Madaniyat va san’at sohasida menejment tizimi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	38000UZS
Hajmi	328.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Madaniyat va san’at sohasida menejment tizimi

Sotib olish

MAVZU: MADANIYAT VA SAN’AT SOHASIDA MENEJMENT TIZIMI
MUNDARIJA:
KIRISH ...................................................................................................................3
I.BOB. MADANIYAT VA SAN’AT IQTISODIYOTI. MADANIYAT VA
MENEJMENT…………………………..……..…………………….....................5
1.1. Ma d a niy a t va m e n ejment .............................................................................5
1.2. Madaniyat va san’at iqtisodiyoti............................................................ …12
II.BOB. MADANIYAT VA SAN’ATDA MENEJMENT. SOHA
ISTIQBOLNI OLDINDAN KO’RA OLISH VA AMALGA OSHIRISH……...
……………………………..………………………... ……….24
2.1. Soha istiqbolni oldindan ko’ra olish va amalga oshirish….. ......................24
2.2. San'at va madaniyat menejmenti..…………….……….. ...........................34
XULOSA ...............................................................................................................39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..............................................................40
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda bizning mamlakatimizda,
konservativ iqtisodiyot ehtiyojlari uchun javobgar bo'lgan rus tilidagi rus
haqiqatiga moslashdi.
Buning mavzusining dolzarbligi muddatli qog'oz Rossiyaning barcha sohalaridagi
barcha sohalardagi fundamental o'zgarishlar va zamonaviy jamiyatda barcha
darajadagi boshqaruv tuzilmalarining asosiy qayta tirilish rolini tubdan o'zgartirish
zarurati bilan belgilanadi.
Umumiy va boshqaruv samaradorligini oshirish muammosini tahlil qiling, unga
etarli baho beraman - vazifa kompleksdir. Bu turli xil terminologiya va
metodologiyadan foydalangan holda ko'plab olimlar bilan shug'ullanadi, bu esa
turli ilmiy mintaqalar o'rtasidagi hamkorlikni qiyinlashtiradi va yagona
yondashuvni yaratish qiyinlashadi.
Boshqaruv samaradorligini tahlil qilish va baholash quyidagilar kabi: boshqaruv
nazariyasi, davlat va kommunal boshqaruv tizimi, strategik boshqaruv tizimi,
boshqaruv faoliyati, mintaqaviy iqtisodiyot asoslari va boshqaruv, tashkilotning
samarali tuzilishini shakllantirish va boshqalar.
Muammoning ilmiy rivojlanishi darajasi juda kichik. Ushbu kursda boshqaruv
samaradorligi jihatlari ko'rib chiqilayotgan ishlar, boshqaruv va bunday
baholashning samaradorligini baholashning xususiyatlari mahalliy va xorijiy
mutaxassislar ishlarida aks ettirilgan. R.Akof, F. Emirlik, A. D. Ursula, A. I.
Dronova, F. Sanden, O.V. Simlagina.
Ushbu kursni o'rganish ob'ekti - bu boshqaruvning samaradorligi.
Ushbu kursni o'rganish mavzusi menejmentning samaradorligini baholashdir.
Tadqiqotning maqsadi boshqaruv samaradorligini baholash tartibini tahlil qilish
uchun.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar hal qilindi:
."Boshqaruv samaradorligi" tushunchasini tekshiring.
.Zamonaviy sharoitda boshqaruv samaradorligini baholash muhimligini aniqlash.
.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy yondashuvlarini ko'rib chiqing.
3

.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy mezonlarini aniqlash.
.Samaradorlik baholarining asosiy turlarini ko'rib chiqing.
.Boshqarish tizimining samaradorligini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkichlarni
tavsiflang.
Kurs ishining obyekti: Ishlab chiqarish vaziyatiga tug’ri baho berish va aniq
qaror qabul qilish uchun boshqaruv organi axborot bilan to’liq ta’min etilishi,
axborot hajmi maqsadga muvofiq bo’lishi kerak.
Kurs ishining obyekti: Axborot yetishmasligi yoki haddan tashqari ko’payib
ketishi tezkor va to’g’ri boshqarishga xalaqt beradi. Va, nihoyat, boshqarish
apparati xodimlari qanchalik yuqori malakali bo’lsalar, axborot qimmati ham
shunchalik yuqori va tartibga solingan bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi: Axborotning o’z vaqtida kelishi va o’z vaqtida
bajaruvchilarga yuborilishi, ya’ni tezkorligi ham juda muhimdir. U boshqaruv
jarayonining, binobarin, ishlab chiqarishning uzluksiz borishiga yordam beradi.
Shuningdek, dastlabki axborotni boshqarish turli maqsadlar uchun oson o’zgarish,
undan boshqaruvning barcha bo’g’inlarida foydalanish mumkinligi, axborotning
uzil-kesil ishlanishi, undan qo’shimcha ishlov bermasdan foydalanish ham katta
ahamiyatga ega.
Kurs ishining vazifalari: Boshqarishda foydalaniladigan va bajarilishi uchun
uzatiladigan axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi:
- ishonchlilik;
- tushunarli, bir ma’nolilik;
- tezkorlik;
- to’liqlik;
- tejamlilik
Zarur paytda kerakli natija beradigan axborotlar qimmatli hisoblanadi. Kech
berilgan axborotlar o’z qimmatini yo’qotadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati,

4

I.BOB. MADANIYAT VA SAN’AT IQTISODIYOTI. MADANIYAT VA
MENEJMENT
1.1. Ma d a niy a t va m e n ejment
I n so n i y at m ada ni y ati u suv c h a n, o ’ z g a r uv ch a n, chun k i xozi rg i a v lod a v val n i
a v lo dlar m ada ni y q a dr i y atlar i d a n ij od iy f o y da l a n i sh a s os i da gi na y a
na d a rivojl a n is h i m u m k in . O ’ zbe k ist o nn i n g n o y ob m a d a n i y ati y i ll a r ,
a s r l ar d a v o m i d a sh a kll a nib, u n i sakl as h, riv o j lan t ir is h ko ’ p m i l l a tli
r e s pu blika n i ng y u q o r i m a ’ l u m o tl i i n s o n la r i -fa n , a dabi y o t , s a n ’ at
ar b obla r i v az i fa si dir. I n so n xa y oti f ao l i y atin in g m u xi m t ar k ibiy qi s m i
b u tun i ns o ni y at to m o n i d a n j a m la ng a n m ada n iy bo y lik k a e g a bo ’ l ishi, s h u
ju m la d a n bos h qa r uv m adani y at i n i e g a l l as h d ir.
Me n e j m ent m adjan i yati j uda m u xi m d i r. I n s o ni y at o ’ z ri v o j l an ish jara y o n ida j u d a
k at ta m ene j m e n t tajr i b a s i ni ja m la g an. Boz o r sha r o it ida b u t a j ri b a b oshq a r u v
sa m arad o r l ig ini o s h i r is h ga x i z m at q il i s hi kerak. M e nej m en tn i n g v u j u d g a kel i shi v a
rivojl a n is h i, avva l o bo s h q a r u v m a d a ni y ati d araj a si y u q sa l is h i bi l a n b o g ’ l i qdir.
c h unk i , m ene j m ent y o ’ l l a r i, us u l l a ri, v o s i t a v a u sl u blar i ga t a nk i diy
baxo b e ri sh y o ’ li b ilan, u la r n i ng e ng y axs h i l a r i j a xo n ta j ri b a sida kul a ni s hi u c hun
a j r a tib o li n di. Me n e j m ent m ada ni y ati i nso n m ada ni y at ini ng t ar kibi y q is m i
b o ’ l is h bil an b i r ga q at or o ’ ziga x o s xu su s i y at l a r ga x am
e g a. M a d a n i y atga e ga bo ’ l ish m enejer u c hun f a k a t z a rur e m as, b al k i sha r t d i r ,
chu nk i xar bi r t as h k il o tn i ng x ar bir b o ’l i n m asi s a m arali ish l as hi u ch u n
uning x o d i m lari y u qs a k m ada ni y atga e g a b o ’l ish l ari ker a k.
Me n e j m ent m ada ni y ati d a r a j a s i xodi m lar,
a y n iq sa, m enejerlar m adani y at i ni, m ene j m en t jara y oni m adani y at i , b os h qa r uv t ex ni
k a s i , m ex n at s har oi tini ak s etti r uvc h i ko ’ rsat k i c h lar
bo ’ y ic h a b ax o lan a d i . m ene j m e n t m a d a n i y ati u n s ur l ar in ing t u rl i-tu m an l igi
b o sh q ar u v jara y o n i d a turl i - t u m an m e y or l ar g a, j u m la d a n, a xl o qi y , xu q uqi y ,
i q t i so d i y , t a sh k ili y , t exnik a v i y , e s te t ik m e y or l a r ga r i o y a qi l ish zar u r i y at i ni
k e l t irib c hiqar ad i. A xloqiy m e y orlar in s on n ing a x l ok v a od o b soxa s ida g i x u l q ini
5

tar t ibga s o l a d i . Me n e j m en t da x uq uq i y m e y or l ar d avl a t -x u qu q iy v a t a s h k iliy-
xuqu q iy m e y or i y x u j j a t la r da a ks e t ad i. U ni n g ju m la s iga d as l vt k or xo nasi
t o ’ g ’ r i s i da q o n un, tad b i r ko r lik x a q ida, m u l k to ’ g ’ ris i da qo nu n l a r k i r a d i.
Lekin q o n unlar xar b ir k o rx ona n i ng o ’ z i ga x os x ususi y at l a r i ni xis o bga o l o l m a y d i .
S h u s a b a b l i , x ar b i r k o rx ona, qo nu nga asosl a ngan x o l da, ko rx o n ada ishl a b
ch i qa r i s h n ing o ’ z i ga x os xu s usi y at l a r ini x i so b ga ol u v ch i m e y or i y k o id a lar
o ’ rnatila d i. I q ti sod i y m e y or l ar ko r x ona faol i y ati j a ra y o n ida eris hi lishi
l o z im bo ’ l g an iqti s odiy ko ’ rsatkic h la r ni be l gila y d i . Ul ar j u m la s iga m o l i y a -
kr ed it m e y orlar i , ss u dalar o lish t a r t ib i, a m or ti z a si y a m e y o r l a r i, m a x sulotn i ng
x i so b la n g a n b a x os i, f o y da m e y or i , re nt a be ll ik m e y ori, f o nd l ar
uch u n t u l ovlar, b y u d je t ga tu lo v l a r , iqti s odiy rag b a tla nt irish m e y orla r i k ir a d i .
T a s h kili y m e y or l ar t a shkilo t t ar kibini , a lo x id a bo ’ li n m a v a sh a xsl ar fa oli y a t i
ta r kibi v a ta rt ib i ni i c hki t a rt ib f a o l i y at t u rla r ini, xodi m lar va z if a lar in i, axbor o tni
qa y ta is h lash va fo y d al a n is h j ara y o n ini b el gila y d i . T e x ni kaviy m e y or l ar
kor xo n a ning va uni n g bo ’ li n m alarin in g b o s h q aruv u c hun za r ur us ku na, t ex n ika v a
tr an spo r t v o s i t a la r i, asb ob lar bi l a n q u r oll a nga n l i k daraj a sini b i l dira d i.
E s t e tik t a l a bl a r v a m e y or l ar x am b os h qa ru v jara y o ni da qo ’ l l a n i l ad ig a n tex n ika
vo s ital a ri v a us k u n a la r i, x am bo s h qa r uv xo d i m lar i ni u r ab tu r uvc h i t a s hqi m ux i t
uc h un b e lg i lanad i . Me n e j m ent m ada n i y ati tar ki biga b o shqa r u v
xodi m lari m ada ni y at i , b oshqa r u v j ara y o nl a r i m adani y at i , m ex n at
sha r oi t i m ad a ni y ati v a xuj j atl a r y ur i ti s h m ada ni y ati k i r a d i.
Me n e j m ent m adani y ati n ing b a r c h a un s u r la r i o ’ zaro bog ’l iq va o ’ za r o t a ’ sir
etuv ch i d ir. Shu b il a n bi r ga u lar o r a s ida bo sh qa r uv xodi m lari m a d a n i y ati y eta k c h i
a h a m i y at ii y at g a e ga. Me n ejer b o s ha r uv ja r a y o n i m ada ni y ati n i n g y u qo ri daraj a siga
er i shish va o ’ z m ex n a t ini t a sh k il e t is hni t ak o m i ll as h ti ri b b o r ishi ker a k. X ar bi r
kor x o na v a ta s h k ilot m enejeri o ’ z v az i f as i n i b aja ri sh jara y o n ida j a m oa n ing
b o s h qa a ’ zo l a r i b i lan m u n osab a tda bu lar e k a n ish b ilar m o n ki s hilar urta s ida m avjud
ax l oqiy k o id a la r ga b u y s u n a d i . Xar bi r j a m oa d a xa y ri x o x lik, in s onga
xur m at m u x iti m avjud bo ’ l i shi k e rak.
B os h q a r u v m ada ni y ati s ans a l o r l i k , m an s a bp a ra st lik, s h a v k a t s i zl ik, k o ’po l l ikka z i d
6

dir. B o shqa r u v t iz i m i d a,
sh u ningd e k, d a v lat m e y or l ariga r i o y a k i l m a s lik, v a ’ d a b ozl i k, faoli y at g a n o t o ’ g ’ ri
b a xo b e r ish v a b o shqa x u su s i y atla r ga y o ’ l q u y ib b u l m a y d i . A m al i y fa o li y atda
fand a n f o y da l a n is h. Me xn at ga ij o d i y y on d as hish, t ad b i r k o rl ik, j a v obga r l ik ,
tash ab b u s v a m u st a q i ll i k, xo ’j a s izl i kka, b y ur o qt a t i z m , qo nun bo ’ z u v c hi l ikk a , m ur o
s a s izl i k, vij do ni y l i k, k a m tarlik va o d d i y lik b o s h q a r u v x o d i m lari m a d a ni y ati n i
ifod a la y d i . Me n e j m ent m ada ni y at i n in g as o si y u n s u r l ar i . Bos h qa r uv
xo d i m lari m ada n i y at i ni t a ’ m i nl ashn i ng a s osiy y o ’ l l ari -bo s h q a r u v il m ini c h u k ur
e g a lla s h, u m u m i y m ada ni y daraja s i va m ala k a sin i m un t azam o shi r ib borish, o ’ z
fa o li y ati n a t ijala ri ni t ax l i l eti s h va t u sh u ni s h , i j o b iy s h ax s i y
sif at la r ni r i voj lant i r i shd a n i b o rat.
Bos h qa r uv m adani y ati u c h u n b os hqar u v j ara y o n ini t a sh k il etish m ada ni y ati
daraj a si m u xi m a h a m i y at ii y atga e g a. Bos h qa r uv jara y o n i m adani y at i ga r io y a qi li s h
k o rx ona d a za m onav i y bos h qa r uv j ara y oni q o ’ l l a n i li s hini b il d i r a d i . Bos h qa r uv
jara y o n i m adani y ati s hu n in gd ek,
bo sh qa r uv m e x n a tini (b os h qa r uv m ex n a t i ni m aqbul t a ksi m la sh ,
k o oper a si y a q ili s h v a c h e ga r al a s h , i s h c h i lar s oni n i m e y orlash, qad r la rn i to ’ g ’ ri
jo y lashti r ish v a u l ardan f o y dal an ish) va ish l o v ch i i s h j o y ini ( ish jo y i v a
b i n on ing k u la y ligi, u l a rni n g sa n itari y a -toz a l ik t a l a b l a r i ga j a vob
be r ishi), m aq b ull a sh t ir is hsh, m a j l isl a r n i, su x b a tlar n i, ta s h r if c hila r ni q a bul q ili s h,
u c hras h uv, telef o n orq a li sur a s h, m e x n at kas h lar xa t la r i bi l a n tanis h ish n i to ’ g ’ ri
tas h kil e tish va r a s m i y la sh ti r i sh ni xam ka m rab ola d i. Bos h qa r uv jara y o n i d a t url i -
tu m an t ex n ik a - o d diy k al k ul y a t or d an t ort i b m ura kk ab E X M l ar g acha qo ’l la ni ladi.
Me n eje r lar b u te x nika i m k o n i y atla r i va m aq b ul f o y da l a nish s ox a la r ini bili sh la r i
l o z im bo ’ l ib , b u b o s h q aruv m ada ni y a t i daraj a sini b i l dira d i.
Bos h qa r uv m adani y at i ni n g ajral m as unsu r i
- xu j j a t lar y ur i tish m adani y atidir. X uj j at l a r n ing b os h qa r uv j ara y onid ag i a h a m i
y ati i y ati ju da k a tta, c h un ki bo s h q a r u v ning bi r o r - bir v a zi f a s i n i xu j j a l ar
aso s ida y etka zi lib b e ril u v c hi a x bor o tsiz a m al g a os h irib bu l m a y di.
Xuj j at l a r d a g i a xbo r ot k o r xona t a shqi v a i c hk i faoli y at i ni n g x a mm a to m o n i n i
7

ka m rab o l a d i . Bos h qa r uv ja r a y oni n ing bar c ha op e ra s i y ala r i a m al d a xuj j atla r d a n
bo sh l a nib, x o ’j atlar b ilan
tuga y d i.Bo shq ar u v m ada ni y at i n i ta ko m il l a shti r i sh - u nin g bara
u nsu r l ar in i tako m i ll a s htiri s h de m a k d i r. Bos h qa r uv uslu b i - bu m a ’ l u m bi r
r a x b ar n ing b o s h qa ru v j ara y o n ida k ull o v c h i o ’ zi g a x os va o ’ z g a r m as usul va
xar a k a t l a ri y i g in di sidir. M u t l ak o u x s ha s h kishilar bu l m agani k ab i v az i f a lar
ko ’ pl i gi s a b a bli m ut l ak o b i r x il b oshq a r u v u s lubi x am bul m a y di. Raxbar
f a k a t o ’ z ig a xos xu su s i y at v a s i f a t lar vo s i t a s i d a f ak at o ’ ziga xo s , m ansub u s l ubda
ish y ur i t a d i . Bu m a ’ no d a u s lub raxba r ni s h a x s sif a t id agi xusu s i y a t l a ri ni, bal k i
f a oli y ati x u su s iyat l ar in i i f o d ala y di. K ishila r ni b o s hq a rar e k a n, raxbar
ja m oa n ing n atija v iy m ak s a d in kura bila d i v a u ni shu m ak s a d sari y unal t ir ad i.
R a x b a r is hn i ng m oxi y atiga t u sh u ngan va uni ch u k u r urga n g a n xolda m u t a x a s s islar
f ao li y at i ni m o xi r ona b i r l a sh t i r ish v a y un a lti r is h i ker a k. T shlab chiqar is hni
bos h qa r ish us lu bi boshqar u v a ppar a t i , ba r cha r a x bar v a m uta x a s si s la r n i ng katta
va m ura kk a b fa ol iyati n i aks ettir ad i. Bosh q aru v ni n g xar b i r
va z if a si o ’ zi g a x o s x us usi y at l a r ga e ga va s h u s a b a bli u n ga so m us ull a r n i t a l a b
et a d i . Naza r iy ji x at d an bos h qa r uv a pp a ra t ini n g u m u m iy us lu b i a l ox i da bos h qa ru v
tas h ki l o t la r i uslu b la r i y igi n disid a n i bor a t bo ’ lis h i ker a k. Le k in a m al d a a lo x ida
tas h ki l o t la r ni n g t u r l i u s l u blari o ’ za r o b i rl a shi b , bi r - b iri n i b o y i t a d i v a n a t i j a da,
bu t un b o s h q ar u v ap par a t i ga x o s b o ’l g a n o ’ ziga xos b os h q a r uv u s l ubi vuj ud ga
kela d i. X iso b c h in i ng y u q s a k daraj a d a gi a n i qligi, m exani qn ing e x ti y otk o r l igi,
iqti s odc h in i ng reja l i ligi v a x . k. b ili m lar n i bos h qa r ish
us l ub i ni b e lg i l o v c hi m aj m ua ni ng t a r k i b iy q i s m laridan i b or a t b o ’ l a d i j a m oa n ing xar
b i r a ’ zosi o ’ z us l ubini kir i t a di, v a shu y o ’ l b il a n u s hbu j a m oa bo sh qa ru v u s lubi
vu ju dga k ela d i. K o ’ p i nc h a j a m oa d a n bi r or xo d i m ke t ib, u rn i ga y an g i k i s hi keal d i.
U, od at da j a m oa d a u nd a n o l d i n gi xo d i m e g all a g a n jo y ni e g al la m as l igi m u m k in .
U m avjud us l ubga m o sl as h i sh i,
j a m oa is h y uri t i s h u s l ubi g a to ’ g ’ ri k elu v c hi u sl u b y arat i s h i l o z i m . A l b atta u ni n g
ishla s h us lubi m ex n a t j a m oa s i u s l ub i g a x a m ta ’ sir k o ’ r s at a d i. Z a m ona vi y u slu b
ja m oa nin g x ar b i r a ’ zo s i oldi ga k a tt a t a l ab k u y ad i , v a sh u
8

bil a n birga o ’ z - o ’ z id an m a m n u n b o ’l ish, m a’ m ur i y atc h ilik, ra s m i y atc hi l i kni ink o r
kil a d i . us lu b ijt i m o i y ri vo j la ni sh q on u n la ri n i , ishl a b ch i qa r i sh ni b o shqa r ish
ta m o y il v a usullar i n i b il is hi a s os i da sh a kllana d i va b o shqa r u v m ala k a si y i gi nd isi
ki s hila r ni t a sh k il eti s h ku nik m as i , s hu n in g de k ,
shax s iy ta r tibl i lik bi l a n xar a qter l a n a d i. Va, n ixo y at, u s l ub bo sh q a ruv
xodi m lar i n i ng r u x i y v a p s ixol o gik xu s usi y at l a r i, k uc h li i r o da, k a t ’ i y l ik , v a
kur k m asli k , bo shqa k i s h ilar faoli y a t i ni y u n altira o lish ka b il a rni k a m rab ol a d i.
Bundan ta sh qari r a x bar tasa vv ur e t ish, an i q fikr y uri t is h , k a y i s h q oklik, il m i y f i k r ni
tush u na oli s h v a y et k a z a ol i s h ko b ili y atiga e g a b o ’ l ishi ker a k.
Ra x bar m ene j m en t , iq ti so d i y ot va m o li y a , xu qu q, so y iolo g i y a v a p e d a go g ika
a s o s la r ini bi l is h i lo z i m . Bu fa n lar bu tu n m ene j m en tg a i l m i y k aras h lar
ti z i m i n i y arat i sh i m k o ni n i b e ra d i. B o shqa ru v fa k a t il m iy bili m lar i ga e g a bo ’ lish n i
e m as, bal k i b o s hqar is h s n ’ ati n i b ili s h n i x am t a l ab k i l ad i. b os h qa ru v ta s h k il et i sh
b i l a n ku g ull a nuv c hi a v v alo o ’ z - o ’ z i ni tar b i y a l ay ol i s h i , o ’ z i ni b o s hqara o li s hi
zarur. B u ning u c h un u d o i m o v a m u nt a z am o ’ zi n i - o ’ zi t a r b i y ala s hi kerak.
R ax bar u s l ubi e s hi tish v a uk i s h , so ’ zl a s h v a y o z i s h, y a ’ ni axb o r o tni qa b ul q ili s h v a
uni bo s h q a la r ga o ’ za t ish m alak a sida i f o d a l a n a d i . R ax bar u c hun
za r ur b o ’ lgan s ifa t l a r j u m la s iga uning t a shk i lot c h ilik ko b ili y at i , i sh ko bil i y at i ,
kuch i , xus h m u o m ala l i g i, irod a li l igi k ir ad i. Bo z or sha r o i tida i sh lov c hi
r ax bar v a m u t a x a s sis l a r ol d i g a k at ’ iy t a l a b l a r q o ’ y i l a d . U lar y u q o r i
i s hb i lar m on l ik v a a x l o q i y sifatla r ga, t a dbi r kor b u l sh i, a xil j a m oa t a s h k il e t ish
va m ex n at ja m oa s i b i l an d a v l at m anfaa t lari k e l is hini ta’ m i nl ay olis h la r i k er a k.
Za m o n a v i y ra xb a r lar y uq o ri m ala k a g a e ga bo ’ l i shi, is t ik b olni ku r a
olis h i v a s a m arali xo ’j alik y ur i ti s hga i m kon y aratuv c hi i q t i s odiy f ik r y urit i sh,
s h ax s i y in ti z o m ga e g a bo ’ li s h, t op sh i r ilg a n v a z if a ga ja vo b g ar li k x i s si
b i lan y o n das h ish, g ’ o y alar n i to ’ pl as h, c h i q i s hi m li v a i sh b i lar m on bo ’ l i shi k er a k.
Ra x bar doi m o x o t irjam v a o ’ z i ga is h ong a n bo ’ lishi, ta s h a bb u sk o r lik ko ’ rsa t ish,
tava k k a l c hi b o ’ lishi k era k . J a v obga r lik ol di d a k ur k i s h - ku c hsi z l i k b e lgis i di r .
Jav o bgar li k d an ku r k k a n kishi r a x bar b ul o l m a y d i . Raxbar kul o s tid ag il a r bi l a n
s hund ay m u no sa b at d a bo ’ l ish i k era kki , t ok i ul ar un i n g o ldig a m as l a x at u c hu n
9

be m al o l ki r si n lar. Raxbar o ’ z kul o stid a gila r i n i y ax s hi b ili s hi, ular bil a n
su x batl a sh i shi, u lar kobili y ati, bili m i, m ala k asi ega l l a gan la v o z i m iga m os l igi n i v a
a k si n c ha, u l a r b i li m , k a bi l i y at, m ala k a v a axl oq iy si f a t l ar i d a n f o y da l a ni s h y etar l i
e k a nl i gini a n i q lash lozi m . O bruga e g a b u l m a y m u v affaqi y at l i
r ax ba r l i k q il ish m u m kin e m as, l e kin o b ru ga ku c h
bilan em as, is h b il a n, q a n d a y is h l a shni o ’ z m i s o l ida ko ’ r s a t ish b i la n ,
uni q an day b a j ar i s h x a qida so ’ zla s h bi l a n, fa k at t a l a b c h a n li k va k a t ’ i y l i k
bilan e m as, b il i m v a k u nik m a o r q ali e r ishish m u m k in . B os hqar u v s a n ’ atiga eg a
bul m agan raxbar q a b u l qiling a n q a r o r lar sa m arali b o ’ li s h i ni t a’ m i nl ay
o l m a y d i . L e k i n in son r a xbar b o ’ lib t ug i l m a y d i , bal k i i sh jara y onida s h a k l lana d i.
Ra x bar i s h u sl ubi korx o na f a oli y ati y ak u niy n a ti j a la r i g a is hl ab ch i qa r is h ni
bo s h q a r i sh vaz i fa l ari v os i t a s i da t a ’ s ir ko ’ r s at a d i . U la r ni n g x ar b iri bo s h q a vazi f a l a r
bil a n u z viy b og ’ l i q x o lda ta ’ s i r ki l a d i v a u slu b ni n g f o y da x a m da ko rx o na
faoli y at i ni u m u m la s ht i ru v c hi ko ’ rs a t k i ch l a rga ta ’ s i r e t is hn i ng y a g o n a m e x a n iz m i
ta r kibiga ki ru vc h i b og l o v c h i bo ’ g ’ in v a zif a s in i b ajar a d i . U sl u b b il a n ishl a b
c h i qa ri sh n a t i j a lari o ’ zaro a loq a s i tiz i m i ra x barl a r
bilim v a k un i k m alar i , b os h qa ru v j ara y o n i t e x no l ogi y as i , m ex n at i n t iz o m i v o sit a s i d
a a m alga o sh a di v a r a xbar t o m on id a n qo ’ lla n il u v c hi bo s hq a r u v us uli
b i l a n bo g ’ l i q b o ’ ladi. Me n e j m en t da u ch ta a s o s iy us lub
ajra t ib ko ’ rs a t i l ad i: av t o r i tar ( y o k i b u y ru q , a v to kr a t); de m o k r a tik ( y o k i k oll e gial),
l i b e ral. A vtoritar r ax bar o ’ z k ul os t i dag i la r ni m ajb u r l as h, t ak d ir l a s h yoki
a n ’ a n al a r n i r u k a c h qi l ish y o ’ li bi lan o ’ z i rodas i ga bu y s u n d ir a d i . Du g l a s Ma r k
Gre go r ( b os h c hil i k s ox a s i da m as h xur a m er i k al ik oli m ) « X »
nazar i y a s i d eb a tagan av tokr a t faoli y ati i jro c hilar k obil i y ati n i xis o b g a
ol m a y d i . M ak Gr e gor u ni ng u sulla r i ni « U » naza r i y asi d e b a tov c hi d e m o q r a tik
r ax ba r , o ’ z k ul o s tid a g i lar qa r or q ab u l q i lish d a katn as h uv ga kul ku y ad i , u la r ga
ish o n t i r ish y o ’ li b il a n t a ’ sir ko ’ rs a t a d i . L i ber a l raxbar o ’ z kul os ti dagi l a rga
tu l ik e r k i nl ik b era d i. Mic hig an univ er si te t i p r o fe sso ri R. La y kert
ra xb ar l ar n i ish ga y una lg a n , xa m da i n s onga y unal g an turlar g a ajr a t ad i .
Is h ga y u n a l g an raxbar m a k s i m al unu m d o rl i k v a y ax sh i m e x natni r a gba tl anti r ish
10

tizi m i m av ju d bo ’ li s hi x a q ida ga m xurlik k il a d i . i n s onga y u n a l g a n
r a xbar i n s o n i y m un o sab at l a rni y axshil a sh y o ’ li bil a n ta ’s ir k o ’ rs a t i shga in til a di.
Me n e j m en t n i ng av t o r it a r u sl ub ida x od i m l a r fa k at ula r ga bu y urilg a n v a zi f a n i
bajar is h l a ri l ozi m , bunda ular f ak a t en g k a m zarru a xbo r otga e g a bo ’ l i s h la r i ker a k.
Ra x ba r li k n i ng a vtor i t a r u s u li ar m i y a va flotda qo ’l l a nil a di. U ra s m iy ti z i m ,
n i z o m da ko ’ r s a t ilg a n x a r bi y lar x u q u q v a bur c h l a r i ga t a y anadi. Av t oritar u s l u bn ing
afzal to m oni bu y su n u v c h ilar g a t a ’s ir e t is hn i ng m arka z las h g a n bo ’ li s hidir. S h u
saba bl i, av t oritar uslu b da t a ’ s i rl a r t e z k o r v a m aqbul uslubda ta ’ s i r lar t e z k or
va m aq b ul bo ’ l is hga o s on e r i sh i ladi. Le k in bu u s lub xo d i m lar t ash a bb u sko r li g ini
ragba t l an t i r m a y d i . Raxbar o ’ z x o d i m lari m ex n a ti s a m arad o rl i g i ni o s h iri s h d a
k i y in ch ili k ka duch kel a d i . B unday ra x ba r ni n g eng ka t ta ka m ch il i gi - t a sha b b usni
bu g ish, kul o stid a g i l a r i j o d i y k u c hlar i d a n f o y dal a n m as l i gi , is h bi r t a r ti b da
bajar il ish id ir. Ra x bar to m o n idan a vto r i t a r u slub qo ’ l l a nil is hini sa kl o v c h i t a sh q i
o m illar - y o m on in ti z o m , t a s hkiliy i sh y axshi t as h k i l eti l m agan l igi,
b o shqa r u v q a r o r la r ini tay y orlash va q ab ul q ilishga v a qt y etis h m as l i k d i r. Ba ’ zan
j a m oa m ura kk a b s h a r o itga duch k e l g a n d a avtor i tar u s l ub z ar u r b o ’ ladi. Raxba r ni n g
sh a xsiy s i f a t la r idan k e l ib ch i k u v c hi ic h ki o m i l lar x am m avju d . B u n day
ra xb ar is h u sl ub ini o ’ zga r t i r i shi u chun u o ’ z us t i da doi m o
i s hl a s h i, s hu ni n g d e k, y u qo ri t as hk i l o t t o m o n id a n t a ’ s i r e ti s h zarur.
Ra x ba r lik q il ishn i ng d e m o q r a tik u s l u b i qa r orlar q a b u l q ili s h v a y ec h is h da j a m oa
a ’ zo l a r i n i k e n g j a l b eti s h b il a n ajralib tur a d i.
Bu n da m u xo ka m a q ilishn in g m uv o fi ql as h t i r ish v a n a z or a t q i li s hni n g
j a m oa sh ak l la r i d a n ko ’ prok f o y da l a n ila d i, raxbar o ’ z v a k ola ti n in gbir q i s m i n i k u l
ostida g ilar g a tops h ir a d i . R a x ba r lik qili s hn i ng d e m o q ra ti k
uslub i da xo d i m lar o ’ z is hi is ti kb o li x aq i da tu sh unch a ga e ga b o ’l ish uc hu n y etar l i
a x bo r ot o la d i l ar. De m o q ra t ik u sl u bn i ng a fza l li g i - xo d i m lar tash ab b us k o r l ig i va
o ’ z is hi d an m a m n u n bo ’ lis h i u ch u n k u lay s ha r oit y aratili s hi d ir. D e m oqra ti k u slu b
«pa std an pa s t g a» m u no zara q ilis h va t a nk id t a m o y i ll ar ig a a s os olan ad i.
Eng m u xi m q ar o r l a r j a m oa f a o lla r i to m o ni dan r a xbar b o s hc hi ligi d a q a bul q i l i n ad i.
Ko ’ p x ol l a r da q a r orlar m ajlis v a y ig i l i shla r da qa b ul qi li nadi. L e k i n bu u slub x am
11

k a m ch i li k la r d a n xoli e m as. U m an o zara v a m u x oka m a uc h un v a q t bul m aga n ,
b o shqa r u v q aror i ni t ez q ab ul q il is h za r ur bo ’ l g a n v a z i y at l a r da f o y da ber m a y d i .
D e m o q ra ti k us lu bni kull o vchi r a xbar o ’ z k u l o s t ida gi la r ga sh a xsiy
tash ab b us k o r l i k, m u st aq i llik n i n a m o y on q ilishga i m kon y aratad i , l e k in ular iz m i d a
bul m a y d i . U od a tda o ’ ziga b u y sun u v c h i lar i sh i t a v si lotla r ini
su r is h tir m a y d i , m a y da-chu y da is hla r da y o ’ l - y ur i k ko ’ rs at m a y di v a n a z or a t
ki l m a y d i , l ekin d o i m o u l a r f a oli y ati n a t ija s i bilan kizik a di, z a rru bo ’ l g a n
xolla r da m a s l a xat b e r a d i. B u n d ay raxba r lik o s tid a gi x o d i m lar i sh d agi
va z i y at x a q i da t ulik ax b oro t ga e ga b o ’ l a d i l ar. R a x bar m u t a x assis fik ri ni x iso b ga
ol a d i , ja m oada x a m k o rlik u c hun kulay vazi y at y ara t is h uc h un xar a k a t ki ladi.
Ra x ba r li k n i ng libe r al u sl ub i raxba rn ing j a m oa fa oli y atiga m i n i m al ara l a sh u vi
bil a n x ar a q t e rl a n ad i. Raxbar bunday x olda m ex n at ja m oa l a riurt as ida v os i ta ch i
va z if a s i ni b ajar a di, xo d i m lar n i i s h u c hun zar u r a xbo r ot bil a n ta’ m i n la y d i . Li b er a l
us l ub m ak s ad an i q va x od i m lar i shi in di v idu a l x u s u s i y atga e ga b o ’ l g a n xold a gina
q o ’l l a nili s hi m u m k i n. Bunday sha r o it da x o di m lar o ’ z fa o l i y ati n i
re j al a s h tira di lar v a tas h kil eta d ilar, rax b arga e sa f a kat z arur x olla r dag i na m ur o j aat
ki l a d i l a r. Libe r a l us l ub ko ’ prok il m iy - t ad k ik o t i s hl a r i ga r a xbar l i k q il i shda
qo ’ l l an i l a d i , c h un k i bu xo l da i j odiy fa o l l ik va m u st a q il l ik t a l a b et i l a d i. Is h lab
ch i qa r i s h sha r o itida l i ber a l us l ubni q o ’ l l a b b u l m a y di. A m alda
aniq b ir u s l ub s of x ol d a qo ’ l l a n i l m a y di ko ’ p x o l l a r d a b ir q a n c ha us l ublar
ko m b i nasi y a s i d a n f o y da l a n i l a d i . Faol r a xbar o ng l i r a v is hda u y oki bu us l ubni n g
ij ob iy t o m onla r i dan f o y da l an i s hga, s a lbiy t o m on l a r ini bar t araf e ti s h g a xar a k a t
kila d i. L e k i n b ar c ha usl u blar bir x il kuchga ega d e b x i s o b l a sh n ot o ’ g ’ ri
bo ’ l a d i . D o i m o raxba r l i k q i l is hn i ng d e m o q r a tik u suli af z al qur i l a d i . X u ddi m ana
shu u s l ub isti k bo l ga ega, u ni r iv o j l a nti r ish v a t ak o m il l as h t i r i sh z a r u r.
1.2. Madaniyat va san’at iqtisodiyoti
Istiqbolni oldindan aytib berish madaniyat va san'at sohasining kelajakdagi
me'yoriy yoki maqbul holatlari, ulgurib erishish va bu boradagi rejalarni ro‘yobga
chiqarishning Alternativ yo‘llari va muddatlari to‘g‘risidagi ehtimolga yaqin
marralarni ishlab chiqishdir. Madaniyat va san'at muassasalarining ijtimoiy-
12

iqtisodiy dasturlarini va rejalarini ishlab chiqishdan avval istiqboli oldindan
belgilanadi. Istiqbol ilmiy tahlillar asosida, uzoqni ko‘zlab mufassal axborotlarga
tayangan holda belgilanadi. Bunday tadbir madaniy taraqqiyotning ustivor
yo‘nalishlarini aniqlashga yo‘l ochadi, madaniyat muassasalarini axborotlar bilan
ta'minlaydi, ishonch bilan qarorlar qabul qilishda yordam beruvchi asosli
mezonlarni ishlab chiqadi.
Istiqbolni belgilash madaniy tadqiqot uslublarini, madaniy rivojlanish
tizimlarining uslublarini va ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi:
• izchillik. Istiqbolni belgilash uzluksiz jarayon bo‘lib, madaniyat va san'at
sohasida muayyan sharoitdagi o‘zgarishlar tahliliy baholanadi, rejalash bilan
marralarni aniqlash o‘rtasidagi bog‘liqliklar ta'minlanadi;
•taraqqiyot bilan soha yo‘nalishi o‘rtasidagi mutanosiblik.
Madaniyat va san'atda taraqqiyot qonuniyatlari va soha yo‘nalishlarini teng
olib boruvchi muvozanat bo‘lib, uning doirasida yaqin kelajak istiqboli belgilanadi
va rejalarga tegishli o‘zgarishlar kiritiladi;
Nazariya bilan amaliyot muvofiqligi. Madaniyat va san'at iqtisodiy
istiqbolini ilmiy-texnika istiqboli bilan muvofiqlashtirib belgilash;
Xilma-xillik. Muayyan jarayon istiqbolini belgilash uchun shu soha xilma-
xil jarayonlarini o‘rganish.
Madaniyat va san'at iqtisodiyoti istiqbolini belgilash mezonlari
quyidagilardan iborat:
Istiqbolning ko‘lami. Istiqbolni belgilaydigan sohalar soni;
istiqbolni belgilaydigan sohadagi jarayonlar hajmi. Istiqbolni belgilash davrlari:
uzoq muddatli (5— 10 yil), o‘rtacha muddatli (1 — 5 yil), qisqa muddatli (1 yil),
tezkor (bir va bir necha oy) muddatlarda bo‘ladi. Istiqbolni belgilashdan maqsad:
tadqiqotlar, me'yorni tahlil qilish.
Istiqbolni tez belgilash davrida o‘rganilayotgan madaniyat va san'at
ob'ektida muhim sifat va miqdor o‘zgarishlari ro‘y bermasligi mumkin. Ya'ni
ko‘rilayotgan voqyealar sifat jihatidan emas, balki miqdor jihatidan ortishi
mumkin. Qisqa muddatli istiqbolni belgilashda faqat miqdor o‘zgarishlargina
13

hisobga olinadi. O‘rtacha va uzoq muddatli istiqbollarni belgilashda
o‘rganilayotgan madaniyat ob'ektida ham miqdor, ham sifat o‘zgarishlar hisobga
olinadi. Me'yor jihatdan istiqbolni belgilaganda muayan vaqt mobaynida zimmaga
qo‘yilgan maqsadga qay darajada erishilgani tadqiq etiladi.
Madaniyat va san'at amaliyotida iqtisodiy istiqbolni belgilash uch bosqichda
olib boriladi:
O‘tmish saboqlarini o‘rganish-o‘tmishdagi jarayonlar va turli voqyealar
holatlarining o‘zgarishini o‘rganish va ularning xarakterini aniqlash muhim
vazifadir. Istiqbolni belgilash uchun tashkiliy ishlar ko‘rilib, tekshirilayotgan
jarayonning dinamik andozasi quriladi.
Diagnostika — istiqbolni belgilash usullari aniq belgilanadi va tanlanadi.
Prognozlash (oldindan aytish)—kamchiliklar va amalga oshirilayotgan ishlar
ko‘lami aniqlanadi.
Hozir madaniyat sohasining iqtisodiy istiqbolini belgi-
lashning turli usullaridan foydalanilmoqda. Tahliliy (analitik)usul—olingan natija
va kelajakdagi amalga oshiriladigan vazifalar taqsimlanadi va rejalar tavsifi ishlab
chiqiladi. Bu quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: dastlabki jarayonni
o‘zgartirish va boshlang‘ich ishlash, empirik (amaliy) faoliyat va vazifalarni
tanlash, empirik vazifalar o‘lchovlarini aniqlash, ekstrapolyasiya (narsa va
hodisaning bir qismini kuzatish asosida olingan xulosalarni uning boshqa qismiga
yoyish yoki tatbiq etish va aniqlikni baholash.
Tahlillarning bog‘lanish usuli, ikki va undan ortiq harakat
ko‘rinishlarini baholash orqali tahlil qilish.
Inqiroz holatlarining tahlili — bir va undan ortiq omillar ta'siridagi alomatlarni,
ularning natijalarini o‘rganib, xulosalar chiqarish. Turli omillar o‘rtasidagi
bog‘lanishlarni aks ettiruvchi funksiyalar omillarini aks ettiruvchi inqiroziy
tenglamalarni aniqlash.
Dispersion tahlil — turli jarayonlarda bir-biriga o‘xshash va bir-biridan farq
qiluvchi omillar o‘rganilib, tegishli xulosalar chiqariladi.
14

O‘xshash jarayonlar usuli—istiqbolni belgilovchi jarayonlarda muhim
manbalardagi umumiylik va ish tarzining bir-biriga nisbatan o‘rinli imkoniyatlari
ko‘rib chiqiladi.
Ekspert baholash usuli — kun tartibiga qo‘yilgan vazifani o‘lchamdagi
usullar bilan hal etish mumkin bo‘dmagan hollarda qo‘llaniladi. U madaniy
taraqqiyot modelini malakali mutaxassislar (ekspertlar) fikri asosida yaratishga
imkon tug‘diradi. Ekspertning baholash usulini qo‘llash tartibi:
• ekspert so‘rovlar jadvalini ishlab chiqish;
• madaniyat va san'at faoliyatida katta tajribaga ega bo‘lgan mutaxassislardan
ekspertlar tanlash;
• so‘rovlar jadvaliii ekspertlar tomonidan to‘ldirish;
• olingan manbalarning ishonchliligini aniqlash maqsadida so‘rov natijalariga
tahliliy ishlov berish.
Morfologik tahlil usuli — amalda istiqbolli va keng foydalaniladigan qonun-
qoidalar to‘plamini tatbiq etish, rejalashtirishning eng maqbullarini, iqtisodiy
mezonlar bo‘yicha tanlash.
Sohaga intellektual kuchlarni jalb etish ekspertlarni faol ijodiy jarayonlarga
jalb etishga asoslangan bo‘lib, vazifa ilg‘or g‘oyalar "konsentratsiyasi" ortishi va
g‘oyalar generatsiya jarayonini jadallashtirish yo‘li bilan hal etiladi.
Taqlidiy shakllash usuli asosan ehmda dialog rejimida yechimlarni izlashda
foydalaiiladi. Bunda kutilajak natijalarni olish maqsadida iqtisodiy-matematik
modellar bazasida turli xil boshlang‘ich chegaralangan shartlar hamda maqsadga
muvofiq variantlar izlanadi. Shuni ta'kidlash lozimki, odatda amalda ekspertlar
jamoasi bahrlar, maqsadlar daraxtini ko‘rish, morfologik analiz va ssenariy
yozishni o‘z ichiga olgan bir emas, bir necha usullar majmuidan foydalanadilar.
Madaniyat sohalarida ko‘proq tarqalgan iqtisodiy — matematik andoza —
matritsiali model. U to‘g‘ri burchakli jadval (matritsa) sifatida namoyon bo‘ladi,
ularning element (belgi)lari orqali iqtisodiy ob'ektlar aloqalari aks ettiriladi. Bu
ob'ektlarning soni, ahamiyati matritsa qoidalarida ko‘rsatiladi.
15

Istiqbol butun mamlakat bo‘ylab viloyat, tuman, madaniyat va san'at
tarmoqlari va turlari, muammolar va hokazolar bo‘yicha ishlab chiqiladi. Istiqbol
qisqa, o‘rtacha va uzoq muddatlarga bo‘lib belgilanadi, har yili belgilanadigan
madaniy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollari qisqa muddatli belgilash hisoblanadi.
Madaniyat va san'at iqtisodiyotini rivojlantirish uch yildan besh
yilgacha tuzilib, har yili tahlil qilinadigan istiqbol rejalari o‘rtacha muddatli
prognozlash hisoblanadi. uzoq. Muddatli istiqbolni belgilash rejalari madaniyat va
san'at
iqtisodiyoti sohasi uchun ko‘pincha o‘n yilga mo‘ljallab ishlab chiqiladi.
Madaniyat va san'at sohasini ko‘rsatadigan xizmat turlariga
asosan quyidagi muassasalarga ajratish mumkin:
Teatr-tomosha (barcha tur va janrdagi teatrlar, konsert zallari, "o‘zbeknavo",
sirklar, kinoteatrlar va h.k.);
Madaniy-ma'rifiy muassasalar (kutubxonalar, klublar, madaniyat va istirohat
bog‘lari, muzeylar, ko‘rgazma zallari va b.);
• "o‘zteleradio";
• nashriyot mahsulotlari ishlab chiqarish (kitob, jurnal, gaze-
ta va boshqalar).
Madaniyat va san'at iqtisodiyotini rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish
guruhlarga bo‘linib, muassasalar faoliyatiga qarab amalga oshiriladi. Bu guruhlar
teatrlar., kinoteatrlar, kutubxonalar va boshqalardir. Madaniyat muassasalari
miqdrriga ta'sir ko‘rsatuvchi eng muhim omillar quyidagilardir: mamlakat
aholisining soni, hududlarga tarqalganlik darajasi, qishloq aholi punktlari miqdori,
turlicha ahrli soniga ega shaharlar soni, mintaqalardagi ahrli tarkibi — yoshi, kasb-
kori, ijtimoiy holati va boshqa turli belgilari. Aholini xizmatlar bilan ta'minlashda
tegishli me'yorlardan har bir muassasa guruhlari uchun foydalaniladi. Madaniyat
va san'at iqtisodiyoti istiqboli rejasidagi xizmatlar hajmini ungacha bo‘lgan
davrdagi me'yorlarning haqiqiy hajmi bilan solishtirish aholini madaniyat
muassasalari, ularning dinamikasiga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish darajalarini
aniqlashga olib keladi.
16

Teatr san'ati taraqqiyoti istiqboli quyidagi ko‘rsatkichlarga ko‘ra aniqlanadi:
barcha janr va turdagi teatrlar tarmogi (dramatik, opera, operetta, qo‘g‘irchoq,
bolalar va b.), teatrlar sig‘imi (o‘rinlar soni), ya'ni sotiladigan o‘rinlar soni, teatr
jamoalari ishining sifati, ijodiy mehnat hajmini xarakterlaydigan ko‘rsatkichlar—
yepertuarlar, ertalab, kechqurungi tomosha zallarining bandligi, namoyish etilgan
spsktakllarning umumiy soni, jumladan doimiy (asosiy sahnada) hamda safarlarda
va boshqa ko‘rsatkichdar.
Teatr jamoalari ishining samarali ko‘rsatkichlarida tomosha zallarining
bandligi (to‘ldirilishi) juda muhimdir. U quyidagicha aniqlanadi:
Bunda 3 — tomosha zallaridagi o‘rinlarning bandligi;
t— bir yillik tushumlar miqdori;
s— teatrlar sig‘imi;
m — bir yillik spektakllar soni.
Teatr jamoalari ishi sifatining yana bir muhim ko‘rsatkichi—bir spektaklga
to‘g‘ri keladigan tomoshabinlarning o‘rtacha miqdori. Bu kattalik istiqbollashning
foizlarda ifodalangan tushumlar (o‘rinlarning bandligi) miqdorida ko‘rinishida
tijoratasari sifatida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich aholining teatr repertuariga qiziqishi
va aktyorlar rol o‘ynashining sifatiga qarab aniqlanadi.
Kino san'ati san'atning eng ommaviy turidir. Kinoseanslarni hatto uzoq
qishloq joylardagi ahrli ham tomosha qilish imkoniga ega. Kino tarmoqlari
rivojlanishining istiqboli shahar va qishloq joylari aholisi uchun kinomoslamalar
umumiy miqdori,Shuningdek kinomoslamalarning turi (doimiy va ko‘chma) va
qanday idoraga tegishliligiga qarab belgilanadi. Bunda shahar va qishloq
hududlarining kinolashtirilish darajasining o‘sishi e'tiborga olinadi. Shaharlarni
kinolashtirish darajasi doimiy kinomosla- malardan aholining har 1000 kishiga
tomosha zallarida to‘g‘ri keladigan o‘rinlar soniga qarab aniqlanadi. Qishloq
joylarda esa, bir kinomoslamaga qancha tomoshabin to‘g‘ri kelishiga qarab
aniqlanadi.
Madaniyat va san'at istiqbolini belgilashda aholining kino tarmoqlari
xizmatiga ehtiyojlari hajmini aniqlash uchun ularning kinoseanslarga o‘rtacha
17

qatnashishi ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. Bu ko‘rsatkich aholining bir yil
davomida kinoseanslarga qatnashi umumiy miqdrrini aholi soniga nisbati bilan
aniqlanadi. Kinematografiya taraqqiyotida kinomahsulotlar turi (badiiy, xronikal-
hujjatli, ilmiy-ommabop, qisqa metrajli o‘quv filmlari, multfilmlar va b.) Ham juda
muhim hisoblanadi. Barcha yoshdagi va ijtimoiy guruhlardagi aholining madaniy
darajasini yuksaltirishda kutubxonalar katta ahamiyatga ega. Asosan ommaviy
kutubxonalarning xizmati beqiyosdir. Ommaviy kutubxonalarga bo‘lgan ehtiyoj
shahar va qishloqlar uchun belgilangan alohida me'yorlar asosida hisoblanadi.
Kutubxonalar istiqbolini oldindan belgilashda kutubxonalar ishi
samaradorligini oshirishni e'tiborga olish zarur. Bu kitoblarning o‘qilishi
(o‘qishxonlik), kitob fondining aylanishi, kutubxonalarga qatnashish va boshqa
ko‘rsatkichlar bilan o‘lchanadi. O‘qishxonlik yil davomida kutubxonalardan
foydalangan kitobxonlar miqdorining bir yilda berilgan kitoblar hajmiga nisbati
bilan aniqlanadi, ya'ni bunda bitta kitobxonga bir yilda o‘rtacha berilgan kitoblar
soni aniqlanadi. Kutubxonalar kitob fondining kitob aylanishi bir yil davomida
kitob fondi hajmining kitob berish (tarqatish)ga nisbati bilan aniqlanadi.
Kutubxonalarga qatnash bir kitobxonning bir yilda o‘rtacha qatnashi miqdori bilan
aniqlanib, bir yildagi kitobxonlar sonining qatnash miqdoriga nisbati bilan
aniqlanadi. Kitob fondining hajmi, uning tarkibi, tizimi kutubxonalar faoliyat
ko‘rsatishi samaradorligiga ta'sir ko‘rsatadi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda
madaniyat va san’at sohasini rivojlantirish, jahon miqyosidagi ilg‘or tajribalar
asosida zamonaviy madaniyat va san’at muassasalari barpo etish, ularning moddiy-
texnik bazasini mustahkamlash, ijodkor ziyolilarni har tomonlama qo‘llab-
quvvatlash masalalariga davlatimiz tomonidan ustuvor ahamiyat qaratib
kelinmoqda.
Aholi, xususan, yoshlarning madaniy saviyasini yuksaltirish, ularni milliy va
umumbashariy madaniyatning eng yaxshi namunalaridan bahramand etish, shu
asosda ma’naviy yetuk, barkamol shaxslarni tarbiyalash, yosh iste’dod egalarining
qobiliyati va salohiyatini ro‘yobga chiqarish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga
oshirildi. Shu bilan birga, madaniyat va san’at sohasini boshqarishda eskicha usullar
18

saqlanib qolayotgani, mavjud muammolarni hal etish bo‘yicha kompleks
yondashuvning yetishmasligi, madaniyat muassasalarining faoliyatini tashkil etish,
aholiga madaniy xizmat ko‘rsatishda oqsoqlikka yo‘l qo‘yilayotgani, aksariyat
joylarda madaniyat va san’at maskanlarining moddiy-texnik bazasi bugungi kun
talablariga javob bermasligini qayd etish zarur. Ayniqsa, soha uchun yuqori malakali
kadrlar tayyorlashda mavjud talab va ehtiyojlarni hisobga olmaslik, ularni qayta
tayyorlash, malakasini oshirish borasida puxta tizim yaratilmagani madaniyat
sohasida yagona davlat siyosatini samarali amalga oshirish, bu yo‘nalishdagi ustuvor
vazifalarni to‘liq bajarish imkonini bermayapti. Mamlakatimizni yangilash va
modernizatsiya qilishning bugungi yangi bosqichida madaniyat va san’atning
hayotimizdagi o‘rni va ahamiyatini oshirish, yosh avlodimizni milliy va
umuminsoniy qadriyatlar, ona yurtga mehr va sadoqat ruhida tarbiyalash maqsadida:
1. O‘zbekiston Respublikasida madaniyat va san’at sohasini yanada rivojlantirish va
takomillashtirish bo‘yicha 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan chora-tadbirlar dasturi
(keyingi o‘rinlarda Dastur deb ataladi) 1-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
Dasturning asosiy yo‘nalishlari etib belgilangan quyidagi vazifalar ijro uchun qabul
qilinsin: madaniyat va san’at muassasalari faoliyatini tashkil etish va
samaradorligini oshirish borasidagi qonunchilikni takomillashtirish. Jumladan,
muzeylar va teatrlar faoliyatini takomillashtirish hamda moddiy-texnik bazasini
mustahkamlashga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish. Moddiy
madaniy meros va arxeologiya obyektlarini muhofaza qilish va ulardan samarali
foydalanish mexanizmlarini yanada takomillashtirish; madaniyat va san’at
muassasalari, teatrlar, muzeylar, badiiy jamoalar, madaniyat va aholi dam olish
maskanlari, madaniyat va istirohat bog‘lari faoliyati, moddiy-texnik bazasi holatini
atroflicha o‘rganish, ularni ta’mirlash va zarur jihozlar, musiqa asboblari bilan
ta’minlash, samarali ijodiy faoliyat uchun qulay shart-sharoitlar yaratish. O‘zbek
milliy raqs va xoreografiya san’atini yanada rivojlantirish, madaniyat va san’at
rivojiga katta hissa qo‘shgan taniqli san’atkorlar, jahon miqyosidagi nufuzli ko‘rik-
tanlovlarda yuqori o‘rinlarni egallagan yoshlarni moddiy qo‘llab-quvvatlash;
yoshlarni san’at maskanlariga, xususan, teatr va muzeylar, konsert tomoshalariga
19

muntazam jalb etish, o‘zbek va jahon madaniyatining eng sara namunalaridan
bahramand etish orqali ularning ma’naviy-axloqiy, estetik didi va madaniy
darajasini yanada yuksaltirish. Madaniyat va istirohat bog‘lari hududida “Nuroniylar
maskan”larini tashkil etib, faxriylarning madaniy dam olishlari uchun zarur
sharoitlar yaratish; “Seni kuylaymiz, zamondosh!”, “Debyut” kabi teatr san’ati
ko‘rik-festivallari samaradorligini oshirish orqali buyuk siymolar, zamonamiz
qahramonlari obrazi, bugungi kunda yurtimizda amalga oshirilayotgan ulkan
bunyodkorlik ishlarini aks ettirgan, badiiy yuksak sahna asarlarini yaratish. “Bahor
nafasi” xalqaro san’at festivali, “Boysun bahori” xalqaro folklor festivali, “Yoshlik
bahori” respublika yosh opera ijrochilari festivali singari tadbirlar, turli xalq
sayllarini tashkil etib, ularga xorijiy sayyohlarni keng jalb etish; madaniyat va san’at
yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarining malakali kadrlar va mutaxassislarga bo‘lgan
talab va ehtiyojlarini o‘rganish, bu borada kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va
ularning malakasini oshirishning samarali tizimini yaratish, zamonaviy ilg‘or
tajribalardan foydalanish, dunyoning mashhur musiqachilari, bastakorlari ishtirokida
ijodiy uchrashuvlar, mahorat darslari tashkil etish, madaniyat va san’at
yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarini o‘quv dasturlari va notalar, o‘quv qo‘llanma va
darsliklar, ilmiy-metodik adabiyotlar bilan ta’minlash; O‘zbekistonning yuksak
madaniyati va san’atini xalqaro maydonda yanada keng targ‘ib etish, xalqaro ko‘rik-
tanlov va festivallarda mamlakatimiz vakillarining ishtirokini kuchaytirish,
Samarqand shahrida o‘tkaziladigan “Sharq taronalari” xalqaro musiqa festivali
nufuzini yanada oshirish, boshqa turli tadbirlarda chet ellik madaniyat va san’at
namoyandalari keng qatnashishlarini ta’minlash, xalqaro ilmiy-amaliy anjumanlar
tashkil etish, sohaga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy
etish va ulardan samarali foydalanish.
2. O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi 2017-yilning 1-oktabriga qadar:
muzeylar va teatrlar faoliyatini takomillashtirish hamda ularning moddiy-texnik
bazasini mustahkamlash kompleks chora-tadbirlarini;
20

yoshlarni teatr va muzeylarga, konsert-tomosha tadbirlariga tizimli ravishda
jalb etish orqali ularning ma’naviy-axloqiy, estetik va madaniy darajasini yanada
yuksaltirishga qaratilgan chora-tadbirlar dasturini;
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi va
Iqtisodiyot vazirligi bilan birgalikda mamlakatimizdagi konsert-tomosha va teatr
muassasalarining ijodiy xodimlari uchun grim va postijyor mahsulotlari, oyoq
kiyimlar, maxsus liboslar, jumladan, balet san’ati uchun liboslar, yuksak darajada
ishlangan sahna dekoratsiyalari va konstruksiyalari, parda va sahna liboslarini
tayyorlashga ixtisoslashgan qo‘shma korxona tashkil etish yuzasidan takliflarini
Vazirlar Mahkamasiga kiritsin.
3. O‘zbekiston Respublikasi Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish
va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi Madaniyat vazirligi va Toshkent shahri
hokimligi bilan birgalikda bir oy muddatda Toshkent shahri, Buxoro ko‘chasi, 10-
uyda joylashgan binoni “O‘zbekkonsert” davlat muassasasi tasarrufiga o‘tkazish va
ushbu binoda jahon andozalariga to‘liq mos keladigan, akademik jamoalarning
badiiy dasturlari namoyish etiladigan, jonli ijroga mo‘ljallangan zamonaviy konsert
zalini barpo etish bo‘yicha Vazirlar Mahkamasiga taklif kiritsin.
4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi va Moliya
vazirligi 2018/2019 o‘quv yilidan boshlab O‘zbekiston davlat konservatoriyasida
madaniyat va san’at yo‘nalishidagi oliy va o‘rta maxsus ta’lim muassasalari,
shuningdek, maktabdan tashqari ta’lim muassasalari uchun malakali musiqa
pedagoglarini tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishga
ixtisoslashtirilgan fakultet tashkil etish yuzasidan zarur choralarni amalga oshirsin.
5. Quyidagilar Dasturni amalga oshirishni moliyalashtirish manbalari etib
belgilansin:
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiya dasturlari mablag‘lari;
O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti mablag‘lari;
O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi huzuridagi Byudjetdan tashqari
Madaniyat va san’atni rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari;
21

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Byudjetdan tashqari
ta’lim va tibbiyot muassasalarining moddiy-texnik bazasini rivojlantirish
jamg‘armasi;
tijorat banklarining kredit mablag‘lari;
yuridik va jismoniy shaxslarning homiylik xayriyalari, qonun hujjatlarida
taqiqlanmagan boshqa manbalar.
6. O‘zbekiston Respublikasida madaniyat va san’at sohasini yanada
rivojlantirish va takomillashtirish bo‘yicha 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan chora-
tadbirlar dasturini amalga oshirish bo‘yicha Respublika komissiyasi tarkibi 2-
ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
Respublika komissiyasi (A.Aripov):
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahri, tumanlar va
shaharlarda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisi va tegishli
hududlarning hokimlari boshchiligida Dasturni amalga oshirish bo‘yicha bir hafta
muddatda tegishli ishchi guruhlar tashkil etsin;
vazirlik va idoralar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi,
viloyatlar va Toshkent shahri hokimliklari tomonidan har bir davlat va xo‘jalik
boshqaruvi organlari, viloyat, shahar, tumanlar bo‘yicha Dastur asosida ikki hafta
muddatda hududiy dasturlar ishlab chiqilishini ta’minlasin, ularni tasdiqlasin hamda
ularda nazarda tutilgan tadbirlar o‘z vaqtida amalga oshirilishini muvofiqlashtirsin;
Dasturda nazarda tutilgan chora-tadbirlarning bajarilishiga mas’ul bo‘lgan
vazirlik va idoralar, mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini tizimli asosda
muvofiqlashtirib, belgilangan tadbirlarning to‘liq va sifatli bajarilishi ustidan
monitoring olib borsin va nazorat qilsin.
7. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent
shahri hokimliklari:
Dasturni amalga oshirish yuzasidan ikki hafta muddatda hududiy dasturlarni
ishlab chiqib, Respublika komissiyasiga tasdiqlash uchun kiritish;
22

Dasturni amalga oshirish uchun zarur bo‘ladigan mahalliy byudjet
mablag‘larining rejalashtirilishi va to‘liq ajratilishi, homiylik xayriyalari jalb
etilishini ta’minlash;
hududlarda madaniyat sohasida faoliyat yuritayotgan yuqori malakali
xodimlar, jumladan, iqtidorli yosh mutaxassislar uchun munosib turar joy
sharoitlarini yaratish maqsadida hududlar markazlarida imtiyozli ipoteka kreditlari
asosida ko‘p qavatli xizmat uylarini qurish, shuningdek, yuqorida ko‘rsatilgan
toifadagi mutaxassislar uchun uy-joylar ajratish;
madaniyat va istirohat bog‘larida aholi, ayniqsa, bolalar va yoshlar
xavfsizligini ta’minlash maqsadida mavjud attraksion va boshqa o‘yin
qurilmalarining xavfsizlik qoidalariga muvofiqligini ta’minlash choralarini ko‘rsin.
8. Mazkur qarorning ijrosini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasining
Bosh vaziri A.Aripov va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Davlat
maslahatchisi X.Sultonov zimmasiga yuklansin.
23

II.BOB. MADANIYAT VA SAN’ATDA MENEJMENT. SOHA
ISTIQBOLNI OLDINDAN KO’RA OLISH VA AMALGA OSHIRISH
2.1. Soha istiqbolni oldindan ko’ra olish va amalga oshirish
«Madaniyat» tushunchasi rivojlanishi darajasining umumlashtiruvchi
ko’rsatkichi bo’lib, bir qancha ma’noni bildiradi. Masalan, jamiyat madaniyati,
ayrim shaxs madaniyati, va nihoyat, inson faoliyatining ayrim turi madaniyati
haqida so’z yuritish mumkin. Inson faoliyati moddiy va ma’naviy boyliklar
yaratuvchi turlarga bo’linadi. Shu sababli, moddiy va ma’naviy madaniyat farq
qilinadi.
Insoniyat madaniyati o’suvchan, o’zgaruvchan, chunki hozirgi avlod avvalgi
avlodlar madaniy qadriyatlaridan ijodiy foydalanish asosidagina yanada
rivojlanishi mumkin.
O’zbekistonning noyob madaniyati yillar, asrlar davomida shakllanib, uni
saqlash, rivojlantirish ko’p millatli respublikaning yuqori ma’lumotli insonlari -
fan, adabiyot, san’at arboblari vazifasidir.
Inson hayoti faoliyatining muhim tarkibiy qismi butun insoniyat tomonidan
jamlangan madaniy boylikka ega bo’lishi, shu jumladan boshqaruv madaniyatini
egallashdir.
Menejment madaniyati juda muhimdir. Insoniyat o’z rivojlanish jarayonida
juda katta menejment tajribasini jamlagan. Bozor sharoitida bu tajriba boshqaruv
samaradorligini oshirishga xizmat qilishi kerak. Menejmentning vujudga kelishi va
rivojlanishi, avvalo boshqaruv madaniyati darajasi yuksalishi bilan bog’liqdir.
chunki, menejment yo’llari, usullari, vosita va uslublariga tanqidiy baho berish
yo’li bilan, ularning eng yaxshilari jahon tajribasida qo’lanishi uchun ajratib
olinadi.
Menejment madaniyati inson madaniyatining tarkibiy qismi bo’lish bilan
birga qator o’ziga xos xususiyatlarga ham ega. Madaniyatga ega bo’lish menejer
uchun faqat zarur emas, balki shartdir, chunki har bir tashkilotning har bir
24

bo’linmasi samarali ishlashi uchun uning xodimlari yuksak madaniyatga ega
bo’lishlari kerak.
Menejment madaniyati darajasi xodimlar, ayniqsa, menejerlar madaniyatini,
menejment jarayoni madaniyati, boshqaruv texnikasi, mehnat sharoitini aks
ettiruvchi ko’rsatkichlar bo’yicha baholanadi. Menejment madaniyati unsurlarining
turli-tumanligi boshqaruv jarayonida turli-tuman me’yorlarga, jumladan, axloqiy,
huquqiy, iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, estetik me’yorlarga rioya qilish
zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Axloqiy me’yorlar insonning axloq va odob sohasidagi xulqini tartibga
soladi. Ular jumlasiga ijtimoiy burchni to’g’ri tushunish, kishi o’rtasida insoniy
munosabat va o’zaro hurmat, vijdonlilik, haqiqatgo’ylik, kamtarlik va hokazolar
kiradi. Boshqaruv jaaryonida axloqiy me’yorlarga rioya qilish uning madaniyati
yuqori darajasidan dalolat beradi.
Tashkiliy me’yorlar tashkilot tarkibini, alohida bo’linma va shaxslar
faoliyati tarkibi va tartibini, ichki tartib faoliyat turlarini, xodimlar vazifalarini,
axborotni qayta ishlash va foydalanish jarayonini belgilaydi.
Texnikaviy me’yorlar korxonaning va uning bo’linmalarining
boshqaruv uchun zarur uskuna, texnika va transport vositalari, asboblar bilan
qurollanganlik darajasini bildiradi.
Estetik talablar va me’yorlar ham boshqaruv jarayonida qo’llaniladigan
texnika vositalari va uskunalar, ham boshqaruv xodimlarini o’rab turuvchi tashqi
muhit uchun belgilanadi.
Menejment madaniyati tarkibiga boshqaruv xodimlari madaniyati,
boshqaruv jarayonlari madaniyati, mehnat sharoiti madaniyati va hujjatlar yuritish
madaniyati kiradi.
Menejment madaniyatining barcha unsurlari o’zaro bog’liq va o’zaro ta’sir
etuvchidir. Shu bilan birga ular orasida boshqaruv xodimlari madaniyati yetakchi
ahamiyatga ega. Menejer boshqaruv jarayoni madaniyatining yuqori darajasiga
erishishi va o’z mehnatini tashkil etishni takomillashtirib borishi kerak.
25

Boshqaruv xodimlari madaniyati ko’p omillarga bog’liq, umumiy madaniyat
darajasi, ishbilarmonlik sifatlari, boshqaruv ilmini chuqur va har tomonlama bilish
va uni o’z faoliyati jarayonida qo’llay olish bilan xarakterlanadi.
Har bir korxona va tashkilot menejeri o’z vazifasini bajarish jarayonida
jamoaning boshqa a’zolari bilan munosabatda bo’lar ekan ishbilarmon kishilar
o’rtasida mavjud axloqiy qoidalarga bo’ysunadi. Har bir jamoada xayrixohlik,
insonga hurmat muhiti mavjud bo’lishi kerak. Boshqaruv madaniyati sansalorlik,
mansabparastlik, shavqatsizlik, qo’pollikka ziddir. Boshqaruv tizimida,
shuningdek, davlat me’yorlariga rioya qilmaslik, va’dabozlik, faoliyatga noto’g’ri
baho berish va boshqa xususiyatlarga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Amaliy faoliyatda
fandan foydalanish, mehnatga ijodiy yondashish, tadbirkorlik, javobgarlik,
tashabbus va mustaqillik, xo’jasizlikka, byurokratizm, qonun buzuvchilikka,
murosasizlik, vijdoniylik, kamtarlik va oddiylik boshqaruv xodimlari madaniyatini
ifodalaydi.
Boshqaruv madaniyati uchun boshqaruv jarayonini tashkil etish madaniyati
darajasi muhim ahamiyatga ega. Boshqaruv jarayoni madaniyatiga rioya qilish
korxonada zamonaviy boshqaruv jarayoni qo’llanilishini bildiradi.
Boshqaruv jarayoni madaniyati shuningdek, boshqaruv mehnatini
(boshqaruv mehnatini maqbul taqsimlash, kooperatsiya qilish va chegaralash,
ishchilar sonini meyorlash, kadrlarni to’g’ri joylashtirish va ulardan foydalanish)
va ishlovchi ish joyini (ish joyi va binoning qulayligi, ularning sanitariya-tozalik
talablariga javob berishi), maqbullashtirish, majlislarni, suxbatlarni, tashrifchilarni
qabul qilish, uchrashuv, telefon orqali so’rash, mehnatkashlar xatlari bilan
tanishishni to’g’ri tashkil etish va rasmiylashtirishni ham qamrab oladi.
Boshqaruv jarayonida turli-tuman texnika - oddiy kalkulyatordan tortib
murakkab EHMlargacha qo’llaniladi. Menejerlar bu texnika imkoniyatlari va
maqbul foydalanish sohalarini bilishlari lozim bo’lib, bu boshqaruv madaniyati
darajasini bildiradi.
Nizo - bu aniq shaxs yoki guruhlardan iborat bo’lgan ikki yoki undan ortiq
tomon o’rtasida murosa mavjud bo’lmasligidir. Har bir tomon o’z nuqtai nazari
26

qabul qilinishiga intilib, boshqa tomonning shunday harakat qilishi uchun
to’sqinlik qiladi. (masalan ikki muxandis stanok yaratib, har biri o’z loyihasini
qabul qilishini talab qiladi). Nizo ko’pincha tajovuz, tahdid, munozara,
dushmanlik, urush va hokazolar bilan tenglashtirilib, doimo nomaqbul hodisa
sifatida qabul qilinadi, unga imkoni boricha yo’l qo’ymaslik, yoki tezlik bilan
vujudga kelgan chog’da hal etish zarur deb hisoblaydilar. Nizoga nisbatan bunday
munosabat «ilmiy boshqaruv» va «ma’muriy maktabga» mansub mualliflar
asarlarida aks ettirilgan.
Shunday qilib, nizo ma’lum bir vazifa bajarishi va korxona faoliyati
samaradorligi ortishi uchun xizmat qilishi mumkin, yoki biror vazifani bajarishga
to’sqinlik qilib, shaxsiy qoniqish va korxona faoliyati samaradorligi pasayishiga
olib kelishi mumkin.
Nizolarni boshqarish uchun nizoli vaziyat vujudga kelish sabablarini bilish
lozim. Nizolarning t o’ rt asosiy turi mavjud: shaxsning ichki nizosi, shaxs va guruh
o’rtasidagi nizo, shaxslar o’rtasidagi nizo, guruhlar o’rtasidagi nizo.
Sh axsning ichki nizosi bir kishiga qarama-qarshi topshiriq berilgan va undan
bir-birini inkor etuvchi natija talab qilingan holda vujudga keladi. Masalan, sex
boshlig’iga ishlab chiqarish boshlig’i mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirishni
talab qilsa, korxona SNB bo’limi boshlig’i ishlab chiqarish jarayonini
sekinlashirish yo’li bilan mahsulot sifatini yaxshilashni talab qiladi. Bunday holda
nizoning asosiy sababi - yagona rahbarlik tamoyilining buzilishidir. Shaxs ichki
nizosi, shuningdek, ishlab chiqarish talablari xodimlar shaxsiy manfaatlariga
muvofiq bo’lmasligi natijasida vujudga kel a d i . Masalan, o’sha sex boshlig’i
shanba va yakshanba kunlarini oilasi davrasida o’tkazishni rejalashtirg a n edi, lekin
u juma kuni rahbar shanba kunini ish kuni deb e’lon qilishi va shoshilinch
buyurtmani bajarish zarurligi haqida buyruq lar oladi. Natijada ham ishda, ham
oilada nizoli vaziyat vujudga keladi.
Guruhlar o’rtasida nizo - guruhlar o’rtasida kelishmovchiliklar vujudga
kelgan h oldir , masalan, kasaba qo’mitasi va ma’muriyat o’rtasida, korxona chiziqli
boshqaruvi bilan shtabli boshqaruvchilar o’rtasida ro’y berish mumkin. Ch iziqli
27

rahbarlar ko’pincha shtab mutaxassislari tavsiyalarini tan olmaydilar, har bir
masala bo’yicha ularga tobe ekanliklarini ro’kach qiladilar. Shtab xodimlari o’z
navbatida o’z qarorlarini mustaqil hal etish imkoniyatiga ega emasliklaridan norozi
bo’ladilar. Bu vaziyat vazifani bajarishga qarshilik qiluvchi nizoga misol bo’ladi.
Ularning asosiy sababi resurslarning cheklanganligi, masalalarni hal
etishning o’zaro bog’liqligi, maqsad, qadriyatlardagi farqlar, hayotiy tajriba va
xulqdagi farqlar, qoniqarsiz kommunikatsiyalardir.
Ba’zi tashkiliy tizimlar va munosabatlar vazifalar o’zaro bog’liqligidan kelib
chiquvchi nizolar ro’y berishi uchun sharoit yaratadi. Shu sababli o’zaro bog’liq
bo’linmalar rahbarlari bitta umumiy rahbarga bo’ysunushi kerak, chunki shunday
qilinganda nizo vujudga kelishi ehtimoli kamayadi. Masalan, mehnat va ish haqi
bo’limi, moliya bo’limi o’zaro bog’liq bo’lib, bitta rahbar - boshliq yoki bosh
iqtisodchiga bo’ysunadilar.
Kishilar xulqi va hayotiy tajriba lari farq qilishi ham nizoga olib kelishi
mumkin. B a’zan har bir so’z uchun janjallashuvchi kishilar ham uchrab turadi.
Bunday kishilar nizoli vaziyat vujudga kelishiga sababchi bo’ladilar.
Qoniqarsiz kommunikatsiyalar, ya’ni axborot almashinuvi q i yinlashuvi nizo
uchun ham sabab, ham uning oqibati bo’lishi mumkin. Masalan, har bir bo’lim
yoki xodim bajarishi lozim bo’lgan vazifalar aniq belgilab qo’yilmagan taqdirda
ham bo’limlar, ham ayrim xodimlar o’rtasida nizo kelib chiqishga olib keladi. Bir
necha nizo manbaining mavjud bo’lishi nizoli vaziyat ehtimolini ko’paytiradi.
Bir tomon ikkinchi tomonga o’z nuqtai nazari to’g’ri ekanligini uqtirish
natijasida bunday nizolar vujudga keladi.
Badiiy menejerning muvaffaqiyati va samaradorligini belgilovchi omillardan
biri dizaynerlik (ijtimoiy - madaniy loyiha tuzish) qobiliyatidir. “Loyiha” atamasi
lotin tilidan kelib chiqqan b о ‘lib, “projectus” s о ‘zma-s о ‘z “oldinga tashlangan”
degan ma’noni anglatadi va loyiha sifatida namoyon b о ‘ladigan boshqaruv obyekti
uni istiqbolli joylashtirish imkoniyati bilan ajralib turadi. Turli manbalar loyiha
konsepsiyasini har xil y о ‘llar bilan izohlashsa-da, barcha ta’riflar vazifalar va
ishlarning murakkabligi tufayli loyihaning boshqaruv obyekti sifatida
28

xususiyatlarini aniq k о ‘rsatib beradi, ushbu kompleksning aniq maqsadlar va vaqt,
byudjet, moddiy va mehnat resurslariga erishish uchun aniq y о ‘naltirilganligi va
boshqaruv hamda muvofiqlashtirish jarayoni - loyihani boshqarish deb ataladi.
Dastlab, bu konsepsiya murakkab texnik loyihalarni boshqarish bilan bog‘liq
b о ‘lib, endi u ijtimoiy-madaniy sohaga о ‘tdi. Dastlab “menejment” atamasi faqat
sanoat ishlab chiqarish sohasida ishlatilgan. Boshqaruv tamoyillari va qonunlari
inson faoliyatining boshqa sohalarida q о ‘llanila boshlaganda, bu tushunchalarni
farqlash uchun “art menejment” atamasi muomalaga kiritildi. Bu holda biz sanoat
b о ‘lmagan xizmat k о ‘rsatish sohasi - san’at va madaniyatni nazarda tutamiz.
Shunday qilib, boshqaruv jarayon sifatida har qanday uyushgan tizimlarning
(partiyalar, armiya, ishlab chiqarish, xizmat k о ‘rsatish, fan va hokazolarning
vazifasi b о ‘lsa), ularning о ‘ziga xos tuzilishi saqlanishini ta’minlash, faoliyat
rejimini saqlab qolish, dasturlarni amalga oshirish, keyin “san’atni boshqarish”
iqtisodiy ta’sir olish uchun, bozor iqtisodiyotida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni
boshqarish sifatida talqin etiladi. Shuningdek, “menejment” ham boshqaruv
jarayoni, ham ma’muriy-boshqaruv xodimlari (tashkilot va boshqaruv bilan
professional shug‘ullanuvchi turli darajadagi menejerlar majmui) deb ataladi. “Art-
menejer”ning zamonaviy tushunchasi esa, muayyan shaxsning professional
boshqaruv faoliyatiga tegishli ekanligini anglatadi. Menejerlarga b о ‘lgan talab tor
ixtisoslashuv va mehnat taqsimoti natijasida faoliyatning alohida mutaxassislari va
taraflari faoliyatini muvofiqlashtirish zaruriyati tug‘ilganda namoyon b о ‘ladi. Har
qanday mahsulotni ishlab chiqarish va sotish shaxs tomonidan amalga oshirilar
ekan, boshqaruvga ehtiyoj qolmaydi (chunki uni ishlab chiqaruvchining о ‘zi
amalga oshiradi). Biroq, ishlab chiqarish jarayoni (kino ishlab chiqarish,
k о ‘rgazma tashkiloti, zargarlik buyumlari, ommaviy bayramlarni tashkil etish,
konsert va teatr faoliyatlari, moda dizayni va boshqalar.) turli mutaxassislarning
birgalikdagi say-harakatlarini talab qilsa, ularning faoliyatini muvofiqlashtirish
uchun boshqaruv kerak. Ma’lumki, menejment-muayyan hokimiyatga ega b о ‘lgan,
muayyan bilim va tajribaga ega b о ‘lgan va faqat о ‘zaro bog‘liq b о ‘linmalarga
(iyerarxik tashkilotga) ayrim tuzilmalar doirasida amalga oshiriladigan boshqaruv
29

jarayonidir. Bundan kelib chiqadiki, menejer ishi butun ishlab chiqarish zanjirida
hal qiluvchi ahamiyatga ega b о ‘lib, tashkilotdagi ichki munosabatlarnigina qamrab
olmaydi, balki tashkilotning tashqi dunyo bilan о ‘zaro aloqasini ta’minlaydi.
Bundan tashqari, menejer darajasi qanchalik yuqori b о ‘lsa, u ichki aloqalarni
boshqaradi, tashkilotning tashqi aloqalar guruhlari (yetkazib beruvchilar, davlat
organlari, mijozlar va boshqalar) bilan aloqalari uchun uning mas’uliyati katta
b о ‘ladi. “Kerakli kelajak modeli” asosida loyihani amalga oshirish qobiliyati, ya’ni
samarali tasavvur, haqiqatni ijodiy va erkin о ‘zgartirish madaniyatning mohiyati
bilan belgilanadi, bu birinchi navbatda “loyiha” (ya’ni ideal, ma’naviy) dunyoni
о ‘zlashtirish va о ‘zgartirish usullari va natijalari - tabiat, jamiyat va insonning о ‘zi
ekanligini anglatadi. Texnologiya - loyihani amalga oshirish usullari va vositalari
haqidagi bilimlar majmui ijtimoiy-madaniy dizayn texnologiyasi, dizaynerning
muayyan mafkuraviy munosabatini, uning loyiha faoliyati obyektiga nisbatan
pozitsion о ‘zini belgilashni nazarda tutadi, bu ikki muqobil о ‘zgarish (rivojlanish)
yoki saqlanib qolishda amalga oshirilishi mumkin. Loyiha maqsadlarining
belgilanishi va tabiati, dizaynerning qiymat pozitsiyasiga qarab, loyihaning
muvaffaqiyati nuqtai nazaridan ham, amalga oshirilgan о ‘zgarishlarning
maqbulligi va foydasi nuqtai nazaridan ham muhim oqibatlarga olib keladi.
Dizaynerning pozitsiyasiga qarab, loyiha strategiyasining ikki turi farqlanadi: -
birinchi turdagi loyiha faoliyatining obyekti b о ‘lgan madaniyatning о ‘ziga xos
xususiyatlarini maksimal tushunish va k о ‘rib chiqishga qaratilgan. Bunday holda,
loyihaning maqsadi mintaqaning madaniy maydonini - loyihani amalga oshirish
obyektini saqlab qolish (saqlash) va faqat madaniyat subyektining о ‘z- о ‘zini
rivojlanishini ta’minlaydigan shart-sharoitlarni yaratishdir. Rivojlanish
jarayonlarining о ‘zi vaziyatni saqlab qolish va barqarorlashtirish maqsadlarining
“ustiga” q о ‘yilgandek ishga solinadi. - ikkinchi turdagi loyihalarda о ‘z madaniy
namunalarini (qadriyatlar, me’yorlar, texnologiyalar) shu tufayli о ‘zgartiriladigan,
“sun’iy” о ‘zgartiriladigan “begona” madaniy kontekstga eksport qilish ustuvor
vazifa hisoblanadi. Madaniyatda loyihalarni boshqarish uchun ikkita global
yondashuv mavjud: - Angliya-Amerika (natijalar rejalashtirilgan maqsadlarni
30

amalga oshirish darajasi bilan о ‘lchanadi), unda maqsadli usul (maqsadlar b о ‘yicha
boshqaruv) tizimiy tahlili q о ‘llagan; - Fransuz usuli guruhli loyihalarni ijtimoiy va
madaniy maqsadda amalga oshirishni nazarda tutadi. Zareyevning ta’rifiga k о ‘ra,
“ichki” makonda adabiyotda ijtimoiy dizaynning nazariy asoslari uch xil, ammo
bog‘liq yondashuvlardan kelib chiqishi mumkin: obyektga y о ‘naltirilgan,
muammoga y о ‘naltirilgan, mavzuga y о ‘naltirilgan (tezaurus). Bu barcha
yondashuvlar samaradorligiga asoslangan va natijada jamiyat va shaxs haqiqiy
ehtiyojlarini hisobga olgan holda, ishni tashkil etishga y о ‘naltirilgan. Yaqin-
yaqingacha, loyiha boshqaruvida eng keng tarqalgan о ‘tgan asrning 70- 80-
yillaridagi nazariy ishlanmalarni belgilangan obyektlarga y о ‘naltirish yondashuvi
edi. Loyihaning maqsadi, ushbu yondashuvlar nuqtai nazaridan, mavjud ijtimoiy
yoki madaniy obyektni yangi yoki qayta qurishga qaratilgan edi. Obyekt muayyan
tuzilishga ega b о ‘lishi, lekin uni amalga oshirishda turli ijtimoiy aloqalar,
munosabatlar ham ta’siri b о ‘lishi mumkin. Obyektga y о ‘naltirilgan yondashuvning
о ‘ziga xosligi - bu loyihaning tabiiy tabiati va uning ilmiy haqiqiyligi obyektivlik
sifatida xarakterlanadi. Bu yerda konsepsiyaning zaifligi aniqlanadi. Shunday qilib,
bashorat qilinayotgan obyektning ilmiy haqiqiyligi faqat eng umumiy qoidalarda
tasdiqlangan va muayyan boshqaruv qaroriga nisbatan tortishuv natijasida yuzaga
keladi. 1986-yildan beri bir guruh Rossiyalik tatqiqotchi - olimlar bashoratli
ijtimoiy loyiha faoliyati hisobidan ijtimoiy diagnostika tadqiqotlar, mavjud
resurslar va tartibga solinadigan ijtimoiy vaziyatga m о ‘ljallangan rivojlanish
maqsadlari ma’lumotlarni olib, joriy va istiqbolli ijtimoiy ahamiyatga ega
muammolar yechimlari namunalarini ishlab chiqish jarayoniga gumanitar bilim
integratsiyaga qaratilgan muayyan ijtimoiy texnologiya, degan g‘oyani ilgari
surishdi. Muammoga y о ‘naltirilgan yondashuv quyidagilar bilan tavsiflanadi:
ijtimoiy takror ishlab chiqarishning obyektiv va subyektiv omillarini teng deb
hisoblash; dizaynni ijtimoiy diagnostika ishining organik va yakuniy bosqichi
sifatida tushunish; qaror qabul qilish jarayonining diagnostika va konstruktiv
bosqichlari о ‘rtasidagi munosabatlarga e’tibor berish. K о ‘rib chiqilayotgan
yondashuvning о ‘ziga xos xususiyatlarini – uning muammoli yoki maqsadli
31

y о ‘nalishi sifatida tavsiflash imkonini beradigan holatlari tahlil qilindi [4].
Bugungi kunda eng ommabop, konsepsiyasiga asoslangan mavzuga y о ‘naltirilgan
(tezaurus) yondashuv loyihaning subyektiv y о ‘nalishi hayotning boshqa
subyektlarini tanlash erkinligi bilan cheklangan bozor iqtisodiyotida samarali
b о ‘lib kelmoqda. Zamonaviy sharoitda dizaynning subyektiv y о ‘nalishi ilgari
ijtimoiy tuzilishga xos b о ‘lmagan yangi xususiyatlarni aks ettiradi. Biz ijtimoiy
loyiha faoliyati uchun eng muhim zamonaviy Yevropa turi ijtimoiy tashkilotning
uch xususiyatlarini k о ‘rsatadi: an’anviy normativ rolini pasayishi, idrok dunyo
b о ‘linishi va ijtimoiy hayotning beqarorlashtiruvchi omil sifatida kelayotgan
о ‘zgarishlar tezligi. Bunday yondashuv ijtimoiy va madaniy voqelikni, birinchi
navbatda, madaniy kodekslarga muvofiq dunyoning rasmini shakllantiradigan
kundalik hayot darajasida hal qilish imkonini beradi. Ijtimoiy dizayn yondashuvi
ijtimoiy hayotni zamonaviy tashkil etishning yetakchi usullaridan biri, jamiyatni
boshqarish va ijtimoiy dizayn (qanday obyektlar yaratilishidan qat’iy nazar) loyiha
faoliyati mavzusining xususiyatlari, uning dunyoqarashini kengaytiradi. Bu
tushuncha ijtimoiy-madaniy sohada subyekt-subyekt munosabatlarini rivojlantirish
zamon talabiga aylanganligi nuqtai nazaridan ham maqbulroqdir. Bugungi kunda,
eng keng tarqalgan maqsad loyihalar natijalari 2 turdan iborat tashkiliy yoki
muammo y о ‘naltirilgan loyihalar va mavzu y о ‘naltirilgan loyihalar sifatida
namoyon b о ‘lmoqda. “Ijtimoiy-madaniy dizayn - bu vazifalarning maksimal
noaniqligi va ularning yechimlarining о ‘zgaruvchanligi sharoitida muammolarni
hal qilish texnologiyasi” degan ta’rifga asoslanib, loyiha faoliyatining umumiy
qoidalari va mafkuraviy asoslarini aniqlaydigan konseptual qoidalarni
aniqlashtiradi. Ijtimoiy-madaniy loyiha maqsadli blok b о ‘lib, u amaliy tadbirlar
tizimi orqali amalga oshiriladi. Loyiha g‘oyasini yaratish va uni amalga oshirish
shartlari va usullarini ishlab chiqish asosiy tamoyillar tizimi, ya’ni asosiy
boshlang‘ich nuqtalari, nazariy va mafkuraviy asoslari hamda loyiha faoliyatining
eng umumiy standartlarini tashkil etadi. Ijtimoiy-madaniy dizayn tamoyillari ikki
tomonlama funksiyani bajaradi: birinchidan, ular dizaynerning dunyoqarashini,
shuningdek, u tomonidan ishlab chiqilgan tushunchalar, loyihalar, dasturlar,
32

tashabbuslarning uslubi va axloqiy intonatsiyasini aniqlaydi. Ularni amalga
oshirish darajasiga k о ‘ra (loyihaning maqsadli va mazmuniy qismida) dasturning
organikligiga, uning yaratuvchanlik yoki destruktivligiga qarab baho berish
mumkin. Ikkinchidan, bu tamoyillar ijtimoiymadaniy loyihalash texnologiyasining
nazariy asosini tashkil etadi. Ijtimoiy-madaniy dizayn yetakchi tamoyillari
quyidagilarni о ‘z ichiga oladi: 1. “Tanqidiy о ‘zgartirish arafasida” tamoyili; 2.
Shaxsning “bevosita rivojlanish zonasi”ni optimallashtirish tamoyili; 3. Ijtimoiy-
madaniy dizayn jarayoni va natijalarini shaxsiylashtirish tamoyili; 4.
Konservatsiya va о ‘zgarishga optimal y о ‘naltirilganlik tamoyili; 5. Muammo-
maqsad va mavzu-maqsadli y о ‘nalish tamoyili. Ijtimoiy-madaniy dizaynning
о ‘ziga xos tamoyillari asosan texnologik harakterga ega: - loyihalanayotgan
о ‘zgarishlarning mutanosibligi tamoyili, ya’ni ularning loyiha auditoriyasining
asosiy tarkibiy elementi vazifasini bajaruvchi shaxsning fiziologik, aqliy, ekologik
va ijtimoiy-madaniy tabiatiga muvofiqligi; - ijtimoiy va shaxsiy maqsadga
muvofiqligi prinsipi, uni amalga oshirishda kutilgan natijalarning me’yoriy
maqsadlar va shaxsiy ehtiyojlarga muvofiqligini ta’minlash, eksperimental
tekshirishning tashkiliy shakllarini ishlab chiqish va taklif etilgan dizayn
yechimlaridan eng ijtimoiy jihatdan samarali variantni joriy etish; - insonning
tabiiy, ijtimoiy va madaniy muhit bilan о ‘zaro ta’sirining barcha asosiy
y о ‘nalishlari va shakllarini hisobga olishni о ‘z ichiga olgan murakkablik prinsipi; -
real aniqlangan va foydalanish mumkin resurslar (iqtisodiy, xodimlar, axborot)
asosida madaniy muhim muammolarni hal qilish realizm tamoyili; iqtisodiy
imkoniyatlarini va loyihaning ijtimoiy samaradorligini hisoblash; madaniyat
sohasida allaqachon mavjud ijobiy y о ‘llardan foydalanishni maksimal hal qilish;
mavjud madaniy faoliyatlarni izchil о ‘zgartirish kabi yangilikka munosabatlar;
tatqiqotda va loyihalarda chegaralarini asoslash [4]. Tushunchalardan qat’iy nazar,
ijtimoiy-madaniy loyihalarning xususiyatlari: 1. Ma’lum maqsadga erishishga
y о ‘naltirilganlik. Asosiy va ikkinchi darajali maqsadlarni ajratish bilan
maqsadlarni tarkibiy belgilash (target managementmaqsadlar b о ‘yicha boshqarish)
deb nomlanadigan usuldan foydalanishni talab qiladi.
33

2.2. San'at va madaniyat menejmenti
Dastlab "funktsiya" va "vazifa" iboralarining lug’aviy ma'nosi to’g’risida ikki
og’iz so’z. "Funktsiya" -bu lotincha so’z bo’lib, biror kimsa yoki narsaning ish,
faoliyat doirasi, vazifasi degan ma'nolarni bildiradi. "Vazifa" - bu amalga
oshirilishi, hal qilinishi lozim bo’lgan masala, o’rganilishi lozim bo’lgan, ko’zda
tutilgan maqsad, yoki biror-bir topshiriq, xizmat, yumush, xizmat lavozimi,
mansab, amal demakdir. "Funktsiya" tushunchasi "vazifa" tushunchasiga nisbatan
torroq, ma'noga ega. Zero, funktsiya faqat o’z faoliyat doirasidagi vazifalarni o’z
ichiga oladi. "Vazifa" esa o’z faoliyat doirasidan tashqarida ham bo’lishi mumkin.
Boshqaruv funktsiyasi deganda u yoki bu ob'ektni boshqarishga oid aniq
vazifalarni hal etishga qaratilgan bnr turdagi ishlar majmui tushuniladi. Demak,
boshqaruv muayyan funktsiyalar orqali amalga oshiriladi. Funktsiyalarni aniqlash,
ularning mohiyatini ochish va o’rganish boshqaruv jarayonini to’g’ri tashkil
qilishning muhim shartidir. Boshqaruv funktsiyalarining mazmuni u yoki bu
faoliyatni tashkil qilishdan kelib chiqadi. Masalan, ishlab chiqarishning dastlab ki
bosqichida:
 loyihalash;
 konstruktorlik;
 R ejalashtirish kabi ishlarni bajarish bilan bog’liq funktsiyalar paydo bo’ladi.
Keyingi funktsiyalar ishlab chiqarishni tayyorlash, ya'ni,
 mahsulot tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqish;
 mehnat normalari, materiallari sarfini belgilash;
 asbob-uskunalarni tayyorlash kabi ishlarni bajarish bilan bog’liq,
funktsiyalar paydo bo’ladi.
Ishlab chiqarish jarayonini boshlash va uni uzluksiz davom ettirish uchun:
- ishlab chiqarish vositalari, texnika;
34

- xom-ashyo;
- energiya;
- transport kabi moddiy ta'minot vositalari zarur. Shundan keyin:
- kadrlarni tanlash, ularni joy-joyiga qo’yish;
- mehnatni tashkil qilish;
- ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish kabi bir qator tashkiliy funktsiyalar kelib
chiqadi. Ko’rinib turibdiki, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning
funktsiyalarida namoyon bo’layapti. Zero: funktsiyalar faoliyat turlarining,
sub'ektining boshqarish ob'ektiga aniq ta'sir qilish yo’nalishlarini aks ettiradi.
Boshqaruv funktsiyalaridan tashqarida boshqaruv jarayonining o’zi ham bo’lishi
mumkin emas. Funktsiyalar tarkibini, ularning ko’lamini va mazmunini aniqlash
boshqaruvchi xodimlar sonini belgilash, boshqaruv apparatining tashkiliy tarkibini
loyihalash uchun muhim asos bo’lib hisoblanadi. Boshqarish funktsiyalarn - ko’p
qirrali tushunchadir. Shu sababli ularni muhim belgilar buyicha turkumlarga ajratib
o’rganish zaruriyati tug’iladi. Boshqaruv funktsiyalarining mohiyati, tasnifi va
mazmunini o’rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish uchun
zarurdir, chunki yuqorida ta'kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida
uning funktsiyalarida namoyon bo’ladi. G’arb menejmentining bugungi zamonaviy
nazariyasi boshqarish funktsiyalarini tasniflashda, eng avvalo uning asosiy
(umumiy) funktsiyalariga ustuvorlik beradi:
 rejalashtirish;
 tashkil qilish;
 tartibga solish va muvofiqlashtirish;
 nazorat;
 rag’batlantirish (motivlashtirish).
Boshqarish rejalashtirishdan boshlanib, faoliyatni tashkil qilish, uni rag’batlantirish
bilan davom ettirilib, nazorat bilan tugaydi. Bu erda muvofiqlashtirish barcha
funktsiyalar jarayonida o’z aksini topadi. Bu funktsiyalar boshqaruvning hamma
35

bosqichlariga xos bo’lgan umumiy xususiyatlarga ega bo’lib, boshqaruv
apparatining barcha rahbarlari va mutaxassislari faoliyatida mavjud bo’ladi. Ularni,
shuningdek, boshqaruvning hamma tomonlarini qamragan funktsiyalar deyish ham
mumkin, chunki ular boshqaruv tizimini ham bo’yiga (vertikaliga), ham eniga
(gorizontaliga) qamrab oladi. Boshqarish funktsiyasini tasniflashning ikkinchi
yondoshuvida boshqarish ishini aniq ijrochilar bo’yicha taqsimlashga ustuvorlik
beriladi. Bunda bir butun aniq funktsiyalar tizimi ajratiladi. Masalan, zamonaviy
g’arb firmalarida ishlab chiqarishga oid 20-25 tadan kam bo’lmagan funktsiyalar
ajratiladi. Bular quyidagilardir:
 asosiy ishlab chiqarishni boshqarish;
 qo’shimcha ishlab chiqarishni boshqarish;
 ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi ishlab chiqarishni boshqarish;
 marketingni boshqarish;
 moliviy boshqarish;
 sifatni boshqarish;
 mehnatni boshqarish;
 xodimlarni boshqarish;
 innovatsiyani boshqarish va hakazo.
Bunday holda ishlab chiqarishni boshqarish faoliyatining ayrim turlari va sohalari
alohida ajralib turadi. Boshqarishning yuqorida sanab o’tilgan asosiy funktsiyalari
ishlab chiqarishni boshqarish jarayonida muhim o’rin tutishi zarur bo’lganligi
tufayli ularni mufassal ko’rib chiqamiz.
Asosiy funktsiyalar:
1. Rejalashtirish
Boshqarishning asosiy va dastlabki funktsiyasidir. Har qanday boshqarish reja
tuzishdan boshlanadi. Bu rejada boshqaruv maqsadlari va vazifalari, ularni amalga
36

oshirish muddatlari belgilanadi, vazifalarni amalga oshirish usullari ishlab
chiqiladi, xalq xo’jaligi bo’g’inlarining o’zaro aloqalari o’rnatiladi.
Rejalashtirishning umumiylik xususiyati shundaki, bunda har bir boshqaruv
xodimi o’zining shaxsiy ishini rejalashtiradi, o’z ish joyidagi faoliyati
ko’rsatkichlarini ishlab chiqadi, rejalarni qanday bajarayotganini nazorat qilishni
uyushtiradi.
2. Tashkil qilish. Bu funktsiya boshqaruv ob'ekti doirasida barcha boshqariluvchi
va boshqaruvchi jarayonlarning uyushqoqligini ta'minlaydi.
3. Muvofiqlashtirish va tartibga solish;
Rejalashtirish boshqarishning strategiyasi hisoblansa, muvofiqlashtirish
boshqarishning taktik masalalarini hal qiladi. Muvofiqlashtirish mablag’larni tejash
maqsadida boshqaruvdagi parallelizm va bir-birini takrorlashni bartaraf qilish
imkonini beradi. Tartibga solish muvofiqlashtirishning davomi bo’lib, u sodir
bo’lib turadigan og’ishlarni bartaraf qilish yo’li bilan ishlab chiqarish jarayonlarini
amalga oshirishni maqsad qilib qo’yadi. Uning yordami bilan vujudga kelishi
ehtimol tug’ilgan og’ishlarning oldi olinadi.
4. Nazorat. Bu funktsiyaning maqsadi "tutib olish", "aybini ochish", "ilintirish"
emas, balki boshqaruv ob'ektida sodir bo’layotgan jarayonlarni hisobga olish,
tekshirish, tahlil qilish va ma'lum tartibda shu ob'ekt faoliyatini o’z vaqtida sozlab
turishdir. Ta'sirchan nazoratni tashkil qilish har bir rahbarning funktsional ishidir.
Muntazam nazorat yo’q joyda yuqori pirovard natijalarga erishib bo’lmaydi.
Boshqarish faoliyatining turlariga ko’ra, funktsiyalar quyidagicha bo’ladi:
 boshqarishning iqtisodiy funktsiyalari;
 boshqarishning sotsial funktsiyalari;
 boshqarishning ma'naviy-ma'rifiy funktsiyalari.
Qayd qilingan funktsiyalar bir-biri bilan bog’liq va ma'lum darajada tartibga
solingan ko’p unsurlardan, tarkibiy qismlardan iborat bo’lib, ular yaxlitlikka ega.
37

Shuning uchun ham boshqarish jarayonida ularning birortasi ham e'tibordan chetda
qolmasligi kerak.
Maqsad - bu muddao, murod, ya'ni u yoki bu niyatga erishmoq uchun ko’zda
tutilgan mushtarak orzu. Aynan, shu maqsad kishi faoliyatini, o’z orzularini
ushalishiga yo’naltiradi. Maqsadning muayyan ierarxiyaga ega ekanligi, ya'ni bir
maqsadning boshqa bir maqsadga bo’ysunishi (tobe bo’lishi), yuqori maqsadning
quyi maqsadlarga ega bo’lishi (yoyib bo’lishligi), maqsadlarning bir-biri bilan
o’zaro munosabatda bo’lishi ularni qandaydir bir tartibga solish zaruriyatini
tug’diradi. Boshqaruv funktsiyasi deganda u yoki bu ob'ektni boshqarishga oid
aniq vazifalarni hal etishga qaratilgan bnr turdagi ishlar majmui tushuniladi.
Demak, boshqaruv muayyan funktsiyalar orqali amalga oshiriladi. Funktsiyalarni
aniqlash, ularning mohiyatini ochish va o’rganish boshqaruv jarayonini to’g’ri
tashkil qilishning muhim shartidir. Boshqaruv funktsiyalarining mohiyati, tasnifi
va mazmunini o’rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish
uchun zarurdir, chunki yuqorida ta'kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon
sifatida uning funktsiyalarida namoyon bo’ladi.
38

XULOSA
M o ddiy m ada ni y at inson t o m o n id a n tabi a tni b u y s u ndiri s h da r a j a s i
k o ’ rs a t k i ch i d ir. U ng a i s h lab ch i qa r ish vosital a ri v a m ex n a t p r e d m et l ari k ira d i.
Ma ’ naviy m ada ni y a t ga fa n , a xoli m a ’ lu m ot daraja s i, m ed is ina x iz m ati d araja s i,
sa n ’ at d araj a si, od a m lar a xlo qiy m e y orlar i , m a ’ nav i y e xt i yo j lar v a m anfaa tl a r
rivojl a n is h i dara j a sin i ki r i ti sh m u m k i n. S hu n day
qilib, m adan i y at i n so n ning x a m m adaniy is hl a b ch i q a ri s h, x am m a ’ na vi y x a y ot
s o x a s i da r ivoj l a n is hi jara y o ni d ag i y u t ukla r ini ka m rab oladi. U ins o n i y at
bi li m lar i , un i n g m ex n ati m o xi y atid a n ib o rat b o ’l i b , k i s h ilar ni ng avval g i a v lodlari
to m on id a n y arat i l ad i. Ra x bar ish uslu b i k o rx ona f a o l i y ati y aku n iy n a ti j a la r i g a
i s hl a b ch i q a r i sh n i b os hqar i s h v a zi f ala r i vo s i t a s i da ta ’ s i r ko ’ r sa t a d i.
Ula r n in g x a r bi r i b o shqa v a z if a lar bil a n u zv iy bo g ’ liq xo l da t a ’ s i r k i l a di v a
uslu b ni n g f o y da xa m da korx o na faol i y a t ini u m u m la sh ti r uvc h i k o ’ rs a t k i ch la r ga
ta ’ sir e t ishn in g y ag on a m exaniz m i tar k ibiga ki ruv c h i b o g lov c h i b o ’ g ’ i n v a z if a si n i
b aj arad i . U sl ub b il a n ishl a b ch i qari s h n a ti j ala r i o ’ zaro a l o q as i t i z i m i ra xb a rlar
bil i m v a k unik m alar i , bos h qa r uv j ara y oni t e xn o l o g i y a s i, m ex n a t
intizo m i v osit a sida am al g a o s h a di v a r a x bar to m onid a n qo ’ l l a nil u v ch i bo sh qa ru v
us u li bil a n bog ’l iq b o’ la di .
« Mad a n i y a t » t us h unch a s i r iv ojl a n is hi daraj a si n ing u m u m la s hti ru vchi
ko ’ rs a t k i c h i bo ’l i b , bi r qan c ha m a ’ noni b ildir a d i . M a s a lan, j a m i y at m ada ni y ati,
a y r i m sh axs m adan i y at i , v a nixo y at, i nson f a oli y atin i ng a y rim tu ri m ada ni y a t i
x a qida so ’ z y uri t ish m u m k in . Inson f a o l i y ati m od di y
va m a ’ na vi y bo y l ik l a r y arat uv c h i t urlar g a bo ’ lin a di. Shu
sa b a b l i , m o dd iy v a m a ’ naviy m adani y at fark qilin a d i.
M o ddiy m ada ni y a t inson t o m o n id a n tabi a tni b u y s u ndiri s h da r a j a s i
k o ’ rs a t k i ch i d ir. U ng a i s h lab ch i qa r ish vosital a ri v a m ex n a t p r e d m et l ari k ira d i.
Ma ’ naviy m ada ni y a t ga fa n , a xoli m a ’ lu m ot daraja s i, m ed is ina x iz m ati d araja s i,
sa n ’ at d araj a si, od a m lar a xlo qiy m e y orlar i , m a ’ n a v iy e xti y oj lar v a m anfaa tl a r
rivojl a n is h i dara j a sin i ki r i ti sh m u m k i n.
39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU,
2013.- 433 b.
2. Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2015 Y.-150 b.
3. Kucharov A .S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2018 u. -120 b.
4. SHarifxodjaev M.Menejment. Darslik.T.: Ukituvchi, 2002.-464 b.
5. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. "Menejment va
marketing asoslari": (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2012 y. -258 b.
6. L ap ы gin YU.N. Strategicheskiy menedjment.Uchebnoye posobiye. - M.:
Eksmo, 2010.-432 s.
7. Vesnin V.R. Menedjment v sxemax i opredeleniyax: Uchebnoye posobiye. -
M.: Prospekt, 2009. - 120 s.
8. Danilin V.I. Finansov ы y menedjment: zadachi, test ы , situatsii.Uchebnoye
posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 360 s.
9. Kane M.M., Ivanov B.V., Koreshkov V.N, Sxirtladze A.G. Sistem ы , metod ы
i instrument ы menedjmenta kachestva: Uchebnik dlya vuzov / Pod red. M.M.
Kane. - SPb.: Piter, 2009. - 560 s.
10. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2008 y
11. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008y
12. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2008y
13. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2008y
14. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2000
15. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001 y
16. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2001 y.
40

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish