Dokument ma'lumotlari

Narxi 29000UZS
Hajmi 62.2KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 16 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

26 Sotish

Mahallalarda psixologik xizmatni tashkil etishning ijtimoiy-psixologik asoslari (nosog'lom muhitidagi oila bilan ishlash)

Sotib olish
“ Hi moy aga tavsiya etilsin” Fakultet dekani _____________________ ________ ______ 2024 yil PEDAGOGIKA FAKULTETI PP-875-guruh talabasi Shokirova Zarina MAHALLALARDA PSIXOLOGIK XIZMATNI TASHKIL ETISHNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK ASOSLARI(NOSOG'LOM MUHITIDAGI OILA BILAN ISHLASH). mavzusidagi kurs ishi “Himoyaga tavsiya etilsin” “Psixologiya” kafedrasi mudiri: Ps.f.n.,dots. S.M.Tuychieva Ilmiy rahbar: TAFU, “Psixologiya” kafedrasi dotsent v\b, psixologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori N.A.Askarova Taqrizchilar: TAFU, “Psixologiya” kafedrasi dotsent i Z.Abduraxmanova. TDPU, “Umumiy psixologiya” kafedrasi dotsent v\b, psixologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori D.Z. Jurakulova TOSHKENT-2024 yil 1Toshkent amaliy fanlar universiteti MUNDARIJA: KIRISH 3 I-BOB. Oilaga psixologik xizmat ko‘rsatishning psixologik mexanizmlari. 5 1.1. Ta'lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va strukturasi. 4 1.2. Psixologik xizmatning predmeti maqsad va vazifalari. 10 II-BOB. Oilaga psixologik xizmat ko‘rsatishning psixologik mexanizmlari. 18 2.1. Oilaga psixologik xizmat ko’rsatishning maqsad va vazifalari 18 2.2. Oiladagi muommolarni aniqlash va yechish yo’llari. 22 XULOSA. 27 PEDAGOGIK VA PSIXOLOGIK MASLAHATLAR 28 FOYDALANILGANA ADABIYOTLAR RO’YXATI. 29 2 KIRISH. Bugungi kunda jamiyatda oilalarning ahamiyati va ularning sog‘lom ijtimoiy muhitda yashashlari masalasi dolzarb masalalardan biriga aylangan. Oilalar jamiyatning asosiy tayanchi bo‘lib, uning barqarorligi va rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Shu sababli, oilaviy muhitdagi psixologik holatning sog‘lom bo‘lishi nafaqat oila a'zolarining farovonligi, balki butun jamiyatning ruhiy holatiga ham ta'sir ko‘rsatadi. Afsuski, bugungi kunda nosog‘lom muhitda yashayotgan oilalar soni ortib bormoqda, va bu jarayon ularning hayotiga salbiy ta'sir qilmoqda. Mahallalarda psixologik xizmatni tashkil etish ushbu nosog‘lom oilalar bilan ishlashda samarali yondashuvlardan biri sifatida ko‘rilmoqda. Mahalla jamiyatda ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va yordam tizimining asosiy instituti hisoblanadi. Aynan mahallada o‘zaro muloqot va qo‘llab-quvvatlash orqali muammolarni hal qilish imkoniyati mavjud bo‘lib, nosog‘lom muhitdagi oilalarga psixologik yordam ko‘rsatishning eng samarali usullaridan biri hisoblanadi. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — mahallalarda psixologik xizmatni tashkil etishning ijtimoiy-psixologik asoslarini tahlil qilish va nosog‘lom muhitdagi oilalar bilan ishlashning samarali usullarini ishlab chiqishdir. Mazkur tadqiqot mavzusi dolzarbligi bugungi kunning muhim masalalari qatoriga kiradi, chunki psixologik yordamga bo‘lgan ehtiyoj har qachongidan ham ortgan va jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash uchun zarur hisoblanadi. Shu nuqtayi nazardan, ushbu kurs ishi jamiyatdagi oilalarning ruhiy holatini yaxshilash va ularni qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, mahallalarda samarali psixologik xizmat ko‘rsatish tizimini rivojlantirishga qaratilgan. Oila psixologiyasi psixologik bilimlarning nisbatan yosh bo'limi bo'lib, u o'zining boshlang'ich bosqichida. U oilaviy psixoterapiyaning eng boy amaliyotiga, oilaga psixologik yordam ko‘rsatish va oilaviy maslahat tajribasiga, ota-onalarning 3 bolalar va o‘smirlarni tarbiyalash va rivojlantirish masalalari bo‘yicha psixologik maslahati amaliyotiga asoslanadi. Ilmiy fan sifatida oila psixologiyasining o'ziga xos xususiyati uning psixologik amaliyot bilan ajralmas aloqasiga aylandi. Aynan oila hayotini optimallashtirish, nikoh va bola-ota-ona munosabatlari samaradorligini oshirish, oilada bolalarni tarbiyalash muammolarini hal qilish bo'yicha ijtimoiy talab ushbu ilmiy fanning rivojlanishi va institutsionalizatsiya jarayonini tezlashtirdi. So'nggi o'n yil ichida oila hayotidagi inqirozli hodisalar haqida guvohlik beruvchi bir qator bezovta qiluvchi tendentsiyalar paydo bo'ldi, bu ham nikoh, ham ota-ona va bola munosabatlariga ta'sir qiladi. Yangi ilmiy intizom - oila psixologiyasining rivojlanishining dolzarbligi psixologik muhitning umumiy yomonlashishi va rus oilalarining muhim qismida disfunktsiya va nizolarning kuchayishi bilan bog'liq. Ushbu noqulay tendentsiyalar ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar bilan izohlanadi: ijtimoiy tizimning beqarorligi, turmushning past moddiy darajasi, Rossiyaning aksariyat mintaqalarida kasbiy bandlik muammolari, oilaning an'anaviy tarzda o'rnatilgan roli tuzilmasining o'zgarishi va oilaning taqsimlanishi. turmush o'rtoqlar o'rtasidagi rol funktsiyalari. Noto'g'ri oilalar soni ko'payib bormoqda, bunda turmush o'rtoqlarning deviant xatti-harakatlari - alkogolizm, tajovuzkorlik, - aloqa buzilishi, sheriklarning hurmat, sevgi va e'tirofga bo'lgan ehtiyojlari qondirilmaganligi hissiy va shaxsiy buzilishlarning kuchayishiga, zo'riqish va hissiyotlarning yo'qolishiga olib keladi. sevgi va xavfsizlik, shaxsiy o'sish va shaxsiyatni shakllantirishning buzilishi. Demografik vaziyatning o'zgarishi - tug'ilishning pasayishi va natijada bir bolali oilalar ulushining ko'payishi - shaxsiy rivojlanishdagi qiyinchiliklarga va bunday oilalarda tarbiyalangan bolalarning kommunikativ qobiliyatining etarli emasligiga olib keladi. Shuni ta'kidlash kerakki, ko'plab rus oilalarida ta'lim funktsiyasining otasi tomonidan qoniqarsiz bajarilish darajasi. Bolaning erta bolaligida ham otani tarbiya jarayoniga faol jalb qilishning ijobiy tendentsiyasi bilan bir qatorda, otaning tarbiya muammolaridan uzoqlashishga moyilligi, uning past hissiy ishtiroki va ota-onalikka yo'naltirilganligi, shaxsiy o'ziga xoslik va psixologik 4 etuklikka erishishning muhim omili bo'lganligi bir xil darajada talaffuz qilinadi. Aholining bandlik va kasbiy faoliyatning o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq migratsiyasi er-xotinlardan biri doimiy ravishda o'z vazifalarini bajara olmaydigan funktsional to'liq bo'lmagan oilalar sonining ko'payishiga olib keldi. Mavzuning dolzarbligi uning jamiyatdagi muhim muammolarni hal etishga qaratilganligi va zamonaviy hayotda dolzarb ahamiyatga ega ekanligi bilan belgilanadi. Mahallalarda psixologik xizmatni tashkil etish mavzusi bugungi kunda juda dolzarb, chunki jamiyatning turli qatlamlaridagi oilalar turli muammolar va stress omillari bilan yuzlashmoqdalar. Ayniqsa, nosog‘lom muhitdagi oilalar o‘zaro munosabatlardagi ziddiyatlar, iqtisodiy qiyinchiliklar va ijtimoiy qo‘llab- quvvatlashning yetishmasligi kabi muammolar tufayli ko‘proq yordamga muhtoj bo‘ladi. Oilaviy munosabatlarning barqarorligi: Oila jamiyatning eng kichik bo‘lagi sifatida uning sog‘lom rivojlanishi muhim ahamiyatga ega. Nosog‘lom muhitdagi oilalarni qo‘llab-quvvatlash orqali jamiyatdagi umumiy barqarorlikni mustahkamlash mumkin. Psixologik yordamga ehtiyojning ortishi: Bugungi kunda stress, psixologik zo‘riqish va depressiya kabi ruhiy muammolar ko‘pchilik uchun jiddiy muammoga aylanib bormoqda. Psixologik xizmatlar orqali bu muammolarni bartaraf etish mumkin. Mahalla institutining roli: Mahalla nafaqat an'anaviy, balki ijtimoiy muammolarni hal qilishda ham muhim institut hisoblanadi. Mahallalarda psixologik xizmatni yo‘lga qo‘yish orqali nosog‘lom oilalar bilan samarali ishlash va ularning farovonligini oshirish mumkin. 5 Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimini rivojlantirish: Nosog‘lom muhitdagi oilalar bilan ishlash orqali ularni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimiga kiritish, ularga zaruriy yordam ko‘rsatish va jamiyatdagi ijtimoiy tenglikni ta'minlash imkoniyati mavjud. Shu sababli, mahallalarda psixologik xizmatni tashkil etish mavzusi zamonaviy ijtimoiy muammolarni hal qilishda muhim o‘rin tutadi va uning dolzarbligi katta ahamiyat kasb etadi. Kurs ishining vazifasi: 1. Nosog‘lom oilalarni aniqlash va diagnostika qilish: Mahalla hududida ijtimoiy va psixologik muammolari mavjud bo‘lgan oilalarni aniqlash va ularning muhitidagi asosiy muammolarni tahlil qilish. 2. Nosog‘lom muhitdagi oilalarning psixologik xususiyatlarini o‘rganish: Oilaviy nizolar, zo‘ravonlik, alkogol yoki giyohvandlik kabi salbiy omillar ta'siridagi oilalarning psixologik holatini tahlil qilish. Kurs ishining predmeti: nosog‘lom muhitdagi oilalar bilan mahallada psixologik xizmatni tashkil etish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy va psixologik jarayonlar, shuningdek, bu oilalarga ko‘rsatiladigan psixologik yordamning shakllari va usullari. Kurs ishining metodologik asosi. Oiladagi ijtimoiy va psixologik muammolarni tahlil qilishda ijtimoiy-psixologik yondashuvdan foydalaniladi. Bu yondashuv oilaviy munosabatlar, nizolar va muhitni o‘rganish uchun muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ishning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi 2 bob, 4 bo’lim, xulosa, тавсия ва foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati qismidan iborat. Kurs ishi jami 30 betdan iborat. 6 Kurs ishining metodologik asosi uning ilmiy-tadqiqot yondashuvlarini, usullarini va nazariy qoidalarini belgilovchi komponentlardan iborat bo‘lib, ular ilmiy ishning umumiy va maxsus usullarini tanlashni asoslaydi. 7 I-BOB. Oilaga psixologik xizmat ko‘rsatishning psixologik mexanizmlari. 1.1. Ta'lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va strukturasi. Oilaviy ta'lim tizimining nomutanosibligi zamonaviy rus oilasi disfunktsiyasining juda keng tarqalgan alomati bo'lib, bu erda oilaviy ta'lim uslubining nomutanosibligining haqiqiy ko'rsatkichlari bolalarga nisbatan zo'ravonlik, gipoprotektsiya va qarama-qarshi ta'lim holatlarining ko'payishi hisoblanishi kerak. Ajralishlar sonining ko'payishi - turmush qurgan, ajraladigan oilalarning kamida 1/3 qismi - eng o'tkir ijtimoiy muammolardan biriga aylandi. Ajralishning narxi juda yuqori. Stress nuqtai nazaridan, ajralish qiyin hayotiy voqealar orasida birinchi o'rinlardan birini egallaydi. Ajralish va oila buzilishining natijasi to'liq bo'lmagan oilaning shakllanishi, asosan onalik tipidir. Bunday oilada juda ko'p hollarda onaning roli haddan tashqari yuklanadi va natijada ta'lim samaradorligi pasayadi. Ajralishning psixologik oqibatlari va bolalarni to'liq bo'lmagan oilada tarbiyalash - bu o'z-o'zini anglashning rivojlanishining buzilishi, gender-rol o'ziga xosligini shakllantirishning buzilishi, affektiv buzilishlar, tengdoshlar va oilada muloqotning buzilishi. Yana bir ijtimoiy muammo norasmiy (fuqarolik) nikohlar sonining ortib borayotganidir. 1980-2000 yillarda umumiy nikohlar soni olti baravar ko'paydi; 18 yoshdan 30 yoshgacha bo'lgan erkaklarning 30 foizi fuqarolik nikohida yashaydi, 85 foizi kelajakda turmushga chiqadi va nikohlarning atigi 40 foizi saqlanib qoladi. Fuqarolik nikohlarini afzal ko'rishning asosiy sababi - turmush o'rtoqlarning oila, sherik va bolalar uchun to'liq javobgarlikni o'z zimmasiga olishni istamasligi. Shu sababli, fuqarolik nikohida yashovchi oila ko'pincha buzg'unchilik, ziddiyat va xavfsizlikning past darajasi bilan ajralib turadi. Yana bir ijtimoiy muammo ota-ona qaramog'isiz qolgan bolalar sonining ko'payishi, xususan, ijtimoiy etimlikning keskin o'sishi (ota-onasi tirik) bilan bog'liq. Bugungi kunda 500 mingdan ortiq shunday yetimlar bor.Ijtimoiy 8 etimlikning sabablari ota-onalik huquqidan mahrum qilish (taxminan 25%), ota- onaning bolasidan voz kechishi va ota-onalik huquqini davlat ixtiyoriga o‘tkazish (60%) holatlarining ko‘payishi, bolalarni vaqtincha joylashtirish oilaning og'ir moddiy va iqtisodiy ahvoli tufayli ota-onalar tomonidan bolalar uylari va bolalar uylarida bolalar (15%). Oilalarning aksariyatida (90% dan ortiq) ota-onalik huquqidan mahrum bo'lgan taqdirda, ota va onasi alkogolizmdan aziyat chekmoqda. Ota-onalik huquqidan ixtiyoriy voz kechish ko'pincha bolaning kasalligi, og'ir moddiy va turmush sharoiti, odatda to'liq bo'lmagan oilada sodir bo'ladi. Uysiz bolalar soni ortib bormoqda. Shunday qilib, uy-joylarni xususiylashtirishning etarlicha o'ylanmagan tizimi uysiz bolalarning keskin ko'payishiga olib keldi. Ijtimoiy reabilitatsiya markazlari va ijtimoiy boshpanalar tarmog‘ining kengayishi ma’lum darajada zaruriy himoya va himoya darajasini ta’minlash imkonini beradi. ijtimoiy moslashuv bunday bolalar, ammo bunday muassasalarning soni ham, ushbu markazlarda o'quvchilarga ko'rsatilayotgan psixologik yordam darajasini ham ularning har tomonlama aqliy rivojlanishi uchun sharoitlarni ta'minlash uchun etarli va qoniqarli deb hisoblash mumkin emas. Oilada muloqotning kamayishi va kambag'allashishi, hissiy iliqlikning yo'qligi, qabul qilinishi, ota-onalarning bolaning haqiqiy ehtiyojlari, qiziqishlari va muammolaridan xabardorligi, oilada hamkorlik va hamkorlikning yo'qligi bolalar rivojlanishida qiyinchiliklarga olib keladi. Shu bilan birga, biz ota-onalarning vazifalarini bolalar ta'lim muassasalariga (bolalar bog'chalari, maktablar), shuningdek, maxsus taklif qilingan xodimlarga (enagalar, murabbalar) o'tkazish va shu bilan ota-onalarning o'zlarini tarbiyalash jarayonidan chetlatish tendentsiyasini qayd etishimiz mumkin. bola. Oila psixologiyasining nazariy asosini ijtimoiy psixologiya, shaxs psixologiyasi, rivojlanish psixologiyasi, pedagogik psixologiya va klinik psixologiya sohasidagi tadqiqotlar tashkil etdi. Ijtimoiy psixologiya oilaning kichik guruh sifatidagi g'oyasiga asoslanib, oilaning roli tuzilishi va oilada etakchilik masalalarini, oilaning guruh sifatida rivojlanish bosqichlarini, nikohni tanlash muammolarini o'rganadi. sherik, oila ahilligi muammolari, oiladagi nizolar va 9 ularni hal qilish yo'llari. Rivojlanish psixologiyasi va rivojlanish psixologiyasi oilada shaxsning turli yosh bosqichlarida rivojlanish qonuniyatlarini, ijtimoiylashuvning mazmuni, shartlari va omillarini, oilada bola tarbiyasi muammolarini, bola-ota-ona munosabatlarining psixologik xususiyatlarini asosiy e'tiborga oldi. ularning tadqiqotlari. Bolaning aqliy rivojlanishining borishini kuzatish, salbiy rivojlanish tendentsiyalarining oldini olish va tuzatishga qaratilgan yoshga bog'liq psixologik maslahat oila va oilaviy ta'limni bolaning rivojlanishining ijtimoiy holatining eng muhim tarkibiy qismi deb hisoblaydi. Oila tarbiyasi va pedagogika azaldan pedagogika fanining eng muhim tarmog‘i bo‘lib kelgan. Shaxsiyat psixologiyasi oiladagi muloqot va shaxslararo munosabatlarni shaxsiy o'sish va o'zini o'zi anglash uchun asos sifatida ko'rib chiqadi, oilaviy resurslarni hisobga olgan holda shaxsning shaxsiy rivojlanishini optimallashtirish shakllari va usullarini ishlab chiqadi. Klinik psixologiya doirasida oila ichidagi munosabatlar ruhiy buzilishlar va og'ishlarni bartaraf etgandan keyin etiologiya, terapiya va reabilitatsiya muammolari kontekstida muhim omil sifatida qaraladi. Shunday qilib, psixologik tadqiqotlarning turli yo'nalishlarida olingan ilmiy bilimlar tizimi, oilaga psixologik yordam ko'rsatish va oilaviy maslahat amaliyoti tajribasi yaratildi. zamonaviy oila psixologiyasining nazariy asoslari , uning dolzarb vazifasi oila haqidagi bilimlarni va oila bilan ishlashning amaliy tajribasini yaxlit psixologik intizomga - oila psixologiyasiga birlashtirishdir. Oila psixologiyasining predmeti oilaning funktsional tuzilishi, uning rivojlanishining asosiy qonuniyatlari va dinamikasi; oilada shaxsiy rivojlanish. Oila psixologiyasining vazifalari o'z ichiga oladi:  oilaning hayotiy tsiklining turli bosqichlarida funksional-rol tuzilmasini shakllantirish va rivojlantirish qonuniyatlarini o'rganish;  nikohdan oldingi davrni, turmush o'rtog'ini izlash va tanlash xususiyatlarini o'rganish;  nikoh munosabatlarining psixologik xususiyatlarini o'rganish;  bola-ota-ona munosabatlarining psixologik xususiyatlarini o'rganish; 10  turli yosh bosqichlarida bolaning rivojlanishida oilaviy ta'limning rolini o'rganish;  me'yoriy bo'lmagan oilaviy inqirozlarni o'rganish va ularni bartaraf etish strategiyalarini ishlab chiqish. Bilimlarni amaliy qo'llash Oila psixologiyasi sohasida oila psixologi va oila maslahatchisining quyidagi faoliyatini o'z ichiga oladi:  nikoh masalalari, shu jumladan turmush o'rtog'ini tanlash va nikoh bo'yicha psixologik maslahatlar;  nikoh munosabatlari bo'yicha maslahatlar (diagnostika, tuzatish, profilaktika);  psixologik yordam inqirozli vaziyatlarda oila va ajralishlar;  maslahat, diagnostika, bola va ota-ona munosabatlarining oldini olish va tuzatish;  bolalar va o'smirlarni tarbiyalash va rivojlantirish bo'yicha psixologik maslahatlar (diagnostika, oldini olish, rivojlanishdagi buzilishlar va og'ishlarni tuzatish);  xavf guruhidagi va iqtidorli bolalarni tarbiyalash muammolari bo'yicha psixologik maslahat;  asrab olingan bolalarni asrab olish va tarbiyalash masalalarida psixologik yordam ko'rsatish;  "oilasiz" tarbiyalangan bolalar va o'smirlarda og'ishlar va rivojlanish buzilishlarining psixologik oldini olish (yaqin kattalar bilan muloqot qilishdan mahrum bo'lgan sharoitda);  psixologik maslahat va homiladorlik va tug'ruqni qo'llab-quvvatlash; ota-onalikni shakllantirishni psixologik qo'llab-quvvatlash. Aholiga psixologik xizmat ko‘rsatish, oilalarga psixologik xizmat qilish oilaviy hayotida turli muammolarni xis qilayotgan, og‘ir turmush sharoitiga tushib qolgan, ota-ona va 11 farzand, er va xotin, qaynona va kelin va oilaning boshqa a’zolarining o‘zaro va shaxslararo munosabatlarida muammoli vaziyatlarga duch kelib qolgan fuqarolarga amaliy yordam ko‘rsatishdan iborat. Albatta bunday holatlarda aholiga psixologik yordam ko‘rsatish o‘zo‘zidan bo‘lavermaydi. Psixologik xizmatni tashkil qilish, uni amalga oshiruvchi xodim shaxsi va uning professional etik jihatlari nimalardan iborat? Aholi o‘rtasida psixologik xizmatni tashkil qilish, fuqarolar o‘rtasida psixologik xizmatni amalga oshirish, muassasalarning tegishli lavozimlariga nomzodlarni qidirib topish, ulardan munosiblarini tanlab olish va bu borada amaliy psixodiagnostikadan o‘rinli foydalanish - o‘ta muhim, mas’uliyatli hisoblanadi. Bu ish o‘ziga xos maxsus ma’lumot, kasbiy mahorat talab qiladi. Chunki, bu o‘rinda gap inson taqdiri, xalq manfaatlari, yurt kelajagi ustida boradi. Oilaga yordamni har xil soha egalari beradilar. Bularga seksologlarni, xuquqshunoslarni, psixologlarni, psixiatrlarni, narkologlarni, pedagoglarni va sh.k. kiritamiz. Hozirgi vaqtda oila va oilaviy munosabatlar haqida bilim berish muhim vazifalardan biri bo‘lib turibdi. Bunday vazifani oilaga psixologik xizmat ko‘rsatish markazlari va boshqa shu sohaga kiruvchi yo‘nalishlar bajarishi lozim. Bu jarayonda psixologik maslaxat berish o‘z oldidagi masalalarni hal qilishda katta qiyinchiliklarga to‘g‘ri kelayapti. Psixologik xizmatni bir xil 24 tushunib bo‘lmaydi. Uning ikkita umumiy bo‘lgan ta’rifi mavjud. Ularda psixologik xizmatni vazifalari va muammolarni yechish yo‘llari ko‘rsatilgan. Birinchidan, psixologik xizmat ijtimoiy yo‘nalishni: sog‘liqni saqlash, ishlab chiqarish, oila mustahkamligi va boshqalarni psixologik jihatlardan ta’minlab beradi. Bu jarayonni boshqacha so‘z bilan aytganda amaliy psixologiya deb yuritamiz. Ikkinchidan, psixologik xizmat maxsus tashkilotlar tizimini ham belgilaydi. Shu xizmatga muxtoj bo‘lganlarga xizmat ko‘rsatadi. Psixologik xizmatni asosiy maqsadi odamlarga xizmat ko‘rsatish, odamlarni bunga bo‘lgan ehtiyojini qondirish hisoblanadi. Shunday qilib aytish mumkinki odamlarga maqsadga ko‘ra xizmat ko‘rsatishni “Psixologik xizmat ”deb ataladi 12 1.2. Psixologik xizmatning predmeti maqsad va vazifalari. Tarix va ijtimoiy hayot tamoyillari shuni ko‘rsatmoqdaki, jamiyatning har tomonlama rivojlanishi va unda yuksak darajadagi hayot, turmush tarzining qaror toptirilishi, avvalo, har bir shaxsning o‘ziga xos psixologik bilim va salohiyatining ne chog‘lik to‘la-to‘kis namoyon etayotganligi bilan belgilanadi. Shu boisdan bo‘lsa kerak, hozirgi kunda barcha rivojlangan va rivojlanish yo‘lidan borayotgan mamlakatlar birinchi galda o‘z fuqarolarining ma’naviy, intellektual, jismoniy va ruhiy barkamolligiga va bundan ijtimoiy manfaatlar uchun samarali foydalanish yo‘llarini izlashga jiddiy e’tibor qaratmoqdalar. Shu nuqtai nazardan, har bir mamlakatda inson va uning ijtimoiy munosabatlari o‘rtasida uyg‘unlikni ta’minlashga qaratilgan ijtimoiypsixologik xizmat tizimining joriy etilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Shuni alohida qayd etish kerakki, hanuzgacha O‘zbekistonda mukammal dasturga va amaliy tajribalar yakuniga asoslangan yagona psixologik xizmat tizimini boshqaruvchi rasmiy maqomga ega bo‘lgan Markazning mavjud emasligi va ayni paytda, psixologik xizmat tizimining bugungi holati va uning amaliy faoliyat yo‘nalishlarini har tomonlama, chuqur tahlil qiluvchi va shu tahlillar asosida psixologik xizmatning istiqbollarini ochib beruvchi maxsus tadqiqotlarning taqchilligi, ayniqsa, oilaviy munosabatlar tizimidagi muammolarni hal qilishga amaliy yordam beruvchi psixologik xizmatning barcha fuqarolar foydalanishi mumkin bo‘lgan darajada tashkil qilinmaganligi nihoyatda dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Demak, mazkur muammoni bartaraf etish uchun, O‘zbekistonda psixologik xizmatning joriy etilishi, bugungi holati va istiqbollarini o‘rganishga, tahlil qilishga va izohlashga bag‘ishlangan psixologik, ijtimoiy-psixologik tadqiqotlarning olib borilishi kelajagi buyuk bo‘lgan O‘zbekistonimiz ravnaqi uchun kechiktirib bo‘lmas davr taqozosidir. 13 Mustaqillik yillarida aholi sonining muttasil o‘sib borishi hisobiga yosh oilalar soni ham oshdi. Shuninguchun bugungi kunimiz va ertangi istiqbolimiz uchun eng muhim va dolzarb masala - oilaga e’tiborni kuchaytirish, uni ijtimoiy-psixologik himoyalash va qo‘llab-quvvatlash lozim. Demak, oila instituti jamiyat hayotiy faoliyatida ulkan ahamiyatga ega ekan, ijtimoiy psixologiya, amaliy psixologiya, oila psixologiyasi doirasida uning rivojlanish qonunlarini, barqarorligi va mustahkamligi omillarini aniqlash, aniqlangan ijtimoiy-psixologik xususiyatlari bo‘yicha ilmiy xulosalar ishlab chiqish, oilaning har bir a’zosi uchun psixologik xizmatdan foydalanish imkonini yaratish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Shu bois oila va nikohning mustahkamligini saqlash, oilada sog‘lom ijtimoiy muhitni yaratishga ko‘maklashish orqali oila barqarorligini ta’minlash, oilaviy nizolar, ajrimlar, suisid holatlarining oldini olish hamda psixologik ko‘makka muhtoj bo‘lgan oila a’zosini psixologik bilimlar bilan qurollantirish va uning psixologik himoyalanishiga erishish esa bugungi kunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. Oilaviy psixologik xizmatning metodologik asoslari sifatida talqin qilingan yuqoridagi fikr-mulohazalar ijtimoiy psixologiyaning quyidagi amaliy-tatbiqiy yo‘nalishlariga bugungi kunning eng dolzarb muammolari sifatida qarashni taqozo etadi. 1. Oilaviy psixologik xizmat har bir oila a’zosining ijtimoiy va hissiy qoniqish jarayonini tadqiq qilishga qaratilgan usullar va uslublar majmuasiga asoslanishi; 2. Oilaviy psixologik xizmat shaxslarning (qaynona, qaynota, kelin, kuyov, er, xotin, farzand va h.k.) ijtimoiy jarayondagi o‘z-o‘ziga, o‘zgalarga munosabatlaridagi ierarxik tizim dinamikasini tadqiq qilish va shu tizim asosida ijtimoiy psixologik muhitning yaratilishiga zamin hozirlay olishi bilan bog‘liq izlanishlar ko‘lamini o‘z ichiga olishi; 3. Oilaviy psixologik xizmat jarayoni oila a’zolari bilan bog‘liq muhim ijtimoiy ko‘rsatkichlarning tahlili hamda har bir shaxs uchun xarakterli bo‘lgan individual xususiyatlar va ijtimoiy ustanovkalarni qaror toptirilishini o‘rganish asosida amalga oshirilishi; 14 4. Oilaviy psixologik xizmat jarayonini ijtimoiy-psixologik muhofaza vositasi sifatida tadqiq qilish muammosi bugungi kunda ijtimoiy psixologiyaning eng dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi va bu muammoni bartaraf etishda ma’lum psixologik tamoyillarga tayanish talab qilinadi. Oilaviy psixoterapiya o‘z taraqqiyoti davomida ikki bosqich (tibbiy va psixologik)ni bosib o‘tdi. 20-asrning ikkinchi yarimlaridan boshlab, sobiq ittifoqda faqat tibbiy natijalarni emas, balki oilalar a’zolarining shaxs sifatidagi takomili hamda ular orasidagi munosabatlarni maqsadga muvofiq ta’minlashga yo‘naltirilgan psixologik maslahat va psixologik oilaviy terapiya jadal rivojlana boshladi. Bunda ko‘proq E.G.Eydemillerning hammualliflikda chop etgan «Oilaviy psixoterapiya» (1990) nomli ilk monografiyasi muhim rol o‘ynadi. Unda mualliflar asab-psixik kasalliklarini davolashda oilaviy psixoterapiyada qo‘llanadigan tadqiqot metodlari, mazkur jarayonga xos mexanizmlar xususidagi xulosalarni umumlashtirganlar. Ular oilani bosqichma-bosqich ko‘p funksiyali va ko‘p darajali tizim sifatida tasnif etadigan yangi metodologik yondashuvlarni taklif etdilar. Olimlarning ta’kidlashlaricha, oilaning biror a’zosi asab-psixik kasalliklardan aziyat cheksa, oilaning bir butunligiga putur yetadi va guruhiy patologik xarakter kasb etuvchi psixologik himoyaning mexanizmlari shakllana boshlaydi. Bugungi kunda oilaviy psixoterapiya psixoterapiyaning boshqa yo‘nalishlari, xususan, individual va guruhiy psixoterapiya bilan chambarchas bog‘liqlikda jadal rivojlanmoqda. Oxirgi o‘n yillikda oilaviy psixologik xizmat rivojida keskin yuksalish ro‘y berdi, oiladagi muammolarni bartaraf etishga ko‘maklashishni o‘z oldiga maqsad qilib olgan turli muassasa va tashkilotlar vujudga keldi. Oilaga xizmat ko‘rsatuvchi psixolog, psixoterapevtning asosiy tamoyili taxminan quyidagi jumlada ifodalanishi mumkin: «Men Sizning ko‘p muammolaringizni, ayniqsa, oilaviy masalaga aloqadorlarini hal qilib bera olmayman. Bu muammolarni o‘zingiz bartaraf etishni o‘rganishingiz zarur. 15 Buning uchun esa kerakli bilim hamda ko‘nikmalarni egallashingiz darkor. Biroq ularni o‘zlashtirganingizdan so‘ng mening maslahatlarim Sizga bag‘oyat foydali bo‘lishi mumkin. O‘shanda men Sizga maslahat va tavsiyalar berishim, Sizni qo‘llabquvvatlashim mumkin». Masala, muammoning shu taqlit qo‘yilishi natijasida oila a’zolari psixologdan sust shaklda yordam kutayotgan vaqtda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan o‘ta noxush psixoterapevtik vaziyatlardan xalos bo‘lish imkoni tug‘iladi. Mijoz yoki yordam ko‘rsatish lozim bo‘lgan shaxs bunday paytda o‘z muammolarini hal qilish uchun psixolog bilan birgalikda faol harakat qila oladi. Ta'lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va strukturasi Ma'lumki, psixologiya fanida aynan psixologik xizmat muammosiga bag`ishlangan va uning barcha yo`nalishlarini batafsil bayon etishga qodir ilmiy adabiyotlar yetarli bo`lmasa-da, bugungi kunda fan olamida va jamiyat taraqqiyotida psixologik xizmat muammosining zarurligini ko`rsata oluvchi va uning "metodologik ildizlarini" asoslab bera oluvchi ilmiy tadqiqodlarni alohida qayd etish mumkin. Mazkur adabiyotlarni tahlil qilar ekanmiz, ulardagi psixologik xizmat metodologiyasiga taalluqli ayrim umumiy jihatlarni ijtimoiy psixologiya fani nuqtai nazaridan tadqiq qilishimizga to`g`ri keladi. Chunonchi, barcha tadqiqotchilar ham ijtimoiy psixologiyaning metodologik tamoyillariga amal qilgan holda psixologik xizmat uchun muhim bo`lgan u yoki bu jihatni nazariy-ilmiy tarzda asoslab beradilar. Bular ichida psixologik xizmatning muvaffaqiyatli tashkil etilishi uchun muhim nazariy-ilmiy ahamiyat kasb etuvchi 8 ijtimoiy psixologik vazifalarni aniqlashga qaratilgan tadqiqotlarni (G.M.Andreeva, B.D.Parigin, T.V.Snigireva, A.V.Filippov, P.N.Shixirev, V.A.Yadov) ta'kidlash joiz. O`zbekistonlik psixologlardan M.G.Davletshin, V.M.Karimova, B.R.Qodirov, G`.B.Shoumarov, E.G`.G`oziev, Sh. R.Baratovlarni alohida qayd etish mumkin. Bu esa psixologik xizmatning bugungi kundagi ayrim dolzarb jihatlari, muammolari va uning yechimlari haqida o`ylashga, fikr mulohaza yuritishga va 16 vazifalarni belgilab olishga nazariy-ilmiy va metodologik manba sifatida yordam beradi, deb o`ylaymiz. Ijtimoiy psixologiya metodologiyasi, tamoyillari va vazifalarini belgilashga qaratilgan tadqiqotlar mazmunida psixologik xizmat muammosining ham ma'lum ma'noda yashirinib yotganligini ko`ramiz. Gap shundaki, har bir fanning rivojlanishi yangi dalillar asosida ilmiy yo`nalishni ochib beruvchi metodik qurilmalarning tuzilishi bilan bevosita bog`liqdir. Chunki, aniq metodologiya bo`lmagan sohada aniq amaliy natijalar ham bo`lmaydi. Zero, ijtimoiy psixologiya fanining yana bir muhim yangi vazifasi psixologik xizmat metodologiyasi bilan bog`liq nazariy, amaliy va empirik yo`nalishdagi tadqiqotlar ko`lamini belgilashning bugungi kungacha nechog`lik hal qilinayotganligini tahlil qilishga to`g`ri keladi. Bu borada psixologiya olamida hanuzgacha mukammal tarzda ishlab chiqilgan, rasmiy tarzda tan olingan yagona ilmiy yo`nalish yoki kontseptsiyaning qabul qilinmaganligi ayon bo`lsa-da, ilg`or g`arb psixologlari, Markaziy hamdo`stlik Davlatlari psixologlari, O`zbekiston psixologlari tomonidan olib borilgan va olib borilayotgan (eksperimental izlanishlarga yo`l ochib berilayotgan) fan olami uchun o`ziga xos salohiyatga va nufuzga ega bo`lgan tadqiqotlar mavjudki, ular qaysidir jihati bilan psixologik xizmat modeli, uning psixologik himoya vositasi sifatidagi mohiyati, ahamiyati hamda ijtimoiy istiqbollari haqidagi ilmiy-amaliy tasavvurlarimizni shakllantirishga asos bo`lib xizmat qilishi mumkin. Ilmiy adabiyotlardan bizga ma'lum bo`lishicha, ijtimoiy psixologik xizmat metodologiyasining umumiy yo`nalishlari G`arb ijtimoiy psixologiya namoyondalari tadqiqotlarini quyidagicha izohlash mumkin: V.Vundtning 1900 yilda chop etilgan "Xalqlar psixologiyasi" nomli yirik (o`n tomlik) epik asari ijtimoiy psixologiya yo`nalishlarini yorqinlashtirishga xizmat 9 qilib, inson ma'naviyati, madaniyati va mafkurasini o`rganishning murakkab tomonlarini ochib berdi. Taniqli ingliz psixologi Vil'yam Makdugallning 1908 yilda yozilgan "Ijtimoiy psixologiyaga kirish" asaridagi "ijtimoiy xulq-atvor instinktlari" nazariyasi 17 freydizmga qarshi o`laroq inson instinktlari va faoliyat uyg`unligini ta'minlash muammosini yoritishga ilk bor asos bo`lib xizmat qildi. Binobarin, E.Fromm, J.Sallivan kabi olimlar tomonidan guruhlar psixologiyasi nazariyasini yaratishga asos solindi. Bunda turli xil ijtimoiy psixologik treninglar orqali guruhdagi shaxslararo munosabatlar bilan bog`liq psixologik iqlimni kamol toptirish yo`llarining ilk bor ko`rsatilishi mehnat jamoalaridagi ijtimoiy psixologik xizmat vazifalarini belgilash uchun ma'lum darajadagi empirik ma'lumot sifatida xizmat qilishi mumkin. G`arbda yaratilgan kognitivizm doirasidagi nazariyalar psixologik xizmat metodologiyasi uchun muhim ahamiyatga ega. Chunonchi, L.Festingerning kognitiv dissonanslar nazariyasi (insonning faoliyat ob'ektiga nisbatan xulq-atvori yoki munosabatini ongli ravishda o`zgartirishga asoslangan), T.Nyuxomning hamkorlik kommunikativ nazariyasi (o`zgalarga va umumiy faoliyat ob'ektiga ijobiy munosabatlarni tarkib toptirishga asoslangan), C.X.Osgud va P.Tanenbaumaning "kongruentlik" (inson kognitiv tuzilishi asosidagi ob'ektni baholashga qaratilgan) nazariyasi, G.Olport, A. Maslou, K.Rodjers kabi ijtimoiy psixologlarning gumanistik doiradagi qator tadqiqiy izlanishlari shular jumlasidandir. Yana shuni qayd etish kerakki, amerikalik taniqli psixolog Abraxam Xarold Maslouning "Insonga bir butun yondashuv konsepsiyasi" psixologik xizmat jarayonida insonni tushunish va ijtimoiy motivatsion rivojlantirish muammosi ustida tadqiqotlar olib borilishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Maslouning fikricha, insonning barcha tug`ma potentsial imkoniyatlari faqatgina ijtimoiy shart- sharoitning yaratilishi bilan ro`yobga chiqishi va kamol topishi mumkin. Albatta, mazkur fikrlarning nechog`lik haqiqat ekanligini bugungi kunda har bir insonning o`ziga xos va uning ijtimoiy taraqqiyotini ta'minlashga xizmat qiluvchi imkoniyatlari ko`lamini o`rganish hamda tarbiyalashni asosiy vazifa qilib olgan psixologik xizmatning tashkil etilishini muntazam kuzatishlarimiz natijalari tasdiqlab turibdi. A.Maslou fan olamida o`ziga xos "motivatsion tizimning ierarxik modeli"ni yaratdiki, unga muvofiq individ xulq-atvoridagi ijtimoiy jihatdan muhim bo`lgan yuqori ehtiyojlarning yo`nalishi quyi extiyojlarning qay tariqa qondirilishi 18 asosidagina tarkib topishi mumkin. Bu jarayon quyidagi tartibga ega: Darhaqiqat, mazkur ierarxik tizim motivatsiyaning ilmiy jihatdan asoslab berilishi birinchidan, ijtimoiy psixologiyadagi ehtiyojlar va motivlar bilan bog`liq qator tadqiqotlarga hamohang bo`lsa, ikkinchidan, mazkur yo`nalishdagi psixologik xizmat metodologiyasini yaratish uchun alohida istiqbolga ega.Chunki, psixologik xizmatda insonning ijtimoiy ehtiyojlari muammosi ilmiy jihatdan to`g`ri talqin qilinishi va to`g`ri yo`naltirilishi lozim. Bu borada qator taniqli sotsiolog, psixolog va faylasuflar tomonidan e'tirof etilgan ilmiy mulohazalarga tayanish mumkin. Masalan, D.N.Uznadzening "... ehtiyoj tushunchasi ... tirik organizm uchun zarur bo`lgan va ayni paytda qo`lga kiritilmagan barcha narsalarga taalluqli" va M.S.Kagan, A.V.Margulis, E.M. Etkindlarning "ehtiyoj – kerakli narsalarning yetishmaslik oqibati", V.A.Yadovning "ehtiyoj – inson shaxsi va organizm faoliyati uchun kerak bo`lgan zarurat hamda yetishmovchilik mahsuli", L.I.Bojovichning "ehtiyoj – individ organizmi va u shaxs taraqqiyoti uchun muhim bo`lgan zarurat", A.V.Petrovskiyning "ehtiyoj – jonli mavjudot hayot kechirishining konkret shart-sharoitlariga uning qaramligini ifoda etuvchi va bu shart-sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi holat" kabi fikrlari shaxs taraqqiyotini ta'minlash yo`lida ehtiyojlarning biologik va ijtimoiy uyg`unligini hisobga olgan holda psixologik xizmatning navbatdagi vazifalarini belgilash imkonini beradi. Darhaqiqat, har bir insonning o`z individual olamida sodir etilayotgan barcha ma'naviy, ruhiy kechinmalarini u yashab turgan jamiyat istiqbollariga mos tarzda tadqiq qilmay turib, shaxs va faoliyat, shaxs va jamiyat, shaxs va individuallik o`rtasidagi ijtimoiy mutanosiblikni ta'minlab bo`lmaydi. Zero, psixologikmuhofaza vositasi sifatida tadqiq qilinayotgan ijtimoiy psixologik himoya falsafasi ham shuni taqozo etmoqda. Insonning individuallik darajasi yana shu bilan ifodalanadiki, undagi faoliyatning usullari va vositalari hech qachon tayyor holdagi barcha uchun bir xil umuminsoniy tajribalardan iborat bo`la olmaydi. Har bir inson o`z individual sifatlari va filogenezdagi xususiyatlari (ijtimoiy individuallashuvning 19 shakllanishi) asosida ijtimoiy faollik taqozo etgan faoliyatning mustaqil sub'ektiga aylanib boradi. Bu bilan jamiyat har bir individning o`z hayotiy poydevori uchun muhim bo`lgan "g`isht"ni o`zi barpo etishida ijtimoiy shart-sharoit yaratib beradi. Bunday shart-sharoit esa har bir shaxsning umumiy va maxsus individual imkoniyatlari ko`lamini ijtimoiy-psixologik jihatdan tahlil qilish va tobora kamol toptira borish yo`llarini izlash asosidagina qaror toptirilishi mumkin. Shunga muvofiq, shaxs va faoliyat uyg`unligini ta'minlashga xizmat qiluvchi ijtimoiy psixologik muhofaza omili sifatida "muvaffaqiyatli individual uslub" omili va uni ifodalovchi 3 mezon : 1. faoliyat va sub'ektiv hissiy kechinmalar mutanosibligi; 2. faoliyat va individual imkoniyatlar mutanosibligi; 3. faoliyat va shaxsga qo`yilgan talablar mutanosibligi kabi sifatlar belgilandi va bu sifatlarning har bir shaxsda (o`quvchi yoki ishchi- xodimda) nechog`lik tarkib topa borayotganligini o`rganish, tahlil qilish vazifasini psixologik xizmatning asosiy yo`nalishlaridan biri sifatida qabul qilindi. Shunday qilib, psixologik xizmatning metodologik asoslari sifatida talqin qilingan mazkur fikr-mulohazalar ijtimoiy psixologiya fanining quyidagi amaliytatbiqiy yo`nalishlariga bugungi kunning eng dolzarb muammolari sifatida qarashni taqozo etadi: Xuddi ana shu yo`nalishlar O`zbekistonda psixologik xizmatning bugungi holati va o`ziga xos istiqbollariga baho berishda ma'lum nazariy hamda metodologik manba sifatida xizmat qiladi. 20 II-BOB. Oilaga psixologik xizmat ko‘rsatishning psixologik mexanizmlari. 2.1. Oilaga psixologik xizmat ko’rsatishning maqsad va vazifalari Prezidentimiz o`zining O`zbekistonning bugungi istiqlol va istiqbol yo`lini ifodalovchi boshqa qator ma'ruzalari, asarlarida ham iqtisodiyot bilan ma'naviyat, inson ruhiyatining barkamolligi, hayotning o`zaro ajralmas, bir-birini to`ldiradigan, o`zaro ta'sir, aks ta'sir etadigan muhim omillari ekanligini, ayni paytda bugungi iqtisodiy o`nglanish, iqtisodiy tiklanish, iqtisodiy rivojlanishni, ma'naviy o`nglanish, ma'naviy poklanish, ma'naviy yuksalish harakatlari bilan tamomila uyg`un bo`lishini ta'minlashning muqarrar ijtimoiy zarurat ekanligini qayta-qayta ta'kidlaydi. Bu vazifalarning bajarilishi esa har bir shaxs va uning faoliyatini bugungi ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyot tamoyillari qo`ygan talablar asosida qaror toptirishga ko`maklashuvchi psixologik xizmat jarayonining muvaffaqiyatli tatbiq etilishiga ham bog`liq ekanligi shubhasizdir. Zero, shaxs va uning faoliyatini har tomonlama rivojlantirish muammosiga psixologiyaning amaliy-tatbiqiy yo`nalishlari asosida yondashish zarurligi haqida ko`pgina olimlar o`z fikr-mulohazalarini bildirganlar hamda bildirib kelmoqdalar. Ayniqsa, I.V.Dubrovina va X.Y.Liymets, Yu.L.Sierdlarning ko`p yillik tadqiqotlari natijasi o`laroq, umumta'lim maktablarida psixologik xizmatning joriy etilishi bu boradagi MDH mamlakatlarida qo`yilgan ilk qadam ekanligini alohida qayd etish mumkin. Qolaversa, o`zbek olimlaridan E.G`.G`oziev, G.Davletshin, G`.B.Shoumarov, B.R.Qodirov, R.Z.Gaynutdinov, V.M.Karimova, A.Sog`inovlarning ham O`zbekiston o`rta umumta'lim maktablari va oila tizimlarida psixologik xizmatni joriy etish borasida olib borayotgan qator nazariyilmiy va amaliy-uslubiy ishlari Respublikamizda psixologik xizmatni joriy etish va rivojlantirish uchun ma'lum darajada asos bo`lmoqda. Xalq ta'limi tizimidagi va o`rta maxsus kasb-hunar tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi – shaxsning har tomonlama garmonik kamoloti, to`laqonli psixologik taraqqiyotni ta'minlovchi qulay shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir. 21 Psixologik xizmatda tadqiqot va ta'sir o`tkazish ob'ekti maktabgacha yoshdagi bolalar, o`quvchilar, maxsus o`quv yurti va oliy maktab, kollej talabalari, o`qituvchilar, ota-onalar bo`lib hisoblanadi, ularni alohida yoki guruhiy shaklda tadqiq qilish mumkin. Psixologik xizmat uch asosiy bo`g`indan tuzilgan: 1. Aniq o`quv muassasasida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi. 2. Tuman xalq ta'limi qoshidagi tashhis markazi. 3. Respublika kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazi. Psixologik xizmat metodlari turli tuman bo`lishi mumkin: a. Xalq ta'limi va o`rta maxsus kasb-hunar ta'limi xodimlari, o`quvchilar, talabalar bilan ma'ruzalar turkumi, aholining psixologik madaniyatini o`stirish maqsadida trening mashg`ulotlari o`tkazish; b. Ilmiy ommabop adabiyotlarni yaratish va ularni tarqatish; v) Ommaviy axborot vositalarida chiqishlar; Psixologik xizmatning mazmuni: g) Psixodiagnostik tadqiqotlar o`tkazish, metodikalar ishlab chiqish (test savol varaqasi, tajriba, kuzatish, suhbat va boshqalar); d) psixologik maslahat berish; e) psixologik konsiliumlar o`tkazish; j) ta'lim va tarbiya beruvchi dasturlardan foydalanib psixodrama, psixokorreksion treninglarni amalga oshirish; z) psixologik tadqiqot ob'ektining psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda o`quv dasturi, o`quv tarbiya rejalarini tahlil qilish va hokazolar. Hozirgi bosqichda psixologik xizmat faoliyatining 2 yo`nalishi: dolzarb va kelajak yo`nalishlari mavjud. Dolzarb yo`nalish o`quvchilar ta'lim tarbiyasidagi qiyinchiliklar, ular xulq-atvoridagi, muloqotdagi va shaxsi shakllanishidagi buzilishlar bilan bog`liq muammolarni hal qilishga qaratilgan. Kelajak yo`nalishi har bir bola individualligini rivojlantirishga, jamiyatda yaratuvchanlik hayotiga psixologik tayyorlikni shakllantirishga qaratilgan. Psixolog pedagogik jamoa faoliyatiga har bir o`quvchi shaxsi garmonik rivojlanish imkoniyatlari haqida asosiy psixologik g`oyani olib kiradi. Ikki yo`nalish ham bir-biri bilan bog`liq. 22 Kollejlardagi va akademik litseylardagi psixologik xizmat o`rta maxsus ta'limining zaruriy tarkibiy qismidir. Bu xizmatning zaruriyligi kollej va akademik litsey ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Har bir o`quvchida hayotga ijodiy munosabat va individual xususiyatlarning taraqqiyotini ta'minlaganligini psixologik xizmat to`g`ri tashkil etilgan deyish mumkin. Psixolog o`zining inson xulq-atvori va psixik faoliyati, psixik taraqqiyotning yosh qonuniyatlari haqidagi kasbiy bilimlariga, ularning o`quvchilar va kattalar, tengdoshlari bilan o`zaro munosabat xususiyatlariga, o`quv-tarbiya jarayonini tashkil etishga bog`liqligiga tayanib, bolaga individual yondashuv imkoniyatlarini ta'minlaydi, uning qobiliyatlarini aniqlaydi, normadan chetlashishlarning bo`lishi mumkin bo`lgan sabablarini psixologik-pedagogik korrektsiya qilish yo`llarini aniqlaydi. Bu bilan psixologik xizmat maktabda o`quv tarbiya ishining mahsuldorligini oshirishga, ijodiy faol shaxsni shakllantirishga imkon beradi. Psixologik xizmatni uch nuqtai nazardan qarab chiqish mumkin: ilmiy nuqtai nazar, tashviqot nuqtai nazar va amaliy nuqtai nazar. Ilmiy nuqtai nazar, tashviqot nuqtai nazar va amaliy nuqtai nazarlarning birligi psixologik xizmat predmetini tashkil etadi. Ilmiy nuqtai nazar – psixologik xizmatning metodologik muammolarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Bu yo`nalish ijrochilarining asosiy funksiyasi maktab psixologik xizmatida ishning psixodiagnostik, psixokorreksion va rivojlantiruvchi metodlarini ishlab chiqish va nazariy asoslashga bag`ishlangan ilmiy tadqiqotlarni o`tkazishdan iborat. Tashviqot nuqtai nazari xalq ta'limi xodimlarining psixologik bilimlardan foydalanishini nazarda tutadi. Bu yo`nalishda asosiy harakatlantiruvchi shaxslar bo`lib pedagoglar, metodistlar va didaktlar maydonga chiqadi. Amaliy nuqtai nazarni maktab psixologlari amalga oshiradilar. Ularning vazifasi bolalarning maktab ta'limiga tayyorligini aniqlash, o`quvchilarning o`qish faoliyatini osonlashtirish, o`quvchi shaxsini har tomonlama kamol toptirish, o`quvchilarning qobiliyat va moyilliklarini aniqlash, rivojlantirish, talabalar bilan 23 hunarga, kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish, turli xildagi "tarbiyasi qiyin" bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir. 24 2.2. Oiladagi muommolarni aniqlash va yechish yo’llari Psixologik tashviqot ishlari teleko`rsatuv va radioda chiqish, yakkama-yakka maslahatlar tashkil etish, muloqot treninglari uyushtirishdan iboratdir. Psixologik xizmatning uchala vazifasi o`zaro chambarchas bog`liq, ularning birgalikda olib borilishi maqsadga muvofiq. Kollej, litseydagi psixologlar direktorga va boshqarmaga bo`ysunadi. Kollej, litsey direktorlariga psixologik xizmat haqidagi Nizomda ko`rsatilgan vazifalar bilan bog`liq bo`lmagan vazifalarni kollej psixologiga topshiriq tariqasida berishlariga ruxsat etilmaydi. Psixologik xizmatning eng yuqori darajasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi qoshidagi psixologik xizmatni tashkil etish va boshqarishning muvofiqlashtirilgan Respublika tashhis markazi tariqasida xizmat qiladi. Bu markazning psixologlar, pedagoglar va tibbiy xodimlardan iborat 3-5 kishilik doimiy ishlaydigan xodimlari bo`lishlari zarur. Psixologik xizmatning tuzilishini quyidagi tarzda tavsiya etish mumkin. Xalq ta'limi tizimida psixologik xizmat uch bosqichdan iboratdir: 1. Yuqori bosqich – psixologiya kafedralari tomonidan psixologik markazlarning buyurtmalariga binoan ilmiy-amaliy hujjatlar, ko`rsatmalar va metodikalar ishlab chiqariladi. 2. O`rta bosqich – psixologik markazlar tomonidan yangi diagnostik amaliyotga tatbiq qilib ko`riladi. 3. Quyi yoki ommaviylashgan darajada barcha amaliy psixologlar faoliyatini yo`lga qo`yadilar. Oila muammosi azaldan insoniyatning diqqat markazida bo’lib kelgan. Chunki oila mustahkamligi jamiyat faravonligining asosiy negizidir. Shu sababli Respublikamiz rahbariyati har bir xonadonning tinchligini, oilalarda farzandlarning baxtli, barkamol o’sishini ta’minlashga qaratilgan qator tadbirlarni amalga oshirmoqda. 25 Respublikamiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov o’zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” kitobida “...oila institutini jamiyatning boshqa muhim ijtimoiy tuzilmalari, yurtimizdagi ma’naviy o’zgarishlar bilan uyg’un tarzda rivojlantirish, uning nufuzini oshirish masalasiga davlat siyosatining eng muhim va ustuvor yo’nalishi sifatida doimiy e’tibor berib kelmoqdamiz” – deb ta’kidlashi bejiz emas 1 . Oilaviy muammolar yechimini o’rganish borasida respublikamiz psixolog olimlari tomonidan bir qator diqqatga sazovor ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilgan va oshirilmoqda. Jumladan, G’.B.Shoumarov, V.M.Karimova, N.A.Sog’inov, X.K.Karimov, Sh.Sh.Jo’rayeva, F.A.Akromova, R.M.Abdullayeva, Yo.No’monova, M.O.Utepbergenov, R.A.Samarov, T.Norimbetov kabi olimlarimiz va ularning izdoshlari tomonidan so’nggi yillar davomida o’zbek oilasining etnopsixologik xususiyatlari, er-xotin nizolari, oilaviy rollar taqsimoti, oilalardagi shaxslararo munosabatlar hamda oilaviy muammolar kabi masalalar o’rganilgan. Bunday tadqiqotlar respublikamizda oilani ijtimoiy-psixologik nuqtai- nazardan tadqiq etish bo’yicha ma’lum bir o’ziga xos an’analarning yuzaga kelishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Oilaviy m uammolarni o’ rganish maqsadida olingan t est natijalaridan shu narsa ma’lum bo`ldiki, oilaviy muammolar o`zaro munosabatlardagi kelishmovchilik, o`zini tuta olmaslik, turmush o`rtog`idan mamnun bo`lmaslik, zerikarli hayot, oilaviy burchlarning taqsimlanishi, janjalkashlik, o`ta manmanlik, xulq-atvordagi nomukamallik, moddiy qiyinchiliklar, jizzakilik kabi oila a’zolariga xos xatti-harakatlar va xarakter xususiyatlaridan kelib chiqar ekan. Yana shu narsaga amin bo`ldikki inson o`zi ideal insonni izlarkan. Ko`p holatlarda er-xotinlarning bir-biridan qoniqmaslik (ish vazifalaridan norozilik), gumonsirash, tanqid, tanbeh kabilar ham ko`pgina muammolarni keltirib chiqarishini bildik. Oila a’zolari oilada bir-birini o`zaro tushunmaslik, xarakter xususiyatlarining bir-biriga to`g`ri kelmasligida deb bilsalar, ayrimlarida ayol kishi noroziligi, tanbehlari erkakdan o`zini ustun qo`yishi deb bildilar. Bundan 1 I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat. 2008. 26-bet. 26 shu narsa ma’lum bo`ldiki, oilaviy muammolarning asl sababi oilalarda pedagogik va psixologik bilimlarning yetishmasligidadir. Buning uchun mahallalarda bu borada keng qamrovli ishlarni olib borish, mahalla yig`inlarini oilalar bilan hamkorlikda amalga oshirish, oilalarning mahallaga bo`lgan ishonchini, psixolog va pedagoglarga bo`lgan ishonchini oshirish masalalarini hal etish lozim. Konstitutsiyamizning 63-moddasida ”Oila jamiyatning asosiy bo`g`inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo`lish huquqiga ega”, degan qoida mustahkamlab qo`yilgan.¹ Shunday bo`lsada ko`pgina oilalarda turli masalalarda muammolar bo`lib turadi.Bular: - oilaviy muammolar azaldan olimlar tomonidan o`rganib kelingan muammolardan biri. Oilaviy muammolar yechimi ustida ko`pgina pedagoglar, psixologlar bosh qotirganlar. Buning isboti tarzida ular yaratgan metodikalarni, testlarni misol qilib keltirish mumkin. Ushbu metodikalar asosida oiladagi nizolar muammolar o`rganiladi, tashxislanadi va shu asosda o`rganilgan muammolarni bartaraf etish choralari ko`riladi; - oilaviy muammolar oiladagi o`zaro munosabatlarning noto`g`ri yo`lga qo`yilishi bilan belgilanadi. Bunday munosabatlar ko`proq er-xotinlar o`rtasidagi o`zaro kelishmovchiliklarini, chiqisha olmaslik, muomalasizlik, kelisha olmaslik, o`zaro xurmatning yo`qligi, oiladagi obro` kabilarda ko`rinadi. Shu bilan birga ota-onalar va farzandlar o`rtasidagi o`zaro bir-birini tushunmaslik holatlari, qaynona-kelin munosabatlaridagi kelisha olmaslikdagi holatlar oilaviy munosabatlaridagi kelisha olmaslikdagi holatlar oilaviy muammolarning eng katta qismini tashkil etadi; - oiladagi muammolarning yana ko`p qismini moddiy yetishmovchilik tashkil etadi. Oilani moddiy jihatdan ta’minlay olmaslik er-xotin munosabatlarini yomon ahvolga solib keladi, xozirgi kunda ko`pgina ajrimlarning sababini moddiy yetishmovchilikdan degan xulosalar mavjud. Bunday muammolar farzandlar tarbiyasiga ham jiddiy ta’sir ko`rsatadi. Oiladagi janjallarning sababini 27 tushunib yetgan bolada ota-onaga bo`lgan munosbat o`zgaradi va bu holat ham yana bir muammoni keltirib chiqaradi; - tadqiqotlarda yana shunga amin bo`ldikki yosh oilalarda hayotga, oilaga bo`lgan munosabat o`zgacha. Ular hayotga, oilaga yengil qaraydilar. Ularda turmush tajribasining ortishida qaynona, qaynota va boshqa oila a’zolari bilan hamkorlikda yashashi muhim ekan. Oilada bo`ladigan muammolarni hamkorlikda hal qilish masalasida ularning ko`maklari zarur ekan; - Oiladagi ko`pgina muammolarning sabablaridan yana biri bu oilalarning ko`pchilik (qaynota, qaynona, qaynilar, qaynisingil, ovsinlar) bilan yashashidir. Oiladagi o`zaro ikir-chikir, chiqisha olmasliklar ko`pchilik bilan birga yashashdan kelib chiqadi; - oilaviy muammolarning ko`pgina sabablari er xotin munosabatlariga borib taqaladi. Bunda jinsiy hayot masalasi alohida o`rin egallaydi. Ushbu masaladagi muammolar sharq mutafakkirlari asarlarida ham o`z aksini topgan; - oilaviy muammolarda oila a’zolarining sog`lom turmush tarziga amal qilmasliklari ham sabab bo`ladi. Otaning yoki onaning, yomon salbiy odatlarga (ichish, chekish, giyohvandlik, yomon yo`lga kirish) odatlanishi hamda oiladagi turli kasalliklarning avj olishi masalalari ham oilada yetarlicha muammolarni keltirib chiqaradi; - oiladagi tenglik, er-xotinlar hayotidagi tenglik huquqi barchaga ham birdek ma’qul kelmas ekan. Ayrim oilalardagi ayollarni kamsitish, mensimaslik, odam o`rnida ko`rmaslik, fikrlarini inobatga olmaslik holatlari muammolarni keltirib chiqaradi, shu bilan birga ayollarning xukmronligi ham muammolarga olib keladi. Ushbu xulosalarga asoslanib quyidagi tavsiyalarni ishlab chiqdik: - oilaviy muammolar yechimi oiladagi sog`lom psixologik muxit yaratilishiga bog`liq; - oilaviy muammolar yechimidan biri bu – oila a’zolarini yetarli darajada pedagogik – psixologik bilimlar bilan qurollantirishdan iborat; - oilaviy muammolar yechimida muammoni keltirib chiqargan har ichki tomonning psixologik jixatdan o`zaro kelishuvini ta’minlash; 28 - oilaviy muammolar yechimida oila bilan mahalla hamkorligini yo`lga qo`yish eng muhim masalasidir; - oiladagi shaxslararo tenglikni yuzaga keltirish oila mustahkamligi va barqarorligini ta’minlaydi. Ushbu tavsiyalar oilalar tinchigi va mustahkamligini ta’minlaydi. Yana shuni aytish kerakki, oilalardagi muammolarni hal etish uchun maslahatxonalar muhim. Ushbu maslaxatxonalar muammolarni yechib berish bilan birga oilalarga psixologik ko`mak bersa. Oila a’zolarini turli qarorlarida yordamlashsa, bunday psixologik madad, ta’sir ko`rsatish inson psixologiyasini o`zgartirsa. Balki shunda oilaviy muammolarga chek qo`yilar edi. 29 Xulosa Xulosa qilib aytish mumkinki, mustahkam ma’naviy immunitetli, o‘zining fikrlarini ravon ayta oladigan, yuqori marralarga erishuvchan avlodni tarbiyalash uchun ota-ona, oila muhiti juda katta ahamiyati kasb etadi. Hech kimga sir emas, insonning qalbi va ongini egallash, ayniqsa, yoshlarning ma’naviy dunyosini zaharlashga qaratilgan turli xavf-xatarlar ham kuchayib borayotgan bugungi kunda o‘zining kimligini, qanday bebaho meros vorislari ekanini teran anglab, ona yurtiga muhabbat va sadoqat hissi bilan yashaydigan muqaddas zaminimizning yot va begona ta’sirlardan, balo-qazolardan saqlashga, Vatanimizni har tomonlama ravnaq toptirishga qodir bo‘ladi. Mamlakatimizda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 27 iyunda «O'zbekiston Respublikasida oila institutini mustahkamlash kontseptsiyasini tasdiqlash to'g'risida»gi PQ-3808-son qarori hamda 2020 yil 18 fevraldagi «Jamiyatda ijtimoiy-ma'naviy muhitni sog'lomlashtirish, mahalla institutini yanada qo'llab-quvvatlash hamda oila va xotin-qizlar bilan ishlash tizimini yangi darajaga olib chiqish chora-tadbirlari to'g'risida»gi PF-5938-son Farmoni qabul qilingan. Ushbu ikki muhim hujjatga ko'ra respublikamizda ham «Xalqaro oila kuni»ni nishonlash belgilandi. Yurtimizda oilani mustahkamlash borasida olib borilayotgan chora-tadbirlar xalqaro hamjamiyatlarda yuksak e'tiroflarga sazovor bo'layotganligi ham bejiz emas. Qonunchiligimizga nazar solar ekanmiz oilaga katta e'tibor berilganligini, jumladan, uni qanday tashkil qilish, oila a'zolarining huquqlari va burchlari, umuman oilaviy hayotning barcha masalalariga urg'u berib o'tilganligini ko'rishimiz mumkin. Inson hayoti oiladan boshlanadi. Bu erda u shaxs sifatida shakllanadi. Oila – bu sevgi, mehr-muhabbat hurmat va hamjihatlik manbai asosida etuk jamiyatni barpo etadi. Oilaning farovonligi mamlakat rivojining o'lchovi sifatida baholanadi. 30 PEDAGOGIK VA PSIXOLOGIK MASLAHATLAR. Mahallalarda nosog‘lom muhitdagi oilalar bilan ishlashda pedagogik va psixologik maslahatlar quyidagi yo‘nalishlarda bo‘lishi mumkin: 1. Oila muhitini aniqlash Oilaning psixologik holatini tahlil qilish: Oiladagi muammolarni tushunish uchun har bir a'zoning hissiy va ruhiy holatini aniqlash kerak. Nosog‘lom munosabatlarning sabablarini aniqlash: Oilaviy nizolar va ziddiyatlarning manbasini tushunib olish muhimdir. 2. Ijobiy muhitni shakllantirish Oilaviy qadriyatlar va normalarni mustahkamlash: Oiladagi har bir a'zo uchun qabul qilinadigan ijtimoiy va axloqiy me'yorlarni aniqlash va rivojlantirish. Pozitiv kommunikatsiyani rivojlantirish: A'zolar o‘rtasidagi ochiq muloqotni rag‘batlantirish va tushunish qobiliyatini oshirish. 3. Stress va muammolarni boshqarish Stressni boshqarish usullarini o‘rgatish: Psixologik maslahatlar yordamida oila a'zolariga stressni yengillashtirish texnikalarini o‘rgatish. Janjallarni hal qilish strategiyalari: Oilaviy nizolarni hal qilishda o‘zaro hurmat va hamjihatlikni rivojlantirish. 4. Oila a’zolari uchun individual yondashuv Individual maslahatlar: Har bir a'zoning ehtiyoj va muammolariga qarab alohida yondashuvni ta'minlash. Oila uchun terapevtik mashg‘ulotlar: Guruh bo‘lib muammolarni hal qilish va ijobiy o‘zgarishlar kiritish uchun maxsus mashg‘ulotlar tashkil etish. 5. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash Mahalla jamoasini jalb qilish: Mahalla faollari va qo‘shnilarni oilalarni qo‘llab-quvvatlashga jalb qilish orqali ijtimoiy yordamni kuchaytirish. Ijtimoiy resurslardan foydalanish: Oilaga mavjud bo‘lgan ijtimoiy xizmatlar va resurslardan foydalanish yo‘llarini ko‘rsatish. 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. I.A.Karimov. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – T.: “O`zbekiston” nashriyoti, 2000, 8-tom, 440-441-betlar. 2. I.A. Karimov . Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent. 2008. 3. Karimova V. M. «Oilaviy hayot psixologiyasi». Toshkent. 2006 yil. 137 b. 4. Shoumarov G’.B. tahriri ostida. «Oila psixologiyasi», T.: «Sharq, 2000. 5. Davurova, G. (2020). Pedagogika oliy o'quv yurti talabalarining ijodiy faoliyatini shakllantirishda psixologik xizmatni tashkil etish. Архив Научных Публикаций JSPI. 6. Davurova, G. (2020). СЕМЕЙНЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ИХ РЕШЕНИЕ. Архив Научных Публикаций JSPI. 7. Davurova, G. (2020). Komil inson masalasining psixologiyada tadqiq etilishi. Архив Научных Публикаций JSPI. 8. Rasulova, D. (2020). YOSH OTA-ONALARNING PEDAGOGIK- PSIXOLOGIK BILIMLARINI OSHIRISHNING AHAMIYATI. Архив Научных Публикаций JSPI. 9. Davurova, G. (2020). O’ZLASHTIRISHI QIYIN BO’LGAN KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALAR PSIXOLOGIYASIDAGI MUAMMOLAR VA ULARNING YECHIMLARI. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, (1). 10. Xamrayeva, N. (2020). СЕМЕЙНЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ИХ РЕШЕНИЯ. Архив Научных Публикаций JSPI. 11. Davurova, G. (2020). O’ZLASHTIRISHI QIYIN BO’LGAN KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALAR PSIXOLOGIYASIDAGI MUAMMOLAR VA ULARNING YECHIMLARI. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, (1). 12. Rasulova, D. (2020). QIZLARNI SOG’LOM TURMUSH TARZI ASOSIDA TARBIYALASHNING AHAMIYATI. Архив Научных Публикаций JSPI. 13. Uktamovich, R. B., & Rakhmatullaevna, R. D. (2019). FEATURES OF STUDYING THE LEVEL OF PSYCHOLOGICAL READINESS OF A SEVEN- 32 YEAR-OLD CHILD'S ADAPTATION TO SCHOOL. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 7(12). 14. Davurova, G. (2020). Yosh ota-onalarining pedagogik-psixologik bilimlarini oshirishning ahamiyati. Архив Научных Публикаций JSPI. 15. Расулова, Д. (2020). Психологическая диагностика личностных и эмоциональных аспектов суицидального поведения подростка. Архив Научных Публикаций JSPI. 16. Каршибаева, Г. А., Расулов, Б. У., Расулова, Д. Р., & Эшмуратов, О. Э. (2018). Психологическая диагностика личностных и эмоциональных аспектов суицидального поведения подростка. Образование и воспитание, (2), 72-73. 17. Rasulova, D. (2020). САМАРАЛИ ТАЪЛИМ-ИЖОДИЙ ЁНДАШУВ МАҲСУЛИ. Архив Научных Публикаций JSPI. 18. Uktamova, U., & Berdiyorova, S. (2020). THE ROLE OF COMMUNICATION IN PEOPLE'S RELATIONSHIPS AND WAYS OF LEARNING TO COMMUNICATE. Архив Научных Публикаций JSPI. 19. Uktamova, U. (2020). KICHIK MAKTAB YOSHIDA QOBILIYATNING PSIXOLOGIK TAVSIFI. Архив Научных Публикаций JSPI. 20. Uktamova, U. (2020). Ў?увчиларга маънавий-ахлоқий тарбия бериш орқали экологик маданиятини шакллантириш. Архив Научных Публикаций JSPI. 21. Berdiyorova, S., & Uktamova, U. (2020). РОЛЬ ОБЩЕНИЯ ВО ВЗАИМООТНОШЕНИЯХ ЛЮДЕЙ И СПОСОБЫ ОБУЧЕНИЯ К ОБЩЕНИЮ. Архив Научных Публикаций JSPI. 22. Uktamova, U. (2020). АГРЕССИВНОЕ ПОВЕДЕНИЕ НА РАЗВИТИЕ ВЗГЛЯДОВ ДЕВУШЕК. EurasianUnionScientists, 1(10 (79)), 45-47. 23. Uktamova, U. (2020). ОИЛАВИЙ ЗЎРАВОНЛИКНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШ САБАБЛАРИ. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, (1). 24. Сунатуллаевна УУ (2021 г., январь). ТАЛАБА КИЗЛАРДА ТАЗЫИК ВА ТАДЖОВУЗГА КАРШИ ДУНЁКАРАШНИ ШАКЛЛАНТИШ. В евро- азиатских конференциях (Том 1, № 1, стр. 504-508). 33 25. Уктамова, У. (2020). ЁШЛАР ФАОЛИЯТИНИ БУНЁДКОР ?ОЯЛАР БИЛАН БАНД ?ИЛИШ МУАММОСИ. Архив Научных Публикаций JSPI . 26. Maxamatova, F. (2020). Таълим-тарбия самарадорлигини оширишда ота- она ибрат намунаси. Архив Научных Публикаций JSPI. 27. Maxamatova, F. (2020). Педагогика фанини ўқитиш жараёнида муоммоли ў?итиш технологияларидан фойдаланиш. Архив Научных Публикаций JSPI. 28. Maxamatova, F. (2020). Оилада фарзанд маънавий тарбиясига руҳий таъсирлар. Архив Научных Публикаций JSPI. 29. Maxamatova, F. (2020). Sog'lom oilaviy muhitni himoya qilishning qonuniy asoslari. Архив Научных Публикаций JSPI. 30. Maxamatova, F. (2020). Современные тенденции" учитель-ученик" в системе непрерывного образования: проблемы и решения. Архив Научных Публикаций JSPI. 31. Maxamatova, F. (2020). Развитие страхования в инновационной сфере. Архив Научных Публикаций JSPI. 32. Safaraliyevna, M. F. (2021). Pedagogical bases of formation of readiness of students to work. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(3), 528-531. 33. Safaraliyevna, M. F. (2021, January). PEDAGOGICAL BASES OF INVOLVEMENT OF STUDENTS IN LABOR EDUCATION. In Euro-Asia Conferences (Vol. 1, No. 1, pp. 290-296). 34. Safaraliyevna, M. F. (2021, January). PEDAGOGICAL BASES OF INVOLVEMENT OF STUDENTS IN LABOR EDUCATION. In Euro-Asia Conferences (Vol. 1, No. 1, pp. 290-296). 34

Mahallalarda psixologik xizmatni tashkil etishning ijtimoiy-psixologik asoslari (nosog'lom muhitidagi oila bilan ishlash).

Sotib olish