Madaniyat va san’at sohasi rivojidagi innovatsion gʻoyalar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	38000UZS
Hajmi	196.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Madaniyat va san’at sohasi rivojidagi innovatsion gʻoyalar

Sotib olish

MAVZU: MADANIYAT VA SAN’AT SOHASI RIVOJIDAGI
INNOVATSION G OYALARʻ
MUNDARIJA:
KIRISH ...................................................................................................................3
I.BOB. BOSHQARISHNING MAQSADI, UNGA QO’YILADIGAN ASOSIY
TALABLAR VA O’ZBEKISTONDA MADANIYAT VA SAN’AT
BOSHQARUVINING RIVOJLANISHI……..…………………….....................5
1.1. О ‘zbekistonda madaniyat va san’at boshqaruvining rivojlanishi .................5
1.2. Boshqaruv maqsadi va unga qo‘yiladigan asosiy talablari, maqsadi
turlari …………………………………………………………………………15
II.BOB. BOSHQARISH FUNKSIYASINING MAZMUN MOHIYATI VA
O’ZBEKISTONDA MADANIYAT VA SAN’AT SOHASINING
RIVOJIDAGI INNOVATSION G’OYALAR………………………... ……….28
2.1. Boshqarish funksiyalari mazmuni va mohiyati ..........................................28
2.2. О ‘zbekistonda madaniyat va san’at sohasining rivojidagi innovatsion
g’oyalar……………………………………………………. .............................33
XULOSA ...............................................................................................................40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..............................................................41
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda bizning mamlakatimizda,
konservativ iqtisodiyot ehtiyojlari uchun javobgar bo'lgan rus tilidagi rus
haqiqatiga moslashdi.
Buning mavzusining dolzarbligi muddatli qog'oz Rossiyaning barcha sohalaridagi
barcha sohalardagi fundamental o'zgarishlar va zamonaviy jamiyatda barcha
darajadagi boshqaruv tuzilmalarining asosiy qayta tirilish rolini tubdan o'zgartirish
zarurati bilan belgilanadi.
Umumiy va boshqaruv samaradorligini oshirish muammosini tahlil qiling, unga
etarli baho beraman - vazifa kompleksdir. Bu turli xil terminologiya va
metodologiyadan foydalangan holda ko'plab olimlar bilan shug'ullanadi, bu esa
turli ilmiy mintaqalar o'rtasidagi hamkorlikni qiyinlashtiradi va yagona
yondashuvni yaratish qiyinlashadi.
Boshqaruv samaradorligini tahlil qilish va baholash quyidagilar kabi: boshqaruv
nazariyasi, davlat va kommunal boshqaruv tizimi, strategik boshqaruv tizimi,
boshqaruv faoliyati, mintaqaviy iqtisodiyot asoslari va boshqaruv, tashkilotning
samarali tuzilishini shakllantirish va boshqalar.
Muammoning ilmiy rivojlanishi darajasi juda kichik. Ushbu kursda boshqaruv
samaradorligi jihatlari ko'rib chiqilayotgan ishlar, boshqaruv va bunday
baholashning samaradorligini baholashning xususiyatlari mahalliy va xorijiy
mutaxassislar ishlarida aks ettirilgan. R.Akof, F. Emirlik, A. D. Ursula, A. I.
Dronova, F. Sanden, O.V. Simlagina.
Ushbu kursni o'rganish ob'ekti - bu boshqaruvning samaradorligi.
Ushbu kursni o'rganish mavzusi menejmentning samaradorligini baholashdir.
Tadqiqotning maqsadi boshqaruv samaradorligini baholash tartibini tahlil qilish
uchun.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar hal qilindi:
."Boshqaruv samaradorligi" tushunchasini tekshiring.
.Zamonaviy sharoitda boshqaruv samaradorligini baholash muhimligini aniqlash.
.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy yondashuvlarini ko'rib chiqing.
3

.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy mezonlarini aniqlash.
.Samaradorlik baholarining asosiy turlarini ko'rib chiqing.
.Boshqarish tizimining samaradorligini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkichlarni
tavsiflang.
Kurs ishining obyekti: Ishlab chiqarish vaziyatiga tug’ri baho berish va aniq
qaror qabul qilish uchun boshqaruv organi axborot bilan to’liq ta’min etilishi,
axborot hajmi maqsadga muvofiq bo’lishi kerak.
Kurs ishining obyekti: Axborot yetishmasligi yoki haddan tashqari ko’payib
ketishi tezkor va to’g’ri boshqarishga xalaqt beradi. Va, nihoyat, boshqarish
apparati xodimlari qanchalik yuqori malakali bo’lsalar, axborot qimmati ham
shunchalik yuqori va tartibga solingan bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi: Axborotning o’z vaqtida kelishi va o’z vaqtida
bajaruvchilarga yuborilishi, ya’ni tezkorligi ham juda muhimdir. U boshqaruv
jarayonining, binobarin, ishlab chiqarishning uzluksiz borishiga yordam beradi.
Shuningdek, dastlabki axborotni boshqarish turli maqsadlar uchun oson o’zgarish,
undan boshqaruvning barcha bo’g’inlarida foydalanish mumkinligi, axborotning
uzil-kesil ishlanishi, undan qo’shimcha ishlov bermasdan foydalanish ham katta
ahamiyatga ega.
Kurs ishining vazifalari: Boshqarishda foydalaniladigan va bajarilishi uchun
uzatiladigan axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi:
- ishonchlilik;
- tushunarli, bir ma’nolilik;
- tezkorlik;
- to’liqlik;
- tejamlilik
Zarur paytda kerakli natija beradigan axborotlar qimmatli hisoblanadi. Kech
berilgan axborotlar o’z qimmatini yo’qotadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati,

4

I.BOB. BOSHQARISHNING MAQSADI, UNGA QO’YILADIGAN ASOSIY
TALABLAR VA O’ZBEKISTONDA MADANIYAT VA SAN’AT
BOSHQARUVINING RIVOJLANISHI
1.1. О ‘zbekistonda madaniyat va san’at boshqaruvining rivojlanishi
Mustaqillik sharofati bilan badiiy ijodiyot, badiiy adabiyot sinfiylik,
partiyaviylik, kommunistik mafkuraviylik kabi aqida hukmronligidan, illatlardan
ozod bo‘ldi. Badiiy adabiyotda milliylik, mingyillik tarixiy ijodiy an’analar,
umuminsoniy qadriyatlar, erkin fikr yuritish tamoyillari tiklandi. Ijodiy faoliyatda
mustaqillikni asrab-avaylash, demokratik davlat va ochiq fuqarolik jamiyati qurish,
har tomonlama barkamol insonni tarbiyalash, milliy o‘zlikni anglash,
yurtdoshlarimiz ongida milliy istiqlol g‘oyalarini shakllantirish kabi masalalar
bosh mavzu sifatida o‘rin egalladi. Jadidchilik harakati namoyandalarining, sovet
davrida qatag‘on qilingan millatparvar yozuvchi va shoirlarning asarlari, Qur’on va
hadislar nashr etildi va keng kitobxonlarga yetib bordi. Milliy adabiyot rivojiga H.
S. Karomatovning „Qur’on va o‘zbek adabiyoti“, O. Sharafiddinovning
„Cho‘lponni anglash“, B. Qosimovning „Maslakdoshlar“ asarlari ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi.
Abdulla Oripov, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Xurshid Davron, Òo‘ra Mirzo
kabi ijodkorlarimizning tarixiy roman, pyesa va qissalarida ulug‘
bobokalonlarimiz, sohibqiron Amir Òemur, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin
Muhammad Bobur va boshqa buyuk zotlar siymolari yangicha badiiy-falsafiy
nuqtayi nazardan yoritildi. Shukrulloning „Kafansiz ko‘milganlar“ romanida ,
To‘lepbergen Qayipbergenovning „U dunyoga, bobomga xat“ asarida, Nazar
Eshonqulovning „Qora kitob“ povestida, O‘tkir Hoshimovning „Òushda kechgan
umrlar“ romanida, Xudoyberdi Òo‘xtaboyevning „Qasoskorning oltin boshi“
romanida, Oygul Muhammad qizining „Jannat qushi“ romanida, Òog‘ay
Murodning „Otamdan qolgan dalalar“ romanida mustabid sovet davrida yuritilgan
shovinistik siyosatning qatag‘onlik, zo‘ravonlikka asoslangan mohiyati, xalq
boshiga solingan tashvish-u kulfatlar, g‘am-g‘ussa alamlari tasvirlangan. Òohir
5

Malikning „Shaytanat“ (4 kitob), Hojiakbar Shayxovning „Òutash olamlar“
asarlarida insonni iymon va vijdondan ozdirishga, razolat va qabohat ummoniga
botirishga urinuvchi yomonlik dunyosi, mafiya olami shaytonlari fosh qilinadi,
ularga nisbatan nafratlanish tuyg‘ulari o‘z aksini topgan. Omon Muxtorning „Òo‘rt
tomon qibla“ nomli trilogiyasi, Barat Boyqobulovning „O‘zbeknoma“ tarixiy-
falsafiy va ma’naviy-ma’rifiy dostoni, Abduqahhor Ibrohimovning „Biz kim,
o‘zbeklar“ asari, Azim Suyunning „Oq va qora“, A. Qutbiddinning „Izohsiz lug‘at“
she’rlari zamonaviy o‘zbek adabiyotining yorqin ifodasidir. O‘zbekiston
Prezidenti, respublika hukumati ijod ahliga katta g‘amxo‘rlik qilmoqda. Iste’dodli
adiblar faxriy unvonlar, orden va medallar bilan taqdirlanmoqda. Abdulla Oripov,
Said Ahmad, Erkin Vohidov, Ozod Sharafiddinov, To‘lepbergen Qayipbergenovlar
mamlakatimizning oliy mukofoti — „O‘zbekiston Qahramoni“ unvoni bilan
taqdirlandilar. Ko‘plab shoir va yozuvchilar yuksak saviyadagi badiiy asarlar
uchun o‘tkazilgan tanlovlarning sovrindorlari bo‘ldilar. Mustaqillik yillarida
amalga oshirilayotgan ma’naviy-ma’rifiy islohotlar jarayonida teatr san’ati ham
rivojlandi. 1993-yilda foydalanishga topshirilgan „Turkiston“ saroyi
Vatanimizning va xorijlik atoqli teatr arboblarining, ijodiy guruhlarning sahna
asarlari namoyish etiladigan dargohga aylandi. Andijonda jamoatchilik asosida
faoliyat ko‘rsatayotgan yoshlar teatri davlat tasarrufiga olinib, Abbos Bakirov
nomli yoshlar va bolalar teatriga aylantirildi. Respublika Prezidentining 1995-yil
20-oktabrdagi „O‘zbekistonda teatr va musiqa san’atini yanada rivojlantirishni
qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida“gi, 1998- yil 26-
martdagi „O‘zbekistonda teatr san’atini rivojlantirish to‘g‘risida“gi farmonlari
asosida teatrlar davlat budjeti hisobiga qo‘llab-quvvatlandi. Farmonga binoan
Madaniyat ishlari vazirligi tizimida va teatr ijodiy xodimlari uyushmasi qoshida
1998-yilda „O‘zbekteatr“ ijodiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi.
Birlashma teatr jamoalariga xalqimizning boy ma’naviy olamini, uning madaniy
merosi , milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat hissini uyg‘otuvchi
spektakllar yaratishda, iste’dodli yoshlarni teatrga jalb qilishda, teatrlarning
moddiy-texnikaviy bazasini mustahkamlashda, ijodiy xodimlarni ijtimoiy himoya
6

qilishda ko‘maklashdi. „O‘zbekteatr“ birlashmasi va barcha teatrlar 5 yilga barcha
turdagi soliqlardan ozod qilindi. Murakkab o‘tish davri qiyinchiliklariga
qaramasdan bironta teatrning yopilishiga yo‘l qo‘yilmadi. Òeatr binolari
ta’mirlandi, ichki jihozlari yangilandi. Alisher Navoiy nomli davlat akademik katta
opera va balet teatri Yaponiya tomonidan 1995-yilda bepul ajratilgan 47 mln iyen
(1500 ming AQSH dollari) qiymatiga teng yangi uskunalar bilan jihozlandi.
Respublikamizda 36 ta professional teatr faoliyat ko‘rsatmoqda. Har bir viloyatda
qo‘g‘irchoq teatrlari bolalarga xizmat ko‘rsatmoqda. 1996- yilda Òoshkentda
Koreya drama va estrada milliy teatri tashkil etildi va shu yilning dekabr oyida o‘z
faoliyatini boshladi. Davlat akademik rus drama teatri 1999-yilda hozirgi zamon
talablari darajasida tubdan qayta qurilgan muhtasham binoga ko‘chirildi va
o‘zining 64- teatr mavsumini yangi binoda boshladi. 2001- yilda respublika teatr
san’atida muhim tarixiy voqea sodir bo‘ldi. Hamza nomidagi O‘zbek akademik
drama teatri binosi muhtasham koshona shaklida qayta qurildi, zamonaviy teatr
uskunalari va mebellar bilan jihozlandi. 2001- yil 21- sentabrda Prezident farmoni
bilan unga Milliy teatr maqomi berildi, O‘zbekiston Milliy akademik drama teatri
deb ataldi. Respublika teatrlari Vatan tarixini sahna asarlari orqali yoritishga
alohida e’tibor berdilar. Milliy akademik drama teatri va Qashqadaryo musiqali
drama teatri jamoalari „Sohibqiron“, Xorazm viloyati musiqali drama va komediya
teatri „Jaloliddin Manguberdi“, Abror Hidoyatov nomli O‘zbek davlat teatri
„Buyuk ipak yo‘li“ kabi tarixiy dramalarni sahnaga qo‘ydi. O‘zbekistonda
Respublika va xalqaro teatr festivallari bo‘lib o‘tdi. 1992-yil mart—aprel oylarida
bo‘lib o‘tgan „Navro‘z“ mintaqaviy festivalda Markaziy Osiyo mamlakatlari
teatrlarining eng yaxshi sahna asarlari namoyish etildi. 1997-yil oktabrda
Toshkentda bo‘lib o‘tgan „Teatr: Sharq-G‘arb“ xalqaro festivalda Yaponiya,
Hindiston, Syangan, Turkiya, Rossiya, Buyuk Britaniya teatr san’atkorlarining
chiqishlari bo‘ldi. Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bag‘ishlangan festivalda
O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston teatrlarining 15 ta eng yaxshi tarixiy sahna
asarlari namoyish etildi. O‘zbekiston teatr ustalari Germaniya, Fransiya, Slovakiya,
Hindiston, AQSH, Belgiya, Misr, Rossiya teatr festivallarida qiziqarli spektakllar
7

bilan ishtirok etdilar. Teatr san’atining rivojiga, iste’dodli aktyorlarni izlab
topishiga talabalarning „Nihol“ respublika festivali, „aktyor mahorati“ festivallari,
yoshlar teatrlarining „Humo“ festivallari ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Muxtasar
aytganda, respublikamiz teatr san’ati xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz ma’naviyatini
boyitish, ular ongiga milliy istiqlol g‘oyasini singdira borish , vatanparvarlik
tuyg‘ularini kuchaytirish, axloqiy, estetik tarbiya maktabi bo‘lib xizmat qilmoqda.
Mustaqillik yillarida kino san’ati ham rivojlandi. Kino san’atining ijodkor ustalari
— Shuhrat Abbosov, Yo‘ldosh A’zamov, Elyor Eshmuhamedov, Ali Hamrayev,
Rashid Malikov, Jahongir Fayziyev, Sharof Boshbekov va boshqalar zamonaviy
kinofilmlar yaratish ishlarida peshqadamlik qildilar. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish
sharoitida xususiy kinostudiyalar vujudga keldi. 1992-yil fevralda Latif
Fayziyevning dastlabki xususiy kinostudiyasi „Fayzifilm“ ro‘yxatga olindi. 1996-
yilda „O‘zbekfilm“ tasarrufida 8 ta studiya, shuningdek 30 ga yaqin mustaqil
ijodiy studiyalar faoliyat yuritdi. 1996- yil 29- aprelda e’lon qilingan „O‘zbekkino
davlat aksionerlik kompaniyasini tuzish to‘g‘risida“gi Prezident farmoni milliy
kino san’atining rivojida muhim bosqich bo‘ldi. Farmonning ijrosini ta’minlash
maqsadida Respublika Vazirlar Mahkamasi „O‘zbekkino“ davlat aksionerlik
kompaniyasini tashkil etish va uning faoliyati masalalari to‘g‘risida“ qaror qabul
qildi. Qarorga binoan „O‘zbekkino“ davlat aksionerlik kompaniyasi tuzildi.
Mazkur kompaniya Davlat mulk qo‘mitasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi,
Tashqi iqtisodiy aloqalar milliy banki tomonidan moliyaviy jihatdan qo‘llab-
quvvatlandi. „O‘zbekkino“ kompaniyasi qoshida Respublika kino arboblari ijodiy
assotsiatsiyasi ta’sis etildi. Kino tarmog‘i tashkilotlariga davlat budjetidan
ajratiladigan har yillik dotatsiyalar 2000-yilgacha saqlab qolindi. Kino sohasining
iqtidorli yoshlari uchun xorijiy kino akademiyalari va o‘quv markazlarida o‘qish,
malakasini oshirish ishlari amalga oshirildi. 1991—2002- yillarda O‘zbekiston
kinostudiyalarida 60 ga yaqin badiiy filmlar suratga olindi. „Temir xotin“,
„Ko‘zlarim yo‘lingda“, „Dallol“, „Sharif va Ma’rif“, „Tilla bola“, „Buyuk Amir
Temur“, „Yulduzingni ber, osmon“, „Kenja singil“, „Voiz“, „O‘tgan kunlar“,
„Piyoda odam“ va boshqa filmlarda milliylik va yangi, zamonaviy ijodiy
8

erkinlikning an’anaviy badiiy uslub bilan uyg‘unligi yaqqol namoyon bo‘ldi. 1997-
yilning 22—29-may kunlari Òoshkentda jahonning 32 ta davlati va 8 ta xalqaro
tashkilotning madaniyat va san’at arboblari ishtirokidagi „Umuminsoniy
qadriyatlar va milliy taraqqiyot“ shiori ostida XII Xalqaro Òoshkent kinofestivali
bo‘lib o‘tdi. „Buyuk Amir Temur“ filmini yaratishdagi operatorlik mahorati uchun
Rifqat Ibrohimovga xalqaro jyurining maxsus mukofoti — „Neksiya“
avtomashinasi berildi. Mustaqillik yillarida o‘nlab hujjatli kinofilmlar yaratildi.
„O‘zbekiston bahori“ (rej. Sh.Qurbonboyev, E.Xachaturov), „Mustaqillikning besh
yilligi“ („O‘zbekiston havo yo‘llari“ milliy kompaniyasining faoliyati haqida),
„Ulkan odim“ („O‘zDAEWOOavto“ zavodi haqida) shular jumlasidandir. Milliy
ma’naviyat, ma’rifat namoyandalari faoliyatiga bag‘ishlangan „Istiqlol fidoyilari“
ruknidagi hujjatli filmlar, XX asrning 20-yillarida Germaniyada ta’lim olgan
iste’dodli yoshlarimizga bag‘ishlangan „Ular Germaniyada o‘qigan edilar“ filmlari
yaratildi. Prezident Islom Karimovning „O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida...“
nomli asari asosida yaratilgan beshta videofilm, „O‘zbekiston Qahramonlari“
ruknidagi kinoocherklar, „Umid qaldirg‘ochlari“ hujjatli filmi va boshqalar
bugungi hayotimizni, istiqlol tufayli erishgan yutuqlarimizni teran anglab olishga
ko‘maklashmoqda. Istiqlol yillarida tasviriy san’at ham rivojlandi, rassomchilik
yangi ma’no-mazmun bilan boyidi. 1997- yilda Prezident farmoniga muvofiq
O‘zbekiston Badiiy akademiyasining tashkil etilishi va „Tasviriy oyina“ respublika
ijodiy uyushmasining tuzilishi, ularni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi
tasviriy san’at rivojida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Iste’dodli yoshlarni izlab
topish , yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash ishlari yo‘lga qo‘yildi.
O‘zbekiston xalq rassomlari Malik Nabiyev, Bahodir Jalolov, qobiliyatli
mo‘yqalam sohibi Zayniddin Faxriddinov va boshqalar xalqimiz ongida milliy
g‘urur, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg‘ularini uyg‘otuvchi qator san’at asarlarini
yaratdilar. Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin Muhammad Bobur, fan va
ma’naviy-ma’rifiy sohada dunyoga mashhur bobokalonlarimizning portretlari
yaratildi. Tasviriy san’at ustalarining sa’y-harakatlari bilan Vatanimizda qadimdan
shakllangan nafis san’at maktablarining noyob an’analari, tasviriy va miniatura
9

san’atining nodir durdonalari qaytadan o‘rganildi, boyitildi, dunyo uzra namoyish
qilindi. AQSH, Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya va boshqa
mamlakatlarda o‘zbek rassomlarining ko‘rgazmalari bo‘lib o‘tdi. Yetakchi rassom-
dizaynerlar — L. Sadriddinov, F. Toshmuhamedov, K. Tursunov, T. Turg‘unov, T.
Qo‘ziyev o‘z asarlari bilan Hindiston, Xitoy, Portugaliya, Bolgariya, Gretsiya,
Avstraliya kabi mamlakatlarda o‘tkazilgan badiiy ko‘rgazmalarida qatnashdilar.
1999-yil avgust oyida Badiiy akademiyaning Markaziy ko‘rgazma zalida
O‘zbekiston mustaqilligining 8 yilligiga bag‘ishlab „Eng ulug‘, eng aziz“
mavzusida o‘tkazilgan respublika badiiy ko‘rgazmada Toshkent, Samarqand,
Buxoro, Xorazm, Farg‘ona vodiysi va boshqa viloyatlar san’at ustalarining
600 dan ortiq rasmlari , grafikalari (bo‘yoqsiz rasm), dizaynlari, haykaltaroshlik
asarlari, xalq hunarmandchiligi va amaliydekorativ san’at namunalari namoyish
etildi. Shahar ko‘chalariga bugungi hayotimizni tasvirlovchi rasmlar o‘rnatildi,
muhtasham binolarning devorlari naqshlar bilan bezatildiki, bular odamlarga
huzur-halovat, zavq bag‘ishlaydi. 1992- yilda „O‘zbekdavlatsirk “ respublika
birlashmasining tashkil etilishi sirk san’atining rivojlanishida, yosh iste’dodli
ijrochilarni qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Òoshkent sirki
zamonaviy talablar asosida qayta ta’mirlandi, unga dorbozlar sulolasi asoschisi,
O‘zbekiston xalq artisti Toshkenboy Egamberdiyev nomi berildi. An’anaviy sirk
san’atining unutilgan turlari tiklandi va rivojlandi. Iste’dodli yoshlarga amaliy
yordam berish maqsadida 1996- yilda estrada-sirk kolleji ochildi. Respublika
shaharlarida faoliyat yuritayotgan sirk guruhlari soni ko‘paydi. Agar 1990-yilda 7
ta an’anaviy sirk guruhi faoliyat yuritgan bo‘lsa, 2001-yilda ularning soni 20 tadan
oshdi, sirkchilarning ijrochilik mahoratlari o‘sdi. O‘zbekiston sirk ustalarining chet
ellarga gastrol safarlari uyushtirildi. Misr, Iordaniya, Falastin, Pokiston,
Malayziya, Hindiston, Xitoy, Suriya, Livan, Eron, Birlashgan Arab Amirligida
gastrol safarlarida bo‘lgan respublikamiz sirk ustalari O‘zbek milliy sirk san’atini
namoyish etdilar. Olimjon Òoshkenboyev rahbarligidagi „O‘zbekiston dorbozlari“
guruhi 1996-yildan boshlab Yevropa mamlakatlarida gastrol safarida bo‘lib, 2000
dan ziyod tomosha ko‘rsatdilar. 15 yoshli Karima Zaripova 1997-yil yanvarda
10

Parijdagi Buglion sirkida bo‘lgan yosh sirk artistlarining xalqaro festivalida
qatnashib „Plastik etyud“ (besuyak o‘yini) janrida festivalning eng oliy mukofoti
— oltin medalni qo‘lga kiritdi. 1998-yilda Òoshkent sirkida Karima Zaripova
rahbarligida iste’dodli yoshlarga ko‘maklashuvchi bolalar studiyasi ochildi.
Studiya bolalarga sirk sirlarini o‘rgatib, katta manejga yo‘llaydi. O‘zbek sirkchilari
1999-yilda Birlashgan Arab Amirligining Dubay shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro
festivalda, 1999-yilda Saratov shahrida bo‘lib o‘tgan Butunrossiya sirk festivalida,
2000-yilda Xitoyning Uxan shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro sirk festivalida, 2001-
yil yanvarda Belgiyaning Lyej shahrida bo‘lib o‘tgan Yevropa sirklarining 10-
festivalida muvaffaqiyatli qatnashib, sovrinli o‘rinlarni egalladilar.
Sirkchilarimizning sa’yharakatlari natijasida o‘zbek sirkiga xos turli nomer va
attraksionlar xalqaro sirk dasturlaridan o‘rin egalladi. 1993-yilda Toshkentda yangi
„Hayvonot bog‘i“ ochildi. Mustaqillik yillarida milliy musiqa va qo‘shiqchilik
san’ati rivojlandi. Respublika Madaniyat ishlari vazirligi , 1992-yilda tashkil etilgan
„Xalq ijodi va madaniy-ma’rifiy ishlar respublika markazi“, markazning
viloyatlardagi bo‘limlari musiqa va qo‘shiqchilik san’atini, havaskorlik va folklor
jamoalari faoliyatini rivojlantirish, unutilgan xalq ohanglarini tiklash maqsadida
turli xil ko‘rik-tanlovlar, festivallar tashkil etmoqda. 1992-yilda Toshkentda
„Asrlarga tengdosh navolar“ va „Boqiy ovozlar“, Xorazm viloyatida folklor
jamoalari, askiya, qiziqchi va masxarabozlarning, Qo‘qonda katta ashula, lapar va
yalla ijrochilarining ko‘rik-tanlovlarini o‘tkazdi. 1994-yil may oyida Parijda bo‘lib
o‘tgan „Sharq musiqasi“ festivalida Munojot Yo‘lchiyeva va Shavkat Mirzayevlar
ishtirok etib, o‘zbek milliy qo‘shiqchilik san’atini jahonga namoyish etdilar. 1996-
yil aprel oyida Òurkiston saroyi, Bahor majmuasi va boshqa ijodiy konsert
tashkilotlari negizida tashkil etilgan „O‘zbeknavo“ gastrol-konsert birlashmasi
xalq orasidan iste’dodli qo‘shiqchilarni izlab topish va ko‘rik-tanlovlarga jalb
etish, musiqa va qo‘shiqchilik san’ati bo‘yicha xalqaro hamkorlikni rivojlantirish
kabi tadbirlarni amalga oshirdi. Musiqa-raqs san’atini rivojlantirish davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Respublika Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 5-
dekabrdagi „O‘zbekiston — Vatanim manim“ qo‘shiqlar bayrami to‘g‘risida“gi
11

farmoni qo‘shiqchilik san’atini rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 1996-yil
ko‘rik tanlovini o‘tkazish barcha viloyat, shahar va tumanlarida „O‘zbekiston —
Vatanim manim“ qo‘shiq tanlovining birinchi bosqichi bo‘lib o‘tdi, unda 54
mingdan ziyod qo‘shiqchilar qatnashdi. Òanlovning yakunlovchi bosqichi avgust
oyida o‘tdi. 700 ta qo‘shiqchi qatnashdi, ulardan 10 tasi mukofotlandi. O‘zbekiston
Prezidentining 1996yil 27-avgustdagi farmoni bilan bunday ko‘rik tanlov har yili
avgust oyida o‘tkaziladigan bo‘ldi va avgust oyining uchinchi yakshanba kuni
„O‘zbekiston — Vatanim manim“ qo‘shiq bayrami kuni deb belgilandi. Bu tanlov
jarayonida yuzlab Vatan, mustaqillikni e’zozlovchi yangi qo‘shiqlar yaratildi.
„O‘zbekiston — Vatanim manim“, „Men seni sevaman — O‘zbekiston“, „Vatan
yagonadir“, „Mustaqillik gullari“, „Ona yurtim“, „O‘zbekiston askarlari“
qo‘shiqlari shular jumlasidandir. 1997- yil 11- martda qabul qilingan Respublika
hukumatining „Sharq taronalari“ Xalqaro musiqa festivalini o‘tkazish to‘g‘risida“
qarori musiqa san’atining noyob namunalarini keng targ‘ib qilish, rivojlantirishda
dasturulamal bo‘lib xizmat qildi. 1997- yil 25- avgust — 2- sentabr kunlari
Samarqandda bo‘lib o‘tgan „Sharq taronalari“ birinchi Xalqaro festivalida
dunyoning 40 dan ortiq mamlakatidan ijrochilar, san’atshunoslar, jamoat arboblari
ishtirok etdilar, festivalda yangragan o‘zbek ohanglari, kuy-qo‘shiqlari jahon uzra
aks-sado berdi. Ozarbayjonlik Simara Imonova oliy mukofot — Granpriga sazovor
bo‘ldi. 1- o‘rin Munojot Yo‘lchiyeva va hindistonlik Shainu Khulanaga nasib etdi.
Har ikki yilda Samarqandda „Sharq taronalari“ Xalqaro festivalini o‘tkazish
an’anaga aylandi. Jamiyat madaniy-ma’rifiy hayotida, aholida tarixiy xotirani
tiklash va mustahkamlashda muzeylarning ahamiyati katta. Shu boisdan ham
mustaqillik yillarida mavjud muzeylarni ta’mirlash, ularni yangi eksponatlar bilan
boyitish, yangi muzeylar barpo etishga alohida e’tibor berildi. 1992-yilda
Namanganda ulug‘ o‘zbek shoiri Boborahim Mashrab muzeyi, Xorazmda hofiz
Hojixon Boltaboyev nomli maqomchilar muzeyi, Urganchda Xorazm amaliy
san’ati va tarixi muzeyi , Buxoroda temirchilik muzeyi, Samarqand viloyatining
Oqtosh shahrida xalq baxshisi Islom shoir Nazar o‘g‘lining uy-muzeyi, 1993- yilda
Toshkentda o‘zbek ayollari orasidan chiqqan birinchi huquqshunos olima Hadicha
12

Sulaymonova muzeyi, O‘zbek raqqosasi Mukarrama Turg‘unboyeva muzeyi,
Navoiy viloyatining Tomdi tumanida mashhur cho‘pon, ikki marta Mehnat
Qahramoni Jaboy Bashmanov muzeyi, 1994- yilda Toshkentda xalq rassomi Usta
Muhiddin Rahimov muzeyi, 1996- yilda O‘zbekiston Gidrometeorologiya muzeyi,
1997- yilda Buxoroda mashhur zarb qiluvchi Salim Hamidov muzeyi, shuningdek
oliy ta’lim muassasalarida ko‘plab muzeylar ochildi. 1996- yil 1- sentabr kuni
Toshkentda Osiyoda yagona bo‘lgan Olimpiya shon-shuhrat muzeyi ochildi. Bu
muzey o‘zbekistonlik sportchilarning xalqaro musobaqalaridagi muvaffaqiyatlarini
namoyish etadigan, mamlakatimizda sport harakatining rivojini rag‘batlantiradigan
markaz bo‘lib qoldi. 1996- yil 18- oktabrda Toshkentda Temuriylar tarixi davlat
muzeyi ochildi. Muzey temuriylar davri ruhini aks ettiruvchi o‘sha davrga xos
tarixiy jihozlar, qurol-aslahalar, lashkarboshilar va oddiy jangchilarning kiyim-
boshlari, oltindan yasalgan uy-buyum ashyolari, musiqa asboblari, Amir Temur,
Bobur qo‘lyozmalari, Ulug‘bekning astronomik qurilmalari va boshqa 2000 dan
ortiqroq tarixiy, madaniy yodgorliklar bilan jihozlangan. Temuriylar tarixi davlat
muzeyi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan madaniy, ma’naviy, ma’rifiy ishlar,
ilmiy tafakkur markaziga aylandi. O‘zbekiston tarixi davlat muzeyi yangi binoga
ko‘chirildi hamda ajdodlarimizning ko‘p ming yillik hayoti va madaniyatini ilmiy,
xolisona aks ettiruvchi yangi eksponatlar bilan qayta jihozlandi. O‘zbekiston davlat
san’at muzeyi Yaponiya hukumati tomonidan beg‘araz ajratilgan 38,8 mln iyen pul
mablag‘i hisobiga ta’mirlandi, yangi muzey jihozlari , asbob-uskunalari bilan
yanada boyidi. O‘zbekiston Prezidentining 1998-yil 12-yanvardagi „Muzeylar
faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida“ gi farmoni va uning
bajarilishini ta’minlashga qaratilgan respublika hukumatining „Muzeylar
faoliyatini qo‘llab-quvvatlash masalalari to‘g‘risida“ gi qarori mamlakatimizda
muzey ishini rivojlantirish istiqbollarini belgilab berdi. Madaniyat ishlari vazirligi,
„Oltin meros“ jamg‘armasi, Badiiy akademiya, Moliya vazirligi, Mehnat vazirligi
muzeylar rahbariyati bilan hamkorlikda muzeylarning rivojlanishi va moliyaviy
ta’minoti bo‘yicha dastur ishlab chiqildi. Muzeylar davlat muhofazasiga olindi,
ularni ta’mirlash, muzey eksponatlarini boyitish davlat budjeti hisobidan moliyaviy
13

jihatdan qo‘llab-quvvatlandi. Muzeylar faoliyatini muvofiqlashtirish, ilmiy-uslubiy
yordam ko‘rsatish, moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash maqsadida 1998-yilda
„O‘zbekmuzey“ Respublika jamg‘armasi tuzildi. Aholining muzeyshunoslik
madaniyatini oshirishga ko‘maklashuvchi „Moziydan sado“ jurnali ta’sis etildi va
u 1999-yildan boshlab o‘zbek, rus va ingliz tillarida nashr etila boshlandi. Faqat
1999 yilda muzeylarning asosiy fondi 7544 ta tarixiy va madaniy yodgorliklar
bilan boyidi. O‘zbekistonda umumiy maydoni 137150 kv m ni tashkil etadigan 510
ta muzey faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularda 1,3 milliondan ortiq ajdodlarimiz tarixi,
betakror madaniyatini aks ettiruvchi nodir buyumlar—eksponatlar saqlanmoqda va
aholiga namoyish etilmoqda. Mamlakatimizning me’moriy yodgorliklarga boy 10
ta shahri tarixiy shaharlar ro‘yxatiga kiritilgan. 2500 ta me’moriy obida, 2700 ta
arxeologik yodgorlik, 1800 monumental san’at asari davlat muhofazasiga olingan.
Buxoro, Samarqand va Xiva shaharlaridagi 3 ta muzey-qo‘riqxonalarida butun
dunyoda eng nodir tarixiy yodgorliklar, me’moriy obidalar, monumental san’at
asarlari saqlanib qolgan, davlat muhofazasida yangidan chiroy ochayotgan
muzeylar sifatida e’tirof etilgan. Mustaqillik sharofati bilan Samarqand muzey-
qo‘riqxonasining Registon maydoni yodgorliklari, Shohizinda, Bibixonim
me’moriy majmuasi, Amir Temur maqbarasi, Afrosiyob muzeyi, Ruhobod
majmuasi, Buxorodagi Kalon minorasi va masjidi, Mir-Arab madrasasi , Savdo
gumbazlari, Sitorayi Mohi Xosa ansambli, Bahouddin Naqshband majmuasi,
Xivaning Ichan qal’asidagi Ko‘hna ark, Muhammad Aminxon madrasasi va
masjidi, Islomxo‘ja minorasi, Toshhovli saroyi, Jome masjidi, Shahrisabzdagi Dor-
us-saodat, Dor-ust-tilovat ansambllari, Amir Temurning Oq saroyi, Termizdagi
Hakim at-Termiziy, Imom Termiziy, Sulton Saodat, Qirqqiz me’moriy yodgorlik
majmualari qayta ta’mirlandi. Samarqand, Buxoro, Xiva va Shahrisabzdagi
betakror me’moriy yodgorliklar Jahon xalqaro madaniy meros ro‘yxatiga
kiritilgan.
14

1.2. Boshqaruv maqsadi va unga qo‘yiladigan asosiy talablari, maqsadi
turlari
Boshqaruv maqsadlari juda ham xilma-xildir. Bu esa ularni muayyan tarzda
turkumlashni taqozo etadi. Maqsadni turkumlash belgilari:
1. Umumjamiyat miqyosidagii munosabatlarni aks ettirishga qarab;
2. Boshqaruv pog‘onalar (darajalari) ga qarab;
3. Amalga oshirish muddatiga qarab ;
4. Boshqaruvning amalga oshirilishiga qarab;
5. Kutiladigan natijalarga qarab;
6. Murakkablik darajasiga qarab;
Maqsadlar:
1) siyosiy maqsadlar, iqtisodiy maqsadlar, sotsial maqsadlar, ma'rifiy-
ma'naviy maqsadlar, xalqaro munosabatlar sohasidagi maqsadlar va
boshq.
1) Xududiy boshqarish maqsadlari:
- mamalakat maqsadlari
- viloyat maqsadlari
- tuman maqsadlari
- qishloq maqsadlari
- ishlab chiqarish maqsadlari
- xalq xo‘jaligi maqsadlari
- tarmoq (sektor) maqsadlari
- korxona (firma) maqsadlari
- yakka shaxs maqsadi
1) joriy maqsadlar
1) istiqboldagi (perspektiv) maqsadlari
- uzluksiz (kundalik) maqsadlari
- fursatli maqsadlar
- bir martalik maqsadlari
1) pirovard maqsadlar
15

- oraliq maqsadlari
1) oddiy, an'anaviy maqsadlari
- muammoli maqsadlari
- innovatsion maqsadlari
Mazkur turkumlanishdan ko‘rinib turibdiki, maqsadlar o‘zaro bog‘liq bo‘lib,
muayyan ierarxiyaga, ya'ni yuqori va quyi maqsadlarga bo‘linishi, bir maqsad
boshqa bir maqsadga bo‘ysunishi mumkin.
Joriy maqsadlar deganda bir yil ichida, yil choragi , bir oy va undan ham
kamroq muddat mobaynida amalga oshiriladigan maqsadlar tushuniladi. Masalan.
Korxona bo‘limlari oldida bir yil mobaynida amalga oshirilishi mo‘ljallangan
quyidagi funksiyasional joriy maqsadlar qo‘yilgan bo‘lishi mumkin.
Maqsadlarni belgilashda joriy maqsadlar nuqtai nazaridan yondoshuv , ya'ni
har bir bo‘linma maqsadlari , ularni bajarish muddatlari, aniq ijrochilar, aniq
maqsadli tadbirlar resurslar manbalar, belgilangan tadbirlar bajarilishining asoslab
berilishi barcha bo‘g‘inlar va darajalarda boshqaruv ishonchligini oshirish
kafolatini beradi. Butun boshqaruv apparati harakatlarining puxta bo‘lishini
belgilaydi.
Istiqbolli (perspektiv) maqsadlar deganda besh yil yoki undan ko‘proq davr
mobaynida amalga oshiriladigan maqsadlar tushuniladi. Masalan, respublikamizda
ishlab chiqilgan “Kadrlarni tayyorlash Milliy dasturi”ni ruyobga chiqarishdek
ulug‘vor maqsad quyidagi uch bosqichdagi muddatni o‘z ichiga oladi:
1997-2001 – mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salohiyatini saqlab
qolish asosida ushbu tizimni isloh qilish va rivojlantirish uchun huquqiy, kadrlar
jihatdan, ilmiy-uslubiy, moliyaviy-moddiy shart-sharoitlar yaratish.
2001-2005 - milliy dasturni to‘liq ruyobga chiqarish , mehnat bozorining
rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda unga
aniqliklar kiritish.
2005 va undan keyingi yillar - to‘plangan tajribani tahlil qilish va
umumlashtirish asosida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga
muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish.
16

Boshqarish funksiyalari mazmuni va mohiyati.
Dastlab “funksiya” va “vazifa” iboralarning lug‘aviy ma'nosi to‘g‘risida ikki
og‘iz so‘z.
“Funksiya ” – bu lotincha so‘z bo‘lib, biror kimsa yoki narsaning ish,
faoliyat doirasi, vazifasi degan ma'nolarni bildiradi
“Vazifa” – bu amalga oshirilishi , hal qilinishi lozim bo‘lgan masala,
o‘rganilishi lozim bo‘lgan, ko‘zda tutilgan maqsad, yoki biror-bir topshiriq, xizmat
yumush, xizmat lavozimi, mansab, amal demakdir.
“Funksiya” tushunchasi “vazifa” tushunchasiga nisbatan torroq , ma'noga
ega. Zero, funksiya faqat o‘z faoliyat doirasidagi vazifalarni o‘z ichiga oladi.
“Vazifa” esa o‘z faoliyat doirasidagi vazifalarni o‘z ichiga oladi.
Boshqaruv funksiyasi deganda u yoki bu ob'ektni boshqarishga oid aniq
vazifalarni hal etishga qaratilgan bir turdagi ishlar ham majmuyi tushuniladi.
Demak. Boshqaruv muayyan funksiyalar orqali amalga oshiriladi.
Funksiyalarni aniqlash, ularning mohiyatini ochish va o‘rnatish boshqaruv
jarayonini to‘g‘ri tashkil qilishning muhim shartidir.
Boshqaruv funksiyalarining mazmuni u yoki bu faoliyatni tashkil qilishdan
kelib chiqadi.
Masalan , ishlab chiqarishning dastlabki bosqichida:
· loyihalash;
· konstruktorlik
Rejalashtirish kabi ishlarni bajarish bog‘liq funksiyalar paydo bo‘ladi. Keyingi
funksiyalar ishlab chiqarishni tayyorlash ya'ni,
· mahsulot tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqish;
· mehnat normalari, materiallari sarfini belgilash;
· asbob-uskunalarni tayyorlash kabi ishlarni bajarish bilan bog‘liq, funksiyalar
paydo bo‘ladi.
Ishlab chiqarish jarayonini boshlash va uni uzluksiz davom ettirish uchun:
- ishlab chiqarish vasitalari, texnika
- xom-ashyo
17

- energiya
- transport kabi moddiy ta'minot vositalari zarur. Shundan keyin.
- kadrlarni tanlash , ularni joy-joyiga quyish.
- mehnatni tashkil qilish
- ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish kabi bir qator tashkiliy funksiyalar
kelib
chiqadi. Ko‘rinib turibdiki, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning
funksiyalarida namoyon bo‘lyapti. Zero: funksiyalar faoliyat turlarining,
sub'ektining boshqarish ob'ektiga aniq ta'sir qilish yo‘nalishlarini aks ettiradi.
Boshqaruv funksiyalaridan tashqarida boshqaruv jarayonining o‘zi ham
bo‘lishi mumkin emas. Fuknsiyalar tarkibini, ularning ko‘lamini va mazmunini
aniqlash boshqaruvchi xodimlar sonini belgilash, boshqaruv apparatining tashkiliy
tarkibini loyihalash uchun muhim asos bo‘lib hisoblanadi.
Boshqarish funksiyalari – ko‘p qirrali tushunchadir. Shu sababli ularni
muhim belgilar bo‘yicha turkumlarga ajratib o‘rganish zaruriyati tug‘iladi.
Boshqaruv funksiyalarining mohiyati , tasnifi va mazmunini o‘rganish
boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish uchun zarurdir, chunki
yuqorida ta'kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning
funksiyalarida namoyon bo‘ladi.
Ma q sad - bu muddao, murod, yani u yoki bu niyatga erishmo q uchun k o‘ zda
tutilgan mushtarak orzu. Aynan, shu ma q sad kishi faoliyatini, o‘ z or z ularini
ushalishiga y o‘ naltiradi. B iz dastlab oldimizda turgan maq sadimizni an iq lab
olamiz, sungra esa shu maksadimiz:
• bulajak x arakatlarimizni oldindan an iql ab beradi;
• faoliyatimizning ustuvor yunalishini belgilaydi;
• faoliyatimizni aniq soxaga , ishga y o‘ naltiradi;
• u yoki bu faoliyatimizning zarurlik darajasini belgilab beradi;
• pirovard natijamizning ba x olash me yorlarini belgilaydi va x ..k.
Maqsadning ilmiy asoslanganligi va t o‘g‘ ri belgilanganligi boshqaruv
uchun juda muximdir. CHunki aynan shu maqsadga binoan:
18

• boshqarish funksiyalari;
• boshqarish usullari;
• boshqarishning tuzulmaviy tarkibi;
• lavozimlarni belgilash va kadrlarni tanlash kabi mu x im masalalar x al
etiladi.
Boshqaruv maqsadlariga qo‘yiladigan talablar :
1.Ma q sad bir ma’noli va ani q b o‘ lishi kerak
•Agar qa y erga borishni bilmasangiz, u x o lda biror yo‘lni tanlashga
xam x ojat q o lmaydi.
2. maqsad real va bajarilishi mumkin bo‘lishi kerak
• Qa ysi tomonga suzishni anik maksad kilib olmagan yelkanli
qayi qq a x ech kanday shamol xam xamrox b o‘ la olmaydi.
3.Ma q sad mi q doran o‘lchovga ega b o‘ li shi kerak.
Miqdoran o’lchovga, me’yorga ega bo’lmagan maqsad - bu sarob.
4.Maqsad barcha ba jaruvchilarga tu shunarli bo’lmog’i darkor
5.Maqsad bo’limlar va ma ’ sullar bo’yicha detallashtirilgan b o‘ lishi kerak.
Maqsad, uni boshqàrish prinsiplari, pirovard natijasi bajaruvchilarga
tushunarli bo’lishi va ularga yozma ravishda sodda tilda etkazilishi kerak.
6.Maqsad ko’p qirrali bo’lishi kerak
Maqsad x ar bir faoliyat turi, xar bir mas’ul shax s bo’yicha mayda-
chuydasigacha batafsil ta q simlab chi q ilgan bo’lishi lozim. Bu — umumiy, bosh
maqsadning xususiy va yakka m aqsadlarga b o‘ linishini, "Maqsadlar shajarasi"
(derevo seley)ni tuzishni talab qiladi.
Bo shq aruv ma q sadlari juda x am xilma-xildir. Bu esa ularni muayyan
tarzda turkumlashni tak a zo etadi.
Ma q sadni turkumlash belgilari:
1. Umumjamiyat miqyosidagi munosabatlarni aks ettirishiga karab
2. Bosh q aruv po g‘ onalari (darajalari)ga qarab
3. Amalga oshirish muddatiga q àrab
4. Bosh q aruvning amalga oshirilishiga q arab
19

5. Kutiladigan natijalarga q àrab.
6. Murakkablik darajasiga q arab
maqsadalar :
1) siyosiy maq s adlar, iqtisodiy ma q sadlar, sotsial ma q sadlar, ma’rifiy-
ma’naviy maqsadlar, xalqaro munosabatlar soxasidagi maqsadlar va boshq.
2) Xududiy boshqàrish maqsad l ari:
— mamlakat maqsadlari
— viloyat maqsadlari
— tuman maksadlari
— qishlok maqsadlari
— ishlab chiqarish maqsadlari
— xalq xo’jaligi maqsadlari
— tarmoq (sektor) maqsadlari
— korxona (firma) maqsadlari
— yakka shaxs maqsadi
3) j oriy maqsadlar
4) istiqboldagi (perspektiv) maqsadlar
— uzluksiz (kundalik) maqsadlar
— fursatli maqsadlar
— bir martalik maqsadlar
5) pirovard maqsadlar oralik maqsadlar
6) oddiy, an’anaviy maqsadlar
— muammoli maqsadlar
— innovatsion maqsadlar
Mazkur turkumlanishdan kurinib turibdiki, maq s adlar o’zaro bog’liq.
Bo’lib, muayyan ierarxiyaga, ya’ni yuq o ri va quyi maqsadlarga bo’linishi, bir
maq s ad boshqà bir maq s adga b o‘ ysunishi mumkin.
Korxonani boshqarish ma’lum bir tamoyillarga asoslanib amalga oshiriladi.
Bu tamoyillar boshqaruv faoliyati g`oyalarining tayanch va fundamental asoslarini
tashkil etib, boshqaruv obyektlari va subyektlariga xos bo`lgan jarayonlar, voqea
20

va hodisalarni ilmiy anglash hamda maqsadli foydalanishga imkon beradi.
Boshqaruv tamoyillarini yaxshi o`zlashtirgan rahbarlargina boshqaruvning
maqsadi va vazifalarini chuqur anglab, oqilona qarorlar qabul qilishi mumkin.
1. Mehnat taqsimoti tamoyili mehnatni tashkil etish va boshqarishda
vazifalar va majburiyatlarni xodimlar o`rtasida oqilona taqsimlash jarayonini
anglatadi.
2. Vakolatlilik va majburiyat . Vakolat boshqaruv qarorlarini qabul qilishga
imkon bersa, majburiyat uning natijalari uchun javobgarlik tamoyilini belgilab
beradi.
3. Intizom korxona xodimlari va ishchilarning belgilangan mehnat tartibi
va qoidalarga so`zsiz rioya etishini va hurmat bilan yondoshishini talab etadi.
4. Boshqaruvda yakkaboshchilik va kollegiallik . Yakkaboshchilik tamoyili
korxona xodimlarining yagona rahbar buyruqlariga qat’iy bo`ysunushini talab
qiladi. Bu tamoyilni amalga oshirishning asosiy sharti har bir ijrochining
huquqlari, burchi va majburiyatlarini qat’iy belgilab qo`yishdir.
Yakka boshchilikni kollegiallik, ya’ni qabul qilinadigan qarorlarda
mutaxassislar va xodimlarning keng ishtiroki bilan qo`shib olib borish mumkin.
Kollegiallik tamoyili har bir xodimning tashabbuskorligiga, o`z qobiliyatlarini
namoyon qilishiga va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda faol qatnashishiga
imkoniyat yaratadi.
5. Maqsadning yagonaligi tamoyili korxonadagi barcha boshqaruv
xodimlari, mutaxassislar va ishchilarning yagona maqsad va vazifalar yo`lida
birlashishi zaruriyatini yuzaga keltiradi.
6. Shaxsiy manfaatlar va korxona manfaatlarini qo`shib olib borish
tamoyili - korxonaning har bir xodimi o`z shaxsiy manfaati yo`lida qattiq mehnat
qilish bilan birga, o`z manfaatlarini korxona manfaatlaridan ustun qo`ymasligi
lozimligini anglatadi. Shu bilan birga boshqaruvchilarning korxona manfaatlarini
ko`zlab qabul qilgan qarorlari xodimlar va ishchilarning manfaatlariga ziyon
yetkazmasligi lozim.
21

7. Moddiy va ma’naviy rag`batlantirish tamoyili asosida korxona
xodimlarining mehnati natijalarini munosib taqdirlash orqali mehnat unumdorligi
va ishlab chiqarish samaradorligini yuksaltirish yotadi.
8. Rejalilik . Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni rejali
boshqarish iqtisodiy samaradorlikni ta’minlashning muhim shartidir. Bu tamoyil
ishlab chiqarishni rivojlantirishining qisqa va uzoq muddatlarga mo`ljallangan
yo`nalishlari, sur’atlari va nisbatlarini belgilashni ifodalaydi.
9. Tejamlilik va samaradorlik korxona faoliyatida moddiy-texnikaviy,
moliyaviy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish orqali eng kam xarajatlar
evaziga maksimal foyda olish muhimligini anglatadi.
10. Javobgarlik va tavakkalchilik . Boshqaruvchi o`z faoliyati natijalari
uchun ma’lum bir javobgarlikka ega bo`lishi, bunda ma’lum tavakkalchilik (risk)
elementlarini ham hisobga olishi lozim.
11. Boshqaruv etikasiga rioya etish. Bu tamoyil boshqaruv xodimlaridan
bilimli, madaniyatli va xushmuomala bo`lishni, xodimlarga ishonish va ularni
eshita bilishni talab etadi.
12. Bo shq aruv sh akli va usullarini takomilla sh tirib bori sh . Kuchli raqobat
sharoitida korxonani sinmasligi uchun boshqaruvchilar doimo o`z ustilarida tinmay
ishlab, boshqaruv usullarini takomillashtirib borishlari va bozordagi o`zgarishlarga
moslashishlari kerak.
Joriy maksadlar deganda bir yil ichida , yil ch oragi , bir oy va undan xam ka
mrok . muddat mobaynida amalga o sh iriladigan maq s adlar tushunilad i . Masalan , ko
rxona b o‘ limlari oldida bir yil mobaynida amalga oshirilishi muljallangan quyidagi
funksional joriy maqsadlar qo ’ yilgan buo ’ lishi mumkin .
Ma qs adlarni belgilashda joriy ma qs adlar nu qt ai nazaridan yondoshuv , ya ’ ni
xar bir bulinma ma q sadlari , ularni bajarish muddatlari , ani q ijrochilar , aniq ma q sad
li tadbirlar , resurslar manbalari , belgilangan tadbirlar bajarilishining asoslab berilis
hi barcha bu g‘ inlar va darajalarda boshqaruv ishonchligini oshirish kafolatini berad
i , boshqaruvning apparati x à rakatlarining puxta bo ’ lishini belgilaydi .
22

Ist iq bol ( perspektiv ) ma q sadlar deganda besh yil yoki undan ko ’ proq davr
mobaynida amalga oshiriladigan ma qs adlar tushuniladi . Masalan , respublikamizda
ishlab chiqilgan " Kadrlarni tayyorlash Milliy dasturi " ni ro ’ yobga chiqarishdek ulu
g ’ vor ma qs ad quyidagi uch bos qi chdagi muddatni o‘ z ichiga o l adi :
-1997—2001 — mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salo xi yatini s
a qlab q olish asosida ushbu tizimni islo x
etish va rivojlantirish uchun xaqiqiy kadrlar jix à t da n , ilmiy - uslubiy , moliyaviy -
moddiy shart - sharoitlar yaratish .
-2001—2005 — milliy dasturni to ’ lik . r o‘ yobga chiqarish , me x nat bozorini
ng rivojlanishi va real ijtimoiy - ik ò isodiy sharoitlarni x isobga olgan x olda unga ani
q lik lar kiritish .
-2005 va undan keyingi yillar — to ‘ plangan tajriban i ta x lil q ilish va umuml
ashtirish asosida mamlakatni ijtimoiy - i qtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofi q
kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish .
Uzluksiz ma q sadlar dega n da xar kuni qabul qilinadigan va amalga oshirilad
igan odatiy maqsadlar tushuniladi . Masalan , mexnat unumdorligini o ‘ stirish , intizo
mni mustaxkamlash , ma x sulot tannarxini pasaytirish , maxsulot sifatini oshirish kab
ilar muntazam , kunda talab qilinadigan maqsadlardir
Boshqaruv jarayonida b i r ma r talik ma q sadlarga x à m zaruriyat tu g‘ulishi mu
mkin . Bunday ma q sadlar , odatda , korxona uchun kutilmagan , favkulodda vujudga
kelgan muammoni echish uchun o ’ rtaga qo‘yiladi . Bu ma q sad , masalan , tabiiy ofat
yuz kel gan x olda shu ofatni bartaraf q ilish uchun zaruriy mabla g‘n i ajratish k o‘ rini
shida b o‘ lishi mumkin .
Bo shq arishga maksadli yondoshuv namoyandalari barcha
ma q sadlarni qu yidagi t o‘ rt t a guruhga bo ’ lishadi :
• oddiy, q otib q olgan an’anaviy ma q sadlar; ^
• muammo l i ma q sadlar;
• innovatsion ma q sadlar;
• xodimlar malakasini, mà x oràtini oshirish bo’yicha ma q sàd l ar.
23

Bir i nchi gu ruxdag i ma q sadlar x ar kun q abul q il i nadigan va amalga
oshiriladigan odatiy maqsadlar bulib, ularning bajarilishini ta’minlash tegishli
bugindagi raxbarning bevosita burchiga kiradi
Ikkinchi guruxdag i maqsadlar odatiy maqsadlardan farq. qiladi. Bu
maqsadlar korxonaga va ayrim xodimga qi yinchiliklar tu g‘ diradi.
M uammol i ma q sad. s otish xajmini qisqa muddat (2 oy) ichida keskin
kupaytirish:
• ma xs ulotga bulgan talabning keskin pasayish sabablarini an iq lashni;
• ko‘p o milli korrelyasion-regrission ta x ilni amalga oshirishni;
• eng ma q bul q arorlar q abul q ilishni ta q ozo etadi.
Innovatsion ma q sadlar — bu yangi maxsulotni ishlab chikarish, yangi
texnologiyani joriy kilish bo’yicha qo‘ yiladigan uchinchi guruxdagi
maqsadlardir. Masalan, tadqiqot bo‘limi xodimlarining maqsadi quyidagicha
bo‘lishi mumkin: "1 iyulgacha eksport uchun mo’ljallangan uch turdagi yangi
maxsulotni sinovdan o‘tkazishni ta’minlash".
Boshqaruv funksiyalari boshqaruv faoliyatining maqsadga yo`naltirilgan
tarkibiy qismlaridan biridir. Zamonaviy boshqaruv nazariyalarida uning
quyidagi funksiyalari ajratib ko`rsatiladi:
- boshqaruv obyektiga oid axborotlarni yig`ish, saqlash, tizimga solish va
qayta ishlash;
- yig`ilgan axborotlarni operativ va moliyaviy hisobotlar yordamida tahlil
etish;
- joriy va istiqbolli rejalashtirish;
- korxonaning ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy va investitsion
faoliyatini tashkil etish va boshqarish;
- nazorat va tartibga solish.
Ushbu funksiyalar doirasida boshqaruv vazifalari ko`p qirrali bo`lib,
ularga quyidagilarni kiritish mumkin:
· qisqa va uzoq muddatli davr uchun korxonaning maqsadlari hamda
rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish;
24

· ishlab chiqarish va texnologik jarayonning kundalik izdan chiqishlarini
bartaraf etish;
· moddiy-texnika ta’minotining uzluksizligini ta’minlash;
· raqobat muhitida korxonaning yashovchanligini ta’minlovchi moliyaviy
va marketing faoliyatini tashkil etish;
· mehnatni tashkil etish, majburiyatlarni taqsimlash va boshqarish;
· korxona faoliyatining samaradorligini oshirish va boshqaruv qarorlarini
bajarilishining ishonchli hamda samarali nazorati tizimini yaratish va boshqalar.
Maqsad qanchalik murakkab bo‘lsa, u Boshqarish uchun shunchalik
muammoli yoki innovatsion bulishi mumkin.
To‘rtinchi gurux bu korxona xodimlari malakasini oshirish soxasidagi
maqsadlar bo‘lib, ular uzoq, muddatli (stra-tegik) reja asosida muntazam ravishda
amalga oshirilib boriladi. Masalan, "3—5 yil ichida 20% korxona xodimlari
malakasini oshirish".
Korxona umumiy maqsadining samaradorligi yakka, ya’ni xar bir xodim
maqsadining qanchalik to‘g‘ri aniqlanganligi va nakadar samarali ado etilganligiga
bog‘liq bo‘ladi. SHu sababli xar bir xodim oldiga qo‘yiladigan maqsadga
nisbatan quyidagi talablar qo‘yiladi.
Xodim maqsadi yuqori bo‘g‘indagi bo‘limlar maqsadiga bo‘ysunishi, unga
mos bo‘lishi kerak.
Maqsadlar kaskadi (pog‘onalari).
Quyidagi xollarda yakka maqsadlar korxona maqsadining samarali
bo‘lishiga xizmat qiladi:
• xodimning o‘z oldiga qo‘yganí maqsadi 4 tadan 8 tagacha bulishi, undan
oshmasaigi kerak.;
• yakka maqsadning pirovard natijasi va an iq muddati belgi langan b o‘ lishi
kerak. Aks xo lda u mav xumlikka yuz tutadi;
• rejalashtiriladigan ma q sad x arakat evaziga erishiladigan, shu bi l an birga,
amalga oshiriladigan darajada b o‘ lishi kerak.
25

Umuman x ar b i r kishi maq sadga er i sh i sh n ing y o‘li o g‘i r va murakkab
bo‘li shi mumkinl i g i ni anglash i kerak. U o‘ z ma q sadi ga osonl i k bilan erish i shiga
um i d bo g‘la mas l igi kerak. Shu n dagina u xar kanday kut i lmagan
muvaffa qqiyats izlikka t ushku n li k ka tushmaydi.
Ma q sad, xususan, umumiy (bosh) ma q sad juda keng q amrovli va o‘ta
murakkab kategoriyadir. Un g a q uyidagi sifatlar xos:
• tobe b o‘ lishlik;
• yoyib bo‘lishlik;
• o‘ zaro munosabat (bo g‘ lanish)da b o‘ lishlik.
Mà q sadniíg tobelig i deganda ma qs adni qo‘ yish va uni amalga oshirishning
mavjud shart-sharoitlarga bo g‘ li q ligi, yoxud strategik ma q sadning q ator taktik
ma q sadlarga, isti q bol ma q sadning esa o‘ rta va q is q a muddatli ma q sadlarga
bo g‘ likligi, bir ma q sadning boshka ma q sadga b o‘ ysunishi tushuniladi. '
Ma q sadning yoy i b b o‘ lishligi sifati deganda uning
• uz m ix iyati b¢yicha;
• amalga oshirish davri (va q ti) b o‘ yicha;
• po g‘o nalar b o‘ yicha;
• b o‘g‘i nlar va x àk a z o lar bo‘yicha bir q ator lokal va xususiy ma q sadlarga
yoyilishi tushuniladi.
Mà q sadning o‘zaro mu n osabat (bo g‘ lan gan )da b og‘liklik sifati deganda
uning muximligi ji x at i dan ranjirlanishi, tartiblanishi tushuniladi. Ma q sadning bu
jixati barcha lokal, xususiy va yakka ma q sadlarni ustuvorligi b o‘ yicha tartiblash,
shuningdek mazkur maqsadlarni amalga oshirish bo‘yicha an iq amaliy tadbirlarni
ishlab chi q ish imkonini beradi.
Ma q sadning muayyan ierarxiyaga ega ekanligi, ya’ni bir maqsadning
boshqa bir maqsadga b o‘ ysunishi (tobe b o‘ lishi), yuq o ri ma q sadning q uyi
ma qs adlarga ega b o‘ lishi (yoyib b o‘ l i sh lili gi), ma qs adlarning bir-biri bilan uzaro
munosabatda bulishi ularni q andaydir bir tartibga solish zaruriyatini tu g‘ diradi.
Bunday vazifani bajarish uchun menejment fanida "ma q sadlar shajarasi" deb
atalgan maxsus usul q o‘llaniladi.
26

"Ma q sadlar shajarasi" — bu maqsadlar bilan ularga erishish
vositalari o‘r tasidagi aloqaning grafik tasviridir.
U b o‘ lajak vo q ealar o‘ zaro alo q àsining to‘la manzarasini tasavvur q ilish,
konkret vazifalar ro‘yxatini olish va u larning nisbatan muximligi to‘ g‘ risidagi
axboratga ega b¢lish imkonini beradi. U tashkiliy struktura bilan ma q sadlar
strukturasi o‘rtasida moslashuvni vujudga keltirish yo‘li bilan ma q sad
topshiriqlarini bevosita ijrochilarga yetkazishni ta’minlaydi.
Qishloq xo`jaligi korxonalari faoliyatini boshqarish jarayonida bu
umumiy qonuniyat va tamoyillar bilan birga tarmoqning o`ziga xos bo`lgan
tabiiy-iqlimiy va texnik-texnologik omillarini ham e’tiborga olmoq joizdir.
Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi jonli organizmlar – o`simliklar va chorva
mollari bilan bog`liq bo`lib, boshqaruv jarayonida ularning biologik va
fiziologik xususiyatlarini yaxshi bilish lozim. Bu tarmoqda ishlab chiqarish
jarayoni tabiiy jarayonlar bilan qo`shilib ketgan, ish vaqti ishlab chiqarish davri
bilan mos kelmaydi. Mavsumiylik va tabiiy-iqlimiy sharoitlar ishchi kuchi va
ishlab chiqarish vositalaridan yil davomida bir maromda foydalanish imkonini
bermaydi. Tarmoqqa xos bo`lgan bu xususiyatlar qishloq xo`jaligi
korxonalarining boshqaruvchilari oldiga yanada ko`proq mas’uliyat yuklaydi va
uning xususiyatlarini chuqur o`zlashtirib, boshqaruv faoliyatida hisobga olishni
taqozo etadi.
27

II.BOB. BOSHQARISH FUNKSIYASINING MAZMUN MOHIYATI VA
O’ZBEKISTONDA MADANIYAT VA SAN’AT SOHASINING
RIVOJIDAGI INNOVATSION G’OYALAR
2.1. Boshqarish funksiyalari mazmuni va mohiyati
Dastlab "funktsiya" va "vazifa" iboralarining lug’aviy ma'nosi to’g’risida ikki
og’iz so’z. "Funktsiya" -bu lotincha so’z bo’lib, biror kimsa yoki narsaning ish,
faoliyat doirasi, vazifasi degan ma'nolarni bildiradi. "Vazifa" - bu amalga
oshirilishi, hal qilinishi lozim bo’lgan masala, o’rganilishi lozim bo’lgan, ko’zda
tutilgan maqsad, yoki biror-bir topshiriq, xizmat, yumush, xizmat lavozimi,
mansab, amal demakdir. "Funktsiya" tushunchasi "vazifa" tushunchasiga nisbatan
torroq, ma'noga ega. Zero, funktsiya faqat o’z faoliyat doirasidagi vazifalarni o’z
ichiga oladi. "Vazifa" esa o’z faoliyat doirasidan tashqarida ham bo’lishi mumkin.
Boshqaruv funktsiyasi deganda u yoki bu ob'ektni boshqarishga oid aniq
vazifalarni hal etishga qaratilgan bnr turdagi ishlar majmui tushuniladi. Demak,
boshqaruv muayyan funktsiyalar orqali amalga oshiriladi. Funktsiyalarni aniqlash,
ularning mohiyatini ochish va o’rganish boshqaruv jarayonini to’g’ri tashkil
qilishning muhim shartidir. Boshqaruv funktsiyalarining mazmuni u yoki bu
faoliyatni tashkil qilishdan kelib chiqadi. Masalan, ishlab chiqarishning dastlab ki
bosqichida:
· loyihalash;
· konstruktorlik;
· R ejalashtirish kabi ishlarni bajarish bilan bog ’ liq funktsiyalar paydo bo ’ ladi .
Keyingi funktsiyalar ishlab chiqarishni tayyorlash, ya'ni,
· mahsulot tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqish;
· mehnat normalari, materiallari sarfini belgilash;
· asbob-uskunalarni tayyorlash kabi ishlarni bajarish bilan bog’liq,
funktsiyalar paydo bo’ladi.
28

Ishlab chiqarish jarayonini boshlash va uni uzluksiz davom ettirish uchun:
- ishlab chiqarish vositalari, texnika;
- xom-ashyo;
- energiya;
- transport kabi moddiy ta'minot vositalari zarur. Shundan keyin:
- kadrlarni tanlash, ularni joy-joyiga qo’yish;
- mehnatni tashkil qilish;
- ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish kabi bir qator tashkiliy funktsiyalar kelib
chiqadi. Ko’rinib turibdiki, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning
funktsiyalarida namoyon bo’layapti. Zero: funktsiyalar faoliyat turlarining,
sub'ektining boshqarish ob'ektiga aniq ta'sir qilish yo’nalishlarini aks ettiradi.
Boshqaruv funktsiyalaridan tashqarida boshqaruv jarayonining o’zi ham bo’lishi
mumkin emas. Funktsiyalar tarkibini, ularning ko’lamini va mazmunini aniqlash
boshqaruvchi xodimlar sonini belgilash, boshqaruv apparatining tashkiliy tarkibini
loyihalash uchun muhim asos bo’lib hisoblanadi. Boshqarish funktsiyalarn - ko’p
qirrali tushunchadir. Shu sababli ularni muhim belgilar buyicha turkumlarga ajratib
o’rganish zaruriyati tug’iladi. Boshqaruv funktsiyalarining mohiyati, tasnifi va
mazmunini o’rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish uchun
zarurdir, chunki yuqorida ta'kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida
uning funktsiyalarida namoyon bo’ladi. G’arb menejmentining bugungi zamonaviy
nazariyasi boshqarish funktsiyalarini tasniflashda, eng avvalo uning asosiy
(umumiy) funktsiyalariga ustuvorlik beradi:
· rejalashtirish;
· tashkil qilish;
· tartibga solish va muvofiqlashtirish;
· nazorat;
· rag’batlantirish (motivlashtirish).
29

Boshqarish rejalashtirishdan boshlanib, faoliyatni tashkil qilish, uni rag’batlantirish
bilan davom ettirilib, nazorat bilan tugaydi. Bu erda muvofiqlashtirish barcha
funktsiyalar jarayonida o’z aksini topadi. Bu funktsiyalar boshqaruvning hamma
bosqichlariga xos bo’lgan umumiy xususiyatlarga ega bo’lib, boshqaruv
apparatining barcha rahbarlari va mutaxassislari faoliyatida mavjud bo’ladi. Ularni,
shuningdek, boshqaruvning hamma tomonlarini qamragan funktsiyalar deyish ham
mumkin, chunki ular boshqaruv tizimini ham bo’yiga (vertikaliga), ham eniga
(gorizontaliga) qamrab oladi. Boshqarish funktsiyasini tasniflashning ikkinchi
yondoshuvida boshqarish ishini aniq ijrochilar bo’yicha taqsimlashga ustuvorlik
beriladi. Bunda bir butun aniq funktsiyalar tizimi ajratiladi. Masalan, zamonaviy
g’arb firmalarida ishlab chiqarishga oid 20-25 tadan kam bo’lmagan funktsiyalar
ajratiladi. Bular quyidagilardir:
· asosiy ishlab chiqarishni boshqarish;
· qo’shimcha ishlab chiqarishni boshqarish;
· ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi ishlab chiqarishni boshqarish;
· marketingni boshqarish;
· moliviy boshqarish;
· sifatni boshqarish;
· mehnatni boshqarish;
· xodimlarni boshqarish;
· innovatsiyani boshqarish va hakazo.
Bunday holda ishlab chiqarishni boshqarish faoliyatining ayrim turlari va sohalari
alohida ajralib turadi. Boshqarishning yuqorida sanab o’tilgan asosiy funktsiyalari
ishlab chiqarishni boshqarish jarayonida muhim o’rin tutishi zarur bo’lganligi
tufayli ularni mufassal ko’rib chiqamiz.
Asosiy funktsiyalar:
30

1. Rejalashtirish
Boshqarishning asosiy va dastlabki funktsiyasidir. Har qanday boshqarish reja
tuzishdan boshlanadi. Bu rejada boshqaruv maqsadlari va vazifalari, ularni amalga
oshirish muddatlari belgilanadi, vazifalarni amalga oshirish usullari ishlab
chiqiladi, xalq xo’jaligi bo’g’inlarining o’zaro aloqalari o’rnatiladi.
Rejalashtirishning umumiylik xususiyati shundaki, bunda har bir boshqaruv
xodimi o’zining shaxsiy ishini rejalashtiradi, o’z ish joyidagi faoliyati
ko’rsatkichlarini ishlab chiqadi, rejalarni qanday bajarayotganini nazorat qilishni
uyushtiradi.
2. Tashkil qilish. Bu funktsiya boshqaruv ob'ekti doirasida barcha boshqariluvchi
va boshqaruvchi jarayonlarning uyushqoqligini ta'minlaydi.
3. Muvofiqlashtirish va tartibga solish;
Rejalashtirish boshqarishning strategiyasi hisoblansa, muvofiqlashtirish
boshqarishning taktik masalalarini hal qiladi. Muvofiqlashtirish mablag’larni tejash
maqsadida boshqaruvdagi parallelizm va bir-birini takrorlashni bartaraf qilish
imkonini beradi. Tartibga solish muvofiqlashtirishning davomi bo’lib, u sodir
bo’lib turadigan og’ishlarni bartaraf qilish yo’li bilan ishlab chiqarish jarayonlarini
amalga oshirishni maqsad qilib qo’yadi. Uning yordami bilan vujudga kelishi
ehtimol tug’ilgan og’ishlarning oldi olinadi.
4. Nazorat. Bu funktsiyaning maqsadi "tutib olish", "aybini ochish", "ilintirish"
emas, balki boshqaruv ob'ektida sodir bo’layotgan jarayonlarni hisobga olish,
tekshirish, tahlil qilish va ma'lum tartibda shu ob'ekt faoliyatini o’z vaqtida sozlab
turishdir. Ta'sirchan nazoratni tashkil qilish har bir rahbarning funktsional ishidir.
Muntazam nazorat yo’q joyda yuqori pirovard natijalarga erishib bo’lmaydi.
Boshqarish faoliyatining turlariga ko’ra, funktsiyalar quyidagicha bo’ladi:
· boshqarishning iqtisodiy funktsiyalari;
· boshqarishning sotsial funktsiyalari;
· boshqarishning ma'naviy-ma'rifiy funktsiyalari.
31

Qayd qilingan funktsiyalar bir-biri bilan bog’liq va ma'lum darajada tartibga
solingan ko’p unsurlardan, tarkibiy qismlardan iborat bo’lib, ular yaxlitlikka ega.
Shuning uchun ham boshqarish jarayonida ularning birortasi ham e'tibordan chetda
qolmasligi kerak.
Maqsad - bu muddao, murod, ya'ni u yoki bu niyatga erishmoq uchun ko’zda
tutilgan mushtarak orzu. Aynan, shu maqsad kishi faoliyatini, o’z orzularini
ushalishiga yo’naltiradi. Maqsadning muayyan ierarxiyaga ega ekanligi, ya'ni bir
maqsadning boshqa bir maqsadga bo’ysunishi (tobe bo’lishi), yuqori maqsadning
quyi maqsadlarga ega bo’lishi (yoyib bo’lishligi), maqsadlarning bir-biri bilan
o’zaro munosabatda bo’lishi ularni qandaydir bir tartibga solish zaruriyatini
tug’diradi. Boshqaruv funktsiyasi deganda u yoki bu ob'ektni boshqarishga oid
aniq vazifalarni hal etishga qaratilgan bnr turdagi ishlar majmui tushuniladi.
Demak, boshqaruv muayyan funktsiyalar orqali amalga oshiriladi. Funktsiyalarni
aniqlash, ularning mohiyatini ochish va o’rganish boshqaruv jarayonini to’g’ri
tashkil qilishning muhim shartidir. Boshqaruv funktsiyalarining mohiyati, tasnifi
va mazmunini o’rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish
uchun zarurdir, chunki yuqorida ta'kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon
sifatida uning funktsiyalarida namoyon bo’ladi.
2.2. О ‘zbekistonda madaniyat va san’at sohasining rivojidagi
innovatsion g’oyalar
Keyingi yillarda mamlakatimizda xalqimizning ma’naviy-ma’rifiy saviyasini
yuksaltirish, madaniyat va san’at muassasalarining moddiy-texnik bazasini
mustahkamlash, soha vakillarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha kompleks
choratadbirlar amalga oshirilmoqda. Shu jumladan, hozirgi vaqtda madaniyatning
innovatsion tarkibiy qismining ahamiyati davlat darajasida kata e’tirob qaratilishi
Yangi O‘zbekistonning bosh maqsadiga aylandi. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev:
“Mamlakatimiz aholisi, avvalo yoshlar, qalbida amalga oshirilayotgan islohotlarga
daxldorlik hissini kuchaytirish, shu yo‘nalishdagi ma’naviy-ma’rifiy ishlarning
ta’sirchanligini yanada oshirishimiz zarurligi davr talabiga aylanib bormoqda” -
deya ta’kidlab o‘tgan edi. Yangi O‘zbekiston madaniyat sohasida tub islohotlar
32

amalga oshirilmoqda. Haqiqatan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-
yil 26-avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasida madaniyat va san’at sohasini
innovatsion rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3920-son qarorini
imzolashi buning yaqqol isbotidir. Bu qaror ijrosi madaniyat va san’at sohasini
innovatsion rivojlantirishni ta’minlash, madaniyat va san’at muassasalarining
moddiy-texnik bazasini yaxshilash, aholining madaniyat muassasalariga bo‘lgan
qiziqishini rag‘batlantirish, mamlakatimizning jahon madaniy makoniga
integratsiyalashuvini ta’minlashni nazarda tutadi. Shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2020-yil 26-maydagi “Madaniyat va san’at sohasining
jamiyat hayotidagi o‘rni va ta’sirini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
Farmoni bu yo‘nalishda olib borilayotgan ishlarning naqadar dolzarbligini
ko‘rsatib turibdi. Farmonga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy va ishlab
chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish dasturlarida moddiy-madaniy merosning
ko‘chmas mulk obyektlarini restavratsiya qilish uchun xarajatlarga 500 mlrd. so‘m
ajratilishi belgilandi. So‘nggi to‘rt-besh yilda Yangi O‘zbekistonda madaniyat
sohasida sodir bo‘layotgan jarayonlar madaniyat va san’at rivojida ayniqsa,
jamiyatning ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishidagi rolida ham yuqori darajaga
ko‘tarildi. Hech shubhasiz, o‘z kuchimiz va imkoniyatlarimizga bo‘lgan ishonch
bizni Uchinchi Renessans poydevorini yaratishdek ezgu maqsad yo‘lida
birlashtirib, yanada kuchli va mustahkam qilmoqda. Bu intilishlar ulkan amaliy
ishlarga aylanib, buyuk xalq harakati tobora kengayib bormoqda. Bunday qudratli
safda bo‘lishning o‘zi kata baxt, kata sharafdir. Shunday jarayonlardan biri,
innovatsiya muammosi hisoblanadi. Madaniyat va san’at sohasida innovatsion
rivojlanishga qaratilgan harakatlarni amalga oshirishda ba’zi yutuqlar va ba’zi
muvaffaqiyatsizliklarga qaramasdan, bu jarayon O‘zbekiston uchun hamon dolzarb
bo‘lib qolmoqda. Bunda asosiy muammo - iqtisodiyot va jamiyatning uzoq
muddatli turg‘unligi va mamlakatning jahon taraqqiyotidan ancha ortda qolib
ketishi sanaladi. Ayni paytda, milliy madaniyatni yanada rivojlantirishga to‘sqinlik
qilayotgan bir qator tizimli kamchiliklar mavjud. Jumladan: birinchidan, madaniyat
sohasidagi munosabatlarni tartibga solish, madaniyat va san’at muassasalari, ijodiy
33

uyushma va birlashmalarning huquqiy maqomi, ijodkorlarni ijtimoiy himoya
qilishga qaratilgan yagona huquqiy baza yaratilmagan; ikkinchidan, yosh
ijodkorlarga ta’lim-tarbiya berish, yuqori malakali kadrlar tayyorlash va ularning
malakasini oshirish borasida puxta tizim yaratilmagani madaniyat sohasida yagona
davlat siyosatini samarali olib borish, aholining o‘sib borayotgan madaniy
ehtiyojlarini qondirish va madaniy xizmatlar sifatini keskin oshirish imkonini
bermayapti; uchinchidan, aksariyat madaniyat va san’at muassasalarining moddiy-
texnik bazasi zamon talablari va xalqaro standartlarga mos kelmaydi, bu esa
ularning to‘laqonli faoliyat ko‘rsatishiga to‘sqinlik qilmoqda; to‘rtinchidan,
zamonaviy media makonda milliy madaniyatimiz munosib o‘rin egallamagani,
sohaga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari to‘liq joriy etilmagani sohani
keng tadqiq va targ‘ib etish, xalqaro madaniy jarayonlarga talab darajasida
integratsiya qilishga yo‘l bermayapti; beshinchidan, madaniyat va san’at
sohasidagi nufuzli xalqaro festival va tanlovlarda ijodkorlarimizning ishtirokini
izchil ta’minlash va ularning sara asarlarini namoyish etish, milliy ijodiy
mahsulotlarni eksport qilishning samarali tizimi yaratilmagani, xorijiy tashkilotlar
bilan hamkorlik yetarlicha yo‘lga qo‘yilmagani ham soha rivojiga to‘sqinlik
qilmoqda. Bu muammolarni bartaraf etishda innovatsiya jarayonining tarkibiy
qismlarida nazarda tutilgan ishlarni amalga oshirish kerak. Innovatsion rivojlanish
jarayoning ikkita asosiy tarkibiy qism - innovatsion loyihalarni amalga oshirish va
innovatsion salohiyatni rivojlantirish bo‘lib, jamiyatning innovatsion
madaniyatining yetishmasligi innovatsiyalar turg‘unligining asosiy sabablaridan
biridir. Har qanday innovatsion rivojlanish nafaqat asosiy innovatsion jarayon,
balki uni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan omillar va shartlar tizimini, ya’ni
innovatsion salohiyatni rivojlantirishdir. Madaniy innovatsion loyihalarni amalga
oshirish va madaniy innovatsion salohiyatni rivojlantirish orqali madaniyat
sohasida innovatsion taraqqiyotga erishish mimkin. Ko‘p muammolar moliyaviy
tomondan farqli tekislikda yotadi. Taniqli menejer, Germaniya Federativ
Respublikasi Fraunhofer jamiyati prezidenti, professori H.Yu. Varnecke bozor
segmentini ko‘paytirish va mahsulot sifatini yaxshilash kabi deyarli barcha
34

yakuniy maqsadlarga eng yaxshi ijtimoiy tizimga ta’sir qiluvchi strategiyalar orqali
erishish mumkin, deb hisoblaydi. Ushbu jarayonda texnika va texnologiyalar juda
kichik rol o‘ynaydi. Bir tomondan, madaniyat va san’at, boshqa tomondan, tabiiy
fan va texnikaning tarqoqligi falokatga olib kelish xavfini tug‘diradi. Innovatsion
jarayonlar muqarrar ravishda xatarlar va noaniqliklar bilan tavsiflanganligi sababli,
ko‘plab tadqiqotchilar mamlakatda rivojlangan venchur kapitalining mavjudligi
innovatsion jarayonlarning muvaffaqiyatini belgilovchi omil deb hisoblashadi.
Uning zaif rivojlanishi tufayli, masalan, Yevropa mamlakatlari innovatsiya
sohasida AQShdan ma’lum darajada orqada qolmoqda. Biroq, tahlillar shuni
ko‘rsatadiki, bu boradagi farq unchalik katta emas. Shunday qilib, hisobkitoblarga
ko‘ra, innovatsiyani venchur investitsiyalari emas, aksincha, innovatsion
jarayonlardan talab venchur kapitalining rivojlanishini rag‘batlantiradi va
ikkinchisining rivojlanish darajasi institutsional muhit sifati bilan uzviy bog‘liqdir.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, ijtimoiy sohadagi zamonaviy mahsulotlar va
xizmatlar nafaqat iste’molchilarning ehtiyojlari asosida shakllanadi, balki o‘zlari
ham ushbu ehtiyojlarni shakllantiradi. Masalan, yuqori texnologik tibbiy yordam
xizmatlariga, masofaviy ta’limga bo‘lgan ehtiyoj, zamonaviy insonning turmush
tarziga mos keladi, shu bilan birga, bunday xizmatlar ko‘rsatish innovatsiyalar,
xususan, texnologik rivojlanishlar tufayli amalga oshirish mumkin. Binobarin,
bizning fikrimizcha, vazifa zamonaviy odamni avvalgi madaniy ehtiyojlar
doirasida ushlab turish emas, balki jozibali va shu bilan birga konstruktiv
qadriyatlarni shakllantiradigan madaniy mahsulotni taklif qilishdan iboratdir.
Bunga qanday erishish uchun madaniyat xodimlarining ijodkorlik va yangilik
yaratish qobiliyati, ularning ijtimoiy mas’uliyati, va nihoyat, deklarativ emas, balki
bilvosita ta’sir qila olishi orqali erishish mumkin. Aholining e’tiborini madaniy
xizmatlarga jalb qila oladigan yangiliklar degani nimani anglatishiga to‘xtalamiz.
Rasmiy hujjatlarda, xususan, innovatsiyalarning texnologik tarkibiy qismiga urg‘u
beriladi: gap ommaviy axborot markazlarini yaratish, ko‘p funksiyali madaniy
majmualar tarmog‘ini shakllantirish, universal mobil tizimlar sonini ko‘paytirish
haqida ketmoqda. Tadqiqotchilar innovatsiyalar deganda ijtimoiy-madaniy
35

vaziyatning o‘zgarishi, yangi madaniy mahsulotlar va xizmatlarni yaratish, mavjud
ob‘ektlar, yondashuvlar va texnologiyalarni ijodiy rivojlantirish kabilarni nazarda
tutgan holda ushbu kontsepsiyaga yanada kengroq ma‘no kiritdilar. Aynan
g‘oyalar, zamonaviy ijodiy mahsulotlarning etishmasligi byudjet muassasalari
xizmatlari iste‘molchilari sonining kamayishi, ularning faoliyat ko‘lamini
pasayishining sabablaridan biri sanaladi. Maxsus adabiyotlarda ifodalangan
madaniy loyihaning innovatsion belgilaridan biz quyidagilarni ajratib ko‘rsatamiz:
faollik: atrofdagi voqelikni o‘zgartiradigan loyihalarni boshlash, madaniyat
muassasalarining ijtimoiy hayotdagi ishtiroki, tinglovchilarni jalb qilish
shakllaridan foydalanish; dolzarblik: zamonaviy shaxs, yangi ijtimoiy guruhlar
ehtiyojlariga muvofiqlik, zamonaviy mobil va band turmush tarziga muvofiqlik -
moslashuvchan ish vaqti, innovatsion texnologiyalarni joriy qilish uchun ochiq
shahar maydonlaridan foydalanish (shaharlashgan va tabiiy). San’at turlari va
madaniy tadbirlar; “uxlab yotgan” joylarda joylashgan madaniy tashkilotlar
faoliyatini faollashtirish. Umuman olganda, biz intellekt, ijodiy munosabatlar, turli
xil san’at turlarining integrasilashuvi, jamiyatdagi mehnat shakllarini o‘zgartirish,
madaniyat holatini baholash va loyihalashga e’tiborni qaratish, menejmentni
o‘zgartirish kabilarni istiqbolga yetaklaydi, deb ayta olamiz. Darhaqiqat,
innovatsiyalar sharoitida biz aholining madaniy muassasalardan (bu muassasalar
prinsipial ravishda ishlashiga qo‘shimcha ravishda) ham moddiytexnologik, ham
ijodiy (kasbiy va texnologik) o‘zgarishlar kutayotganini ta’kidlab o‘tishimiz
mumkin. Ijodiy o‘zgarishlarga turli toifadagi fuqarolar uchun ularning zamonaviy
ehtiyojlariga mos keladigan turli xil xizmatlarni ishlab chiqish va amalga
oshirishga ijodiy yondoshishni kiritish mumkin. Albatta, madaniy “xizmat”ning
sust rivojlanishi, hattoki avvalgilaridan mahrum bo‘lish (masalan, filmlarni
tarqatish) sharoitida rivojlanish darajasi past bo‘lgan shaharlar, qishloqlar
aholisining zamonaviy madaniy xizmatlarga talabi hali hamon juda past
darajadadir. Biroq, innovatsiyalarning asosiy xususiyatlarini - bu dolzarblik,
ijodkorlik va zamonaviy texnik vositalardan foydalanishga talabni - bu hududdagi
madaniy talablarda ham ko‘rish mumkin. Ijtimoiy-iqtisodiy sohani umumiy
36

modernizatsiya qilish nafaqat madaniyatning yangi iste’molchilarini, balki uni
yaratuvchilarni ham shakllantiradi. Yangi ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy
etish va madaniy mahsulotlarni targ‘ib qilish ijodkorlar va iste’molchilarni,
xususan, ijodiy sohalar doirasida birlashtiradi. Iste’molchilarni ijodiy jarayonga
jalb qilish orqali ijodkorlar ularni asarlar yaratilishidagi quvonchlariga
qo‘shilishiga imkon beradi va ular, o‘z navbatida, “o‘zlarining” tomoshabinlari va
tinglovchilarini yaxshiroq anglay boshlaydilar. Multimedia texnologiyalaridan
foydalangan holda badiiy festivallar, kontsertlar va ko‘rgazmalar, muzey va teatr
jamoatchiligini birlashtirgan loyihalar kabi yangi ijod turlari nafaqat yangi ijodiy
yondashuvlarni, balki axborot texnologiyalari yangiliklaridan va yangi boshqaruv
ko‘nikmalaridan foydalanishni talab qiladi. Bu mavjud modernizatsiya qilish va
innovatsion boshqaruv usullarini joriy etish byudjet sohasini isloh qilish,
madaniyatning institutsional sohasini o‘zgartirish, tashkilotlar boshqaruvining
rolini kuchaytirish va innovatsion yondashuvlardan foydalangan holda ijtimoiy-
madaniy sohada boshqaruv amaliyotining tarqalishi bilan tavsiflangan yangi
sharoitda madaniyat sohasidagi boshqaruv samaradorligini oshirishga yordam
beradi. Xulosa qilib aytganda, innovatsion madaniy mahsulot va xizmatlarni
rivojlantirish uchun innovatsion yechimlar iste’molchisini shakllantirish zarur,
buning uchun madaniyat va san’at sohasini takomillashtirish va venchur kapitalini
rivojlantirish; fan, ixtirolar va texnologiyalari transferini rivojlantirish; sohada
innovatsion faoliyatni moliyalashtirish tizimini takomillashtirish; raqobatni
rivojlantirish va ma’muriy to‘siqlarni qisqartirish; infratuzilma va
axborotkommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb
etadi. O’zbekiston o’z mustaqilligini mustahkamlash johon ham jamiyatida
o’zining munosib o’rnini egallash jarayonida siyosiy, huquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy,
ma’naviy-ma’rifiy sohalarda – kishilar tafakkurida tubdan o’zgarish – milliy
g’oya-milliy mafkurani shakillantirish jarayoni kechmoqda. Prezident
I.Karimovning quyidagi so’zlari o’ta ibratlidir: “Biz kelgusi asrga o’zimiz bilan
nimani olib o’tishmiz mumkin? Va nimalardan vos kechishimiz darkor? Ya’ngi
37

ming yillikda qanday muammolarning yechimi bizning diqqat e’tiborimiz turmog’i
lozim?
Madaniy me’ros - bu o’tmishdan qolgan qadriyatlar, g’oyalar, tajriba,
bilimlar ularni o’zlashtirish usullari, ya’ni kishilarning ijodiy faoliyat usullari va
ularni tashkil qilish hamda uning natijasidir. O’zlashtirish yoki aniqrog’i madaniy
me’ros jarayoni o’ta muhim bo’lib, madaniyatning harakatdagi siyosiy
qonunlaridan biri hisoblanadi. Bu jarayon insoniyatning o’tmishi, buguni va
kelajagi bir butun holda birlashtirib, odatiy tarzda tayyor yutuqlarga aylanadi. Bor
narsani izlash, ma’lum narsani ochish, qilinga kashfiyotni kashf etish kerak
bo’lmaganidek o’tmish ajdodlar qilgan ishni takrorlash shart emas. O’tmish bilan
batamom uzulish mumkin emas. Insoniyat tarixida mutlaqo yangi madaniyat
yaratishga urunishlar bo’lgan biroq bunday urunishlar xunuk natijalarga olib
kelgan. Bunda 1920-yillarda Sovet Rossiyasida “proeetar madaniyati”yaratishga
urunishi yoki madaniyat inqilobini misol tariqasida keltirish mumkin. Bu
“inqiloblar” jarayonida yangi madaniyat yaraladi, aksincha bori ham yo’q bo’ladi:
qo’l yozmalar,kitolar, suratlar yoqildi; me’moriy yodgorliklar buzuldi, eng
achinarlisi madaniy qadriyat egalari mavh qilindi. Oqibatda o’tmish bilan bog’liq
uzviylik jamiyat ma’nan orqaga ketdi.
Madaniyatning me’yoriy rivojlanishi uni asrab kelgusi avlodga meros qilib
qoldirishni bildiradi. Hozirgi davrda ham milliy madaniyatni tiklashga asososiy
e’tiborni qaratgan holda O’zbekiston xalqi jahon madaniyati va sivilizatsiyasining
zamonaviy yutuqlarini egallashga harakat qilib jahon madaniyati rivojiga hissa
qo’shmoqda. Bu borada jadal amaliy yo’llar qilinmoqda: xalqaro konkurs va
fiestevallar o’tkazilishi, chet mamlakatlarning madaniy kunlari va san’at asarlari
ko’rgazmasi namoyish qilindi, Hind madaniyat markazi, Fransuz madaniyat
markazlari ochildi. Hozirgi kunda turli xalqlarning milliy markazlari 100dan ortdi.
O’zbekiston madaniyatining o’ziga xos xususiyatlarini nazariy asoslash va
uning jahon madaniyatidagi o’rnini munosib baholash ishtiyoqi ham kuchli.
“Mirzo Ulug’bek va uning jahon sivilizatsiyaga qo’shgan hissasi” (1994)
“O’zbekistonning jahonda tutgan o’rni va roli. Buxoro va jahon madaniyati”,
38

(1995) “O’rta Osiyo va jahon sivilizatsiyasi” kabi mavzularda o’tkazilgan xalaqaro
konfrensiya va semenarlarni ko’rsatish mumkin (1998). Ma’lumki, YUNESKO
qarori bilan yer yuzida nishonlangan “Amir Temur va uning jahon tarixidagi o’rni”
mavzusidagi (1996) konfrensiya misolida Porij shahrida “Temuriylar davrida fan,
madaniyat va ta’lim ravnaqi” mavzusida ilmiy anjuman hamda ko’rgazma bo’lib
o’tdi. Bu tadbirda xalqaro jamoatchilik Amir Temur, al- Buxoriy, at-Termiziy,
Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband, al-Xorazmiy, al-Beruniy, Ibn Sino,
Navoiy, Bobur kabi buyuk yurtdoshlarimizning jahon tamadduni va madaniyati
rivojiga qo’shgan munosib ulushini yuksak baholashni ko’rsatdi. Milliy an’anallar
va ko’hna madaniyatimiz qayta yuz ocha boshlayapti. Ulug’ ajdodlarimizni yod eta
boshladik. Ularni ma’naviy merosini o’zlashtirayapmiz. Prizident I.A.Karimov
o’zning asarlari va nutqlarida ma’naviyat, tarbiyaga juda katta e’tibor qaratadi,
ayniqsa uning quyidagi fikrlarida buni yaqqol ko’rish mumkin.
“… Hara qaysi davlat, har qaysi millat nafaqat yer osti va yer usti boyliklari
bilan, harbiy qudrati va ishlab chiqarish salohiyati bilan, balki birinchi navbatda
o’zining yuksak ma’naviyati va madaniyati bilan kuchlidir”! (Barkamol avlod
O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent. “Sharq” 1998-yil 5-bet)
Aslini olganda, ma’naviyat va madaniyati bir biriga yaqin tushunchalardir.
Ularni ma’naviy merosi, madaniyati, mafkura va qadriyatlar tashkil qiladi.
Prizidentimiz I.Karimov qayd etganidek, “Beshafqat davr sinovlarida omon
qolgan eng qadimgi tosh yozuvlar, bitiklardan tortib, butun kutubxonamiz
xazinasida saqlanayotgan 20 mindan ortiq qo’lyozma ularda mujassamlashga tarix,
adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matimatika, fizika, ximya,
astranomiya, me’morchilik, dehqonchilikka oid 10 minglab asrlar bizning beqiyos
ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo’lgan xalq
dunyoda kam topiladi. Shuning uchun ham bu borada jahonning sanoqli
mamlakatlarigina biz bilan bellasha olishi mumkin …”!
Madaniy – ma’naviy meros o’zaro bir-biridan farq qilsada, ularning o’rtasida
o’tib bo’lmas “Xitoy” devorini qo’yish ham mumkin emas, madaniy merosni barpo
etishning zamirida ham ma’naviyat – ya’ni insonning madaniy – ruhiy bilimlari,
39

qobiliyati, iste’dodi, aqli va nazariy bilim faoliyati yotadi. Madaniy va ma’naviy
meros o’rtasida umumiylik ham farqli tomonlari ham mavjud.
Madaniy meros ko’proq umumiylik ustunlik qilsa, manaviy merosda
uslubiylik ustunlik qiladi. Madaniy merosning qadri abadul-abad tutashmaydigan
qismiga milliy qadriyat deyiladi.
Ma’naviy boyliklar avloddan avlodga bir tuzumdan ikkinchi tuzumga meros
sifatida o’tadi va jamiyat, uning ma’naviy taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatadi.
40

XULOSA
Xulosa qilib aytganda Mamlakatimiz taraqiyoti pillapoyasidan yangi-yangi
cho’qqilar sari qadam qo’yar ekan, biz yashayotgan zamon sur’atlari shiddat bilan
tezlashib, oldimizga yana qancha muammo va mashaqqatlar paydo bo’lar ekan,
tabiiyki ma’naviy hayotimiz ham anashu sinovlarda toblanib, yuksalib,
jamiyatimiz millatimizning yorug’ va sog’lom kelajagini ham qanday tahdid va
to’fonlardan – davr o’zgarishi bilan ularning ko’rinishi va shakli o’zgarishiga
qaramayotgan – bezavol saqlash va asrab qolishga qodir bo’lish darkor.
Sharq qadimiy madaniyat o’chg’i va jahon sivilizatsiyasining beshigi
deya bejiz ta’riflanmagan. Vatanimiz sivilizatsiyasining sharq sivilizatsiyasi
quchog’ida voyaga yetgani va uning qadriyatlarini o’ziga aks ettirganini, unga va
butun dunyo madaniyatdiga ulkan ta’sir ko’rsatganini doimo esda tutush darkor.
Ishonchimiz komilki, xalqimiz tarixining murakkab jarayonlarini irodasi chiniqib
har qanday hujum va tazyiqlarga qaramasdan, ma’naviy olami kuchayib
borayotgani bizni ko’rolmaydigan kuchlar ham bu haqiqatni tan olayotganini
mamnuniyat bilan qayd etamiz. Chunki xalq – bamisoli ulug’ va sharafli yo’ldan
ilgarilab boryotgan ulkan karvon. Uni yo’ldan chalg’itishga urunuvchilar, payt
poylab orqasidan hamla qiluvchilar hamisha bo’lgan, bundan keyin ham bo’lishi
mumkin. Karvon bexatar bo’lmas degan gap bejiz aytilmagan. Ammo xalq
karvonini hech qanday kuch ortga qaytarolmaydi. Nega deganda, xalqning qalbida
ne-ne ajdodlardan meros yengilmas kuch madaniy ma’naviyat bor.
Mustaqil vatanimiz oliy maqsad qilib olgan ozod va obod Vatan, erkin
va farovon hayotni barkamol ezgu g’oyalarni hayotiy e’tiqodiga aylantirgan yetuk
insonlargina bunyod eta oladi.
41

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU,
2013.- 433 b.
2. Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2015 Y.-150 b.
3. Kucharov A .S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2018 u. -120 b.
4. SHarifxodjaev M.Menejment. Darslik.T.: Ukituvchi, 2002.-464 b.
5. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. "Menejment va
marketing asoslari": (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2012 y. -258 b.
6. L ap ы gin YU.N. Strategicheskiy menedjment.Uchebnoye posobiye. - M.:
Eksmo, 2010.-432 s.
7. Vesnin V.R. Menedjment v sxemax i opredeleniyax: Uchebnoye posobiye. -
M.: Prospekt, 2009. - 120 s.
8. Danilin V.I. Finansov ы y menedjment: zadachi, test ы , situatsii.Uchebnoye
posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 360 s.
9. Kane M.M., Ivanov B.V., Koreshkov V.N, Sxirtladze A.G. Sistem ы , metod ы
i instrument ы menedjmenta kachestva: Uchebnik dlya vuzov / Pod red. M.M.
Kane. - SPb.: Piter, 2009. - 560 s.
10. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2008 y
11. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008y
12. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2008y
13. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2008y
14. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2000
15. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001 y
16. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2001 y.
42

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish