XX asr 70-80 yillarining 1-yarmida O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayoti - Madaniyatshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	93.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Madaniyatshunoslik

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

14 Sotish

XX asr 70-80 yillarining 1-yarmida O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayoti

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………………. 3
I bob. XX asr 70-80 yillarining 1-yarmida O‘zbekistonning ijtimoiy-
siyosiy va iqtisodiy hayoti…………………………………………………. 5
1.1. XX asr 70-80 yillaridagi ijtimoiy jarayonlar va ularning O‘zbekiston
hayotiga ta’siri……………………………………………………………… 5
1.2. O‘zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishi va mavjud muammolar…….. 17
II bob. O‘zbekiston ekologik holatining keskinlashuvi………………….. 32
2.1. XX asrning 70-80 yillarida ekologik muammolarning kuchayishi…….. 32
2.2. Atrof-muhitni muhofaza qilish choralari va davlat siyosati……………. 33
Xulosa………………………………………………………………………. 34
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………………. 35
1

KIRISH
XX asrning 70-80 yillari dunyo va O‘zbekiston tarixida muhim jarayonlar
bilan kechdi. Ushbu davrda Sovet Ittifoqining iqtisodiy va siyosiy tizimi jiddiy
sinovlarga duch keldi. O‘zbekiston ham Ittifoqning bir qismi sifatida ushbu
jarayonlardan chetda qolmadi. Shu sababli mazkur davrni har tomonlama o‘rganish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Mavzuning dolzarbligi shundaki, ushbu yillarda ijtimoiy-siyosiy hayotda
jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Sovet rahbariyati tomonidan olib borilgan iqtisodiy
va siyosiy siyosat O‘zbekiston rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. Ayni paytda,
ekologik muammolar ham avj oldi. Orol dengizining qurishi, sanoat chiqindilari va
boshqa ekologik muammolar mintaqadagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotga jiddiy ta’sir
ko‘rsatdi.
Kurs ishining ahamiyati shundaki, ushbu tadqiqot orqali XX asrning 70-80
yillarida O‘zbekistonda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jarayonlarni
chuqur o‘rganish imkoniyati yaratiladi. Shu bilan birga, ekologik holatning
keskinlashuvi, uning sabab va oqibatlari tahlil qilinadi.
Kurs ishi obyekti: XX asrning 70-80 yillaridagi O‘zbekistonning ijtimoiy-
siyosiy, iqtisodiy va ekologik holati.
Kurs ishi predmeti: Mazkur davrda O‘zbekistonda sodir bo‘lgan muhim
jarayonlarning xususiyatlari, ularning natijalari va bugungi kundagi ahamiyati.
Kurs ishining amaliy ahamiyati ushbu tadqiqot natijalari tarixiy
jarayonlarni o‘rganishda va zamonaviy muammolarni tushunishda foydali bo‘lishi
mumkin. Shu bilan birga, ekologik muammolar bo‘yicha olib borilgan tahlillar
atrof-muhit muhofazasi bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqishda qo‘l kelishi
mumkin.
Kurs ishi vazifalari: XX asr 70-80 yillarida O‘zbekistonda ijtimoiy-
siyosiy hayotning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish.
2

Mazkur davrdagi iqtisodiy rivojlanish va mavjud muammolarni tahlil qilish.
O‘zbekistonda ekologik holatning yomonlashuviga olib kelgan omillarni
o‘rganish.
Atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha o‘tkazilgan chora-tadbirlarni tahlil
qilish.
Kurs ishi tuzilishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat.
3

I bob. XX asr 70-80 yillarining 1-yarmida O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy va
iqtisodiy hayoti
1.1. XX asr 70-80 yillaridagi ijtimoiy jarayonlar va ularning O‘zbekiston
hayotiga ta’siri
XX asrning 70-80-yillari Sovet Ittifoqi tarkibida bo‘lgan O‘zbekiston uchun
murakkab ijtimoiy jarayonlar davri bo‘ldi. Bu davrda Sovet Ittifoqida iqtisodiy va
siyosiy jihatdan inqiroz kuchayib borayotgan edi. Shu sababli, O‘zbekistonning
ijtimoiy hayotida ham qator o‘zgarishlar kuzatildi.
Bu yillardagi ijtimoiy jarayonlarni quyidagi jihatlar bo‘yicha tavsiflash
mumkin:
Shahar va qishloq hayotidagi tafovutlar O‘zbekiston qishloq xo‘jalik
respublikasi sifatida agrar hudud hisoblangan bo‘lsa-da, shaharlar ham rivojlanib
borayotgan edi. Ammo sanoat rivojlanishi ortidan urbanizatsiya jarayoni
tezlashgan bo‘lsa-da, qishloq joylarda yashovchi aholi sharoiti yetarlicha
yaxshilanmadi.
Demografik o‘zgarishlar O‘zbekiston aholisining soni ortib bordi. Tug‘ilish
darajasi yuqori bo‘lib, natijada yoshlar soni oshdi. Shu bilan birga, migratsiya
jarayonlari ham faollashdi. Respublika ichidagi migratsiya tufayli katta shaharlar
atrofida yashovchi aholi soni oshib bordi.
Ijtimoiy tengsizlik va korrupsiya Sovet Ittifoqining markaziy hokimiyati
mahalliy rahbarlarni qat’iy nazorat qilgan bo‘lsa-da, O‘zbekistonda korrupsiya va
mahalliy hokimiyat organlarining suiiste’mollari keng tarqalgan edi. “Paxta ishi”
deb nom olgan mashhur korrupsiya janjali aynan shu davrga to‘g‘ri keladi.
Ta’lim va madaniyat Bu davrda ta’lim tizimi Sovet me’yorlariga mos tarzda
rivojlangan bo‘lsa-da, o‘zbek milliy madaniyatiga bosim kuchayib bordi. Rus tili
davlat tili sifatida targ‘ib qilinib, o‘zbek tilining mavqei pasaytirildi. Shuningdek,
4

milliy urf-odatlar, an’analar va dinni targ‘ib qilishga nisbatan cheklovlar mavjud
edi.
Mehnat va turmush sharoiti O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi asosiy ishlab
chiqarish sohasi bo‘lib qolayotgan bir paytda, mehnat sharoitlari og‘irlashib bordi.
Xususan, majburiy mehnat tizimi mavjud bo‘lib, paxta terimi mavsumida yosh
bolalar va ayollar paxta dalalariga majburan chiqarilgan.
O‘zbekiston xalqlarining buyuk ajdodlari merosini tiklash madaniy-ma’naviy
qadriyatlarni rivojlantirish, har tomonlama barkamol yoshlarni tarbiyalashda
alohida o‘rin tutadi.
1991-yilda buyuk shoir, mutafakkir va pedagog Alisher Navoiyga
bag‘ishlangan yubiley tantanalari bo‘lib o‘tdi va umumxalq bayramiga aylandi.
Uning nomiga Davlat mukofoti ta’sis etilib, yubiley tantanalari uchun asarlari
to‘plami nashr etildi. I.Karimov tashabbusi bilan “Alisher Navoiy nomidagi
Xalqlar do‘stligi” milliy bog‘i va maydoni tashkil etilgan bo‘lib, uning markazida
shoir haykali o‘rnatilgan. Prezidentimiz ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasida Alisher Navoiy ijodini chuqur
o‘rganish bilan birga, butun boy milliy-ma’naviy merosni o‘rganishga chaqirdi.
Buyuk olim va mutafakkir Mirzo Ulug‘bek tavalludining 600 yilligiga
bag‘ishlangan yubiley tantanalari YUNESKO tashabbusi bilan Parijda tashkil
etilgan ko‘rgazma bilan ochilgani uning iste’dodi va dahosi jahon miqyosida
e’tirof etilganidan dalolat bo‘ldi. Yurtimizda yubiley tantanalari keng miqyosda
nishonlandi.
Amir Temurning tarixiy siymosi haqidagi haqiqatni tiklash borasida katta
ishlar amalga oshirildi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning
1996-yilni “Amir Temur yili” deb e’lon qilish to‘g‘risidagi farmoni katta
ahamiyatga ega bo‘ldi. YuNESKO o'zining Parijdagi qarorgohida yubiley
tantanalarini tashkil etib, bayramga katta hissa qo'shdi. Shu yerda “Temuriylar
davrida obodlik, ma’naviyat va ma’rifat” shiori ostidagi xalqaro anjuman, Amir
5

Temur shaxsiga bag‘ishlangan ko‘rgazma ham bo‘lib o‘tdi. Respublikada Amir
Temur ordeni ta’sis etildi. U tug‘ilib o‘sgan, umrining oxirigacha hukmronlik
qilgan Shahrisabz va Samarqand shaharlari bilan taqdirlangan. Amir Temur
davridagi ko‘plab tarixiy obidalar ta’mirlanib, rekonstruksiya qilindi, Sohibqiron
nomi bilan atalgan bog‘lar, bog‘lar, xiyobonlar barpo etildi.
Tarixiy qadriyatlar va milliy an’analarni asrab-avaylash nuqtai nazaridan
islom olamining buyuk alloma va mutafakkirlarining yubiley tadbirlari: at-
Termiziy tavalludining 1200 yilligi, Najmiddin Kubro tavalludining 850 yilligi,
Bahouddin Naqshbandiyning 675 yilligi, Mahmudiy tavalludining 920 yilligi,
Zamakshariyning 920 yilligi butun O‘zbekistonda keng nishonlanayotganini
alohida ta’kidlaymiz. Og‘axiy va Mashrabning yubileylariga bag‘ishlab ko‘plab
kechalar, seminarlar, anjumanlar o‘tkazildi. “Alpomish”ning 1000 yilligi,
afsonaviy sarkarda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi munosabati
bilan tantanalar o‘tkazildi.
Ma’naviy merosni tiklashda “Oltin Meros” jamg‘armasi alohida o‘rin tutadi.
1994-yilda “Ma’naviyat va ma’rifat” jamiyatining tashkil etilishini ham alohida
ta’kidlash joizki, bu xalq ma’naviy hayotini tiklash va rivojlantirishda katta
ahamiyatga ega. Imom al-Buxoriy tavalludining 1225 yilligi doirasida uning
“Ishokarli tuplam” (Al-Jome’, as-Sahih), “Arab durdonalari” (“Al-Arab-al-
Mufrad”) nomli ajoyib asarlari – ahamiyatiga ko‘ra “Qur’on”dan keyin ikkinchi
o‘rinda turadigan va doimiy ahamiyatga ega bo‘lgan asarlar nashr etildi.
Sovet davrida milliy va diniy urf-odatlar, urf-odatlar va marosimlar
taqiqlangan, tanqid qilingan va xalqlar hayotidan quvilgan. Va faqat mustaqillik
ularni tiklashga imkon berdi. Nohaq unutilgan “Navro‘z” bayrami umumxalq
bayramiga, bayramlarning eng go‘zaliga aylangani ulkan yutuq bo‘ldi.
Prezident Farmoni bilan I.A. Karimov 1992-yil mart oyida Respublika
hukumati huzurida Din ishlari bo yicha qo mita tuzib, muqaddas Ramazon vaʻ ʻ
6

Qurbon hayitlari qayta tiklanib, umumxalq bayramlari maqomi berilib, ularni
nishonlanadigan kunlar dam olish kuni deb e lon qilindi.ʼ
Prezidentimiz xalq irodasini ro‘yobga chiqargan holda, mamlakatimizda
istiqlolning yana bir yutug‘iga aylangan musulmon dunyosi hayotida ulkan o‘rin
tutadigan “Muqaddas Haj”ni qayta tiklash to‘g‘risidagi Farmonni imzoladi. Agar
ilgari har yili 3-4 kishi Haj ziyoratini ado etgan bo‘lsa, mustaqillik davrida
O‘zbekiston Respublikasi hukumatining moliyaviy ko‘magida minglab
musulmonlar muqaddas Makka va Madinaga Haj ziyoratlarini ado etganlar.
Birgina 1997-1998-yillarda 3,5 ming, 1999-yilda esa 4 mingga yaqin dindor
shariatning ushbu amrini bajargan.
Respublika rahbariyati islom dinining insonlarni ma’naviy tarbiyalashdagi
o‘rniga, diniy tashkilotlarni tasodifiy shaxslardan himoya qilishga katta ahamiyat
beradi. Respublika Prezidentining 1999-yil 7-apreldagi farmoni bilan universitet
huzurida Toshkent islom universiteti, islomshunoslik ilmiy-tadqiqot markazi va
akademik litsey tashkil etildi.
Jahon amaliyoti shuni ko'rsatadiki, taraqqiyot muvaffaqiyati ko'p jihatdan
ta'lim, fan, umuman, ilmiy-texnika taraqqiyoti darajasiga bog'liq.
O‘zbekiston Respublikasining 1992-yilda mustaqillik e’lon qilinganidan
keyin ko‘p o‘tmay qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunida xalq ta’limiga
suveren O‘zbekiston taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishi sifatida qaraldi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997-yil avgust oyida bo‘lib o‘tgan
sessiyasida yangi tahrirdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi qabul qilindi. Ushbu asosiy hujjatlar ta’lim tizimining barcha
sohalarini isloh qilish va rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib, yangi
bo‘g‘in va shakllar bilan boyitilgan zamonaviy uzluksiz ta’lim tizimini tashkil
etadi. Ular orasida akademik litsey va kasb-hunar kollejlari ham bor.
Respublika hukumati iqtidorli yoshlarni tarbiyalash va tarbiyalashga jiddiy
e’tibor qaratmoqda.
7

Ta’limning o‘zbek modelining xalqaro hamjamiyat tomonidan e’tirof etilishi
va mamlakatimiz Prezidenti I.A. Karimovning unga YuNESKOning Oltin
medalini taqdim etishi, shuningdek, Xalqaro oliy ta’lim akademiyasining faxriy
akademigi, M.V. nomidagi Moskva davlat universitetining faxriy professori etib
saylanishi Karimovning hissasi bo‘ldi. Lomonosov, Gollandiya universitetlari
assotsiatsiyasining faxriy doktori va boshqalar.
O‘zbekistonda ilm-fan chuqur ildizlarga ega. Yurtimizning buyuk
allomalarining matematika va astronomiya, geografiya va tibbiyot, falsafa va
huquq, tilshunoslik va she’riyat sohalariga oid asarlaridan jahonning yirik ilmiy
markazlari olimlari keng foydalandilar.
9-asrda Bag dodda tashkil etilgan al-Ma mun akademiyasi (Olimlar uyi)ʻ ʼ
a zolarining asosiy qismini O rta Osiyodan kelgan olimlar tashkil etdi. “Ma mun
ʼ ʻ ʼ
jahon xaritasi”ni yaratishda yetakchi olimlar bilan bir qatorda al-Xorazmiy va al-
Farg oniy ham bevosita ishtirok etgan. 9-15-asrlarda. Musulmon dunyosida 700
ʻ
dan ortiq mashhur olimlar ishlagan, ulardan 500 nafari O rta Osiyodan bo lgan
ʻ ʻ
(G arbda ular arab tilida yozilgan asarlar nashr etgani uchun arab olimlari
ʻ
sanaladi). Musulmon mamlakatlaridagi o nta ilmiy markazdan 5 tasi (Buxoro,
ʻ
Samarqand, Marv, Urganch, Quva) O rta Osiyodagi shaharlardir.
ʻ
Hozirgi mustaqil O'zbekiston Respublikasi mustahkam ilmiy-texnik va
kadrlar zaxirasiga ega. Mamlakatimiz ilmiy-tadqiqot majmuasi Fanlar
akademiyasining 362 ta muassasasi, oliy o‘quv yurtlari va tarmoqqa oid
institutlarni birlashtirgan. 101 ilmiy tadqiqot instituti, oliy ta’lim muassasalarining
55 ilmiy-tadqiqot bo‘limi, 65 loyiha-konstruktorlik tashkiloti, 32 ilmiy-ishlab
chiqarish birlashmasi, 30 axborot markazlari shular jumlasidandir. Xorazmda al-
Ma mun akademiyasi qayta tiklandi.
ʼ
Respublikada 46 mingga yaqin kishi ilmiy tadqiqot ishlari bilan shug'ullanadi.
Ularning 2,8 ming nafari fan doktori, 16 ming 100 nafardan ortiq fan nomzodi bor.
Fanning 20 yo‘nalishi bo‘yicha yuqori malakali ilmiy kadrlar tayyorlanadi.
8

Respublika olimlari tomonidan eng muhim ilmiy yo‘nalishlar bo‘yicha jahon
andozalari darajasidagi ilmiy maktablar yaratildi. Jumladan, matematika, geologiya
va seysmologiya, molekulyar genetika, moddalarning fizik-kimyoviy tarkibini har
tomonlama o‘rganish kabi sohalardagi tadqiqotlar shular jumlasidandir.
O‘zbekistonlik olimlar dunyoning yetakchi universitetlari va ilmiy
markazlaridagi xorijlik hamkasblari bilan hamkorlikda ilmiy-tadqiqot ishlari olib
bormoqda. O‘zbekiston Milliy universiteti, Davlat texnika universiteti, Jahon tillari
universiteti va boshqa oliy ta’lim muassasalarining tadqiqotchi olimlari AQSh,
Yaponiya va Yevropaning yetakchi universitetlari olimlari bilan hamkorlikda ish
olib bormoqda. nomidagi kenglik stansiyasidan o‘zbek olimlari Ulug‘bek kitobda
AQSH, Italiya, Yaponiya olimlari va mutaxassislari bilan birgalikda xalqaro ilmiy
loyihalarda faol ishtirok etmoqda. 1995 yildan boshlab Respublika Fanlar
akademiyasi Matematika instituti olimlari Fransiya universiteti matematika
markazi tadqiqotchilari bilan hamkorlikda ish olib bormoqda. O zbekiston vaʻ
Fransiya matematiklari tahririda ikki davlat matematiklarining maqola va
ma ruzalari to plami bir vaqtning o zida AQSh, Angliya va Gollandiyada chop
ʼ ʻ ʻ
etildi.
Ko‘p yillardan buyon o‘zbekistonlik arxeologlar Surxondaryoda yapon
olimlari, Qoraqalpog‘istonning Sidney universiteti arxeologlari bilan birgalikda
tadqiqot ishlari olib borilmoqda. O‘zbekiston Milliy universiteti tarixchi olimlari
bir necha yillardan buyon Angliya, Fransiya, Daniya universitetlaridagi
hamkasblari bilan hamkorlik qilib kelmoqda.
O‘zbekistonning bir qator taniqli olimlari xorijiy mamlakatlardagi sanoat
akademiyalariga a’zo bo‘lishdi.
O‘zbekistonning mustaqillikka erishgani milliy madaniyat, adabiyot va sport
rivojiga keng yo‘l ochdi. Ularning rivojlanishida mamlakatimiz rahbariyatining
doimiy e’tibori muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Prezidentining Farmonlarida
I.A. Karimov “O‘zbekkino” davlat aksiyadorlik kompaniyasini tashkil etish
9

to‘g‘risida, musiqa ta’limi, madaniyat va san’at ta’lim muassasalari faoliyatini
qayta tashkil etish to‘g‘risida, Vazirlar Mahkamasining “Milliy raqs va
xoreografiyani rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori va boshqa
hujjatlarda mamlakatimiz madaniyatini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari
belgilab berilgan.
90-yillarning oxiriga kelib O zbekistonda 53 ta teatr-ko ngilochar muassasasi,ʻ ʻ
27 ta madaniyat va san at yo nalishidagi ixtisoslashtirilgan o quv yurtlari,
ʼ ʻ ʻ
shulardan 5 tasi oliy o quv yurtlari faoliyat ko rsatdi.
ʻ ʻ
O‘zbekiston madaniyatining chuqur tarixiy ildizlarini, xalqining
bosqinchilarga qarshi kurashini aks ettiruvchi spektakllar nafaqat poytaxtimiz,
balki viloyat teatrlari sahnalarida ham namoyish etildi. Ko‘pgina adabiyot va
san’at asarlarida bugungi kunning kundalik hayoti, Respublikamizda tinchlik va
osoyishtalikni o‘rnatish uchun olib borilayotgan kurash yoritilgan. Yosh avlodni
ma’naviy-estetik tarbiyalashga katta e’tibor qaratilmoqda. Shu maqsadda hamma
joyda bolalar va o‘smirlar teatrlari tashkil etilgan. Bir qator teatrlar truppalari
gastrol safarlarida Amerika, Osiyo va Yevropa mamlakatlarida bo‘ldi: dunyo
O‘zbekistonni, o‘zbek xalqini yaqinroq tanidi.
Xalq artistlari Yulduz Usmonova, Munozat Yo‘lchieva, Farrux Zokirov
rahbarlik qilayotgan “Yalla” ansambli xorijlik tomoshabinlar orasida katta
muvaffaqiyatlarga erishdi. Ularni Angliya, Germaniya, Fransiya, Gollandiya,
Turkiya va boshqa mamlakatlarning konsert zallarida iliq kutib olishadi. Yulduz
Usmonovaning 100 000 nusxadagi tanlangan qo shiqlari diski dunyoning ko plab
ʻ ʻ
mamlakatlarida tarqatildi. Amerikalik qizlar xalq artisti Qizlarxon
Do‘stmuhamedova rahbarligida o‘zbek milliy raqslarini o‘rganishmoqda.
O‘zbekistonda o‘tkazilayotgan san’at festivallari respublika madaniyatidagi
yutuqlarning yorqin namunasidir. Har yili o‘tkaziladigan “Mustaqillik” festivali
milliy musiqa madaniyati gullab-yashnashining o‘ziga xos namoyishidir.
10

Butun umrini Vatani, xalqi va millatiga bag‘ishlagan o‘zbek milliy
madaniyati va adabiyoti namoyandalarining ulkan yutuqlari mamlakatimizda
yuksak qadrlanadi. Bunga misol qilib, allaqachon vafot etgan G‘afur G‘ulom,
Oybek, Abdulla Qahhor, mulla To‘ychi Toshmuhamedov, Muhiddin Qaryoqubov,
Yunus Rajabiy, Abror Hidoyatov va boshqalarning “Buyuk xizmatlari uchun”
ordeni bilan taqdirlangani bo‘ldi.
Madaniyat va adabiyot sohasida yosh, o‘sib borayotgan kadrlar tayyorlashga
har kuni e’tibor qaratilmoqda. Jamiyat ma’naviyatini boyitgan iste’dodli qo‘shiq
ijrochilari, bastakor va shoirlarni rag‘batlantirish maqsadida Respublika Prezidenti
tashabbusi va taklifiga binoan “Nihol” mukofoti ta’sis etildi.
O‘zbekistonlik sportchilarning yutuqlari ham yuqori. Mamlakatda
o‘tkazilayotgan ommaviy sport musobaqalari, sportchilarning jasorati, ularning
rekordlari O‘zbekistonni jahon sporti davlatlari darajasiga ko‘tardi.
Mamlakatimizning yirik shaharlari va tumanlarida futbol va tennis kortlari
qurilmoqda. Toshkentda jahon andozalari darajasidagi “Yunusobod” va “Jar” sport
majmualari barpo etildi.
1992-yili Norvegiyada o tkazilgan qishki Olimpiya o yinlarida o zbekistonlikʻ ʻ ʻ
sportchi Lina Chiryazova oltin medalni qo lga kiritdi. Olimpiadada ilk bor davlat
ʻ
madhiyasi yangradi va O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog‘i ko‘tarildi. 1994
yili Yaponiyada bo lib o tgan Osiyo o yinlarida O zbekiston sportchilari ko plab
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
medallarni qo lga kiritdilar. Futbol bo‘yicha O‘zbekiston terma jamoasi finalda
ʻ
Xitoy terma jamoasini mag‘lub etib, Osiyo o‘yinlari chempioniga aylangani
quvonarli hol edi. 1996-yilda Atlantada bo lib o tgan yozgi Olimpiya o yinlarida
ʻ ʻ ʻ
o zbek sportchilari erishgan yutuqlar ham o sha yili Respublika Prezidenti I.A.
ʻ ʻ
Jahon sportini rivojlantirishdagi xizmatlari va Olimpiya o‘yinlari g‘oyalariga
sodiqligi uchun Karimov Xalqaro Olimpiya qo‘mitasi qarori bilan “Olimpiya
oltin” ordeni bilan taqdirlangan.
11

So‘nggi yillarda kurashchilar, bokschilar, shaxmatchilar va tennischilarning
muvaffaqiyatlari ayniqsa yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. O‘zbek kurashi jahonga
mashhur sport turiga aylandi. 50 ga yaqin davlat sportchilarini birlashtirgan
Xalqaro kurash federatsiyasi tuzildi. Kurash bo‘yicha har yili mamlakat va jahon
miqyosida chempionatlar o‘tkaziladi.
Tennis bo‘yicha “Prezident kubogi” xalqaro turniri yetti marta o‘tkazilgan.
2000 yilgi kubok musobaqasida jahon toifasidagi tennischilar, AQSh kubogi
sovrindori Marat Safin, Olimpiya o‘yinlari chempioni Yevgeniy Kafelnikov va
boshqalar ishtirok etishdi.
Sovet hokimiyati yillarida O‘zbekistonda shaxmat bo‘yicha birgina xalqaro
grossmeyster tayyorlangan. Mustaqillik yillarida o‘n bir nafar shaxmatchi ana
shunday yuksak marraga erishdi. Mamlakat faxri – jahondagi 200 dan ortiq yuqori
toifali shaxmatchilar orasida 13-o‘rinni egallab turgan yosh xalqaro grossmeyster
Rustam Qosimjonov.
2000-yilda Sidneyda bo lib o tgan yozgi Olimpiada o yinlaridaʻ ʻ ʻ
O zbekistondan 77 nafar sportchi ishtirok etgan, bu avvalgi o yinlarga qaraganda
ʻ ʻ
ancha ko p. Ular 4 ta medal: 1 ta oltin, 1 ta kumush, 2 ta bronza.
ʻ
Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoq ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar, mamlakat mustaqilligini mustahkamlash
jarayonida suveren O‘zbekiston Respublikasi mafkurasini shakllantirish zarurati
paydo bo‘ldi.
Mustaqillik yo‘liga qadam qo‘ygan O‘zbekiston Respublikasining birinchi
vazifalaridan biri Prezident I.A. Karimov 12-chaqiriq Oliy Kengashning 10-
sessiyasidagi nutqida milliy ongni rivojlantirishni milliy istiqlol mafkurasini
shakllantirishning tarkibiy qismi deb atadi. Yangicha tafakkur va mafkuraviy
tiklanishsiz bozor munosabatlariga asoslangan yangi demokratik jamiyatni barpo
etish mumkin emas, mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy barqarorlikka
erishishni tasavvur qilib bo‘lmaydi. Milliy istiqlol mafkurasining mohiyati haqida
12

gapirar ekan, I.A. Karimov yangi mafkuraning ma’nosi eski mafkuraviy
dogmalardan xoli, O’zbekiston Respublikasining mustaqil mafkurasi bilan
qurollangan shaxsni tarbiyalashdan iborat ekanligini ta’kidlaydi.
Milliy istiqlol mafkurasining Respublika xalqlarini buyuk maqsadlar yo‘lida
birlashtirishdagi ulkan rolini qayd etib, Prezident I.A. I.Karimov 2-chaqiriq Oliy
Kengashning 12-sessiyasida (1993-yil 6-may) ijtimoiy fanlar yig ilishida milliyʻ
istiqlol mafkurasini shakllantirish va kundalik hayotga joriy etishni eng muhim
vazifa qilib qo ydi. Prezidentimiz ta’kidladiki, xalqimizni, turli qatlam va
ʻ
guruhlarga mansubligidan qat’i nazar, chuqur ma’naviy inqirozdan olib chiquvchi,
bir maqsad atrofida birlashtira oladigan yagona qudratli kuch – milliy istiqlol
mafkurasidir.
Mamlakatimiz tarixi shuni ko‘rsatadiki, yagona maqsad va g‘oya bo‘lmasa,
jamiyat halok bo‘ladi, O‘zbekiston Respublikasi Mustaqilligining ichki va tashqi
dushmanlarining oson o‘ljasiga aylanadi. Milliy istiqlol mafkurasi O‘zbekiston
xalqlarining ming yillik o‘tmishini buyuk kelajagi bilan bog‘lovchi ko‘prik
vazifasini o‘taydi. U xalqni yagona maqsad – Respublikamiz mustaqilligini
mustahkamlash, Vatan ravnaqi yo‘lida birlashtirib, ayni paytda Respublikamizda
istiqomat qilayotgan yuzdan ortiq millat va elat, turli konfessiya vakillarini
birlashtirib turadi.
Milliy istiqlol g‘oyasining o‘rni va ahamiyati, ayniqsa, har xil turdagi
fundamentalistik va ekstremistik oqimlar xavfi sharoitida dolzarbdir. Albatta,
O‘zbekiston Respublikasi suverenitetining barqarorligi va mustahkamligi, eng
avvalo, bozor munosabatlari sharoitida demokratik jamiyat qurish yo‘lidan
borayotgan Respublikamizning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy-axloqiy
hayotining barqarorlashuvi bilan ta’minlanadi. Ayni paytda yosh avlodni
vatanparvarlik, fidoyilik, o‘z Vataniga muhabbat ruhida tarbiyalash milliy istiqlol
mafkurasining eng muhim vazifasidir. Yoshlarning mafkuraviy tarbiyasi roliga
yetarlicha baho bermaslik og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin, buni 1999-yil 16-
fevral voqealari ham tasdiqlaydi, o‘shanda ichki va tashqi dushmanlar O‘zbekiston
13

mustaqilligiga va uning xalq tomonidan saylangan Prezidentiga barham berish
niyatida edilar.
Respublikada insonlarni, ayniqsa, yosh avlodni ma’naviy-mafkuraviy
tarbiyalashga katta e’tibor qaratilmoqda. O‘zbek davlatchiligi tarixida axloqiy
tarbiya doimo diqqat markazida bo‘lib kelgan. Shoir ta’biri bilan aytganda,
“O‘zbek ma’naviyati jahon madaniyatini bezab turgan gullardandir”. O‘zbek xalqi
ma’naviyatining ming yillik tarixda to‘plangan beg‘ubor go‘zalligini asrab-
avaylash bugungi avlod zimmasidadir.
Bozor munosabatlariga o‘tish, kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish sharoitida
ma’naviyat va ma’rifat markazlari tomonidan katta ishlar amalga oshirilmoqda.
Ularning “Jaholatga qarshi ma’rifat” g‘oyalari asosidagi asosiy maqsadi insonlar
ongidan ma’naviy qaramlik va qo‘rquv, mustaqil fikrlash, mafkuraviy beqarorlik
kabi o‘tmish qoldiqlarini yo‘q qilish, ularni dag‘allik va beadablikdan asrashdan
iborat.
“Tafakkur” jurnali muharriri I.A.ning savollariga javobida. Karimov milliy
mafkuraning mazmun-mohiyatini, uning tamoyillari va xususiyatlarini ko’rsatib
berdi. Atoqli adib, O‘zbekiston Qahramoni Saidahmad tan olganidek, I.A.ning
javoblarini o‘qib chiqqandan keyingina. Karimov mafkura nimaligini aniq va aniq
tushuna olardi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, jamiyat mafkurasi shu jamiyatning
tayanchi bo‘lgan oddiy inson manfaatlarini ifodalaydi. Bu xalqning baxtli, tinch va
farovon hayot yaratish istagini ifodalovchi kuch va quvvat manbai bo‘lishi kerak.
Aniq maqsad, g‘oya, aniq belgilangan mafkura bo‘lmasa, jamiyat barbod bo‘lishi
muqarrar.
Mustaqil respublika xalqlari oldida turgan vazifalar qanchalik ulug‘vor bo‘lsa,
milliy g‘oya, milliy istiqlol mafkurasining o‘rni va ahamiyati shunchalik yuqori
bo‘ladi.
Prezident I.A. faoliyati amaliyotida. Karimov mamlakat rahbariyatining eng
muhim vazifalarini hal etishdan oldin hal qilinayotgan muammolarning
14

mutaxassislari, nazariyotchilari va amaliyotchilari bilan uchrashadi. 2000 yil 6
aprelda Prezident qarorgohida bir guruh faylasuflar, tarixchilar, siyosatshunoslar,
sotsiologlar, psixologlar, o‘qituvchilar, olimlar, yozuvchilar, jurnalistlar, jamoat
tashkilotlari vakillari bilan uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Milliy istiqlol mafkurasini
ishlab chiqish va uni hayotga tadbiq etish yo‘llari yuzasidan fikr almashildi. I.A.
ta'kidlaganidek, Karimov, milliy g’oyalarni, milliy istiqlol mafkurasini
belgilashning dolzarbligi xalqaro miqyosdagi kurashning mafkuraviy frontga
o’tganligi va bu jabhada ustunlikka erishish uchun ulkan resurslar, kuch va
imkoniyatlar safarbar etilayotganligidan kelib chiqadi.
Milliy istiqlol mafkurasining nazariy-mafkuraviy asoslari I.A.ning javoblarida
yanada rivojlantirildi. Karimov 2000-yil iyun oyida “Fidokor” gazetasi
muxbirining savollariga Respublika Prezidenti milliy istiqlol mafkurasini
shakllantirish va xalq ongida hayotga tatbiq etishning muhim masalalari yuzasidan
aniq, aniq javoblar berdi.
I.A. Karimov mafkuraviy qurollar zamonamizning eng dahshatli qurollaridan
ham kuchliroq va xavfliroq ekanligini yana bir bor ta’kidladi. Hozirgi kunda ko'p
masalalar yadro poligonida emas, balki mafkuraviy jabhada hal qilinmoqda.
Hozir mafkuraviy ishlarda asosiy narsa xalq oldiga chiqib, suveren
O‘zbekiston Respublikasining o‘tgan qisqa vaqt ichida erishgan yutuqlarini
tushuntirish va targ‘ib qilishdan iborat. Mustaqilligimizning 9 yilligini nishonlash
munosabati bilan Prezidentimiz mamlakatimiz mutasaddilari oldida qilgan nutqida:
“Mustaqillik bizga hech kim tomonidan berilmagan, bu O‘zbekiston xalqlarining
ko‘p asrlik kurashi samarasidir; har bir fuqaro mustaqillikni qadrlashi va qadrlashi
kerak; buyuk ajdodlarimiz bizning faxrimiz; Vatanga va har birimizga mustaqillik
bergan; mamlakat xavfsizligiga kim tahdid soladi va bu tahdidlar qanday
ifodalanadi.
15

1.2. O‘zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishi va mavjud muammolar
Jahon iqtisodiy inqirozi davom etayotgan sharoitda davlatlarning iqtisodiy
rivojlanish yo‘llarini tahlil qilish va bundan zarur xulosalar chiqarish muhim
ahamiyatga ega. Muhim ilmiy muammolardan biri sobiq Ittifoqning ittifoq
respublikalarining iqtisodiy siyosatiga mustamlakachilik ta’siri hisoblanadi. O'sha
paytda SSSR dunyodagi eng qudratli davlatlardan biri edi. Buni 1980-yillardagi
O‘zbekiston Farg‘ona vodiysi iqtisodiyoti misolida ham ko‘rish mumkin. 1980-
yillarda O zbekiston sobiq SSSR tarkibida bo lib, xalq xo jaligining barchaʻ ʻ ʻ
tarmoqlarini qamrab olgan inqiroz kuchaydi. Bu inqiroz respublikamizning barcha
hududlarini qamrab oldi va ayniqsa Farg‘ona viloyati viloyatlarida og‘ir kechdi.
O'sha davrdagi umidsiz vaziyatning ildizlari muqarrar ravishda sovet davlatining
iqtisodiy taraqqiyotning ob'ektiv qonuniyatlariga zid ravishda olib borilgan siyosati
bilan bog'liq edi. Nafaqat iqtisodiy siyosat, balki biryoqlama shovinistik
siyosatning buzilishi, ijtimoiy-milliy siyosatdagi adolatsiz munosabat ijtimoiy-
iqtisodiy, ekologiya va boshqa bir qator sohalarda ayanchli ahvolga olib keldi. Bu,
ayniqsa, aholi zich joylashgan Farg‘ona vodiysida yaqqol namoyon bo‘ldi. 20-
asrning 20-yillari oxiridan boshlab mehnatni umumittifoq taqsimlashda ittifoq
respublikalari iqtisodini ma lum tarmoqlarga ixtisoslashtirish siyosati olib borildi
ʼ
Bu siyosatga ko ra, iqtisodiy rayonlarga bo lingan sobiq ittifoq respublikalari
ʻ ʻ
bir mahsulot, ba zan esa mahsulotning faqat bir qismini ishlab chiqarishga
ʼ
ixtisoslashishi kerak edi . Bu siyosat barcha ittifoq respublikalarining bir-biri bilan
chambarchas bog‘langan bo‘lishini va markaz orqali osonlik bilan boshqarilishini
ta’minlashga qaratilgan edi. Bu zanjirda O‘zbekiston xomashyo bazasi rolini
o‘ynadi. Sobiq Ittifoq davrida Andijon, Namangan, Farg‘ona viloyatlari nafaqat
Farg‘ona vodiysining iqtisodiy panohi bo‘lgan, balki Ittifoq iqtisodiyotida yetakchi
o‘rin tutgan. Uning maydoni 19,2 ming kvadrat metrni tashkil qiladi. km , bu butun
respublika hududining 4,3% ni tashkil qiladi . Uning barcha tarmoqlari paxtachilik
manfaati asosida tashkil etilgan. Natijada Farg‘ona vodiysi sanoatida uzoq
yillardan buyon qishloq xo‘jaligi xom ashyosi, mineral o‘g‘itlarni qayta ishlash va
16

birlamchi qayta ishlash hamda yarim tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishga
asoslangan shunday tarmoqlar rivojlandi. Masalan, yalpi sanoat mahsulotining 72
foizdan ortig‘i qishloq xo‘jaligi tarmog‘iga, shu jumladan, paxta tozalash
sanoatining 22,5 foiziga to‘g‘ri keladi . Sanoat korxonalari mehnat va xomashyo
zich joylashgan hududlarda emas, balki minglab kilometr uzoqlikdan mahsulot
keltiriladigan hududlarda qurilgan. Farg‘ona viloyatida har yili yarim million
tonnadan ortiq paxta yetishtirilganiga, mehnat yetarli bo‘lganiga qaramay, tayyor
mahsulot ishlab chiqaruvchi birorta ham yirik korxona qurilmagan. Shu bilan
birga, bir qancha yirik kimyo zavodlari qurildi, ularning mavjudligi aholi zich
joylashgan hududlarda amaliy bo'lmagan . Farg ona vodiysi iqtisodiyotida ko pʻ ʻ
yillar davomida “A” sanoati (ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchi) emas,
balki “B” sanoati (iste mol tovarlari ishlab chiqaruvchi) ustunlik qildi. Shunday
ʼ
qilib, 1980-yillarda sanoatda yengil sanoatning ulushi 53,1% ni tashkil etdi .
Boshqa mamlakatlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, engil sanoatni rivojlantirish og'ir
sanoatni rivojlantirish vositasi bo'lib, ayni paytda aholini ish bilan ta'minlash
vositasi sifatida qaralgan . Biroq Farg‘ona vodiysi yengil sanoatida ustun o‘rinni
paxta tozalash sanoati egallaganligini hisobga olsak, bu yigiruv, trikotaj,
paypoqchilik, tikuvchilik kabi tarmoqlarning rivojlanishiga xizmat qilmadi, balki
paxta xomashyosini birlamchi qayta ishlashning rivojlanishiga olib keldi. Sanoat
korxonalarining asosiy qismi Farg‘ona vodiysida to‘plangan bo‘lishiga qaramay,
bu ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etish, iqtisodiyotni rivojlantirish uchun
hech qanday imkoniyat bermadi. Buning sababi, hosildorlikning bir tomonlama,
ya'ni asosan paxta xomashyosini rivojlantirishga qaratilganligi edi. Texnologik
nuqtai nazardan, Farg‘ona vodiysida mavjud bo‘lgan ko‘plab mashinalar eskirgan
va restavratsiya qilishni talab qilgan. Jumladan, Farg‘ona neftni qayta ishlash
zavodi, Kirov nomidagi paxta junni qayta ishlash zavodi, Oltiariq neftni qayta
ishlash zavodi, Qo‘qon qurilish materiallari zavodi, Marg‘ilon atlas birlashmasi va
Andijon poyabzal fabrikasining texnologik jihozlari 30-40 foizdan 70 foizgacha
eskirgan va talablarga javob bermas edi. Hatto Kuvinskiy tsement zavodi ham
1932 yildan beri uskunadan foydalanayotgan edi .
17

Vodiydagi boshqa korxonalarda esa 30-40 yillik uskunalar mavjud edi .
Umuman, 80-yillarda Farg‘ona vodiysidagi ko‘pgina korxonalarda jihozlar zamon
talablariga javob bermas edi. Garchi sanoat korxonasi mahsulotlari raqobatbardosh
bo'lishi va mahsulot iste'molchilar talablariga javob berishi uchun har 4-5 yilda
ularni yangi zamonaviy texnologiyalar bilan yangilab turish zarur edi. 1980-
yillarda Farg ona vodiysida sanoat mehnat unumdorligining o sishi pasaydi. Agarʻ ʻ
1981–1985 yillarda Andijon viloyatida sanoatning o rtacha yillik o sishi 0,2%,
ʻ ʻ
Namangan viloyatida 7,3%, Farg ona viloyatida 1,25% bo lgan bo lsa, 1985–1989
ʻ ʻ ʻ
yillarda (12-besh yillikda) keskin pasayish kuzatildi va bu ko rsatkich 2% va
ʻ
02.0.5% ni tashkil etdi. Statistik ma’lumotlar Farg‘ona vodiysida umumiy
mahsulot unumdorligining o‘sishi avvalgi besh yillikka nisbatan keskin
pasayganini ko‘rsatdi. Xususan, 1981–1985 yillarda o rtacha yillik hosildorlikning
ʻ
o sishi Andijon viloyatida 7,85%, Namanganda 7,3%, Farg onada 4,55% bo lgan
ʻ ʻ ʻ
bo lsa, keyin 80-yillarning ikkinchi yarmida bu ko rsatkich mos ravishda 4,45%,
ʻ ʻ
4,15%, 3,7% ni tashkil etdi [21]. O‘tgan o‘n yilliklardagi kabi bu davrda ham yalpi
sanoat mahsulotida yillik ishlab chiqarishning ahamiyatsizligi Farg‘ona vodiysi
aholisining ehtiyojlarini qondirishga imkon bermadi. Farg‘ona vodiysining o‘zida
har yili 200 million so‘mlik mahsulot ishlab chiqarilgan bo‘lsa, talab 300 million
rublni tashkil qilgan . Natijada Farg‘ona viloyatiga Ittifoqning turli hududlari va
respublika viloyatlaridan 1200 dan ortiq nav keltirildi . 1988 yilda Farg‘ona
viloyatiga respublikadan tashqaridan 45 mln.so‘mlik 8502 dona mahsulot
keltirildi . Bu boshqa viloyatlarda ham kuzatildi, masalan, Andijon viloyatiga 100
dan ortiq nav , Namangan viloyatiga esa 120 turdan ortiq xalq iste’moli mollari
keltirildi. Ularning orasida kundalik ehtiyoj mahsulotlari, jumladan, Ukrainaning
buyum bozorlari, har biri 2 rubl, Latviyadan tikuv ignalari, har biri 1 rubl,
RSFSRdan 2 rubl 50 tiyinlik belkurak dastasi, Latviyadan 10 tiyinlik uy-joylar,
mahalliy xomashyo va chiqindilardan kam pulga ishlab chiqarilishi mumkin edi.
Lekin bu imkoniyatlar va ehtiyojlar inobatga olinmadi. Xulosa o‘rnida shuni aytish
mumkinki, XX asrning 80-yillarida Farg‘ona vodiysida yuzaga kelgan ijtimoiy-
iqtisodiy inqirozning asosiy sababi sobiq Ittifoqning mustamlakachilik siyosati,
18

iqtisodiy rayonlar va ittifoq respublikalarining ularning ehtiyojlarini hisobga
olmasdan tashkil etilishidir. Sobiq Ittifoq respublikalarida boshqaruvning
markazlashganligi, Farg‘ona vodiysining tub manfaatlari va rivojlanish
imkoniyatlarini hisobga olgan holda tashkil eta olmagani nafaqat iqtisodiyot, balki
ijtimoiy-siyosiy sohalarda ham muammolarni keltirib chiqardi. SSSR tomonidan
Farg‘ona vodiysining paxta va ipak xomashyosi ishlab chiqarish bazasi sifatida
belgilanishi, bu mahsulotlarning vodiy viloyatlarida qayta ishlanmaganligi va
mahsulotlarga juda past narxlar belgilanishi Farg‘ona vodiysi aholisining umumiy
qashshoqlashuviga, iqtisodiy va maishiy turmushning pasayishiga olib keldi.
Natijada yuqoridagi sabablar va ustuvorliklar nafaqat O‘zbekiston va Farg‘ona
vodiysida, balki butun Sovet Ittifoqida iqtisodiy, ma’naviy, siyosiy inqirozlarning
sababchisi bo‘lib, Sovet Ittifoqining parchalanishiga asos bo‘lib xizmat qildi.
Qishloq xo‘jaligi ustuvorligi O‘zbekiston paxta ishlab chiqarish bo‘yicha
Sovet Ittifoqida yetakchi o‘rinni egallagan. Paxta “oq oltin” deb nomlangan bo‘lib,
iqtisodiy hayotning asosiy yo‘nalishi edi. Lekin bu sohaga haddan tashqari e’tibor
berilishi natijasida boshqa qishloq xo‘jalik tarmoqlari orqada qoldi.
Sanoatning rivojlanishi va cheklovlari Sovet hukumati O‘zbekistonda yirik
sanoat korxonalarini barpo etdi. Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Andijon kabi
shaharlar sanoat markazlariga aylangan. Lekin bu korxonalar asosan markaziy
Rossiya va boshqa respublikalar uchun mahsulot yetkazib berishga yo‘naltirilgan
edi, shuning uchun mahalliy iqtisodiy mustaqillik shakllanmagan.
Infratuzilma va shaharsozlik 70-80-yillarda transport tizimi rivojlanib, temir
yo‘l va avtomobil yo‘llari kengaytirildi. Toshkent metrosi aynan shu davrda
qurildi. Ammo qishloqlarda transport va infratuzilma hali ham qoloq bo‘lib
qolayotgan edi.
Ekologik muammolar Paxta monokulturasi va suv resurslaridan noto‘g‘ri
foydalanish ekologik muammolarning kuchayishiga olib keldi. Ayniqsa, Orol
dengizining qurishi iqtisodiy-ijtimoiy muammolarga sabab bo‘ldi.
19

Ilk asarlaridan biri “O‘zbekiston: uning yangilanish va taraqqiyot yo‘li”da
I.A. Karimov shunday ta’rif beradi: “O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat. Bu
suveren, demokratik, huquqiy davlat. Bu insonparvarlik tamoyillariga asoslangan,
millati, dini, ijtimoiy mavqei va siyosiy e’tiqodidan qat’i nazar, fuqarolarning
huquq va erkinliklarini ta’minlovchi davlatdir”. Xuddi shu asarida u davlat
hokimiyatining manbai xalq ekanligini ta’kidlaydi. Uning irodasi davlatning shaxs
va jamiyat farovonligini, O‘zbekistonning barcha fuqarolari uchun munosib hayot
kechirishini ta’minlashga qaratilgan siyosatini belgilaydi .
Bu shuni anglatadiki, siyosiy va davlat tuzilmasi insonga "o'zining siyosiy va
iqtisodiy mavjudligi shakllarini erkin tanlash" ni kafolatlashi kerak. Bu bugungi
kunda paydo bo'lmagan va turli demokratiya nazariyalarida o'z manbasiga ega
bo'lgan zamonaviy demokratik davlatlar g'oyasiga mos keladi. Demokratiyaning
ushbu nazariyalariga (modellariga) ko'ra, uning umumiy tamoyillari mavjud bo'lib,
ular quyidagilardan iborat: demokratiya, hokimiyatlar bo'linishi, inson huquqlari,
qonun ustuvorligi, hammaning qonun oldida tengligi va boshqalar. Bugun
dunyoning 35 dan ortiq davlatida demokratiya siyosiy voqelik bo‘lib, O‘zbekiston
suverenitetga erishib, aynan mana shu yo‘lni – demokratik jamiyat qurish yo‘lini
tanladi. Siyosiy sohaga nisbatan bu haqiqiy demokratiya tamoyillarining
tasdig'idir; iqtisodiy sohada - kuchli va jadal rivojlanayotgan iqtisodiyotni yaratish,
mulkdorlar huquqlarini himoya qilishni va mulkchilikning barcha shakllari
tengligini tasdiqlashni ta'minlash; iqtisodiyotni demokratlashtirish; aholining
ijtimoiy himoyasini ta'minlash. Ijtimoiy va ma'naviy sohada bu insonparvarlik
g'oyalariga sodiqlik, ijtimoiy adolat tamoyillarini tasdiqlash va boshqalar.
O‘zbekiston Prezidenti bunday siyosiy, davlat va konstitutsiyaviy tuzumga
erishishning kalitini fuqarolar tinchligi va millatlararo totuvlikni ta’minlash,
qonuniylik va huquq-tartibotni qaror toptirishda ko‘radi. Har bir mamlakat o'z
jamiyatini o'zining milliy xususiyatlari va o'zi yaratilgan va faoliyat yuritayotgan
mamlakatlarning an'analariga asoslangan ko'plab modellar asosida quradi.
20

O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning asosiy maqsadi
ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga ega huquqiy demokratik davlat
qurishdir. O‘zbekiston mustaqil taraqqiyotining birinchi kunidanoq demokratik
jamiyat qurishning “o‘zbek modeli” deb atalgan ijtimoiy taraqqiyotning o‘ziga xos
modelini ishlab chiqishni taqozo etuvchi ko‘plab rang-barang va o‘tkir
muammolarni hal qilishi kerak edi.
Yangilanish yillarida bosib o‘tilgan yo‘l jahon hamjamiyatining ma’qul va
e’tirofiga sazovor bo‘lgan ushbu modelning to‘g‘ri va samarali ekanligini
tasdiqladi. Demokratik jamiyat qurishning “o‘zbek modeli”ni amalga oshirish
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. tomonidan ishlab chiqilgan besh
tamoyilga asoslanadi. Karimovning “O‘zbekiston: uning yangilanish va taraqqiyot
yo‘li” asarida belgilab berilgan asosiy tamoyillari:
- iqtisodiyotni to'liq deideologizatsiya qilish;
- davlatning bosh islohotchi rolini saqlab qolish;
- hayotning barcha sohalarida qonun ustuvor bo'lishi kerak;
- kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish kerak;
- “inqilobiy sakrashlarsiz”, “shok terapiyasisiz”, xalq turmush darajasiga zarar
etkazmasdan bozor iqtisodiyotiga o'tishning evolyutsion yo'li.
I.A.ning asarlari. Karimov davlat va jamiyat qurilishining “o‘zbek
modeli”ning nazariy asosidir. Ularda siz murakkab va qiyin savollarga javob
topishingiz mumkin, ular orasida birinchi o'rinlardan birini davlat, uning roli va
maqsadi masalalari egallaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining davlat
to‘g‘risidagi asosiy xulosalaridan biri bu davlat bosh islohotchiga aylanishi
kerakligidir. U butun xalq manfaatlarini ko‘zlab, islohotlar jarayonini boshlash,
iqtisodiyotni rivojlantirishning yetakchi ustuvor yo‘nalishlarini belgilash, suveren
davlatimizning iqtisodiyoti, ijtimoiy sohasi va ijtimoiy-siyosiy hayotida tub
21

o‘zgarishlar siyosatini ishlab chiqish va izchillik bilan amalga oshirishga
majburdir.
Islohotchi davlat islohotlarning huquqiy asoslarini shakllantirishga, mamlakat
siyosiy hayotining rang-barangligiga ko‘maklashmoqda, respublikada
ko‘ppartiyaviylik tizimi joriy etilmoqda. Prezidentimizning ularning islohotchi
davlatiga ishonch O‘zbekiston aholisi mentalitetida mustahkam o‘rin tutadi, degan
fikriga qo‘shilmay bo‘lmaydi. Islohotning har bir yangi qadami, har bir yangi
qonun loyihasi va hukumat qarori biz uchun insonparvarlik, insonga manfaatdorlik
nuqtai nazaridan tushuniladi. Aholimiz g'ayrioddiy, ammo taraqqiyot uchun zarur
bo'lgan narsaga ishonadi. Mustaqillik yillarida davlatning o‘zi ham o‘zgardi –
davlat hokimiyati va boshqaruv organlari tizimi va tuzilmasi tubdan yangilandi, ish
uslubi va shakllari o‘zgardi, totalitar tuzum qoldiqlari allaqachon barham topdi.
Demokratik jamiyat qurish davrida, milliy davlatchilikni takomillashtirish davrida
davlatning bu roli o‘zini to‘la oqladi.
Har bir davlatning ijtimoiy hayoti qonuniy asosda rivojlanadi. Qonun
ustuvorligi huquqiy davlatning asosiy tamoyillaridan biridir. Agar jamiyatda qonun
va qonuniylik hukm surmasa, fuqarolarning huquq va erkinliklari hurmat
qilinmasa, milliy urf-odat va an’analar, umuminsoniy qadriyatlar hurmat
qilinmasa, bunday davlatni demokratik va huquqiy davlat deb bo‘lmaydi. Agar
jamiyatda qonunlar faqat yozilsa, lekin amalga oshirilmasa, bunday jamiyatda
adolat hukm surmaydi.
Qonun amalda tatbiq etilishi kerak. Qonun qabul qilingandan keyin barcha
fuqarolar unga rioya qilishlari shart. Demokratik huquqiy davlatning asosiy
ko‘rsatkichlaridan biri qonun oldida hammaning tengligi, qonun ustuvorligini
ta’minlash bo‘lib, bu: birinchidan, jamiyat hayotining barcha sohalarida qonun
ustuvorligini anglatadi. Hech kim qonun oldida javobgarlikdan ozod bo'lishga
haqli emas; Ikkinchidan, asosiy ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlar faqat
qonun bilan tartibga solinadi va ularning ishtirokchilari hech qanday istisnosiz
qonunni buzganliklari uchun javobgarlikka tortiladilar.
22

Kuchli ijtimoiy siyosat tamoyili demokratik davlatda insonning munosib
hayoti va erkin rivojlanishini ta’minlaydigan shart-sharoitlarni yaratish shaxsning
shaxsiy ishi emas, balki milliy siyosat darajasiga ko‘tarilishini ta’kidlaydi.
O‘zbekiston ijtimoiy adolat davlatidir. Bu borada davlat asosiy islohotchi sifatida
mehnatga yaroqsiz fuqarolar, nogironlar, yetim bolalar, ko‘p bolali oilalarni
ijtimoiy qo‘llab-quvvatlamoqda. Sivilizatsiyalashgan bozorga o'tish sharoitida
jamiyatning tub o'zgarishiga yordam beradigan asosiy faoliyat yo'nalishlarini
davlatning o'zi tanlaydi. Bu ishlarni amalga oshirishda davlat, eng avvalo,
insonning eng dolzarb manfaatlari haqida qayg‘uradi.
Har bir ijtimoiy adolatli jamiyat va davlat aholining ijtimoiy himoyaga
muhtoj qatlamlariga qanday munosabatda bo‘lishi bilan belgilanadi. Davlat va
jamiyat fuqaroni o'z himoyasiga olishga, unga mehnat faoliyati uchun huquqiy va
iqtisodiy sharoitlarni ta'minlashga majburdir. Kuchli ijtimoiy siyosat adolatli
fuqarolik jamiyati va demokratik huquqiy davlatning asosiy mezoni hisoblanadi.
Davlatning faol islohotchilik roli bilan iqtisodiyotni tiklash, qonunchilik va tartib-
qoidalarga rioya qilish, konservativ iqtisodiy munosabatlarni evolyutsion tarzda
bozor munosabatlariga aylantirish muammolarini birlamchi hal etishga e’tibor
qaratilishi jamiyat barqarorligi uchun mustahkam zamin yaratadi.
Turli davlatlar guruhlari o'tish jarayonlarida butunlay boshqacha
muammolarga duch kelishadi. Buning sababi shundaki, ba'zi mamlakatlarda
bozorni modernizatsiya qilish muammolarini hal qilish zarur bo'lgan bo'lsa,
boshqalarida, birinchi navbatda, postsotsialistik mamlakatlarda iqtisodiyotning
inqiroz holatidan chiqish sharoitida ma'muriy-ma'muriy boshqaruv va
markazlashtirilgan rejalashtirishdan bozor munosabatlariga o'tishni amalga oshirish
masalalari birinchi o'ringa chiqdi.
Bozor iqtisodiyoti totalitar, ma'muriy-buyruqbozlik tizimi tubidan chiqa
olmaydi, chunki ularda genetik umumiylik mavjud emas. Bu postsotsialistik
mamlakatlarning bozorga o‘tishining o‘ziga xos xususiyati, yaqin vaqtgacha jahon
amaliyotida o‘xshashi bo‘lmagan bu jarayonning murakkabligidir. Har bir davlat
23

bu tarixiy bosqichni o‘ziga xos tarzda bosib o‘tishi, o‘z tajribasiga ega bo‘lishi
kerak.
Rejali va bozor iqtisodiyoti ikkita ajralmas, ichki mantiqiy va shuning uchun
mutlaqo bir-biriga mos kelmaydigan iqtisodiy tizimdir. Shuning uchun ham rejali
iqtisodiyotni bozor iqtisodiyotiga tez va bir zumda o‘tkazib bo‘lmaydi. Bu o‘tish
amaldagi xo‘jalik mexanizmini modernizatsiya qilish yoki takomillashtirish emas,
balki printsipial jihatdan yangisini yaratish, bir sifat holatidan boshqasiga o‘tishdir.
O'zbekistonda bozorni o'zgartirish jarayonining o'ziga xos xususiyati
mamlakatning quyidagi ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari bilan oldindan belgilab
qo'yilgan:
- og'ir demografik vaziyat va aholining, ayniqsa qishloq joylarida turmush
darajasining pastligi;
- iqtisodiy tuzilmaning asosan xomashyoga yo'naltirilganligi; tashqi iqtisodiy
aloqalar strukturasining nomukammalligi;
- makroiqtisodiy siyosat yuritish uchun iqtisodiy imkoniyatlarning yetarli
emasligi;
- asosiy turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda yirik korxonalarning
monopol mavqeini saqlab qolish;
- bozor munosabatlari sub'ektlari sonining etarli emasligi;
- respublikaning ayrim hududlarida ekologik vaziyatning yomonlashuvi;
- bozor infratuzilmasi rivojlanmaganligi va aholining iqtisodiy va huquqiy
tayyorgarligi yetarli emasligi.
O zbekiston tanlagan ma muriy-buyruqbozlik, rejali tizimdan ijtimoiyʻ ʼ
yo naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o tish modeli quyidagi umumiy uslubiy
ʻ ʻ
yondashuv va tamoyillarga asoslanadi:
Birinchidan, davlat tomonidan uyushgan raqobat bozorlarini shakllantirish.
24

Ikkinchidan, monopol tuzilmalarni uyushgan raqobat bozorlariga aylantirish
jarayonida amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatni tijoratlashtirish; bozor
tuzilmalari va texnik o'zgarishlardan milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalashning
o'zaro bog'liq elementlari sifatida foydalanish; raqobatni ta'minlash va iqtisodiy
motivatsiya tizimini shakllantirish vositasi sifatida xususiylashtirishni amalga
oshirish (bozor islohotlarining yakuniy maqsadi emas); har bir insonning iqtisodiy
ahvolini yaxshilashga qaratilgan islohotlarni amalga oshirish.
Shunday qilib, O‘zbekistondagi iqtisodiy islohotlar modeli bu yondashuvning
nisbatan og‘riqsizligini ta’minlagan holda, uyushgan bozor raqobatini yaratish
orqali iqtisodiy tizimni tubdan o‘zgartirishni nazarda tutadi. Bu yondashuvning
jahon amaliyotida o‘xshashi yo‘q.
O‘zbekistonda iqtisodiyotni rivojlantirish uchun qulay makroiqtisodiy
sharoitlar yaratish iqtisodiy (barqarorlashtirish dasturlari, monopoliyadan
chiqarish, mulk islohoti, yer islohoti) va siyosiy chora-tadbirlarni, demokratik
islohotlarni, eskisini yo‘q qilish va iqtisodiyot ustidan nazoratning yangi
institutlarini shakllantirishni uyg‘unlashtirish orqali amalga oshiriladi. Bozor
iqtisodiyotining taniqli modellari ma'lum bir davlatga mansubligi va an'analari
bilan ajralib turadi - masalan, nemis, janubiy koreya, turk, argentina va boshqalar.
Bozor iqtisodiyoti modellarining xilma-xilligi va ular asosida olib
borilayotgan islohotlar erkin bozor raqobatining iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solish bilan uyg'unlik darajasi, ularning ijtimoiy yo'naltirilganligi va hal
etilayotgan makroiqtisodiy muammolarning ustuvorligi bilan bog'liq. Masalan,
“Amerika” modelida erkin bozor regulyatorlarining roli kuchli; “Yapon” va
“fransuz” modellarida esa iqtisodiy faoliyatni tashkil etishda davlatning katta
ishtiroki mavjud. "Nemis" va "shved" modellari eng katta ijtimoiy e'tiborga ega.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov Lotin Amerikasi va Afrika
mamlakatlari, Janubi-Sharqiy Osiyoning yangi sanoatlashgan davlatlari –
Singapur, Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong modellarini ham o‘rgangan. U
25

o‘zining “O‘zbekiston: uning yangilanish va taraqqiyot yo‘li” asarida ijtimoiy-
iqtisodiy o‘zgarishlar strategiyasining pirovard maqsadini asoslab berdi, unda
O‘zbekiston Respublikasi hozirda qurilayotgan sifat jihatidan yangi ijtimoiy-
iqtisodiy tizimni belgilab berdi. Davlat suverenitetining iqtisodiy asosi ijtimoiy
yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti bo‘lib, u jamiyat taraqqiyotining hozirgi
bosqichiga va respublikaning o‘ziga xos sharoitlariga eng mos keladi.
Bundan xulosa qilish mumkinki, O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning milliy
modelini shakllantirish quyidagi asosiy fundamental tamoyillarga asoslanadi:
yakuniy natijaga erishish, xalq farovonligi o‘sishini ta’minlashga ijtimoiy
yo‘naltirilganlik; iqtisodiyotni barqarorlashtirish, makroiqtisodiy o'sish va
mehnatga layoqatli aholini optimal ish bilan ta'minlash muammolarini o'zaro
bog'liq holda hal etish; barcha xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning xulq-atvorini
ishlab chiqarishning eng yuqori samaradorligiga erishish yo'llarini topishga
yo'naltirilishini ta'minlaydigan (qiymat, talab va taklif qonunlarining amal qilishi
asosida) bozor mexanizmidan foydalanishga asoslangan iqtisodiy tartibga solish;
ishlab chiqarish ustidan bevosita davlat nazoratidan voz kechish, ishlab
chiqaruvchilarning o‘zlariga iqtisodiy maqsadga muvofiqlikdan kelib chiqib,
faoliyat turlarini, ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmini, ishlab chiqarish-
iqtisodiy munosabatlar assortimentini belgilash erkinligini berish; investitsiya
siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini tanlashda va xorijiy kapitalni jalb etishda,
“ramkaviy shartlar”ni joriy etish, iqtisodiy dastaklar va rag‘batlantirish
vositalaridan foydalanish, ishonchli ijtimoiy kafolatlar berish orqali iqtisodiyotni
tartibga solishda davlatning faol rolini saqlab qolish; bozor munosabatlari
shakllanishining barcha bosqichlarida, birinchi navbatda, aholining ijtimoiy
himoyaga muhtoj qatlamlari – bolalar, pensionerlar, nogironlar, talabalarni himoya
qilishga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish. O‘zbekistonda bozor
islohotlarining o‘ziga xos modelini barpo etishning mustaqil tamoyillarini amalga
oshirish bir necha bosqichda amalga oshirildi.
26

I.A.Karimov “O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida”
asarida bozor iqtisodiyotiga o‘tishning 2 asosiy bosqichini belgilaydi.
Islohotlarning birinchi bosqichi (1991-1994) ikkita hal qiluvchi vazifani belgilab
berdi:
1) ma'muriy-buyruqbozlik tizimining og'ir oqibatlarini bartaraf etish, iqtisodiy
inqirozni bartaraf etish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
2) respublikaning o'ziga xos xususiyatlari va xususiyatlarini hisobga olgan
holda bozor iqtisodiyoti asoslarini shakllantirish.
Islohotlarning dastlabki bosqichi natijalari yangi iqtisodiy munosabatlarning,
birinchi navbatda, bozor iqtisodiyoti talablariga javob beradigan mulkiy
munosabatlarning asoslari yaratilganligini ko'rsatdi. Iqtisodiyotning nodavlat
xususiy sektori o‘z huquqlarini belgilab oldi. Boshqaruv tuzilmasi va xo‘jalik
mexanizmlarida tub o‘zgarishlar ro‘y berdi, eng muhimi, O‘zbekiston
Respublikasining yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi.
Iqtisodiyot va ijtimoiy sohada ro‘y berayotgan tub o‘zgarishlar
rivojlanishning keyingi, sifat jihatidan yangi bosqichiga o‘tish uchun kuchli
boshlang‘ich sharoitlarni yaratish imkonini berdi. Yangi, ikkinchi bosqich (1994
yilda boshlangan va hozirgacha davom etmoqda) etuk bozor munosabatlari va
ishlab chiqarish vositalarining haqiqiy egalari qatlamini shakllantirishdir. Bozor
tuzilmalarini shakllantirishni yakunlash ko'zda tutilgan.
Yuqorida qayd etilgan ishning II bobida iqtisodiy islohotlarning ikkinchi
bosqichining asosiy vazifalari belgilanib, asosiylari: xususiylashtirish jarayonlarini
chuqurlashtirish, raqobat muhitini shakllantirish, milliy valyuta kursini
mustahkamlash, chuqur tarkibiy o zgarishlarga erishish, makroiqtisodiyʻ
barqarorlikni ta minlash muammosi asosiy vazifa sifatida nomlanadi. Bu
ʼ
vazifalarning amalga oshirilishi bosqichma-bosqich va evolyutsion tarzda
O‘zbekistonni bozor iqtisodiyotiga olib boradi, lekin bu o‘z-o‘zidan maqsad emas.
27

Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti respublikamizning har bir fuqarosi
uchun munosib turmush sharoitini yaratish vositasi bo‘lib, bundan maqsad kuchli
ijtimoiy kafolatlarga ega demokratik davlat qurishdir.
Sharq mamlakatlari sharoitida demokratlashtirish jarayonining o‘ziga xos
xususiyati uning izchilligi va doimiyligidir. Bu sohadagi inqiloblar biz uchun
maqbul emas. Respublikada olib borilayotgan islohotlar ham xuddi shunday
o‘zgarishlar, lekin bu jamiyatdagi insoniyatning avvalgi tajribasiga asoslangan.
Demokratlashtirishning yana bir sharti - bu odamlar ongi darajasining demokratik
o'zgarishlar darajasi va intensivligiga uyg'unligi va mos kelishidir.
Demokratik islohotlar zarurligini jamiyat tan olishi kerak. Shuningdek,
demokratik institutlar xalqimiz mentaliteti va madaniy xususiyatlarini aks ettirishi
kerak. Bizga ma’lumki, G‘arb demokratiyalari individualizm falsafasiga
asoslanadi. Sharq kollektivizm, paternalizm va jamoatchilik fikrining ustuvorligi
g'oyasiga asoslangan demokratiyani qabul qiladi. I.A. Karimov, demokratik
jarayon xalqimizga xos qonunlarga itoatkorlik, siyosiy munosabatlarda axloqiy-
ma’naviy tamoyillarning ustuvorligi kabi xususiyatlar ta’sirida rivojlanadi.
Biz nafaqat demokratik jamiyat, balki adolatli demokratik jamiyat qurishga
intilamiz. Adolatga intilish xalqimiz mentalitetiga xos yana bir xususiyatdir.
Bizning vazifamiz - barcha odamlarning ochilishi uchun teng boshlang'ich
imkoniyatlarni ta'minlaydigan huquqiy mexanizmni yaratish, ya'ni.
qobiliyatlaringizni ro'yobga chiqaring, ehtiyojlaringizni qondiring. Insonning
kelajakdagi jamiyatdagi mavqei esa uning ish istagi va qobiliyati bilan belgilanishi
kerak.
Ijtimoiy rivojlanishning yangi modeli fuqarolik jamiyati qurilishini o‘z ichiga
oladi. Biz haqiqiy milliy farovonlikka faqat fuqarolik jamiyati sharoitidagina erisha
olamiz, bunda davlatning asosiy vazifasi strategiyani belgilash va uning amalga
oshirilishini nazorat qilishdan iborat bo'ladi. Shunday qilib, demokratik, adolatli
28

fuqarolik jamiyatini barpo etish bizning strategiyamizdir. Bu milliy taraqqiyotning
umumiy konsepsiyasi.
O‘zbekistonda G‘arbnikiga nisbatan yangi demokratiya shakllanmoqda.
O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan buyon o‘tgan 14 yildan ortiq vaqt
mobaynida mamlakatimiz hayotining barcha jabhalarida tub o‘zgarishlar ro‘y
berdi. O‘zbekiston parlamentarizm g‘oyalarini rivojlantirib, ilg‘or xorijiy tajribani
hisobga olgan holda qonun ijodkorligi mexanizmini takomillashtirish yo‘lidan
ishonch bilan bormoqda. Milliy qonunchilik jamiyatimiz va davlatimiz hayotining
barcha jabhalarini yanada liberallashtirish uchun qulay huquqiy shart-sharoit va
kafolatlar yaratish yo‘lida tez orada rivojlanadi.
Respublika mustaqilligining to‘qqiz yillik bayrami arafasida rossiyalik
mualliflar M.G‘afarli va A.Kasaevning “Taraqqiyotning o‘zbek modeli: tinchlik va
barqarorlik – taraqqiyot asosi” nomli kitobi nashr etilgan bo‘lib, unda
O‘zbekistonning mustaqillik yillarida erishgan taraqqiyotiga xolis baho berilgan.
Mualliflar mustaqillik yillarida byudjet taqchilligi 2,5 foizga, yalpi ichki mahsulot
va o‘rtacha oylik inflyatsiya ko‘rsatkichlari esa 1,9 foizga qisqarganini qayd etadi.
Sanoat ishlab chiqarishining o'sish sur'atlari bo'yicha O'zbekiston MDH davlatlari
orasida birinchi o'rinni egalladi - 1991 yil darajasiga nisbatan 1999 yilda 117 foiz,
Rossiyada esa atigi 45 foiz, Ukrainada 44 foiz, Qozog'istonda 41 foiz.
Eksport tarkibi ham o‘zgarmoqda: paxta tolasining ulushi 44 foizdan 28
foizga kamaymoqda, mashina va asbob-uskunalar eksporti esa 9,85 foizdan 23
foizga oshmoqda. Shu bilan birga, tashqi qarz miqdori yalpi ichki mahsulotga
nisbatan 2,5 foizdan oshmaydi.
Chor Rossiyasi davrida ham, sovet totalitarizmi davrida ham
mustamlakachilik siyosati O‘zbekiston xalqlarini ma’naviy yo‘qotishlarga olib
keldi. siyosiy bozor ijtimoiy ma'naviy o'zbekiston
Mamlakatimiz suvereniteti ma’naviy, milliy, diniy va tarixiy qadriyatlarni
tiklamasdan turib mumkin emas. O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki
29

kunlardanoq siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bir qatorda xalqning
ma’naviy merosi va madaniy qadriyatlarini tiklashga ham alohida e’tibor qaratilib
kelinayotgani bejiz emas. Jamiyatni ma’naviy yuksaltirish, milliy istiqlol g‘oyasini
shakllantirish O‘zbekiston Respublikasi suverenitetini mustahkamlashning
ajralmas qismiga aylandi.
30

II bob. O‘zbekiston ekologik holatining keskinlashuvi
2.1. XX asrning 70-80 yillarida ekologik muammolarning kuchayishi
Orol dengizining qurishi Bu davrda O‘zbekiston ekologiyasidagi eng yirik
muammo Orol dengizining qurishi bo‘ldi. Orol dengiziga quyiladigan Amudaryo
va Sirdaryo suvlari asosan paxta yetishtirish uchun sarflangani sababli, dengiz
maydoni qisqarib bordi va ekologik falokat yuzaga keldi.
Tuproq sho‘rlanishi va degradatsiyasi Sug‘orish tizimining noto‘g‘ri
boshqarilishi natijasida tuproq sho‘rlanishi kuchaydi. Bu holat qishloq
xo‘jaligining unumdorligini pasaytirdi va aholi turmush darajasiga salbiy ta’sir
ko‘rsatdi.
Havo va suv ifloslanishi Sanoat korxonalari chiqindilarining to‘g‘ri
utilizatsiya qilinmasligi natijasida havoning ifloslanishi kuchaydi. Bundan tashqari,
kimyoviy o‘g‘itlar va pestitsidlarning haddan tashqari ko‘p ishlatilishi yer va suv
ifloslanishiga olib keldi.
31

2.2. Atrof-muhitni muhofaza qilish choralari va davlat siyosati
Sovet hukumati ekologik muammolarni tan olgan bo‘lsa-da, ularni bartaraf
etish bo‘yicha yetarli darajada samarali choralar ko‘rmagan.
Ekologik monitoring tizimi 70-80-yillarda ekologik monitoring tizimi
yaratildi, ammo u asosan statistik ma’lumotlarni yig‘ish bilan cheklangan edi.
Suv resurslarini boshqarish bo‘yicha harakatlar Amudaryo va Sirdaryo
suvlaridan foydalanishni tartibga solish bo‘yicha ba’zi rejalar ishlab chiqilgan
bo‘lsa-da, bu choralarning samaradorligi past bo‘ldi.
Ekologik harakatlar va jamoatchilik faolligi 80-yillarning oxiriga kelib,
ekologik harakatlar kuchayib, jamoatchilik Orol muammosi va atrof-muhit
muhofazasiga ko‘proq e’tibor bera boshladi.
32

XULOSA
XX asrning 70-80 yillari O‘zbekiston uchun ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik
jihatdan murakkab davr bo‘ldi. Sovet Ittifoqining markaziy boshqaruv tizimi
mintaqadagi jarayonlarga bevosita ta’sir o‘tkazdi. Sanoatlashtirish jarayoni
tezlashgan bo‘lsa-da, iqtisodiyotdagi turg‘unlik va qoloqlik belgilari kuchaya
boshladi. Qishloq xo‘jaligida paxtachilik yetakchi tarmoq sifatida rivojlantirildi,
lekin bu ekologik muammolarni yanada chuqurlashtirdi.
Orol dengizining qurishi va yerlarning sho‘rlanishi atrof-muhitga salbiy ta’sir
ko‘rsatdi. Atrof-muhitning ifloslanishi, sanoat chiqindilari va pestitsidlarning
ortiqcha qo‘llanilishi ekologik muhitni yanada yomonlashtirdi. Bu esa nafaqat
tabiiy resurslarga, balki aholining salomatligiga ham katta zarar yetkazdi.
Shu sababli, ushbu davrni chuqur tahlil qilish va undan tegishli xulosalar
chiqarish bugungi kun uchun ham muhimdir. Sovet Ittifoqining iqtisodiy va
ekologik siyosatining saboqlari hozirgi kunda ham dolzarb bo‘lib qolmoqda.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Rasulov I. O‘zbekiston tarixi. - T.: O‘zbekiston, 2015. – 432 b.
2. Sodiqov M. XX asr O‘zbekistoni. - T.: Ma’naviyat, 2017. – 398 b.
3. Abdurahmonov Q. Iqtisodiyot nazariyasi. - T.: Fan, 2012. – 356 b.
4. Karimov I.A. O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘li. - T.:
O‘zbekiston, 1995. – 211 b.
5. Matmurodov N. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish. - T.: Sharq, 2014. –
289 b.
6. Jo‘rayev A. O‘zbekistonda ekologik muammolar. - T.: Fan, 2016. – 372 b.
7. G‘ulomov S. Sovet O‘zbekistonining iqtisodiy rivojlanishi. - T.: Fan, 2013.
– 450 b.
8. Pirmatov U. Sovet siyosiy tizimi va uning O‘zbekistonga ta’siri. - T.:
Istiqlol, 2018. – 305 b.
9. Tursunov M. Qishloq xo‘jaligi va ekologik muammolar. - T.: Ekologiya,
2015. – 344 b.
10. Salimov O. XX asr tarixiy jarayonlari. - T.: O‘zbekiston, 2020. – 415 b.
11. Xamidov B. Orol fojiasi va uning oqibatlari. - T.: Fan, 2018. – 367 b.
12. Nazarov R. Sovet Ittifoqining iqtisodiy inqirozi. - T.: Akademiya, 2016. –
298 b.
13. Xoshimov J. O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy tarixi. - T.: Ma’naviyat, 2019.
– 389 b.
14. Rashidov Sh. Ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. - T.: O‘zbekiston, 2017. – 276 b.
15. Ortiqov D. O‘zbekistonda ekologik holat. - T.: Istiqlol, 2015. – 321 b.
16. Mahmudov H. Sovet O‘zbekistonining siyosiy tahlili. - T.: Fan, 2021. – 433
b.
17. Rahimov B. XX asr iqtisodiy muammolari. - T.: Yangi asr avlodi, 2022. –
405 b.
34

34 sahifa

Sotib olish