо’shiqlari), raqslar, о’yin-
musobaqalar, tо’y olqishlari, duolari kabilardan samarali foydalanish – yoshlarni
ma’naviy barkamol fazilatlarini tarbiyalash ishlarida katta ahamiyatga egadir.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Chor Rossiyasi о’z siyosati bilan birga, bu
yerga о’z madaniyatini ham olib kirishga intildi. Sovet hokimiyati davrida barcha
millat kishilarini yagona sovet xalqiga aylantirish maqsadida milliy ong, xalq
an’analari, ma’naviy qadriyatlarga qarshi norasmiy kurash olib borildi. Natijada,
о’zbek xalq an’anaviy madaniyati ham о’z «tomirlari»dan uzilib qoldi. Xalq
an’analarini ta’qiblash

«tо’lqinlari» vaqti-vaqti bilan kuchayib turardi. Uning birinchi
«tо’lqini» oktabr tо’ntarishi natijasida shо’rolar hokimiyatga chiqqanidan sо’ng –
1920-yillarda, ikkinchisi qatag’on davri 1930-yillar о’rtalarida,
– uchinchisi II jahon
urushidan sо’ng 1950-yillarda, tо’rtinchisi «sovuq urush» davri 1970-yillarda,
–
beshinchisi, Mustaqillik arafasi 1980-
– yillar oxirida sodir bо’ldi. Xalqning
an’anaviy bayramlari rasmiy davlat bayramlariga kiritilmay, ta’qiqlandi. SHо’rolar
davrida «jonli gazeta»,
«og’zaki jurnal», «agit tomosha», «teatrlashtirilgan karnaval», «agit sud»,
«Ommaviy tomosha», «Agritbrigada chiqishlari», «miting – konsert» kabi tadbirlar
mashhur bо’lgan.
О’zbekistonda Mustaqillik yillarida shakllangan madaniy tadbirlar
Mustaqillik tufayli о’zbek bayramlari tarixida yangi sahifa ochildi. Bu davrda
milliy an’analarni tiklash davlat siyosati darajasiga kо’tarilib, xalqimizning tarixiy
merosi bо’lgan an’analar («Navrо’z», «Rо’za hayit», va
«Qurbon hayit»lar) rasman tiklandi, istiqlolning yangi bayramlari
(«Mustaqillik
kuni», «Konstitusiya kuni», О’qituvchilar va murabbiylar
kuni», «Xotira va
qadrlash kuni» kabilar) joriy etildi, umuminsoniy qadriyatlarni targ’ib qiluvchi
bayramlar («Yangi yil bayrami», «Xotin- qizlar bayrami» kabilar) saqlanib
qolindi, jahon madaniyatiga munosib hissa qо’shgan ajdodlarimiz tavalludlarini
nishonlash, xalqaro anjumanlar ham xalqimizning bayramlariga aylanib
kelmoqda.
Istiqlol yillarida Zahiriddin Muhammad Bobur (1993), Feruz (1995),
Bahouddin Naqshbandiy (1995), Mirzo Ulug’bek (1994), Najmiddin Kubro
(1994), Amir Temur (1996), Imom al-Buxoriy (1998), Ahmad Farg’oniy (1998),
Jaloliddin Manguberdi (1999), Kamoliddin Behzod (2000), al- Marg’inoniy
(2000) va Moturidiy (2000) kabi buyuk ajdodlarimiz
tavalludining yirik sanalari YUNESKO bilan hamkorlikda nishonlanishi yaqqol
misoldir.
Qadimiy obidalarining keng kо’lamda ta’mirlanishi, Buxoro, Samarqand, Xiva,
Shahrisabz kabi shaharlarda, Quva, Chelak tumanlarida yangi me’moriy

yodgorliklarning bunyod etilishi, Buxoro, Xiva, Termizning 2500 yilligi va
Shahrisabzning 2700 yilligi tantanalarining nishonlanishi yurtdoshlarimizni
ham, mamlakatimizga kelgan mehmonlarni ham qoyil qoldirgan.
Madaniy tadbirlar tasnifi va ahamiyati
Ma’lumki, madaniy-ma’rifiy faoliayatining ish shakllari xilma-xil va juda kо’p.
Ular haqida tо’liq va tizimli tushunchaga ega bо’lish uchun maxsus tasnif
(klassifikatsiya) darkor. Ilmiy adabiyotlarda bir necha xil tasnik yoki turkumlash
mavjud. Ular ichida ikkitasi haqiqatga yaqindir: birinchi xil tasniflashga madaniy-
ma’rifiy ish shakllarida qatnashadigan kishilarning soni asos qilib olinadi. Ular
quyidagilardan iborat: yakka (individual) guruhli va ommaviy shakllar.
1. YAKKA SHAKLLAR - mutaxassis va tinglovchi bilan individual
suhbat,u yakka amaliy mashg’ulot sifatida namoyon bо’ladi.
2.GURUHLI SHAKLLAR – taxminan 7-30 kishi qatnashadigan
tadbirlar,ular munozara, seminar, suhbat, ekskursiya, badiiy havaskorlik
kollektivlari, mashg’ulotlari kabilarni о’z ichiga oladi.
3.
OMMAVIY SHAKLLAR – katta sonli jamoaga mо’ljallangan
tadbirlar:
ma’ruzalar, savol-javob kechalari, og’zaki jurnallar, mavzuli kechalar, ommaviy
tomoshalar, bayramlar va hokazolardan vujudga keladi.
Bu kabi ommaviy shakllar madaniy-ma’rifiy ishlarning asosiy qismini tashkil
qiladi.
Ikkinchi tasnif, madaniy-ma’rifiy ish shakllarida ta’sirchan vositalardan va
usullardan foydalanish asosida vujudga keladi. Bu xil tasnif kо’proq madaniy-
ma’rifiy muassasalardagi axborotga boy ma’rifiy targ’ibot-tashviqot ishlarga
xosdir. Ular uchga bо’linadi: monologik, dialogik va kompleks shakllar.
1. MONOLOGIK SHAKLLAR deganda, notiqning asosan og’zaki –
«jonli»

sо’zi hamda boshqa ta’sirchan vositalar orqali auditoriyaga axborotlar beradigan
tadbirlar tushuniladi. Masalan: ma’ruza, axborot kabilar.
2. DIALOGIK SHAKLLAR deganda, tadbirlarning muloqot, suhbat, fikr
almashishlaridan tashkil topishi tushuniladi. Unga suhbat, munozara,
uchrashuv, savol-javob kechalari kiradi.
3. MAJMUA (KOMPLEKS) SHAKLLAR deganda, monologik va
dialogik nutqlar ishlatishi bilan birga boshqa ta’sirchan vositalardan ham
foydalanish mumkin bо’lgan tadbirlar nazarda tutiladi. Masalan: og’zaki
jurnal, mavzuli kecha va boshqalar.
Hozirgi madaniy-ma’rifiy ishlarda keng tarqalgan shakllar bu birinchi
turkumlashdagi ommaviy va kompleks shakllardir.Ular birlashib
«OMMAVIY TADBIRLAR»ni vujudga keltiradi. Tadbirlar qiziqarli, ta’sirchan,
maroqli, bо’lishi uchun kо’proq badiiy vositalardan foydalaniladi.
Shuning uchun ommaviy tadbirlar tushunchasiga badiiy degan sо’z ham
qо’shiladi.Natijada bu «Badiiy-ommaviy tadbirlar» tushunchasiga aylanadi.Ular
madaniy-ma’rifiy muassasalarning badiiy faoliyatini yaxshiroq ochishga yordam
beradi.
Tadbirlarda keng qamrovli ishlar olib boriladi va kishilarning ishdan bо’sh
vaqtida, kerakli axborotlar berish, badiiy-estetik zavqlantirish, madaniy-ijodiy
ishga jalb qilish hamda ularning mazmunli hordiq chiqarishlari uchun xizmat
qiladi. Shuning uchun unga kengroq tushuncha va atama zarur bо’lmoqda. Ularni
keng qamrovi «madaniy tadbirlar» deb
«ommaviy tadbirlar» deb atasak yaxshi bо’ladi. Kezi kelganda shuni aytish
lozimki, «ommaviy tadbirlar», «badiiy tadbirlar», atamalariga ham
murojaat qilish mumkin.
Madaniy tadbirlarga turli kechalar, badiiy kompozitsiyalar, badiiy chiqishlar
va diskoklub dasturlari, teatrlashtirilgan konsert va tomoshalar, xalq marosimlari
va sayillari, ommaviy bayramlar, kо’rik tanlovlar kabi kо’plab shakllar kiradi.
Tadbirlar madaniy-ma’rifiy muassasalarning asosiy va eng yirik shakllarini о’z
ichiga qamrab oladi.

Madaniy tadbirlarning eng afzallik tomoni shundaki, ular madaniy
muassasalarning keng qamrovli faoliyatini о’zida mujassamlashtiradi. Jumladan,
ulardan ma’rifiy targ’ibot-tashviqot ishi, havaskorlik ijodi, bо’sh vaqtni mazmunli
tashkil qilish kabi faoliyatlar uyg’unlashib ketadi. Tadbirlarning har bir shakliga,
masalan, ommaviy bayramlar, an’anaviy marosimlar, teatrlashtirilganda ularda
ma’rifiy xarakterdagi mazmunni, havaskorlik ijodining natijalarini, badiiy-estetik
zavqlanish va madaniy hordiq chiqarish uchun yaratilgan qulayliklarni yaqqol
sezish mumkin. Shu sababli, tadbir madaniyat-ma’rifiy muassasalardagi barcha
faoliyatining umumlashtirilgan kо’zgusidir.
Ommaviy tadbirlarni tarbiyaviy va madaniy ish sifatida barcha davlat
muassasalari, kasaba uyushmalari, yoshlar uyushmalari, ommaviy axborot
vositalari, san’at muassalari, mudofaa tashkilotlari, mahallalar, sport ekskursiya
tashkilotlari ham uyushtirishadi. Ular о’z ishining bir bо’lagi sifatida (asosiy
vazifadan tashqari) badiiy-ommaviy tadbirlar orqali tarbiyaviy, madaniy-ma’rifiy
ishni, havaskorlik ijodini va mehnatkashlarning dam olishini tashkil qiladilar.
Ma’lumki, mahallalarda о’tkazilayotgan ma’naviy ma’rifiy tadbirlar yoshlarning
va yosh oilalarning hayotiga juda katta ijobiy ta’sir kо’rsatadi.Xalqimizda Birbolaga yetti mahalla ota-ona, ” Mahallang tinch- sen tinch ” deb bkorga
aytilmagan.
MAHALLA bilan madaniyat markazlarining hamkorligi oilalar mustahkamligi va
barkamol avlodni tarbiyalashning garovidir. Mustaqillik sabab xalqimizning
ma’naviy qadriyatlari jahon miqyosida e’tirof etilayotgani faxrlidir.. О’zbek
musiqasi, teatri, kinosi, tasviriy san’ati hozirgi kunda ham jahon jamo
kо’rsataatchiligini qiziqtirmoqda. Xalq ijodiyotining buyuk nam’unasi
–
«Alpomish» dostoni yaratilganligining ming yillik tantanasi, tarixiy merosimiz
«Avesto»ning yaratilganiga 2700 yilliligiga oid tantanalar ajdodlarimizning
bebaho merosiga qiziqishimizni yanada oshirdi. Shuningdek, Vatanimizda
«Toshkent kino festivallari», «Navrо’z»
va

«Sharq va G’arb» xalqaro teatr festivallari, tasviriy san’at bо’yicha xalqaro
kо’rgazmalar, xalq ijodining turli janrlariga bag’ishlangan kо’rik- tanlovlar
о’tkazish an’anaga aylanmoqda.
О’zbekistonimizda istiqlol yillarida yangicha madaniy tadbirlarning kо’payib
borayotgani sabab musiqa san’atiga katta rivoj alohi berayotgan«О’zbekiston – Vatanim manim!» , Nihol ” respublika kо’rik tanlovlari,
ijodkorlarning
katta ijodiy musobaqasi «Ofarin» tanlovi,
iste’dodlarning yana bir о’ziga xos tanlovi E’tirof ” tanlovi kabi kо’rik-
tanlovlarning
о’rni beqiyos. Xalq og’zaki ijodining alla, yalla, lapar, askiya, katta ashula,
dorbozlik, qо’g’irchoqbozlik kabi kо’plab janrlari hamda etnografik folklor,
ashula va raqs jamoalarining tanlovlari ham kо’plab san’at ixlosmandlarining
e’tirofiga sabab bо’lmoqda.
Buyuk madaniyat va san’atimizga bag’ishlangan xalqaro anjumanlar
xalqimizning badiiy merosiga va zamonaviy yutuqlariga xorijliklarning ham
hurmat bilan qarayotganlari ham sir emas.
Mamlakatimizda bayramlar о’tkazish borasida ibratli ishlar qilinmoqda. Eng
ulug’ va eng aziz bayramlar («Mustaqillik», «Navrо’z»)ni tashkil qilish
borasidagi tajribalarimizdan qо’shni mamlakatlarda ham foydalanishayotganligi
har bir .san’at ixlosmandining kо’ngliga о’zgacha faxr beradi.
Vaqt betuxtov harakatdan iborat.Bu harakatni hech bir kimsa na tо’xtata oladi,
na ortga bura oladi.
Vaqt shunday bir bebaho boylikki, uni na sotib, na qarzga olib bо’ladi.
Vaqt hech qachon kutib turmaydi: muayyan bir vaqt ichida biron-bir, hech
narsa qilmasangiz ham u о’taveradi. Ammo inson muayyan vaqt ichida foydali,
unumli bir ishni bajara olishga ulgura olishi va undan oqilona foydalanib qolishi
kerak.Chunki inson vaqtni boshqaradi, vaqt insonni emas.
Inson vaqt о’tishi bilan ulg’ayadi. Biroq, uning kelajakda qanday inson
bо’lib voyaga yetishishi vaqt deb atalmish bebaho boylikdan samarali

foydalanishiga bog’liq. Xalqimizda Vaqting ketdi naqding– ketdi, degan ” gap bor.
Darhaqiqat, vaqtdan oqilona foydalana olgan kishilargina baxtiyor bо’lib, hayotda
kо’p narsaga erishadilar, jamiyat uchun foydali ish qilib, munosib nom
qoldiradilar. Bо’sh vaqtdan oqilona foydalanish xayrli ishlarni amalga oshirishda
о’ta muhim ahamiyat kasb etadi.
Bо’sh vaqt tushunchasi nisbiy bо’lib, uni erkin vaqt ” deb ham atash
mumkin.
Chunki, insonning kundalik mehnatdan, turmush tashvishlaridan xoli bо’lib,
madaniy dam olishi bо’sh vaqt hisoblanadi.
Bо’sh vaqt - dam olish, charchoq chiqarish,ma’nan va jismonan rivojlanish
uchun sarflanadigan vaqt. Undan qanday foydalanish har kimning о’z
ixtiyorida. Bо’sh vaqtda bilim va malaka oshirish, ijtimoiy-
siyosiy faoliyat, sport va havaskorlik ijodiyoti bilan shug’ullanish, madaniy xordiq
chiqarish, sayr qilish kabi kо’plab faoliyatlar bilan mashg’ul bо’lish tushuniladi.
Agar kishilarning kundalik (24 soat) umumiy vaqt byudjetini 4 qismga
bо’lsak,
uning bir qismini – ish vaqti (7-8 soat), ikkinchi qismini – bо’sh
vaqt (4-5 soat),
uchinchi qismini uyqu (7-8 soat) qolgan qismini boshqa
– zaruriy faoliyatlar –
ishga borish uchun transportda, piyoda yurish va hokazolar (4-5 soat) tashkil
qilar ekan.
Bо’sh vaqt miqdoriga kо’ra dam olish, haftalik dam olish kunlari, bayram kunlari
va yillik dam olishlarga bо’linadi.
Kundalik dam olish – bir kun davomida, ya’ni ish vaqti tugagandan keyingi
faoliyatni о’zichiga oladi. Kundalik dam olish faoliyatlari ichidagi keng
tarqalganlari toza havoda sayr qilish, radio va televideniye dasturlarini eshitish va
tomosha qilish, kitob mutolaa qilish, badan tarbiya bilan shug’ulanish kabilarni
kiritish mumkin.
Haftalik dam olish – Shanba va yakshanba kunlari bajaradigan
faoliyatlarni о’z ichiga oladi. Bu dam olish kunlari tavsiya etiladigan faoliyatlarga
shahar chekkasidagi sayilgohlarga chiqib hordiq chiqarish,

qarindosh urug’, yoru dо’stlardan xabar olish, tomorqa ishlari bilan– shug’ullanish
nazarda tutiladi. Kundalik va haftalik dam olish mazmunli va maroqli о’tishida
madaniyat va san’at muassasalari va sport tо’garaklari faoliyati alohida ahamiyat
kasb etadi.
Odatdaxursandchilik, shodlik va quvonchga boy dam olish lahzalari bayram kunlari
namoyon bо’ladi. Unga oldindan tayyorgarlik kо’riladi, eng yaxshi liboslar kiyiladi,
lazzatli taomlar tayyorlaniladi. Aynan shukunlarda televideniye, radio, madaniyat
va san’at muassasalari о’zlarining eng yaxshi dasturlarini namoyish etadi.
Har yilda bir marta dam olish - har yil qonuniy ravishda haq tо’lanib,
hordiq chiqarishga imkoniyat beruvchi ta’tillardir. Bunga sog’likni
mustahkamlash uchun sanatoriylar, turistik bazalarda dam olish va shu kabilar
kiradi.
Bо’sh vaqt shaxs kamoloti va jamiyat taraqqiyoti uchun bebaho ne’matdir.
Chunki bо’sh vaqt ijtimoiy boylik hisoblanib, shaxs ma’naviyatining
yuksalishi uchun xizmat qiladi. Pirovard natijada bо’sh vaqt mehnat
unumdorligini oshirishda muhim omil hisoblanadi.Yaxshi dam – mehnatga
xamdam, deydi xalqimiz.Agar inson qanchalik yaxshi va unumli mehnat
” qilsa,
shunchalik samarali va mazmunli dam olishga ehtiyoj sezadi. О’z
navbatida shu narsa etiborga molikki, yaxshi hordiq chiqara olmagan kishi
kо’ngildagidek mehnat qila olmaydi. Shunday ekan bо’sh vaqtdan samarali
foydalanish kishilarning mehnat jarayonida sarf bо’lgan kuch quvvatlarini
tiklash, sog’liklarini mustahkamlash, ruhiyatlarini tetiklashtirish demakdir.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bugungi kunda madaniy-ma’rifiy
muassasalar faoliyatida milliy ma’naviyat masalalari bilan shug’ullanish asosiy
soha bо’lgani sababli, madaniyat muassasalari komil insonni tarbiyalash jarayoniga
о’zining munosib hissasini qо’shishga mas’ul hisoblanadi, chunki kelajakda buyuk
davlat egasi bо’ladigan komil insonni

tarbiyalamasdan, uni axloqiy jihatdan barkamol qilmasdan turib rivojlanish
vazifalarini hal etish mumkin emas. Madaniyat muassasalari kishilarning bо’sh
vaqtini mazmunli tashkil qilish, shaxs ma’naviyatini har tomonlama rivojlantirish
va ularning ijtimoiy-madaniy faolligini oshirish jarayonlarini uzluksiz ta’lim-
tarbiya tizimi shaklida amalga oshiradi. Madaniy merosimizni eski andozalaru
yondashuvlardan xoli xolda chuqur va har tomonlama tadqiq etish, noyob tarixiy
yodgorliklarni saqlash va ta’mirlash, xalqimiz yaratgan, ammo turli sabablarga
kura chet ellarga chiqib ketgan madaniyat boyliklarini izlab topish va о’rganish
bо’yicha ishlarni tizimli va tadrijiy davom ettirish bilan bog’liq vazifalar shular
jumlasidandir. Ayni paytda, fan, adabiyot, san’at, umuman milliy
madaniyatimizning barcha sohalarini jahon madaniyati yutuqlari asosida boyitish
va rivojlanishning yangi bosqichiga kutarishning о’rni va ahamiyati beqiyosdir.
Bularning barchasi о’z navbatida mustaqillik ruhiyatiga singgan, yurt manfaati
va millat istiqbol yо’lida qayg’uradigan yangi insonni tarbiyalashdek bosh vazifani
hal etishga xizmat qilishini ham alohida ta’kidlash zarur.
Madaniyat jabhasida faoliyat kursatayotgan turli ijodiy tashkilotlar va
birlashmalar esa aholining madaniy ehtiyojlarini tо’laqonli qondirish, milliy
madaniyat, adabiyot, san’at, musiqa, teatr, kino yutuqlarini, ma’naviy va axloqiy
qadriyatlarni keng targ’ib etish borasida sermaxsul natijalarga erishayotganlarini
aloxida qayd etish lozim. Hamda ushbu tadbirlar о’z navbatida madaniyat
markazlarining moddiy texnik bazasini yaxshilash uchun ham ximat qilmoqda.
Chunki, har bir uyushtirilgan tadbirdan madaniyat aholi dam olish markaziga
davlat tomonidan ham mablag’ kо’chirilsa, ikkinchi tomondan, hamkorlik qilgan
mahalla tomonidan ham pul-tushumlari bо’ladi. Bu esa, madaniyat va aholi dam
olish markazi rahbarining qanchalik rahbarlik faoliyatini aniq va uzoqni kо’ra
bilish qobiliyatini ham namoyon etadi.

II BOB MADANIYAT MARKAZLARINING MAHALLA
VA OILA BILAN HAMKORLIK
FAOLIYATINI TASHKIL ETISH
2.1 Madaniyat markazlarida madaniy tadbirlarni
uyushtirish masalalari
Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning
jahon hamjamiyatidagi obrо’-e’tibori avvalambor farzandlarimizning unub-
о’sib, ulg’ayib, qanday inson bо’lib hayotga kirib borishiga bog’liqdir. Biz
bunday о’tkir haqiqatni hech qachon unutmasligimiz lozim. 1
Bugungi yoshlar ertaga jamiyatimizning taqdirini belgilovchi avloddir. Biz
bugun yoshlarga qanday tarbiya bersak, bizning kelajagimiz ham ushanday
bо’ladi. Yoshlarni kelajakka munosib tayyorlash, ularga yaxshi ta’lim berish,
ularni mehr-oqibatli, ilmparvar sahrvatli, mehnatsevar, vatanparvar, odobli, axloqli
qilib voyaga yetkazish jamiyatimizning asosiy vazifasi bо’lib qolmog’i lozim.
Bolalar tarbiyasi bilan oila, bolalar bog’chasi, maktab va boshqa bilim
yurtlari shug’ullanishi barchaga ma’lum. Biroq ularning, ayniqsa, bilim
yurtlarining tasarrufidan tashqarida yoshlarning о’qishdan, ishdan tashqarigi
bо’sh vaqti qolmoqda. Bо’sh vaqgda esa bolalar xohlagan narsalari bilan
shug’ullanmovda. Bekor qolgan bolalarning muayyan qismi salbiy oqibatlarga
olib keluvchi «faoliyatlar» bilan ham mashg’ul bо’lishmoqda.
Yoshlarning bо’sh vaqtini mazmunli о’tkazishda madaniy-ma’rifiy
muassasalar (ayniqsa, klub, madaniyat saroyi, madaniyat uyi kabilar)ning
imkoniyati kattadir. О’quv yurtlari, asosan, bolalarga bilim-ta’lim berish bilan
shug’ullansa, madaniy-ma’rifiy muassasalar ularning bо’sh vaqtlarini maroqli
о’tkazishga kо’mak beradi. Biroq joylardagi madaniyat muassasalari aholining
barcha qatlamlari uchun umumiy tadbirlar tayyorlashmoqda.1
O ’ zbekisto n R es pub li k as i n i n g K onst itut s iyasi . - T. : O ’ zbekist on, 1992.

Ular yoshlarning ehtiyoji, qiziqishi va ularning ruhiyatiga mos tadbirlarni
tayyorlashga alohida e’tibor berishmayapdi. Natijada madaniy- ma’rifiy
muassasalarning yoshlarni ma’naviy, axloqiy, ruhiy, badiiy tarbiyalash borasidagi
faoliyati kerakli darajadan past bо’lmoqda.
Hozirgi paytda yoshlarning bо’sh vaqtini samarali, ijtimoiy foydali qilib
uyushtirish maxsus tadqiqotlarga molik muammolardan biri bо’lib, u olimlarimiz va
mutaxassislarimiz tomonidan jiddiy e’tiborni kutib turibdi. Bu boradagi madaniy-
ma’rifiy muassasalar tajribasi maxsus о’rganishni, umumlashtirishni, tahlil va
targ’ib qilishni talab qilmoqda.
Tadqiqotimizda yuqorida qayd qilingan muammolardan kelib chiqib,
madaniy-ma’rifiy muassasalarda yoshlar uchun maxsus tadbirlar tayyorlash
masalalariga tо’xtalishga haraka qildik. Madaniyat markazlari faoliyati har
tomonlama oila va yoshlarga qiziqarli bо’lmog’i diqqat markazimizda bо’ldi.
Madaniyat markazlari yoshlarning sevimli maskani sifatida ma’naviy-
ma’rifiy, g’oyaviy-siyosiy, badiiy xavaskorlik ishlarni va bо’sh vaqtini mazmunli
uyushtirishda muhim rol о’ynashi shubhasiz.
Madaniyat markazlari faoliyatlarini yoshlarning bо’sh vaqti asosida ish
olib boradi. Yoshlarning asosiy ishi, о’qishdan tashqari har xil mazmun va
shakldagi «ikkinchi» faoliyat bilan
shug’ullanishlariga imkoniyat yaratadi. Bu kungilli faoliyat yoshlarning
hordiq chiqarishga, bilimni, dunyoqarashini о’stirishga, ijodkorligini
oshirishda muhim omil hisoblanadi.
Madaniyat markazlari yoshlar uchun quyidagi vazifalarni bajaradi:
Ma’naviy-ma’rifiy ishlarni olib borish. Havaskorlik ijodini
uyushtirish.
Madaniy dam olishni tashkil qilish.

Madaniyat markazlari yoshlar uchun tadbirlar uyushtirishdan oldin mahalliy
yoshlarning:
- ma’naviy extiyojlari;
- qiziqishlari;
- bilim darajalari, kasbi;
- madaniy saviyalari;
- ijodiy imkoniyatlari;
- vaqt byudjeti va bо’sh vaqti;
- tashabbuskorligi va uyushqoqligi
kabi kо’plab omillar hisobga olinmog’i darkor. Aks holda ushbu tadbirlar
yoshlar uchun qiziqarli bо’lmay qoladi. Mazkur omillarni hisobga olish, о’rganish,
bilish uchun yoshlar о’rtasida yozma va og’zaki sо’rovlar, sо’hbatlar, kо’zatishlar
о’tkazilishi lozim. Sо’rovlarda yoshlarga:
qaysi mavzular,
qanday shakllar (tadbirlar),
qaysi ta’sirchan g’oyaviy-badiiy va texnik vositalar yoqishini о’rganmoq
lozim.
Yoshlarni qiziqtirgan mavzularni muayyan mantiqiy tizimga solib,
ularning mazmuniga mos shakllar tanlab, yoshlar uchun maxsus tadbirlar
rejasini tuzish lozim.
Zamonaviy yoshlarni quyidagi mavzular qiziqtiradi:
1. Tarixiy mavzular.
2. Milliy qadriyatlar.
3. Xalq an’analari.
4. Odob, axloq.
5. Kiyinish madaniyati.
6. Dо’stlik va dо’stlikni saqlash.
7. Qiz va yigitlar munosabatlari.
8. Muhabbat, sevish va sevilish.
9. Bо’sh vaqtni foydali о’tkazish.

10. Mehmondо’stlik.
11. Ozodalik va tozalik.
12. Ichkilikbozlik va giyohvandlik oqibatlari.
13. Oila fayzi va hokazolar.
Madaniyat markazlari yoshlarni qiziqtirgan mavzuni mantiqiy tizimga
solganidan sо’ng ularga qanday shakllar-tadbirlar yoqishini ham aniqlashi lozim.
Madaniyat markazlari ishi, shakllari esa kо’p va rang-barangdir: ma’ruza,
ma’naviy muloqot, doklad, axborot, suhbat, seminar, munozara, konferensiya,
ijodiy uchrashuvlar, savol-javob kechalari, og’zaki, jurnal, kecha, konsert,
spektakl, ommaviy tomosha, xalq sayllari, bayramlar, karnavallar, raqs kechalari,
festival, diskotekalar, ekskursiya, madaniy sayr, viktorina, kо’rgazma, kо’rik-
tanlov va hokazolar.
Aytaylik, yoshlar kо’proq dam olish kechalari, ijodiy bahs, uchrashuvlar,
diskoteka, estrada konsert, teatrlashgan tomosha, xalq sayllari, sayohat kabi
shakllarni tanlashadi. Madaniyat markazlari xodimlari kо’proq ana shakllarga
lozim darajada e’tibor bermoqlari lozim.
Yoshlarni qiziqtirgan shakllar aniqlangandan sо’ng, Madaniyat markazlari
mahalliy mahalliy yoshlar faollari bilan
hamkorlikda yillik tadbirlar rejasini tuzadilar, rejada tadbir о’tkaziladigan sana,
tadbir nomi, shakli, о’tkazilish joyi va mas’ul shaxslar
aniqlanadi.
Tadbirlar rejasi yoshlar ehtiyoji va mahalliy sharoitdan kelib chiqib
boyitilishi yoki о’zgartirilishi mumkin. Qanday bо’lmasin rejalashtirilgan
tadbirlar yoshlarning qiziqishiga xizmat qilishi kerak. Vaqt о’tishi bilan bu
tadbirlari ham yoshlarning sevimli mashg’ulotiga aylanadi. Shundan kelib chiqib
kelgusi yilgi rejada qaysi tadbirlarga kо’prok, e’tibor berishni hayotning о’zi
kо’rsatadi.

Yoshlar uchun tadbirlar tayyorlash mas’uliyatli va о’ziga xos.
«Bо’sh vaqt-ijtimoiy boylik» deyishadi. Inson qobiliyatini takomillashtirish,
bilim olishi ma’naviy kamol topish, jismoniy rivojlanish borasida bо’sh vaqtning
xizmati katta. Bо’sh vaqtdan samarali foydalanish bu birinchidan, mehnat
unumdorligini oshirish, ikkinchidan, kishilarning ishda sarf bо’lgan kuchini tiklash,
uchinchidan, sog’liqni mustahkamlash, ruhiyatni tetiklashtirish demakdir.
Madaniy dam olish jarayoni deyarli barcha tadbirlarda о’ziga xos kechadi.
Biroq, shunday tadbirlarni tashkil qilish kerakki, ularda yoshlarning mazmunli
dam olishi, xordiq chiqarish asosiy vazifa qilib quyilsin va esda qolarli bо’lsin.
Dam olish tadbirlarida yoshlar, birinchi navbatda, mazmunli dam olsalar,
ikkinchi navbatda, о’zlari qiziqqan soha bо’yicha va har xil foydali ma’lumotlar
olish imkoniyatlariga ega bо’ladilar.
Madaniyat markazlari yoshlarning bо’sh vaqtini uyushtirishda, ularni har xil
badiiy havaskorlik tо’garaklar va uyushmalarga jalb etib, turli bayramlar,
teatrlashgan tomoshalar, sayillar, dam olish kechalari, raqs kechalari kabi turli
tadbirlar tashkil qilish borasida yaxshi tajriba tо’plashgan.
Madaniyat markazlarida yoshlar bо’sh vaqtida qatnashadigan tadbirlar doirasi
anchagina keng. Ular orasida muloqotli, kungilochar - «Dam olish kechasi»,
«Shanba oqshomida», «Kulgi kechasi»,
«Dо’stlik kechasi», «Qizlar davrasida» kabilar;
San’at bilan bog’lik bо’lgan - «She’riyat kechasi», «Doston kechasi»,
«Qо’shiq va raqs oqshomi», «Musik;a ohangi», «Teatr kо’zgusi» kabilar;
Bayramona dam olishga oid sayllar - «Bog sayli», «Tog’ sayli», «Lola sayli»
kabilar;
Xalq о’yinlari, musobaqalarga boy «Sog’lik - tuman boylik», «Azaliy
о’yinlar» kabi tadbirlar keng shо’hrat qozongan.

Madaniyat markazlarida uyushtiriladigan tadbirlar foydalanilgan vositalar turli
tavsiya xarakterida bо’lishi mumkin.
Ayniqsa, ma’rifiy-huquqiy, musiqali-raqsli va badiiy-adabiy tavsifdagi tadbirlarni
tashkil qilish yaxshi natija beradi. Ma’rifiy-xordiqli tadbirlardagi yangi axborotlar,
ma’lumotlar, bilimlarni olish, xordik, chiqarish jarayoni bilan chambarchas
bog’lanib ketadi. 1
Odatda bunday dasturlar ikki qismdan tashkil topadi: birinchi bо’limda
yoshlarni qiziqtiradigan mavzu tanlanib, bunda axborotlar badiiy shaklda
tomoshabinlarga havola qilinadi. Kо’pincha bu qismga odamlarni uylantiradigan
va hayajonga soladigan muammolar ham tanlanadi.
Dasturning ikkinchi qismida esa maroqli dam olish uchun unlab turli qiziqarli
о’yinlar, topishmoqlar, viktorinalar, qо’shiqlar va hokazolardan foydalaniladi.
Musiqali-raqsli tadbirlar, asosan, musiqa, ashula va albatta raqslardan tashkil
topadi.
Bunday tadbirlarda bu san’at turlarining eng yaxshi namunalari targ’ib
qilinadi. Unda eng yaxshi raqs uchun musiqa bilimdonlari va sevimli qо’shiq ijrosi
uchun omma о’rtasida tanlovlar о’gkazilishi mumkin.
Musiqali-raqsli tadbirlarni ikki turi bor, ularning biri kichik auditoriya
uchun mо’ljallanib, undan musiqa fonotekasidagi texnik vositalaridan
foydalaniladi, ikkinchisiga esa kichik estrada ansambli taklif qilinib о’tkaziladi.
Shuningdek, musiqa-raqs dasturlari о’zbek va chet el musiqasi, paqs san’atiga
bag’ishlanib, unga mashxur kompozitor- bastakorlar, ashulachilar va raqs
ustalarini taklif qilish mumkin.
Musiqali-raqsli tadbirlarning asosiy vazifalari san’atni targ’ib etish, yoshlarni
musiqa va raqs ijodiga oshno qilish, ularga ma’naviy ozuka berish.
Badiiy-adabiy tadbirlar - adabiyot va san’at janrlaridan tashkil topgan
dasturlardir. Bunday tadbirlarda badiiy-emotsional vositalar: badiiy sо’z, she’r,
monolog, qо’shiq, ashula, raqs kabilar muayyan mazmunga
1
www.ziyouz.com

bog’lanib teatrlashtiriladi. Adabiy-badiiy tadbirlar foydalanadigan vositalarga
boy bо’lgani uchun, ular odatda ijtimoiy-falsafiy muammolarga ham
bag’ishlanib, yoshlarni tarbiyalashda katta rol uynaydi. Bunday tadbirlar tashkil
qilishda tashkilotchilar bilim doirasi, dunyoqarashi, qobiliyatlari va
tashabbuskorligi muhim va hal qiluvchi rol о’ynaydi.
Yoshlarning ma’naviy kamolotiga e’tibor berish, kelajak avlodni tarbiyalash
maqsadida xalq an’analari va qardosh xalqlar tajribasi asosida joylarda yoshlar talab
va ehtiyojlarini hisobga olib maxsus sayil о’tkazilishi maqsadga muvofiqdir.
Masalan, 10 noyabr – Butun jaxon yoshlar kuni yoki 1 may – Favvoralar kuni” kabi
uyushtirilsa bо’ladi.
Bayram boshlanishidan oldin maktablar, tarbiya muassasalari, о’quv yurtlari,
mehnat jamoalarida maxsus tayyorgarlik kо’riladi.
Mahalliy yoshlar faollari turli tadbirlar, jumladan, yosh rassom, yosh
qо’shiqchi, yosh shoir, yosh raqossa tanlovlarini rejalashtirsa bо’ladi.
Bayramning ochilish qismida Kamolot Yoshlar Ijtimoiy Harakati
” faollari,
mahalliy hokimiyat rahbarlari bayram mazmuni haqida
sо’zlaydilar, ularga о’z istaklarini bildirishadi.Sо’ng katta sayil
boshlanadi.Unda har bir о’quv yurti о’z ijodi, san’atini namoyish qiladi.
Yoshlar о’rtasida qiziqarli о’yinlar va sport musobaqalari о’tkaziladi.
Chunonchi, «Balli, yigitlar» va «Balli, qizlar» kabi tanlovlar ham tashkil
qilinadi.
Bayramning oxirgi qismida kо’rik-tanlov g’oliblari taqdirlanadi, ularga
bag’ishlanib kо’y va qо’shiqlar ijro etiladi.
Bо’sh vaqtda yoshlar uchun nafaqat madaniyat xodimlari, balki yoshlarning
о’zi ham madaniy dam olish tadbirlarni tashkil qilsa bо’ladi. Buning uchun
Madaniyat markazlarida yoshlar tо’planadigan, sо’hbatlashadigan, ijodiy
ehtiyojlarni qondiradigan maxsus sharoitlar yaratmog’i lozim. Bu borada «Yoshlar
xonalari», «Yoshlar debatlari», «Yoshlar ijodiy guruhlari» kabi tajribalardan yaxshi
foydalansa bо’ladi. Ayniqsa,

madaniyat о’yi qoshida keng qamrovli faoliyat olib boruvchi «Yoshlar
debatlari» tashkil qilish ijobiy natija berishi mumkin. «Yoshlardebatlarining ” a’zolari о’zlarining ma’naviy ehtiyoji, talabi, qiziqishi
asosida turli
shakldagi maroqli va mazmunli tadbirlarni uyushtirishi mumkin.
Shuningdek, ular nafaqat о’zlarining, balki mahalliy yoshlarning madaniy
dam olishiga yordam berishi diqqatga sazovordir. «Yoshlar
debatlari»ni tashkil qilish borasida quyidagi metodik maslahatlarni tavsiya etsa
bо’ladi: «Yoshlar debatlari» maxsus reja va dasturlar tuzib, ish olib boradi, klub
a’zolari dam olish kechasi tashkil qilib, unda har gal yangi jamoa a’zolari, yosh
ishchilar, talabalar, yuqori sinf о’quvchilari va boshqalarni taklif qilsa bо’ladi.
«Yoshlar debatlari»ga, albatta
tashkilotchi va mas’ul shaxslar saylanishi kerak.
Tashkilotchi - umumiy raxbarlik qilib, yig’ilish о’tkaziladigan joy va vaqtni
rejalashtiradi. Uning yordamchisi - maxsus tashkilotchi ham
belgilanadi.Eng qiziqarli ishni badiiy qismga javobgar shaxs olib borishi
mumkin.U har bir yig’ilishning badiiy programmasini tuzadi. U uyushma
a’zolarning ijodiy qobilyatlaridan kelib chiqib, she’r, hikoya, ashula, askiya, latifa,
topishmoqli uyinlarni kim va qachon aytishini belgilaydi.
Bunday rahbar ishning diqqatiga sazovor tomoni shundaki, u uyushma
a’zolarining u yoki bu sohadagi ijodiy qobilyatini ochadi. Uyushma a’zolari rioya
qilishi shart bо’lgan «Nizom» qabul qilinishi -bu intizom ishlarini yaxshilashga
asos bо’ladi. Intizomga javobgar shaxs - bu ishlarni nazorat qilishi bilan birga,
yig’ilish bо’ladigan joyni tartibga keltiradi.
«Yoshlar debatlarining
” foydali tomonlari shundaki, u eng avvalo, yoshlarni
yaxshi hordiq chiqarishga, muloqot, sо’hbat natijasida ma’naviy boyishga, ijodiy
qobiliyatlarini namoyish qilish va rivojlantirishga kо’mak beradi.

«Yoshlar debatlari» faoliyatini uyushtirish va ularni ijtimoiy foyda
keltiradigan darajada tashkil qilishga yordam berish - bu mahalliy
madaniyat muassasalarining jiddiy vazifasi bо’lmog’i lozim.
Yoshlarning ravnaqi uchun keng imkoniyatlarga ega bо’lgan bо’sh vaqtdan
samarali foydalanishda madaniy-hordiqiy tadbirlarning ahamiyati benihoyat
kattadir.
Yoshlar uchun maxsus tadbirlar tayyorlashda har bir qatnashchining о’z
mustaqil dunyoqarashi, faolligi bо’lsagina yaxshi natijalarga erishiladi.
Tashkilotchilar yoshlar uchun tadbirlar uyushtirayotganida an’analar,
tajribalardan foydalanish bilan bir qatorda yangilik, ijodkorlik,
tashabbuskorlikka aloxida e’tibor bermoqlari zarur. Yoshlar ijod va yangilik
shaydosi ekanligini unutmaslik kerak.
Shuni qayd qilish kerakki, turli joyda yoshlarni vaqti, ehtiyoji, qiziqishi har
xil bо’lishi mumkin. Bir hududda shо’hrat topgan tadbir, boshqa joyda qiziqish
uyg’otmasligi mumkin.Shuning uchun har joyning о’z tadbirini topishga intilish
kerak.
Tadkiqotlar shuni kо’rsatadiki, chuqur ma’noli, mazmunli va shaklan gо’zal va
qiziqarli tadbirlar kо’pchilikka yoqar ekan. Joylarda yoshlarning madaniy dam
olishini uyushtirishda tadbirning mohiyati, mazmuni va ijtimoiy ahamiyatiga
alohida e’tibor berish kerak. Shuningdek, yoshlar uchun tadbirlar tashkil
qilishdamahalliy sharoit, madaniyat muassasalarining moddiy, ma’naviy, badiiy va
texnik imkoniyatlaridan hamda badiiy havaskorlik jamoalarining ijodidan samarali
foydalanmoq lozim.
Istiqlol yillarida mamlakatimiz barcha soha va tarmoqlarda olamshumul
yutuqlarni qо’lga kiritdi, dunyo hamjamiyatidan munosib о’rin egallab, milliy
davlatchilik asoslarini mustahkamlab, tom ma’nodagi ozod va suveren
mamalakatga aylandi. О’zbek davlatchiligi rivojidagi tarixiy tajribalarga tayangan
holda, insonparvar, demokratik huquqiy davlat tamoyillariga mos ma’naviy-
ma’rifiy faoliyat uchun zarur bо’lgan shart-

sharoitlarni yaratishda yoshlarni faol ishtirok etishlari endilikda hayotiy dolzarb
masala bо’lib turibdi.
Ma’lumki yurtimiz aholisining 64 foizini yoshlar tashkil etadi. Demografik
jihatdan olib qaraydigan bо’lsak О’zbekiston Respublikasi yoshlar mamlakati
deyishga ilmiy asoslar bor. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda Har
qaysi davlat yoki millat о’z farzandlari qiyofasida unib о’sib kelayotgan yosh
avlod timsolida, shu xalqqa xos eng gо’zal fazilatlarni namoyon etadigan, uning
ezgu-orzu niyatlarini amalga oshirishda mardlik, fidoiylik kо’rsatishga qodir
bо’lgan о’z tayanchi va suyanchini kо’rishi tabiiydir.”
Bizning bugungidek dorilomon kunlarda istiqlol bergan barcha imkoniyatlar
zamirida komilikka yetishayotgan yoshlarimizning ijtimoiy hayoti qaysi orzu
intilishlar tomon yо’nalganligi va uni maqsadli amalga oshirishda turli vositalar
jumladan, madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyatini xam о’rni beqiyosdir.
Qadimda tabiblar musiqa bilan ham bemorlarning dardini davolaganlar.
Madaniyat markazlari о’z faoliyatlarini amalga oshirishda musiqani asosiy
omillardan biri deb xisoblaganlarida bu faoliyatning ta’sir kuchini oshirib,
insoniyatni tarbiya vositasiga aylanishini kо’zlaganlari ham ayni
haqiqatdir.Xozirgi Madaniyat markazlari Madaniyat va sport ishlari vazirligi
tarmog’ida bо’lib, viloyatlar, tuman qolaversa chekka-chekka qishloq hayotiga
kirib borish, ularning ijtimoiy turmush darajasini yaxshilash, madaniylashuvni
amalga oshirish, shuningdek, insonparlik, qalban poklik, mehru-muruvat,
hayri- sahovat, dinlararo bag’rikenglik, millatlararo totuvlik, eng asosiysi yosh
avlodni milliy ma’naviyatimiz, urf-odatlarimizga sodiq qilib tarbiyalash, jamiyat
kishilari kо’z о’ngida tinch va osuda hayotga intilish va uning qadriga yetish,
jaxolatga qarshi ma’naviyat bilan kurashmoq, yosh avlod ong shuurida yot
g’oyalar paydo bо’lishi, mafkuraviy bо’shliq vujudga kelishini oldini olishga
qaratilgan amaliy faoliyatni amalga shirmoqda.

Xalq ijodi-tarixiy taraqqiyot davomida xalqning ideallariga badiiy munosabat
va intilishdan iborat bо’lib kelgan.
Shuningdek, Madaniyat markazlari faoliyatini rivojlantirish, yoshlar
ma’naviyati borasidagi amaliy harakatlarni amalga oshirishda mahallalar va
oilalar hamkorligiga tayanish, jamoalardagi yosh kadrlar kasbiy maxorati bilan bir
qatorda ma’naviy saloxiyatini oshirishga qaratilgan yangicha ish uslubini ishlab
chiqishdan iborat bо’ladi.Muhtaram Yurtboshimiz shunday deydilar: Madaniy jamoatchiligimiz,
avvalambor musiqashunos olimlar, ustoz san’atkorlar, kompozitorlar, yozuvchi va
jurnalistlar, kо’p sonli san’at ixlosmandlari bunday masalalar yuzasidan о’z fikrini
ochiq bildirib borishi, shu tariqa yoshlarimizga tо’g’ri
tarbiya berishimiz ham qarz,
ham farz. ”
1
Bu bevosita madaniy ma’rifiy
muassasalar faoliyati doirasida xalq amaliy san’ati namunalari, texnik ijodiyot,
badiiy adabiyot orqali milliy mentalitetimizga xos xususiyatlarni yosh avlod
ongiga singdirish bu bevosita yoshlar hayot faoliyatining maqsadli yо’naltirishda
ulardan foydalanish ham moddiy ham ma’naviy ta’minot bazasiga aylantirishdan
iborat faoliyat faqatgina ta’lim muassasalarininggina vazifasi emasligi, bu jarayon
aynan madaniy- ma’rifiy muassasalar faoliyat turi va maqsadlaridan biriga
aylanmog’i kerakligini yana bir karra isbot etadi.
Ayni kunlarda Respublikamizning barcha hududlarida faoliyat
yuritayotgan Madaniyat markazlarining mahallar va oilalardagi yoshlar
tarbiyasiga ta’siri katta albatta. О’tkazilayotgan
ommaviy tadbirlarning asosiy ishtirokchilari yoshlar ekani, eng asosiysi esa
tashkilotchilar tarkibida yoshlarning mavjudligi bu tadbirning
maqsadi yoshlar masalalarini ham qamrab olishini bevosita ta’minlaydi.
1
Ka r i m ov I .A . Ba r k a m ol avlo d – k ela j a g i m z t ayanchi- T .: M a ’ n aviyat . 2 0 10.-1 9 2. - b . 43.

Shu narsani alohida ta’kidlash kerakki, yoshlar hayoti, muammolari va
yutuqlari haqida yoshlar о’zigina haqiqiy ta’surotni beradi, eng ta’sirli ifoda
vositasi bо’ladi.
Xar qanday sharoitda xam barcha millat va xalqlar о’zining ma’naviy
extiyojlarini qondirishga muxtojlik sezadi.Muhtaram Yurtboshimiz Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch ” asarlarida
Ma’naviyat insonni– ruhan poklanish, qalban ulg’ayishga
chorlaydigan,
odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, imon- e’tiqodini butun qiladigan,
vijdonini uyg’otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir
”
deb bekorga ta’kidlamaydilar .
Ma’naviyati yо’q xalqning о’zi yо’q. Shu bilan birga xar bir xalq ma’naviyati
xam bir xil darajada emas.
Shu о’rinda Yurtboshimizning «biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati,
ma’naviyati orqali bilamiz, tarixning tag-tomirigacha nazar
tashlaymiz»,
– degan fikrlarida juda mantiq va ma’no bor. Biroq, shо’rolar mustabid
tizimi sharoitida о’zbek milliy madaniyati xaddan ortiq darajada kо’p zarar kо’rdi.
Sobiq kommunistik mafkura maddohlari xam о’zbek xalqini qul qilish uchun eng
avvalo shu xalqning milliy madaniyatini yо’q qilishga zо’r berdilar.
Ta’kid etish joizki, ma’naviy madaniyati yuksak, uning ildizlari baquvvat
xalqning ijtimoiy ongidan shu xalq madaniyatini xech qachon tamomila yо’q
qilish mumkin emas.Tо’g’ri mustamlakachiliklar natijasida о’zbek madaniyatiga
katta zarar yetkazildi, uning ma’naviy ildizlarini qirqib tashlashga urinildi.
Lekin ular buning uddasidan chiqa olmadilar.
О’zbek xalqi katta yо’qotishlarga qaramasdan о’zligini, о’z milliy
madaniyatini saqlab qola bildi. Bunga yaqin va uzoq tarix guvoxdir. Endigi
vazifa ma’naviy hayotdagi barcha yо’qotishlarning о’rnini qoplashdan
– iborat
bо’ldi. Bu narsa xalqimizning ma’naviyat va ma’rifatga muxtojligi va uning
tanqisligi bilan belgilandi. Kishining о’zligini anglashi, о’z

sha’nini ximoya qila olishi va barcha yomonliklardan о’zini tiya olishi uchun
orif bо’lmog’i, qalbining tubida, jinday bо’lsa-da, ma’rifat shamchirog’i yonib
turmog’i lozim.
Ana shunda odam gunoxdan xazar qilish, barcha ne’matlardan aql-idrok va
insof doirasida foydalanish yо’lini tutadi. Nojо’ya xatti-xarakatlari uchun tavba-
tazarru qilish zarurligini anglay boshlaydi.
О’zbek xalqi aynan shu yо’ldan bordi, о’z milliy-tarixiy, madaniy merosiga
sodiqligini kо’rsata bildi. Bu esa mustamlakachiliklar davrida yо’qotilgan,
taptalangan madaniy merosni tiklash, о’zligini anglashga bо’lgan rag’batni
uyg’otdi.
Istiqlol yillarida о’zbek madaniy hayoti uyg’ondi, jonlandi va о’zining butun
mavjud bо’y-bastini kо’rsata bildi.
Teatr, musiqa san’ati rivoj topdi, madaniy aloqalar kengaydi, madaniy-
ma’rifiy muassasalar faoliyati takomillashdi, muzeylarning ijtimoiy-ma’rifiy
axamiyati oshdi, milliy adabiyot ravnaq topdi.
Ayniqsa, teatr san’atining rivoji gullab yashnadi.Bu bejiz emasdi, zero
mustamlakachilik davrida teatrlar kommunistik mafkuraning xizmatkoriga
aylangan, siyosiy maqsadlarnigina bajaruvchi kuchga aylangan edi.
Shu asnoda asosiy e’tibor repertuar masalasini xal etish, tomoshabinlarni
bezdiradigan saxna asarlari о’rniga ularning ma’naviy- ijtimoiy extiyojlarini
qondiruvchi spektakllarni fuqarolar xukmiga xavola etishga asosiy e’tibor qaratildi.
Xozirgi sharoitda О’zbekistonda faoliyat kо’rsatayotgan 36 ta dramatik,
musiqali drama va komediya, opera va balet, qо’g’irchoq teatrlari ana shunday
vazifalarni bajardilar. 1998 yil 26 martda О’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.
Karimovning «О’zbekiston teatr san’atini rivojlantirish tо’g’risida»gi Farmoni,
e’lon qilindi. Unga binoan, О’zbekiston tomosha san’atining kо’p asrlik
an’analarini о’rganish, boyitish va targ’ib qilish, teatr san’atini xar tomonlama
rivojlantirish, uning moddiy bazasini

yanada mustaxkamlash, mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy isloxotlarni
amalga oshirishda teatr arboblarining faol qatnashishini ta’minlash, respublika
Madaniyat ishlari vazirligi teatr tashkilotlari negizida va teatr arboblari
uyushmasida badiiy zamonaviy saxnabop asarlar yaratish maqsadida
Madaniyat ishlari vazirligi tizimida va teatr ijodiy xodimlari uyushmasi
qoshida «О’zbekteatr» ijodiy-ishlar chiqarish
birlashmasi tashkil etildi.
«О’zbekteatr» birlashmasi о’zining teatr tashkilotlari xamda mintaqaviy
bо’limiga ega bо’lib, mulkchilik shakllaridan va qandaydir muassasaga idoraviy
daxldorligidan qat’i nazar mamlakatdagi barcha davlat teatrlari, teatr studiyalarida
xalq teatrlari va boshqa tegishli tashkilotlar jamoalarini ixtiyoriy tartibda
birlashtirdi. 1
Teatr san’atini rivojlantirish yо’lida 1998 yil noyabr oyida о’tkazilgan
«Xumo» xalqaro yoshlar teatrlarining festivali aloxida axamiyat kasb etdi.
Ushbu festivalda О’zbekiston va Isroil davlatlarining eng yaxshi teatr
jamoalari ishtirok etdilar. Mazkur festival doirasida 32 ta spektakl namoyish etildi,
ularni 20 mingdan ortiq tomoshabin tomosha qildi.
О’zbekistonning о’z mustaqilligini qо’lga kiritishi natijasida ma’naviy
madaniyatning muxim jabxasi bо’lgan musiqa san’ati xam juda rivoj topa
boshladi, zero tabiatan nozikta’b, san’atsevar va san’at axliga talabchan о’zbek
xalqining musiqasi keng kо’lamli ma’naviyat kо’zgusidir.
SHо’rolar davrida asosan mafkuraviy xukmronlik qо’liga aylangan mazkur
san’at turi erkinlik yо’liga kirdi. Jamiyat a’zolari milliy qо’shiqchilik san’atidan
baxramand bо’la boshladilar.
О’zbekiston xukumati xalqimizning milliy qо’shiqchilikka bо’lgan ijtimoiy
extiyojini e’tiborga olib milliy ruxdagi, xalqning kо’ngliga yaqin musiqa
asarlarini yaratishga bо’lgan qiziqishni doimo rag’batlantirdi.1
F o zi l o v.J , v a bo shqa l a r . O ` q u v chi m a ’ n av iyat i n i sha kll a n ti r i sh . - T . :2 0 00.- b .7 8 .

Istiqlolning dastlabki kunlaridanoq musiqa san’ati bо’yicha qator kо’rik- tanlovlar
о’tkazila boshlandi.
Xususan, 1992 yil mart oyida Toshkent shaxrida tanbur, sato, qо’shnay,
surnay va boshqa milliy soz ijrochilarining «Asrlarga tengdosh navolar» deb
nomlangan respublika kо’rik tanlovi, aprel oyida Toshkent viloyatida xavaskor
qо’g’irchoq teatrlari jamoalarining kо’rik-tanlovi, shuningdek, mashxur
san’atkorlar Jо’raxon Sultonov, Saidjon Kalonov, Komiljon Jabborov, Nabijon
Xasanov, Komiljon Otaniyozov, Faxriddin Sodiqov, Janaq Shomuratovlarning
asarlari ijrochilarining «Boqiy ovozlar» deb nomlangan kо’rik-tanlovlari
о’tkazildi. Ayni vaqtda 1992 yil may oyida Xorazm viloyatida folklor
jamoalarining, askiya, qiziqchi va masxarabozlarning, iyun oyida Qо’qonda
о’tkazilgan 1X an’anaviy va lapar, yalla ijroiyalarining avgust oyida Toshkent
shaxrida о’tkazilgan X1 an’anaviy kо’rik tanlovi milliy san’atimiz rivojiga katta
xissa bо’lib qо’shildi.
Mamlakatimiz xukumati qо’shiqchilik san’atidan mustaqillikning
ma’naviy zaminlarini mustaxkamlashda xam unumli foydalanishga
e’tiborni kuchaytirdi.
Shu maqsadda 1995 yil dekabrda «О’zbekiston Vatanim manim»– mavzuidagi
qо’shiqlar kо’rik-tanlovi e’lon qilindi. Mazkur tanlov barcha viloyat, shaxar va
tumanlarda juda katta kо’tarinkilik ruxida о’tkazildi va uning natijasida yuzlab
yangi, mustaqillik davri qо’shiqlari yaratildi, kо’plab iste’dodli san’atkorlarning
paydo bо’lishiga sabab bо’ldi. 1
«О’zbekiston Vatanim manim» qо’shiq kо’rik-tanlovining 1996 yil
– mart
oyida bо’libо’tgan birinchi bosqichida 54 mingdan ortiq san’atkorlar ishtirok
etdi, 10mingdan ortiq yangi musiqiy asarlar yaratildi. Qayd etish lozimki,
mazkur tanlov istiqlolni, Vatanni, о’zligini anglashda muxim qadam bо’ldi.
Xalqimizning bunday tadbirga qiziqishi ortiq bо’ldi.
1
www.ziyonet.uz

Bularning barchasini e’tiborga olib, 1996 yil avgustda «О’zbekiston –
Vatanim manim» qо’shiq bayrami xaqida» maxsus farmon qabul qilindi. Farmonda
fuqarolar qalbida muqaddas Vatan tuyg’usini tarbiyalovchi yuksak badiiy
saviyadagi musiqa asarlari va qо’shiqlarning yaratilishiga keng imkoniyat yaratish
maqsadida xar yili avgust oyining uchinchi yakshanbasi
«О’zbekiston – Vatanim manim» qо’shiq bayrami kuni, deb belgilab qо’yildi.
Ayni paytda, xalqimizning qо’shiqchilik san’atiga bо’lgan buyuk qiziqishini
e’tiborga olib, Madaniyat ishlari vazirligi xuzurida
«О’zbeknavo» gastrol-konsert birlashmasi tashkil etildi.
Natijada, mazkur kо’rik-tanlov xozirda ommaviy tus oldi, unda nafaqat
о’zbek milliy, shu bilan birga mamlakatimizda istiqomat qilayotgan boshqa barcha
xalqlar vakillarining erkin ijod qilishi, о’z san’atlarini namoyish etish imkoniyati
yaratildi. Professional va xalq badiiy ijodiyoti asosida san’atning qо’shiqchilik
turiga teng e’tibor berilishi, ularning uyg’un rivojlanishiga sharoit yaratilishi
tufayli mazkur san’at turi yanada rivoj topmoqda.
Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 25 iyundagi 2013-2018 yillarda zamonaviy
madaniyat markazlarini tashkil etish chora- tadbirlari tо’g’risidagi 178-sonli qarori
esa bunyodkor insonning nafaqat faoli mehnat sharoiti, balki bevosita dam olish
sharoitini ham yaxshilash masalasiga qaratildi. SHо’ о’rinda Muhtaram
Yurtboshimizning Islohotlar
islohot uchun emas, avvalo inson uchun xizmat qilsin ”
degan hikmatli sо’zlarini eslab о’tish kifoyadir.
Mahallalarda о’tkaziladigan tadbirning alohida nomeri haqida.
Mahallalardagi tadbirlarda aks etilayotgan voqealarning ta’sirini oshirish
uchun qо’shimcha vosita (musiqaviy fon) sifatida, 1-variantda badiiy xavaskorlik
jamoalarining tayyor yoki maxsus tayyorlangan nomeridan foydalaniladi. Bunday
paytda nomer tadbir mazmuni va mavzuiga mos ravishda epizodning tarkibiy
qismiga aylanib ketmog’i kerak. Masalan, xotin-qizlar bayramiga bag’ishlangan
tadbirlarda onalarga

bag’ishlangan.«Onajonlar, assalom» qо’shig’i ijro etiladi.Bu qо’shiq aloxida nomer
sifatida beriladi. Musiqadan foydalanishning bu varianti tadbirlarda juda keng
qо’llanilib, she’r о’qilayotganda ham, kino lavhalar kо’rsatilayotgan ham
drammatik parchalar kо’rsatilayotganda ham bu vositalarning ta’sirchanligini
oshirish mag’sadida xizmat qiladi.
Musiqa, asosan tadbir ta’sirini kuchaytiruvchi vosita sifatida ham ishlatilib,
aytilayotgan fikrning nozik kechinmalarini ommaga yetkazib berishga xizmat
qiladi.
Dramatik parchalar. San’atning bu turi boshqa badiiy asarlardan farq qilib,
unda g’oyalar kurashi, qarama-qarshi kuchlar tо’qlashuvi, konfliktlar yorqinroq,
oydinroq yoritiladi.Shuning uchun teatrlashtirilgan tadbirlarda mazmun rivojiga
qarab, drammatik parchalardan keng foydalaniladi.
Tadbirlarda dramatik parchalardan foydalanishning 2 xil usuli bor:
-Tayyor asarlardan olingan parchalar.
-Ssenaristning о’zi tadbir uchun maxsus yozgan drammatik epizodlar.
Teatrlashtirishda faqatgina pyesalardan parchalar olinishi bilan kifolanib
qolmasdan, kecha yо’nalishiga qarab, badiiy adabiyotlardan ham parchalar olinishi
mumkin.
Drammatik parchalardan foydalanishning 2-usuli ham keyingi paytda keng
qо’llanilmoqda. Tadbirning asosiy vazifalaridan biri mahalliy voqealarni aks
ettirish bо’lgani uchun, ssenariy mualliflari joylarda bо’lgan voqealarni kichik
drammatik lavxa shakliga keltirib, undan samarali foydalanmoqda.
Tajribada shuni kо’rsatmoqdaki, qishloq axolisida madaniy-ma’rifiy
tadbirlarga bо’lgan qiziqishning sabablaridan biri bu mahalliy faktlarni, voqealarni
inssenirovka shaklida kо’rsatishdir. Ayniqsa mahalliy voqealar asosida yozilgan
intermediyalar axoliga manzur bо’lmoqda.
Mahallalarda xalq og’zaki ijodiga bag’ishlangan tadbirlar
quyidagi turlarga bо’ladilar:

1). Xalq og’zaki ijodi;
2). Xalq musiqasi, folklor musiqasi; 3).
Xalq raqs san’ati;
4). Xalq teatri;
Mahallalardagi tadbirlarda xalq og’zaki ijodi janrlarida foydalanish
har bir ishtirokchini qiziqtirishi tabiiy, tadbirlar ssenariylarida «Sо’z kо’rki-
maqol» dan, xalq donishmandligi hisoblangan afsona va rivoyatlardan
foydalanish tadbir «tili» ni boyitadi, ta’sirchanligini oshiradi.
Latifa, lof, askiya tadbirlarning qiziqarliligini oshiradi, mazmunini
mustaxkamlaydi, tomoshabinlarni aktivlashtiradi.
Topishmoqlar tadbir ijrochilari bilan auditoriya о’rtasida «jonli» aloqa
о’rnatishga yaxshi imkoniyat beradi. Ayniqsa bolalar uchun tayyorlangan
tadbirlarda erkak va dostonlar qaxramonlari ularni g’oyaviy-estetik tarbiyalashda
muhim rol bajaradi. Masalan, Alpomish, Gо’rо’g’li, Zumrad, Kenja botir...
Mahallalar tadbirlarida sozanda, xofiz, oqin, baxshi, xalfalar tomonidan
aytilgan qо’shiqlar muhim о’rin tutadi. Inson hayotining boshlanishidan to
sо’nggi xotimasigacha bо’ladigan xar bir marosim, tо’y bayram va boshqa
voqealarda ijro etiladigan qо’shiqlar mavjud. Jumladan, bola tug’ilishi,
tarbiyalanishi, ilk bor sochini oldirishi, tishi chiqishi birinchi mustaqil qadam
tashlashi marosimga bag’ishlangan qо’shiqlar, nikox tо’ylarida aytiladigan yor-
yor. Lapar, о’lanlar, motam marosimlarida aytiladigan marsiya, yig’iq yо’qlov
kabi aza qо’shiqlar oilaviy tadbirlarning muhim xalqining tabiat va mexnat
bayramlari ham maxsus ijro etiladigan qо’shiqlarsiz о’tmagan..
Xalq raqs san’ati-voqealikni harakatlar orqali tasvir etadigan ijod turidir.
О’zbek xalqida raqs san’ati ashula va musiqa bilan chambarchas bog’lanib ketgan
va shu an’ana hozirgacha davom etmoqda. Hozirgi kunda

respublikamiz badiiy xavaskorlik ijodining eng rivojlangan janri-bu ashula va
raqs ansambllaridir. Xalq raqs san’atidan vosita sifatida madaniy-ma’rifiy
tadbirlarda foydalanish katta ahamiyatga ega.
2.2 Madaniyat markazlari faoliyatini rivojlantirishda
mahallalar va oilalarning о’rni.
Biz avvalo Vazirlar Mahkamasining 178-sonli qarorini sharhlab, keyin
mahalla va oilalar masalasiga tо’xtalamiz.
О’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013-2018 yillarda
zamonaviy madaniyat markazlarini tashkil etish chora- tadbirlari tо’g’risidagi
qororida madaniyat va aholi dam olish markazarlarini moddiy texnik bazasini
yaxshilash, uni faoliyatini moliyalashtirish chora tadbirlari lohida bо’lib
sifatida belgilab qо’yilgan. Bunga binoan: Markaz ushbu Nizomda va
Markazning ustavida nazarda tutilgan maqsadlar va vazifalaridan kelib chiqib
о’z faoliyatini rejalashtiradi va uni rivojlantirish istiqbollarini belgilaydi.
Quyidagilar Markaz faoliyatini moliyalashtirish manbalari hisoblanadi:
- byudjet mablag’lari;
Markaz tomonidan tashkil etiladigan madaniy-ma’rifiy tadbirlarga
chiptalar sotishdan, shu jumladan qо’shimcha xizmatlar kо’rsatishdan va о’zini
о’zi qoplaydigan tо’garaklar faoliyat kо’rsatishidan olinadigan daromadlar;
- davlat organlari, yuridik va jismoniy shaxslar bilan tuzilgan
xizmatlar kо’rsatishga shartnomalar bо’yicha tushumlar;
- yuridik va jismoniy shaxslarning xayr-ehsonlari, homiylik
mablag’lari;

- tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar;
- qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar.
Markazning asosiy faoliyatini amalga oshirish uchun ajratiladigan byudjet
mablag’laridan boshqa maqsadlarda foydalanish, shu jumladan byudjet
mablag’larini Markaz tomonidan qо’shimcha daromad olish uchun kredit
muassasalarining depozit hisob raqamlariga joylashtirish taqiqlanadi.
Hamkorlik о’zi nima. Bunday jarayon (men endi madaniyat va aholi
dam olish markazi misolida aytadigan bо’lsam)ni har ikki tarafga ham о’z
imkoniyatlaridan kelib chiqib foydalari kо’zlanadi. Hamkorlik ikki taraflama
yoki kо’p taraflama tuzilishi mumkin.
Madaniyat markazlari faoliyatini rivojlantirishda mahallalar va oilalarning о’rni
haqida gap ketganda agan о’rni haqida tо’xtalmoq joiz. Hayotimizni yuksaltirish
haqida gapirganda mahallaning roli va ta’siri xususida gapirish о’rinlidir.О’zbek
mahallasi chinakam qadriyat maskani ekani,halqimizga xos о’zini о’zi boshqarish
tizimining bu noyob maskani qadim-qadimdan odamlarning nafaqat tilida, balki
dilida, butun hayotida chuqur iz qoldirgani bejiz emas.Mahalla haqida gapirgandaMahalla- Vatan ichra Vatan ” deb bekorga aytmaydilar. Madaniyat markazlar
i
faoliyatidagi barcha tadbirlar о’z-о’zini boshqarish organlarining faol harakati,
oilalarning bevosita ishtiroklari bilan
о’tadi.Masalan oilaviy marosimlar Oltin tо’y, ”
Kumush tо’y, Xatna ”
tо’yi ” va b.
Yangilik sifatida kiritish mumkinki: hozirgi kunda madaniyat
markazlarida faqat san’atga doir kurs va tо’garaklar ochilgan. Men о’z bitiruv
malakaviy ishimda ilmiy yangilik sifatida kiritganim bu va buni amalda tadbiq
etilishida ishlab chiqgan g’oyam shundan

iboratki madaniyat va aholi dam olish markazida mahalla qо’mitalari va ibrati
oilalar bilan birgalikda:
- Chet til (ingliz tili, rus tili, nemis va fransuz tili) lari kursi ochilishi;
- Matematika, tarix, ona tili va adabiyot;
- Pazandalik;
- Tikuvchilik;
- Maishiy xizmat kurslari tashkil etilsa mahallalarda istiqomat
qilayotgan oilalarda moliyaviy barqarorlik tobora yuqori
kо’rsatkichlardan iborat bо’ladi.
Aytish mumkin, bunday kurslar hozirda boshqa joylarda, xususiy kurslar sifatida
tashkil etilgan. Shunday bо’lsada, bu tashkil etiladigan kurslarga agarda hamkorlik
qilgan mahallalarga bu kursdan byujetiga mablag’ tushadigan bо’lsa, hamda bu
kurslar sifati aholi tomonidan yaxshi baholansa, hamkorlik qilgan mahalla
fuqarolariga ushbu kurslarga chegirmalar qilinsa, bu tashkil etiladigan kurslar
о’zini oqlaydi hamda markaz byudetiga foyda olib keladi.
Xulosa о’rnida aytib о’tish joizki, Hozirgi bozor iqtisodiyotiga о’tish
borasidagi murakkab vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish fuqarolarning
ma’naviy-axloqiy kamolotiga, imon-e’tiqodiga, g’oyaviy-
siyosiy yetuklik darajasiga kо’p jihatdan bog’liqdir. Inson kamoloti millat va
mamlakat rivojiga asos bо’ladi. Madaniyat va aholi am olish markazlarining
moddiy texnik bazasini yaxshilash uchun mahallalar bilan hamkorlik
shartnomalari tuzilishi maqsadga muvofiq ish bо’lardi. Chunki bugungi tobora
rivojlanib borayotgan zamonda qо’l mehnatiga qaysidir ma’noda ehtiyoj
qolmayotgan bir paytda bо’sh vaqtni mazmunli о’tkazish uchun madaniyat
markazlari sahnaga” chiqib keladi.
Yoshlarimizning ommaviy madaniyatga kirib ketishi, о’zini milliylikdan chiqib
ketishiga vaqtni nojо’ya ishlatishi, turli xil zararli odatlar,

aqidalarga kirib ketishini olidini oladi desak mubolag’a bо’lmaydi. Nafaqat
yoshlar balki, ayrim yoshi kattalarimiz ham о’z navbatida hordiq chiqarish
uchun zarali odatlarga о’zini urishi mamlakatimiz, millatimiz rivojlanish
ildiziga bolg’a uradi. Qush uyasida kо’rganini qiladi ” degan
naql halqimizda
azal-azaldan og’izdan og’izga о’tib kelmoqda. Men ushbu
fikrimini nima uchun yoshlarga qaratdim, chunki kelajagimiz yoshlarimiz
qо’lida.
Muhtaram Yurtboshimizning Farzandlarimiz bizdan kо’ra kuchli, bilimli,
dono va albatta baxli bо’lishlari shart degan
” fikrlari ham shu maqsadga
qaratilgan desak mubolag’a bо’lmaydi.

X u l o s a
Ma’lumki, Madaniyat va aholi dam olish markazlari faoliyatida
milliy ma’naviyat masalalari bilan shug’ullanish asosiy soha bо’lgani sababli,
madaniyat muassasalari komil insonni tarbiyalash jarayoniga о’zining munosib
hissasini qо’shishga mas’ul hisoblanadi, chunki kelajakda buyuk davlat egasi
bо’ladigan komil insonni tarbiyalamasdan, uni axloqiy jihatdan barkamol
qilmasdan turib rivojlanish vazifalarini hal etish mumkin emas.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida murakkab vazifalarni
muvaffaqiyatli hal etish fuqarolarning ma’naviy-axloqiy kamolotiga, imon-
e’tiqodiga, g’oyaviy-siyosiy yetuklik darajasiga kо’p jihatdan bog’liqdir.
Inson kamoloti millat va mamlakat rivojiga asos bо’ladi.
Xalq orasida, turarjoylarda madaniy-ma’rifiy faoliyat olib boruvchi
muassasalarning bu ishlarni amalga oshirishda о’ziga xos imkoniyatlar mavjud. 1
Shu narsani e’tiborda tutish kerakki, madaniy-ma’rifiy tadbirlar mahallalarda
avvalo har bir yurtdoshimiz uchun xizmat kо’rsatadi.
Shu boisdan ham Madaniyat va aholi dam olish markazlari muayyan
regionning asosiy madaniyat markazi, ma’rifat va mazmunli dam olish maskani
sifatida xalq ijodini kamol toptirishda, bayram va sayillarni uyushtirishda keng
imkoniyatlarga ega ma’naviy-mafkuraviy tashkilotlar sifatida xizmat
qilmoqdalar.
Madaniyatva aholi dam olish markazlari yurtdoshlarimizning bо’sh
vaqtini mazmunli tashkil qilish, shaxs ma’naviyatini har tomonlama rivojlantirish
va ularning ijtimoiy-madaniy faolligini oshirish jarayonlarini uzluksiz ta’lim-
tarbiya tizimi shaklida amalga oshiradi. Madaniy merosimizni eski andozalaru
yondashuvlardan xoli xolda chuqur va har tomonlama tadqiq etish, noyob tarixiy
yodgorliklarni saqlash va1
«Xalq s o ‘ zi » gazetasi, 2007-yil, 23-f e vral

ta’mirlash, xalqimiz yaratgan, ammo turli sabablarga kura chet ellarga chiqib
ketgan madaniyat boyliklarini izlab topish va о’rganish bо’yicha ishlarni tizimli va
tadrijiy davom ettirish bilan bog’liq vazifalar shular jumlasidandir.
Ayni paytda, fan, adabiyot, san’at, umuman milliy madaniyatimizning barcha
sohalarini jahon madaniyati yutuqlari asosida boyitish va rivojlanishning yangi
bosqichiga kutarishning о’rni va ahamiyati beqiyosdir.
Bularning barchasi о’z navbatida mustaqillik ruhiyatiga singgan, yurt manfaati
va millat istiqbol yо’lida qayg’uradigan yangi insonni tarbiyalashdek bosh vazifani
hal etishga xizmat qilishini ham alohida ta’kidlash zarur.
Madaniyat jabhasida faoliyat kursatayotgan turli ijodiy tashkilotlar va
birlashmalar esa aholining madaniy ehtiyojlarini tо’laqonli qondirish, milliy
madaniyat, adabiyot, san’at, musiqa, teatr, kino yutuqlarini, ma’naviy va axloqiy
qadriyatlarni keng targ’ib etish borasida sermaxsul natijalarga erishayotganlarini
aloxida qayd etish lozim. Hamda ushbu tadbirlar о’z navbatida madaniyat
markazlarining moddiy texnik bazasini yaxshilash uchun ham ximat qilmoqda.
Chunki, har bir uyushtirilgan tadbirdan madaniyat aholi dam olish markaziga
davlat tomonidan ham mablag’ kо’chirilsa, ikkinchi tomondan, hamkorlik qilgan
mahalla tomonidan ham pul-tushumlari bо’ladi. Bu esa, madaniyat va aholi dam
olish markazi rahbarining qanchalik rahbarlik faoliyatini aniq va uzoqni kо’ra
bilish qobiliyatini ham namoyon etadi.
Xulosa sifatida shuni ta’kidlash kerakki, jamiyat hayotidagi mavjud
muammolarni faqat iqtisodiy, siyosiy tadbirlar va huquq-tartibotni mustahkamlash
bilangina tо’la hal qilib bо’lmaydi. Buning uchun jamiyatning ma’naviy hayotini
ham qayta qurish talab etiladi. Yuqoridagi fikr mulohazalarimizdan kelib chiqib
quydagi taklif va tavsiyalarni e’toboringizga havola etmoqchiman.

- Madaniy tadbirlarni tashkil qilishda aholining ehtiyojlarini inobatga
olgan xolda tashkil etish kerak.
- Madaniy tadbirlarni rivojlantirish uchun viloyatlardagi chekka qishloqlarda
ham faoliyatni keng yо’lga qо’yilsa maqsadga muvofiq bо’lardi.
- Madaniyat markazlarining moddiy texnik bazasini yaxshilash uchun
mahallalar biriktirilishi ular bilan hamkorlik shartnomalari tuzilishi maqsadga
muvofiq ish bо’lardi.

G l o s s a r i y
Shartnoma – ikki yoki bir necha shaxs о’rtasida tuzilgan, ularning huquq va
majburiyatlari keltirilgan bitimAholi – (arabcha aql ” sо’zining kо’pligi). Ma’lum bir hudud, viloyat,
mamlakat va
shaharda istiqomat qiluvchi odamlar. Milliy aholi. Shahar aholisi.
Mahalla – arabcha joy, ” о’rin, ” makon. ” Shaharning ma’lum bir
hududini о’z ichiga olgan
va aholisi bir jamoaga birlashgan, о’zini-о’zi boshqarishga asoslangan ijtimoy-
hududiy bо’lagi.
Ma’naviyat – arabcha ahloqiy holat. Barcha ahloqiy narsalar, xususiyatlar.
Insoniyatning falsafiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, diniy, ahloqiy va h.q tasavvurlari
majmui. Ma’naviyyat insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch-qudratidir.
Madaniyat – arabcha sо’z bо’lib, hozirda uning yangi termini mavjud. ya’ni
Madaniyat insonni tabiatdagi, jamiyatdagi, о’zlashtirgan, о’zgartirgan, moddiy va
ma’naviy boyligi.

Foydalanilga adabiyotlar rо’yxati
Rasmiy manbalar
1. О’zbekiston Respublikasi Kostitusiyasi. T.: О’zbekiston, 1992.
2.О’zbekiston Respublikasi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. ” -T.:
1997.
О’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. Asarlar, 2-jild.-
T.:
О’zbekiston, 1996.
2. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Asarlar, 3-jild-
T.:
О’zbekiston, 1996.
3. Karimov I. A. Bunyodkorlik yо’lidan. Asarlar, 4-jild.-T.:
О’zbekiston, 1996.
4. Karimov I. A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz
mas’ulmiz. Asarlar,
9-jild. T.:– О’zbekiston, 2001.
5. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq
kerak. Asarlar,
10-jild.T.: – О’zbekiston, 2002.
6. Karimov I. A. Biz tanlagan yо’ldemokratik
– taraqqiyot va ma’rifiy
dunyo bilan hamkorlik yо’li. Asarlar, 11 jild.T.:
– О’zbekiston, 2003.
7. Karimov I. A. Tinchlik va xavfsizligimiz о’z kuch-qudratimizga,
hamjihatligimiz va qat’iy irodamizga bog’liq. Asarlar, 12jild. – T.:–
О’zbekiston, 2004.
8. Karimov I. A. О’zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram
bо’lmaydi. Asarlar, 13-jild. -T: О’zbekiston, 2005.
9. Karimov I. A. Inson, uning huquq va erkinliklarioliy
– qadriyat.
14-jild.-T.:
О’zbekiston, 2006.
10. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat yengilmas
– kuch. -T.:
Ma’naviyat, 2008.
11.
Karimov I.A Barkamol avlod kelajagimiz– tayanchi ” T.:– Ma’naviyat. ” 2010.-
192 b
12. Karimov I.A. О’zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida,
О’zbekiston ” 2011. 440.b
13. . I.Karimov : Bosh maqsadimiz-
mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan olib borayotgan islohotlarni
iqtisodiyotimizda tarkibiy о’zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy

mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yо’l ochib
berish hisobidan oldinga yurishdirXalq” sо’zi ” gazetasi. 2016 yil 16
yanvar.

14. .I.Karimov. Kelajakni jasoratli odamlar quradi.Xalq
sо’zi,1999 yil,17 fevral.
15. I.Karimov. Ilm-fan mamlakat taraqqiyotiga xizmat qilsin.Bizdan
ozod va obod Vatan qolsin.Toshkent.О’zbekiston, 1996-261bet.
16.I.Karimov. О’rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining
tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va
ahamiyati,
” О’zbekiston adabiyoti va san’ati, 2014 yil, 16 may.

Madaniyat markazlari

Sotib olish