Mahallaning paydo bo'lishi tarixidan. Mahallaning ijtimoiy-pedagogik o‘rni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	58.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

42 Sotish

Mahallaning paydo bo'lishi tarixidan. Mahallaning ijtimoiy-pedagogik o‘rni

Sotib olish

MUNDARIJA:
Kirish…………………………………………………………………………..….2
I BOB. MAHALLANING TARIXI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI.
………………………………………………………………. 7
1.1. Mahalla – moziy, bugun va kelajakni tutashtiruvchi maskan.. .……….... ..….7
1.2. Ijtimoiy institutlarning kelib chiqishi, mohiyati va mazmuni......... ...............13
II BOB. MAHALLA DAVLAT VA JAMIYAT TARAQQIYOTINING
OMILI ............... ............................................................................................... .....18
2.1. Mahalla – tarbiya maskani ……………………………………… …… …..... 18
2.2. Bolani rivojlanishida mahallaning o’rni... .................................................. …. 22
Xulosa …………………………………………………………………..… . …....32
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………….… . …… … . 33
Internet saytlar ro’yxati………………………………………………...………34
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Yurtimizda azal-azaldan mahalla tarbiya o‘chog‘i
hisoblanadi. Avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan milliy qadriyatlarimiz,
xalqimizning turmush va tafakkur tarzini ko‘z qorachig‘idek asrab-avaylashda
uning o‘rni va ahamiyati beqiyos. Mustaqillik yillarida mahalla institutining
nufuzini oshirish nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy, balki siyosiy, tarbiyaviy va ulkan
ma’naviy ahamiyatga ega bo‘lgan ustuvor vazifa sifatida belgilanib,
mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda uning ishonchli tayanch va
ta’sirchan kuch bo‘lib xizmat qilishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish borasida
keng ko‘lamli chora-tadbirlar bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Xususan, milliy
davlatchiligimiz tarixida ilk bor shaharcha, qishloq, ovul va mahalla fuqarolar
yig‘inlari o‘zini o‘zi boshqarishning hududiy birliklari sifatida O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 105-moddasida mustahkamlab qo‘yildi. 1
Yuzdan
ortiq normativ-huquqiy hujjatlarda fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining
jamiyat hayotining muayyan sohasidagi ishtiroki o‘z aksini topdi. Birgina so‘nggi
besh yilda yangi tahrirdagi “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari
to‘g‘risida”gi hamda “Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari
saylovi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, mahallalar hamda
ulardagi jamoatchilik tuzilmalari faoliyatiga oid 20 ga yaqin nizom qabul qilinib,
ijtimoiy hayotga tatbiq etildi. Shuningdek, tizimda faoliyat ko‘rsatayotgan
xodimlarning malakasini oshirish bo‘yicha o‘quv kurslari hamda “Mahalla”
ma’rifiy teleradiokanali tashkil etildi.
Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini
muvofiqlashtirish bo‘yicha respublika kengashiga yuridik shaxs maqomini bergan
holda uni fuqarolar yig‘inlarining uyushmasi shaklida tashkil etish nazarda
tutilmoqda. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar,
tumanlar va shaharlarda tuzilgan kengashlarni esa Respublika kengashining
tarkibiy tuzilmalari sifatida tashkil etish belgilandi.
1
O'zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, - T.: «O'zbekiston»,2003.
2

Kengashlarning nufuzi va maqomini oshirish, joylarda aholi tomonidan
ko‘tarilayotgan masalalarni ijro hokimiyati organlarining rahbarlari e’tiboriga
yetkazish va mazkur masalalarni hal etish bo‘yicha ularning bevosita ishtirokini
yanada kengaytirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi raisi, viloyatlar, Toshkent shahar
hamda tumanlar va shaharlar hokimlari zimmasiga tegishincha Respublika
kengashi, hududiy kengashlarga jamoatchilik asosida raislik qilish vazifasi
yuklatildi.
Kengashlar zimmasiga yuklatilgan vazifalar ijrosini samarali ta’minlash,
fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatining moddiy-texnika
bazasini mustahkamlash, sohada amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy
dasturlarni moliyalashtirish bo‘yicha ishlarning samaradorligini oshirish
maqsadida Respublika kengashi va hududiy kengashlar raislarining birinchi
o‘rinbosarlari bir vaqtning o‘zida “Mahalla” fondining tegishincha respublika
boshqaruvi hamda hududiy bo‘lim va bo‘linmalariga raislik qilishlari haqidagi
tashabbus qo‘llab-quvvatlandi. Shuningdek, Farmonda yoshlarni ona Vatanga
muhabbat, xalqimizning ko‘p asrlik an’analariga hurmat ruhida tarbiyalash,
mahallalarda tinchlik va osoyishtalikni ta’minlash, keksa avlod vakillarining
ijtimoiy faolligini qo‘llab-quvvatlash borasida joylarda amalga oshirilayotgan
chora-tadbirlarning samaradorligini yanada oshirish maqsadida Respublika
kengashida tashkiliy ishlar va uslubiy masalalar bo‘yicha rais o‘rinbosari,
shuningdek Respublika kengashi hamda hududiy kengashlarda yoshlar ishlari,
diniy-ma’rifiy masalalar, keksalar va faxriylar ishlari bo‘yicha rais o‘rinbosarlari
lavozimlarini, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarida esa jamoatchilik
asosida faoliyat yuritadigan mahalla fuqarolar yig‘ini raisining o‘rinbosari –
yoshlar masalalari bo‘yicha maslahatchi lavozimini joriy etish nazarda tutildi. 2

Bundan tashqari, ijtimoiy muhim masalalarni hal etishda fuqarolarning
o‘zini o‘zi boshqarish organlari hamda davlat va jamoat tashkilotlari o‘rtasida
o‘zaro hamkorlikni kuchaytirish maqsadida kengashlar kollegial organlari tarkibiga
2
Fuqarolarning o‘zin o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida . O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi,‖
T.:2003.
3

tegishincha davlat hokimiyati vakillik organlari vakillari, moliya, ichki ishlar,
mehnat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash vazirliklari, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy
harakati, “Nuroniy” jamg‘armasi, Xotin-qizlar qo‘mitasi, boshqa davlat va
nodavlat tashkilotlar hamda ularning hududiy tuzilmalari rahbar xodimlarini
kiritish mo‘ljallanmoqda. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari
zimmasiga yuklatilgan vazifalarning samarali ijrosini ta’minlash maqsadida
mahalla fuqarolar yig‘ini Kengashi tarkibiga fuqarolar yig‘ini raisining
o‘rinbosarlarini (fuqarolar yig‘ini raisining keksalar va faxriylar ishlari hamda
yoshlar masalalari bo‘yicha maslahatchilarini), hududdagi profilaktika
inspektorlarini, ta’lim muassasalari va qishloq vrachlik punktlari (oilaviy
poliklinikalar) rahbarlarini kiritish va ularning o‘z faoliyati yuzasidan yilning har
choragida fuqarolar yig‘ini (fuqarolar vakillarining yig‘ilishi)ga hisobot taqdim
qilishlari amaliyotini joriy etish belgilab qo‘yildi. Qayd etilgan asosiy vazifalar va
yangi normalarni hayotga tatbiq etish uchun Farmon bilan kengashlar faoliyatini
yanada takomillashtirish hamda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini
qo‘llab-quvvatlash borasida 37 ta aniq tadbirlarni amalga oshirishni nazarda
tutadigan Kompleks chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi.
Farmonni ijro etish doirasida “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish
organlari to‘g‘risida”gi, “Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari
saylovi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunlari va bir qator boshqa
qonun hujjatlariga zarur o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritiladi. Bundan tashqari,
mahalla fuqarolar yig‘inlarining mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal etish
bo‘yicha mustaqilligini ta’minlash, o‘zini o‘zi boshqarish tizimida ortiqcha
bo‘g‘inlardan voz kechish maqsadida tarkibida mahallalar tuzilgan shaharcha,
qishloq va ovul fuqarolar yig‘inlarini mahalla fuqarolar yig‘inlariga birlashtirish va
bo‘lish yo‘li bilan qayta tashkil etishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga
oshiriladi. 3

Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash, bolalar sport maydonchalari, maishiy xizmat ko‘rsatish
3
Mahalla hayriya jamg‘armasi tuzish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti Farmoni 1992. 14-sent
4

obyektlarini tashkil etish maqsadida 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan hududiy
dasturlar ishlab chiqiladi. Shuningdek, 2018-yilning 1-dekabriga qadar tumanlar va
shaharlar markazlarida “Mahalla markazi” majmualari binolarini namunaviy
loyihalar asosida barpo etishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Shu
bilan birga, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining zimmasiga yuklatilgan
vazifalarning amalga oshirilishiga munosib hissa qo‘shgan tashabbuskor fuqarolar
va jamoatchilik tuzilmalari vakillariga taqdim etiladigan “Mahalla iftixori” ko‘krak
nishonini ta’sis etish nazarda tutilmoqda. Farmonda hamda u bilan tasdiqlangan
Kompleks chora-tadbirlar dasturida nazarda tutilgan tadbirlarning amalga
oshirilishi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari zimmasidagi vazifalarni
samarali bajarish, ularning faoliyatini muvofiqlashtirish, davlat organlari va
fuqarolik jamiyati institutlari bilan o‘zaro hamkorligini yanada mustahkamlash
imkonini beradi.
Kurs ishini o’rganishning maqsad: O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining
barpo etishda mahalla institutining rolini va uning jamiyat hayotida tutgan o‘rnini
o‘rganish va tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishini o’rganishning vazifalari: Mavzu maqsadidan kelib chiqqan
holda uning quyidagi vazifalari belgilandi va qayt etildi.
Mahallaning tarixi va rivojlanish bosqichlari o‘rganish;
Mahalla davlat va jamiyat taraqqiyotining omili ekanligini asoslab berish;
O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining barpoetishda mahalla institutining
o‘rni va roli mavzu materialini samarali o‘qitish bo‘yicha tavsiyalar berish;
Mahalla institutining fuqarolik jamiyati qurishdagi o‘rni va rolini o‘rganish
bilan bir qatorda mavzuning yosh avlodga o‘qitishda zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni joriy etish, bu orqali o‘quvchi yoshlarda vatanga muhabbat,
sadoqat, vatanparvarlik va insonparvarlik kabi tuyg‘ularni shakllantirish tadqiqot
ishining asosiy vazifalaridan biridir.
Kurs ishining ob’yekti . Mazkur kurs ishining ob‘yekti mustaqillik
yillarida fuqarolik jamiyatini qurishda mahalla instituti va mahallani bola
5

rivojlanishdagi o’rni shu bilan birgalika milliyligimizga mos bo’lgan mahalla
tushunchasi o’rganish.
K urs ishining predmeti esa fuqarolik jamiyatini qurishda mahalla
institutining o‘rni va rolini o‘rganish, tahlil qilish va uni o‘qitish bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 bo’lim,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
6

I BOB. MAHALLANING TARIXI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI
1.1. Mahalla – moziy, bugun va kelajakni tutashtiruvchi maskan
O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki paytlaridanoq barcha sohalarda jadal
amalga oshirila boshlagan ijtimoiy - iqtisodiy islohotlar o‘zini-o‘zi boshqarishning
an‘anaviy shakli hisoblangan mahalla faoliyatini takomillashtirish hamda uning
vakolat doirasini yanada kengaytirish borasida ham muhin ahamiyat kasb etdi. U
quyi hokimiyat organi, boshlang‘ich ijtimoiy tashkilot maqomini oldi, uning
bajaradigan vazifalari kengaytirildi. Bu esa xalqimiz tarixiy an‘analarining
tiklanishida, fuqarolarimiz ongida ma‘naviy-ahloqiy fazilatlarni shakllantirishda
muhim ahamiyat kasb etmoqda.
O‘zbek xalqi oilaviy turmush tarzida mahalla, ya‘ni qo‘ni- qo‘shnichlik
jamoasi faoliyatini tarixiy-etnografik nuqtai nazardan o‘rganish hozirgi kunda
ilmiy ahamiyatga ega. Kishilarning o‘zaro jamoa bo‘lib yashash tarzi insoniyat
tarixining qadimgi davrlariga borib taqaladi. Tarixiy ma‘lumotlarga ko‘ra, o‘rta
Osiyo hududlarida insonlarning birgalikda yashagan, umumiy mehnat qurollariga
ega bo‘lgan qon-qarindoshlar jamoasi so‘nggi paleolit davrida shakllangan. Uzoq
tarixiy taraqqiyot jarayonida ushbu uyushma ma‘lum bosqichlarni bosib o‘tib,
qo‘ni-qo‘shnichilik jamoasiga aylangan.
Shu o‘rinda L. Levitinning O‘zbek jamiyatida jamoa bo‘lib yashashning
eng oliy shakli mahalladir. Mahalliy jamoalarni, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishni
tashkil etishning bu shakli asrlar osha saqlanib kelinmoqda, u o‘zbeklar tarixining
eng keskin burilish nuqtalarida ham saqlanib qoldi. Bugun ham u tarix qariga
singib ketgani yo‘q degan fikrlarini takidlash joizdir. Mahalla
arabcha―”mahallum” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, aholi yashaydigan joy, guzar,
uy-joy mavzelari degan ma‘nolarni bildiradi.
Mahalla shaharlar ichidagi kichik bir hududiy birlik bo‘lib o‘tmishdan
meros bo‘lib kelmoqda. Mahallada yashovchi insonlar tartib intizom, qo‘ni-
qo‘shnichilik, manaviy ahloqiy normalar, urf-odatlar umumiy manfaatlar va
majburiyatlarga amal qiladi. Mahalla jamoa bo‘lib yashash tarzi hisoblanib, o‘zini
7

o‘zi boshqarish tizimini tashkil etadi. Mahallani o‘z hududida yashaydigan saylab
qo‘yilgan oqsoqol boshqaradi1. Oqsoqol va uning kotiblari 1992 yildan boshlab
2,5 yil muddatga saylanadigan bo‘ldi.
Mavzu tarixshunosligi haqida gapirishdan oldin ularga oid ma‘lumotlar
tarixiy-etnografik adabiyotlarda muayyan tarzda o‘z ifodasini topganligini qayd
etish o‘rinli. Xalq turmush tarzi bilan bog‘liq turli masalalar sharq xalqlari tarixi
hamda madaniyatining qadimgi ma‘naviy merosi zardushtiylik diniga oid
adabiyotlarda ma‘lum ma‘noda o‘z ifodasini topgan. Ularda o‘sha davrning
axloqiy, falsafiy g‘oyalarini aks ettiruvchi fikrlar kishilar onggida ijtimoiy-
g‘oyaviy qarashlarning shakllanishiga xizmat qilgan.
Zero,―Avestoda jamiyatning birlamchi iqtisodiy asosi, ijtimoiy tarkibi oila
(nmana), urug‘ jamoasi (vis), qo‘ni-qo‘shnichilik jamoasi, ya‘ni ma‘lum hudud
yoki davlat (dahya) deb atalgan va ular jamiyatda o‘zaro uyushqoqlikni
ta‘minlaganlar.
Zardushtiylar jamoasida kishilar turmush tarzi, jumladan, xo‘jalik-
iqtisodiy munosabatlari, diniy e‘tiqodiga ko‘ra bir qancha toifalarga bo‘linganki,
ularning jamiyatdagi mavqei Avestoda maxsus qayd etilgan.
Islom dinining muqaddas kitobi Qur‘oni Karimdagi va Hadisu shariflardagi
qo‘ni-qo‘shnichilik aloqalari, qarindosh urug‘chilik munosabatlariga oid ahloqiy
qarashlar hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Jamoada farzandlar
tarbiyasiga oid ahloqiy-ma‘naviy qarashlar, inson kamolotiga oid ilg‘or g‘oyalar
barcha davrlarda sharq mutafakkirlarining diqqat markazida bo‘lib kelgan. Shu
ma‘noda Turkiy xalqlar, jumladan, o‘zbeklar etnografiyasini o‘rganishda muhim
manbalardan biri o‘rta asr mualliflari Mahmud Qoshg‘ariyning―Devoni lug‘otit
turk hamda tarixiy etnografik manba Rizouddin ibn Faxruddinning―Oila asarlari‖
alohida o‘rin egallaydi. Bu asarlarda qadimgi ajdodlarimiz turmush tarziga oid
anchagina ma‘lumotlar uchraydi. Jumladan, qadimgi mahalla doirasida turkiy
etnoslarning oilaviy turmush tarzi, urf-odat va marosimlari, diniy etiqod va
tasavvurlari haqida etnografik ma‘lumotlar mavjud. Ularda qo‘ni-qo‘shnichilik
munosabatlari haqida ham ma‘lumotlar uchraydi.
8

Shu bilan birga, A.Navoiyning Hayratulabror, Mezonulavzon asarlarida
turmushdagi maishiy ijtimoiy munosabatlar, oila nikoh masalalariga oid ahloqiy-
ma‘naviy qaydlar mavjud. Jumladan, A.Navoiy o‘zining Hayratulabror asarida
mahalla haqida shunday deydi: mahalla o‘zi bir shaharchadir, ularning ittifoqi va
o‘zaro munozaralari vujudga keltirgan, demak o‘rta asrlardayoq shahar va
qishloqlar aholisi ma‘lum yashagan. XIX asr oxiri - XX asr boshlariga kelib
olimlar, sayyohlar tomonidan mahalliy aholi etnik tarkibi, turmush tarzi, xo‘jalik
faoliyatini ilmiy o‘rganish boshlangan. Bu davrda o‘lkaga tashrif buyurgan qator
tadqiqotchilar o‘z ishlarida masalaning u yoki bu tomonlari haqida ma‘lumotlar
berib o‘tishgan. Jumladan, XIX asrning 70- yillarida o‘zbeklar turmush tarzi
haqida, xususan qo‘ni qo‘shnilar o‘rtasida urug‘ jamoaviy munosabatlar, xotin-
qizlar ahvoli, nikoh munosabatlari masalalarini A.D.Grebenkin2 Zarafshon okrugi
o‘zbeklari misolida qayd etar ekan, qisman qo‘ni qo‘shnichilik munosabatlariga
ham to‘xtaladi. O‘rta Osiyo xonliklari davrida ayniqsa mahalla qishloq jamoasini
boshqarishda rais va oqsoqollarning o‘rni katta bo‘lgan. Jumladan, senator graf
K.Kpalen mahalliy xalqlar turmush tarzidan kelib chiqqan holda, Turkiston
o‘lkasini tavtish qilishga oid yozgan hisobotlarida Raislarning faoliyati milliy
hamda ijtimoiy xarakterda bo‘lib, ular jamoani faqat an‘anaviy urf-odatlar asosida
nazorat qilganlar 1 deb yozadi. ‖
XIX asrning oxiri - XX asrning boshlariga oid tarixiy ma‘lumotlar ichida
Toshkent shahri o‘tmishi, mahalla va mavzelari tarixi, toponomiyasi hususida
yozilgan V.A.Shishkinning o‘rganayotgan masalani u yoki bu tarzda yoritishda
katta ahamiyatga ega2. Xususan, mualliflar asarlarida qayd etilgan manbalar
Toshkent shahrining uzoq o‘tmishi, o‘sha davrdagi shahar mahalla va mavzelari,
ularning joylashishi, tarixiy toponomiyasi xususida anchagina ma‘lumot beradi.
XX asrning ikkinchi yarmidan keyin etnograflar mavjud sovet tuzumi
siyosiy, ijtimoiy g‘oyalari ta‘sirida o‘zbeklar jamoasida ro‘y bergan milliy o‘ziga
xosliklarni to‘la yoritish imkoniyatiga ega emas edilar. Shunday bo‘lsada,
o‘zbeklarning an‘anaviy erkaklar yig‘ini mahallalarda o‘tkaziladigan gap
gashtaklarini kishilar uyushmasining dastlabki ko‘rinishlaridan biri deb ta‘riflagan
9

G.P.Snesarev, ularning muhim ijtimoiy xususiyat kasb etganligini ko‘rsatib o‘tadi.
Shuningdek, Buxoro shahri kvartal (mahalla) jamoasiga bag‘ishlangan
O.A.Suxreva qalamiga mansub. nomli fundamental tatqiqotda Buxoro shahri
mahallalarining XIX asr oxiri XX asr boshidagi hayotini mukammal va har
tomonlama tahlil etishga harakat qilingan. Muallif shahardagi har bir mahallaga
tasnif berar ekan, mahallaning ma‘muriy boshqaruvi, faoliyatining o‘ziga xos
tomonlarini ochib beradi. Kerakli o‘rinlarda urf odat va marosimlarda mahalla
azolarining vazifalariga to‘xtalib o‘tadi.
Etnograf olim K.Shoniyozov o‘zbeklarning jamoaviy oilaviy turmush
tarziga oid masalalarni Qashqadaryo viloyati Koson tumani, Surxondaryo viloyati
Sariosiyo tumaniga oid materiallar asosida o‘rganadi. Jumladan, u jamoaga xos
munosabatlarni o‘zbek qarluqlar va qang‘lilar faoliyati misolida qisman yoritadi.
Muallif o‘z ishlarida XIX asr oxiri XX asrning birinchi yarmida katta patriarxal
oilada jamoa munosabatlari, qon qarindoshchilik munosabatlaridagi etno hududiy
jihatlarini qayd etar ekan, jamoa an‘analariga ba‘zi o‘rinlarda to‘xtalgan.
Ma‘lumki, mahalla oila kabi jamiyatning kichik bir bo‘g‘ini hisoblanadi.
Azaldan O‘rta Osiyo mintaqasida aholi turmush tarzida qo‘ni qo‘shnilarni o‘rni
katta bo‘lgan. O‘zaro munosabatlarning bunday shakli oila va mahallaning
mustahkam aloqasini, xo‘jalik, madaniy birligini qaror topdirgan. Shu o‘rinda
o‘zbeklar an‘anaviy hududiy qo‘ni qo‘shnichilik jamoasi, ya‘ni mahalla xususida
so‘z yuritar ekanmiz, uning u yoki bu faoliyatini ifodalashda birinchi navbatda
mahalladagi ijtimoiy aloqalardan kelib chiqib fikr yuritish maqsadga muvofiq.
Mazkur uyushma tarixan shakllanishi va rivojlanishi jarayonida qishloq jamoasi,
qo‘ni qo‘shni jamoa; shaharlarda mahalla, kvartal, guzar shaklida ham uchrashi
qayd etiladi.
Insonlarning jamoa bo‘lib yashashining dastlabki bosqichi ibtidoiy
davrning so‘nggi bosqichlariga borib taqaladi. Kishilik taraqqiyoti bosqichida
inson hayotida juda katta sifat o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Bu davrda kishilarning
dastlabki jamoa bo‘lib yashash kurtaklari paydo bo‘la boshlagan.
10

Mavzuni o‘rganish jarayonida mahallaning mazmun mohiyati, tarixiy
an‘analaridan kelib chiqib uning taraqqiyotini quyidagi bosqichlarga bo‘lishni
lozim topdik:
• Qadimgi bronza davrining so‘nggi bosqichlaridan boshlanib milodiy VIII
asrgacha davom etgan. Ya‘ni ilk shahar manzilgohlarida kishilarning jamoa bo‘lib
uyushuvi va dastlabki mahallaga xos belgilarning shakllana boshlagan davri;
• VIII asrdan XIII asrgacha bo‘lgan davr. Ya‘ni yirik shaharlarda mahallaga
xos boshqaruvning shakllanishi va ularning o‘zbeklar uchun ma‘muriy hududiy
tuzulmaga aylanishi;
• XIII-XVI asrlar, ya‘ni mahallaning barcha katta kichik shaharlar uchun
xos uyushma darajasiga ko‘tarilishi va uning funksiyalarining oldingi davrlarga
nisbatan ortish davri;
• XVI-XIX asrlar. Mahallaning so‘nggi o‘rta asrlardagi rivojlanish
bosqichlari;
• XIX asrning ikkinchi yarmidan XX asr boshlarigacha bo‘lgan davr. Yani
uning faoliyatining chor rossiyasi tomonidan nazoratga olinish davri;
• XX asr, ya‘ni sovet davrida ma‘muriy buyruq bozlik tizimining
mahallalar faoliyatiga salbiy ta‘siri va uning faoliyatining cheklanishi davri;
• O‘zbekiston mustaqilligi yillarida mahallaning tarixiy an‘analari va
nufuzining qayta tiklanishi, uning vakolat doiralarining kengayishi, mahalliy o‘zini
o‘zi boshqarish organi sifatidagi maqomining qayta e‘tirof etilishidavri.
Mustaqillik yillarida mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish tizimi isloh qilindi. Bu
tizimni davlat hokimiyati tizimidan ajratish tomon yo‘l tutildi. I.A.Karimov
Birinchi O‘zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy
tamoyillari asarida “Biz fuqarolik jamiyatini qurishga intilmoqdamiz. Buning‖
ma‘nosi shuki davlatchiligimiz rivojlanib borgan sari boshqaruvni turli xil
vazifalarini xalqqa topshirish, ya‘ni o‘zini o‘zi boshqarish organlarini yanada
rivojlantirish demakdir.
O‘zbekistonda jamiyatni demokratlashtirish, adolatli, ochiq fuqarolik
jamiyati qurish bosh maqsadimizdir. Buning uchun bizda tayyor qolip va andozalar
11

yo‘q. I.A.Karimov dunyoda bir biriga o‘xshamagan 2 ta davlat yo‘qligini aytib
o‘tadi. Demokratik jamiyatni xalqaro miqyosda tan olingan tamoyillari bor.
Bularga insonning o‘z xohish irodasining erkin bildirishi va unga amal qilishi,
ozchilikning ko‘pchilikka bo‘ysunishi, davlat va jamiyat boshqaruvida qonun
ustuvorligi, davlat hokimiyat organlarining saylab qo‘yilishi va ularning
saylovchilar oldida hisob berishi. O‘zbekiston demokratik jamiyat qurishda anashu
tamoyillarga asoslanadi.
O‘zbekistonda mahalla xalq ishonchini qozongan adolat maskani hamda
aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash mexanizmi bo‘lib qoldi. Mahallalari obod
bo‘lgan mamlakatgina ildam qadamlar bilan taraqqiy etadi, albatta bog‘liq milliy
qadriyat va urf-odatlarimizni keng targ‘ib qilish, ularni asrab-avaylash sohasidagi
faoliyatini takomillashtirish mumkin. 4

Xullas xalqimizning necha ming yillik tarixiy va ma‘naviy taraqqiyoti
milliy davlatchilik negizi buyuk madaniyatimizning ildizlari ma‘naviy meros,
milliy hususiyatlarimiz va boy an‘analarimizni yangi jamiyat qurushda tatbiq etish
yo‘lidan bormoqda. Sharq falsafasi va Islom dini ta‘limotlarini aks ettiruvchi
hamjihatlik g‘oyasi va jamoat fikrining ustunligiga tayanuvchi sharqona
demokratik qadriyatlar asos qilib olindi. Yangi jamiyat qurishda adolat va haqiqat
g‘oyasiga asoslanmoqda. Insonlar o‘z qobiliyati va ehtiyojlarini namoyish etish va
ularni amalga oshirish uchun zarur imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Bunda harbir
insonning taqdiri, turmushi jamiyatdagi o‘rni salohiyati mehnat qilish istagi
hisobga olinmoqda.
4
Hojiahmedov A. Mahalla odobi. — T.: Sharq, 2001
12

1.2. Ijtimoiy institutlarning kelib chiqishi, mohiyati va mazmuni
Mamlakatimizda fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish yo`lida
amalga oshirilayotgan ezgu ishlarni butun jahon ko`rib turibdi va sinchkovlik bilan
kuzatib bormoqda. Yurtimizdagi ijtimoiy-siyosiy barqarorlik nafaqat
Respublikamizda, balki jumlai jahonda keng e`tirof etilmoqda.
Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari
aholining ijtimoiy-iqtisodiy faolligi va siyosiy-huquqiy madaniyatini oshirishda
faollik ko`rsatmoqdalar, jamiyatda manfaatlar muvozanatini ta`minlashga
ko`maklashmoqdalar.
Darhaqiqat, tinchlik, osoyishta turmush, barqarorlik mustaqillik yillarida
xalqimiz erishgan ulkan zafarlardan biridir. Zero, fuqarolik jamiyatini barpo
etishning zarur shartlaridan biri ham barqarorlik, tinchlik, osoyishtalikni ta`minlash
va kafolatlash hisoblanadi.
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko`lamli
islohotlar milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq-
tartibotni, davlatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini,
inson huquq va erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag`rikenglik muhitini
ta`minlash uchun muhim poydevor bo`ldi, xalqimizning munosib hayot kechirishi,
fuqarolarimizning bunyodkorlik salohiyatini ro`yobga chiqarish uchun zarur shart-
sharoitlar yaratdi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947
sonli Farmoni bilan 2017- 2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishibo`yicha Harakatlar strategiyasi ishlab
chiqildi va tasdiqlandi. Bu Farmon bilan O`zbekiston Respublikasining har
tomonlama rivojlanishining yangi bosqichi boshlandi desak mubolag`abo`lmaydi.
Chunki Farmonda davlatimiz mustaqilligini mustahkamlash, tinchlik va
osoyishtalikni, xalqimizning farovon turmushini ta`minlashga qaratilgan muhim
chora-tadbirlar belgilangan bo`lib, ularni amalga oshirishda davlat va Fuqarolik
jamiyatining barcha institutlari oldiga ustuvor vazifalar qo`yildi.
13

O`tgan davr mobaynida bu borada ko`plab ishlar amalga oshirilgan
bo`lishiga qaramasdan oldimizda turgan vazifalar ham anchagina. Xususan, gap
fuqarolik jamiyatini shakllantirish to`g`risida ketar ekan, Shuni alohida ta`kidlash
joizki, kishilarning ongi va tasavvuridagi “fuqarolik jamiyati”, “fuqarolik jamiyati
institutlari” singari tushuncha va tasavvurlarini yanada kengaytirish va boyitish
bilan birga , bizningcha, tiniqlashtirish ham zarur. Gap shundaki, ushbu
tushunchalar keyingi paytda tez-tez takrorlanayotgan bo`lsa ham, aslida ular yangi
tushunchalar emas. Chunkiinsoniyatpaydo bo`lgandan buyon fuqarolik jamiyatiga
xos bo`lgan unsurlar ham mavjud bo`lib, yashab kelmoqda va uni rivojlantirish
uchun harakat qilinmoqda. Boshqacha qilib aytganda fuqarolik jamiyati insoniyat
yaratgan eng qadimiy sivilizatsiyalardanbiridir. Biroq bunda eng asosiysi fuqarolik
jamiyatiga xos bo`lgan munosabatlarni shakllantirish darajasiga qay darajada
e`tibor qaratilganligi va ushbu vazifaning uddalanganligidir. Tom ma`noda
yurtimizda bu masalaga konseptual vazifa sifatida munosabatda bo`linayotganligi
mazkur masalaga odamzot taraqqiyoti davomidagi boshqa yondashuvlardan tubdan
farq qiladi.
Jamiyatdagi u yoki bu masalalarni hal etish maqsadida faol fuqarolarning
tashabbuskorligi asosida tuzilgan uyushma va tashkilotlar, guruh va birlashmalar
kabilarning yig`indisi fuqarolik jamiyati institutlari tushunchasiga kiradi.
Binobarin, fuqarolik jamiyati institutlari aholini faol turmush kechirishga
undaydigan, yon-atrofda mavjud bo`lgan vauchrayotgan muammolarga nisbatan
befarq va loqayd munosabatda bo`lmaslikka, davlat tashkilotlari hal qilishi qiyin
bo`lgan yoki ularning e`tiboridan chetda qolayotgan ushbu muammolarning
munosib yechimini topishga va bu bilan esa butun jamiyat ravnaqi va rivojini
jadallashtirishga yordam beradigan tashkilotlardir.
Davlat esa bunday institutlarning tashkil topishi va faoliyat yuritishidan
hamisha manfaatdordir, Chunki ular jamiyat rivoji va taraqqiyoti bilan
bog`liqbo`lganko`plab muammolarni hal qilishda davlatga yaqindan
ko`maklashadilar.
14

Bugungi kunga kelib mamlakatimiz miqyosida 9000 dan ortiq nodavlat
notijorat tashkilotlar faoliyat yuritayotgan ekan, ular minglab masalalarni hal
qilishda davlatga yaqindan ko`maklashmoqda. Bunda davlatning asosiy
vazifalari, birinchidan, fuqarolik jamiyati institutlarining faoliyat yuritishi uchun
zarur bo`lgan qonunchilik asoslarini yaratish va uni muntazam ravishda
takomillashtirib borish, ikkinchidan esa, ularni moliyaviy jihatdan rag`batlantirish
va qo`llab - quvvatlashdan iboratdir.
Birgina Fargona viloyatida bugungi kunda hisob ro`yhatidan o`tgan
nodavlat notijorat tashkilotlarining umumiy miqdori 794 tashkil qiladi. Ular
ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi ko`plab muammolarni hal etishda mahalliy
hokimiyatga yordam bermoqda. Xususan, aholini toza ichimlik suvi bilan
ta`minlash, kochalarni keraksiz chiqindilardan tozalash, kishilarning ijtimoiy-
siyosiy, madaniy-ma`rifiy, tibbiy, ekologik ongi va tasavvurlarini shakllantirish va
boyitish kabi masalalarda bir qator ibratli ishlarni amalga oshirmoqdalar. Ushbu
maqsadda aholining turli qatlamlari o`rtasida xilma-xil tadbirlar, uchraShuvlar,
o`quv-seminarlar muntazam ravishda tashkillanmoqda.
Gap fuqarolik jamiyati institutlarining shakllanishi to`g`risidaketar ekan,
fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish institutlari faoliyati va uni yanada
takomillashtirish masalalari to`g`risida alohida toxtalib o`tish joizdir. Zotan,
mustaqil O`zbekistonda amalga oshirilayotgan davlat boshqaruvining asosiy
maqsadi - kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiya tiga o`tishdan
iboratdir.“Buning ma`nosi Shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgani sari
boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish , Ya`ni “o`zini o`zi
boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir”
Haqiqatdan ham xalqimiz hayotini o`zini o`zi boshqarishning betakror
shakli bo`lgan mahallasiz tasavvur etib bo`lmaydi. Asrlar davomida milliy urf -
odatlarimiz, an`analarimiz, rasm - rusmlarimiz, qadriyatlarimiz mahallada sayqal
topib, avloddan - avlodga yetib kelyapti. Kishilarni uyushtirish, ularni ezgu
maqsadlar sari undash, milliy taraqqiyot g`oyalari atrofiga birlashtirishda
mahallaning o`rni beqiyosligicha qolmoqda.
15

Shu ma`noda mahalla xalqimizning bag`rikenglik va odamiylik fazilatlarini
to`liq namoyon eta olishi uchun betakror makondir. Mahallaga xos bo`lgan jamiki
jihatlar asosida aslida insonga va jamiyatga nisbatan buyuk hurmat tuyg`usi
mujassamlashgan.
Shubhasiz, mahalla institutini har tomonlama rivojlantirish uchun bu
boradagi qonunchilikni takomillashtirib borish muhim ahamiyatga ega.
Ayni paytda har bir mahalla ahlida o`ziga xos bo`lgan fazilatlardan faxrlanish,
g`ururlanish tuyg`usi yuqori ekanligiga ham duch kelasiz. Bu esa o`z navbatida
ushbu ijtimoiy institut jamiyatimiz turmushida o`z vazifasini muvaffaqiyat bilan
ado etayotganligini aks ettiradi.
Viloyatdagi o`zini o`zi boshqarish organlari vazirliklar, mahalliy
hokimliklar va “Nuroniy”, “Ekosan”, “Bolalar sportini rivojlantirish"
jamg`armalari, O`zbekiston yoshlar ittifoqi, Xotin-qizlar qo`mitasi, Respublika
ma`naviyat-targ`ibot markazining joylardagi bo`limlari singari bir qator jamoat
tashkilotlari bilan hamkorlikda ish olib bormoqdalar. Natijada ular tomonidan
mahallalar faoliyatini rivojlantirish, fuqarolar o`rtasida tinchlik-osoyishtalikni
saqlash, milliy g`oya va mafkura, ma`naviyat va ma`rifat, sog`lom turmush tarzini
targ`ib qilish, aholi salomatligini himoyalash, fuqarolarga mehr-muruvvat
ko`rsatish, mahallalarda ommaviy sportni rivojlantirish kabi masalalarda tizim
xodimlariga yaqindan yordam ko`rsatilmoqda. 5
Malumki, fuqarolik jamiyatini shakllantirish va rivojlantirishda siyosiy
partiyalarning faoliyati ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqil rivojlanish
davrida mamlakatimizda ushbu masalaga ham katta e`tibor qaratilmoqda. Bunda,
albatta, davlatimiz rahbarining nutq va ma`ruzalarida ko`ppartiyaviylik fuqarolik
jamiyatini shakllantirishning muhim va muqarrar sharti ekanligi, buning
oqibatidagi sog`lom siyosiy raqobat uning asosiy omili ekanligiga alohida urg`u
berilganligini ko`rish mumkin.
2008 yil boshidan buyon amaliyotga joriy qilingan “Davlat boshqaruvini
yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya
5
Mahalla hayriya jamg‘armasi tuzish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti Farmoni 1992. 14-sent
16

qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to`g`risidagi Konstitutsiyaviy
Qonun ham keyingi yillar mobaynida O`zbekistonda fuqarolik jamiyatini
shakllantirish va rivojlantirishda, ijtimoiy hayotni demokratlashtirishda favqulodda
katta ahamiyat kasb etmoqda.
Ko`ppartiyaviylik ham fuqarolik jamiyatining tarkibiy qismidir. Chunki
aynan ko`ppartiyaviylik jamiyatda faoliyat ko`rsatayotgan turli ijtimoiy- siyosiy
guruhlarning manfaatlari, maqsad-muddaolari, niyatlari hamda ehtiyojlarining
ro`yobga chiqishi uchun tegishli zamin yaratib beradi. Bugungi kunda
mamlakatimizda davlat boshqaruvini amalga oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb
etayotgan parlamentimiz deputatlari xalqimizning eng ishonganvakillaridir.
Ko`rinib turibdiki, mamlakatimizdashakllanayotgan fuqarolik jamiyatini qaror
toptirish va rivojlantirishda fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari , siyosiy
partiyalar, nodavlat tashkilotlar, jamoat birlashmalari va boshqa demokratik
institutlarning roli va ahamiyati yuksakdir. Yurtimizda amalga oshirilayotgan keng
qamrovli islohotlarning ro`yobga chiqishi ham ko`p jihatdan ushbu institutlarning
samarali hamkorlikda faoliyat ko`rsatishiga bog`liq.
Aholining keng qatlamlari manfaatlarini ifodalaydigan fuqarolik jamiyati
institutlari o`rtasida o`zini o`zi boshqarish tizimining xalqimizga xos va mos noyob
tuzilmasi hisoblangan mahalla alohida o`ringa ega. Mahalla necha asrlik tarixga
ega bo`lsa ham, faqat O`zbekiston davlat mustaqilligiga erishgandan keyingina
jamiyat hayotida o`zining munosib nufuzi va o`rniga ega bo`ldi. Mahalla
O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov ta`rifi bilan
aytganda, tom ma`noda “ona yurt ramzi” va “xalq vijdo`rni”ga, “ta`sirchan
ijtimoiy fuqarolik idorasi” va “demokratiya darsxonasi”ga aylandi.
Davlatchiligimiz tarixida birinchi marta “mahalla” tushunchasi mamlakatimizning
Bosh qomusiga kiritilib, konstitutsiyaviy maqomi mustahkamlandi. 6
6
Mahallada diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya ishlarini tashkil etish. — T.: O‘zbekiston, 2006.
17

II BOB. MAHALLA DAVLAT VA JAMIYAT TARAQQIYOTINING
OMILI
2.1. Mahalla – tarbiya maskani
Mahalla-azaldan yurtimizda tarbiya o‘chog‘i, ota bobolarimizdan bizga
meros bo‘lib kelayotgan milliy qadriyatlar maskani, xalqimizning turmush va
tafakkur tarzi sifatida etirof etib kelinadi. Odamlar o‘rtasida mehr oqibat, ahillik
hamda totuvli ehtiyojmand kishilar holidan xabar olish, to‘y tomosha, hashar va
marakalarni ko‘pchilik bilan bamaslahat o‘tkazish kabi el-yurtimizga xos urf –
odat va an‘analar, avvalambor mahalla muhitida shakllangan.
O‘zbekiston zaminidagi arxeologik manbalar va tarixiy adabiyotlar
mahalliy aholining asrlardan buyon hududiy birliklarga qo‘rg‘on va mahallalarga
birlashib, ma‘lum tartiblar asosida yashab kelayotganidan dalolatberadi.Jumladan,
sopollitepa yodgorliklari, Avesto xabarlari, Narshaxiyning Buxoro tarixi asari‖ ‖
yoki A.Navoiyning Hayratulabror dostonidagi ma‘lumotlar ham buning yorqin
‖
dalilidir.
Mahallalar, ayniqsa, sohibqiron Amir Temur tuzgan mashhur davlatda
rivojlandi, gullab yashnadi. O‘sha vaqtga kelib mahallalarda yashash istiqomat
qilish fuqarolarning kasbi kori asosida tashkil topgan. Temirchilar, qurol
yarog‘sozlar tikuvchilar, charmdo‘zlar, gilamdo‘zlar, kulolchilar, quruvchilar va
boshqa hunarmandlar bir joyda mehnat qilib hayot kechirgan edilar. Buyuk
sarkarda amalga oshirgan ulkan harbiy yurishlarda mahallalarning bu
namoyandalari faol va uyushgan holda qatnashgan.
O‘tmishimizning xonlik zamonlariga nazar tashlasak, o‘nboshi, ellikboshi,
yuzboshi va aminlarning har biriga o‘z darajasida huquq berilib, xalq ularning
chiqargan hukmlarini qonun deb bilgan. Mahallaning og‘irligi, tashvishlari
podshohlikka deyarli yetib bormagan.
Rossiya bosqinidan ilgari Toshkent 160 mahallani o‘z ichiga olgan to‘rt
dahadan tarkib topgan bo‘lib, ularning maxsus jamoa kengashi, hokimligi bo‘lgan.
18

Mazkur kengash faoliyatida mahalliy hokimi yat vakillari – xalq tomonidan
saylangan yuzboshi va mingboshilari ham qatnashganlar.
Yuqorida keltirilgan fikr va muloxazalar asosida shuni xulosa qilish
mumkinki, mahalla va undagi boshqaruv tizimi qadimda mahalliy hokimiyatning
o‘ziga xos bir shakli, ko‘rinishi tarzida faoliyat ko‘rsatgan. Mahallani boshqarish
jamoatchilik asosida olib borilib, o‘zining tartib qoidalariga ega bo‘lgan. Mahalla
aholisi bu qoidalariga bo‘ysinishi shart bo‘lgan. Mahalla oqsoqolining va
jamoatchilik fikri, yig‘ilish qarori hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan.
Mahallalarda hukmron bo‘lgan jamoa ruhi aholida o‘ zaro hamkorlik, o‘zaro
yordam, ahillik hurmat, odob axloq tuyg‘ularini shakllantirishda katta yordam
bergan.
Zero mahalla – bu fuqarolar intilishi va sa‘y harakati tufayli muayyan
milliy axloqiy va maishiy tartib qoidalarga rioya qilish, maraka mavrid, yaxshi
yomon kunlarni birga o‘tkazish, ahillikni ta‘minlashga xizmat qiladigan ijtimoiy
iqtisodiy va hududiy jamoa bo‘lib azaldan davom etib kelayotgan boshqaruv tizimi
va ezgu qadriyatdir. Bu tarixiy, an‘anaviy va doimo yosh navqiron, qudratli
hodisani shunday ta‘riflash joizdir.
O‘zbek xalqi 1991 yilda o‘z mustaqilligiga erishganidan so‘ng
mamlakatimizda davlat va jamiyatni boshqarishning o‘ziga xos shakli qaror topdi.
Bu aynan uzoq tarixga ega bo‘lib, hatto chorizm va sho‘ro mustamlakachiligi
davrida, qattiq tazyiq ostida ham o‘z ta‘siri va ahamiyatini yo‘qotmagan mahalla
an‘anasidir. 1993 yilning sentabrida qa‘bul qilingan Fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlari to‘g‘risida‘‘gi qonun hamda 1998 yilning may oyidan kuchga
kirgan uning yangi tahriri joylardagi mahallalarga katta huquq va va vakolatlar
beradi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi ularning Konstitutsiya va boshqa
qonunlar bilan kafolatlangan hamda tarixiy qadriyatlardan, an‘analaridan kelib
chiqqan holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi
mustaqil faoliyat deb tan olindi va bu yo‘lda davlat tomonidan har tomonlama
qo‘llab quvvatlanib kelmoqda. 7

7
Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Barkamol avlod orzusi. - T.: Sharq. 1997.
19

Yurtboshimiz ta‘kidlaganidek, davlatimizning buyuk kelajagini
jamoatchilik, fuqarolar bunyod etadi. Buning ma‘nosi – mahalla o‘zining hayotini
hamda davlat rivojlanishi va kelajagini bunyod etishga bevosita mas‘uldir. Chunki
oddiy xalqning hayoti va muammolarining mahalladan yaxshi biladigan tashkilot
yoki organ yo‘q. Shu ma‘noda Birinch Prizdentimizning hammadan oldin
odamlarning issiq sovug‘idan, g‘am-tashvishidan xabar topadigan kim? Albatta
mahalla ahli. Turmush tarzini izga solish, kundalik muammolarni hal etish uchun,
eng avvalo, mahalla faoliyatini kuchaytirishlariga yordam berish zarur 1degan fikr‖
va tavsiyalari ayni muddaodir.
Xo‘sh bugungi kunda fuqarolar tashabbusi va sa‘y-harakati doirasida
qanday masalalar o‘z yechimini topmoqda?
Ular tomonidan, asosan qaysi yo‘nalishlarda ish olib borilayapti?
Mahallalar, birinchidan, jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda fuqarolar
ishtirokini ta‘minlash, tajriba va ko‘nikmalar ortirishda ko‘mak berish, o‘z
hududida ijtimoiy-moddiy, ma‘naviy marifiy vazifalarni hal etishda aholini
birlashtirish madaniy ommaviy tadbirlarni o‘tkazish, davlat siyosatini joylardagi
ijrochisi sifatida mahalliy davlat organlarining tayanchidir.
Ikkinchidan, fuqarolarning huquq va man‘faatlari buzilgan holda ular
nomidan tegishli mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga murojaat
qiladi. Ushbu hudud aholisining huquq hamda manfaatlaruni muhofaza qiladi.
Shuningdek, muhtoj oilalarning uyidan foydalanish harajatlari va kommunal
xizmatlari harajatlarini moddiy yordam ko‘rsatish orqali to‘laydi. Fuqarolarning
o‘zini o‘zi boshqarish organlarining uchinchi bir o‘ziga xos jihati, ularning jamoa
vakilligi shaklida faoliyat yurgizishidir.buning ma‘nosi shundaki fuqarolar yig‘ini
davlat nomidan emas, qonunga binoan muayyan ishlar doirasida ma‘lum bir
hududiy jamoa nomidan harakat qiladi., ayni vaqtda, fuqarolarning jamiyat
taraqqiyotida bevosita hissa qo‘shishlariga imkoniyatyaratadi.
Kuchli d а vl а td а n kuchli fuq а r о lik j а miyati s а ri t
‖ а m о yili o'z-o’zid а n
m а ‘lumki, u d а vl а t о rg а nl а rining v а k о l а tl а rini а st а s е kinlik bil а n b о sqichm а -
b о sqich fuq а r о lik j а miyatig а o’tk а zishni t а q о z о et а di. Birinchi Pr е zid е ntimiz
20

must а qillikning d а stl а bki yill а rid а n о q bu g’ о yani ilg а ri surg а n edi. Shu b о isd а n
h а m 1999 yil 14-15 а pr е ld а О liy M а jlis 14- s ее siyasid а “Fuq а r о l а rning o'zini o'zi
b о shq а rish о rg а nl а ri to'g'risid а gi q о nunning yangi t а hriri q а bul qilindi. Bu
q о nund а fuq а r о l а r o’zini o’zi b о shq а rish о rg а nl а rining m а q о mi to’liq b е lgil а b
b е rildi. Ul а r f ао liyatining а s о siy printsipl а ri d е m о kr а tik, о shk о r а lik, ijtim о iy
а d о l а t, ins о np а rv а rlik, m а h а lliy h о kimiyatg а m о lik m а s а l а l а rni е chishd а
must а qallik, j а m оа tchilik а s о sid а o’z а r о yord а m h о l а tl а ri b е lgil а b b е rildi. O’zini-
o’zi b о shq а rish о rg а nl а rini s а yl а sh t а rtibi, f ао liyatini t а shkil etish h а md а v а k о l а t
d о ir а si q о nun bil а n b е lgil а b qo‘yildi.
R е spublik а miqyosid а о qs о q о ll а r K е ng а shining tuzilishi j а h о n t а jrib а sid а
yangilikdir. Bu bil а n O’zb е kist о n dunyod а gi d а vl а t b о shq а ruvi s о h а sid а chin а k а m
ха lqchil sh а klid а gi o’zig а хо s milliy d а vl а t tuzilm а sining а s о schisi bo’lib
q о lishid а n d а r а kdir.
D е m а k, q о nung а ko’r а fuq а r о lik j а miyatini b а rp о etishd а m а h а ll а d а vl а tg а ,
j а miyatg а eng yaqin id о r а dir.O’zini o’zi b о shq а rish tizimining, m а h а ll а ning tub
m а ‘n о sig а , m о hiyatig а Pr е zid е ntimiz yuks а k b а h о b е rib k е lm о qd а .1999yil 26
m а rtd а Хо r а zm―yoshulli so’zini t‖ а ‘rifl а b b е rg а nl а rid е k, chin m а ‘n о d а k о mil
о qs о q о l bo’l а о ls а , d а vl а t-m а ml а k а t, ko’pchilik а h о li m а nf аа tini his о bg а о lib,
ха lqq а t а yanib, yoshid а n, х izm а t v а zif а sid а n, e‘tiq о did а n q а ‘iy n а z а r, yakk а -yakk а
sh ах sl а rning ruhiy k е chinm а l а ri, ха tti-h а r а k а tl а rini, intilishl а rini ezgulikk а
yo’n а ltirishg а muyass а r bo’l а о l а di. Q о nund а t а ‘kidl а nishich а , m а h а ll а ning 3 t а
t а yanchi b о r: 1) m а h а ll а yig’ini v а kill а ri, 2) din ul о m а l а ri (im о ml а r), 3) m а h а ll а
p о sb о nl а ri-n о zirl а r1. Bugungi kund а kuchli j а miyatni b а rp о etishd а 260 d а n о rtiq
j а m оа t t а shkil о tl а ri f ао liyat ko’rs а tm о qd а .
Must а qillik yill а rid а m а h а ll а t а ri х iy v а riv о jl а ng а n m а ml а k а tl а rd а gi
tushunch а d а а niq b е lgil а ng а n ijtim о iy-d е m о gr а fik, m а d а niy-m а ‘n а viy v а
hududiy-m а ‘muriy birlik sif а tid а gi m а q о mg а erishdi. U o’z hududid а gi fuq а r о l а r
o’rt а sid а а n‘ а n а l а r v а urf- о d а tl а r, ins о niy, х o’j а lik, huquqiy mun о s а b а tl а r birligini
t а shkil etg а ni h о ld а fuq а r о l а rning o’z а r о ijtim о iy mun о s а b а tl а rini b о g’l а b turish
v о sit а sig а а yl а ndi.
21

Must а qillikning ilk d а vrid а n b о shl а b Pr е zid е nt I. А .K а rim о v m а h а ll а l а rni
fuq а r о lik j а miyatining omili d е b, bildi v а ul а rni h а r t о m о nl а m а riv о jl а ntirish
ch о r а -t а dbirl а rini а m а lg а о shirib k е lm о qd а . Pr е zid е nt I. А .K а rim о v 1995 yild а yoq
shund а y fikrni bildirg а n edi:
M а ‘lumki, а srl а rm о b а ynid а m а h а ll а l а rd а ko’pd а n-ko’ph а yotiy mu а mm о l а r
o’z y е chimini t о pib k е l а di. To’y-m а ‘r а k а l а r h а m, h а yitu h а sh а rl а r h а m m а h а ll а
а hlisiz o’tm а ydi. M а h а ll а l а rd а siyosiy, iqtis о diy v а b о shq а m а s а l а l а rg а d о ir
j а m оа tchilik fikri sh а kll а n а di. Bu es а ха lqimizning turmush t а rzi, о t а -
b о b о l а rimizd а n bizg а m е r о s bo’lib k е l а yotg а n t а f а kkur t а rzidir. Bin о b а rin,
h а yotning o’zi m а h а ll а l а rni riv о jl а ntirish v а ul а rni qo’ll а b-quvv а tl а shni t а q о z о
etm о qd а . M а ml а k а timizd а ko’p qirr а li isl о h о tl а r а m а lg а о sh а yotg а n bir p а ytd а .
H о zirgi d а vrd а m а h а ll а yo’n а lishid а о lib b о ril а yotg а n ishl а r ikkit а
yo’n а lishni n а z а rd а to’t а di. Birinchisi m а ‘n а viy v а zif а bo’lib,u ха lqimizning ming
yillik t а ri х id а gi n о yob, eng а ziz а n‘ а n а l а rni, q а driyatl а rni q а yt а d а n tikl а sh v а
riv о jl а ntirishd а n ib о r а t. Ikkinchisi,siyosiy v а zif а bo’lib, u Pr е zid е nt
I. А .K а rim о vning m а h а ll а institutini bugungi z а m о n t а l а bl а rig а muv о fiq t а rzd а
tikl а sh, shuningd е k, vil о yat, sh а h а r, tum а n h о kimlikl а ri zimm а sig а yukl а ng а n
ko’pchilik v а zif а v а huquql а rni fuq а r о l а r o’zini-o’zi b о shq а rish о rg а nl а rig а , ya‘ni
m а h а ll а l а rg а b е rib, ul а r m а q о mini j о y-j о yig а qo’yib, shu t а riq а j а miyatimiz
h а yotini d е m о kr а tiyal а shd а yangi v а jud а muhim imk о niyatl а rg а
erishishd а nib о r а tdir.
А yniqs а , m а h а ll а fuq а r о l а r yig’inl а rig а O’zb е kist о n R е spublik а si
Pr е zid е ntig а , O’zb е kist о n R е spublik а si О liy M а jlisig а , ха lq d е put а tl а ri vil о yat,
tum а n v а sh а h а r K е ng а shl а rig а s а yl о vl а r o’tk а zuvchi uch а stk а s а yl о v
k о missiyal а ri а ‘z о ligig а n о mz о dl а rni о krug s а yl о v k о missiyal а ri t а sdiql а shl а ri
t а vsiya etish huquqi b е rilg а n. SHuningd е k, m а h а ll а fuq а r о l а r yig’inl а rig а ха lq
d е put а tl а ri tum а n, sh а h а r K е ng а shi d е put а tligig а to’g’rid а n-to’g’ri n о mz о d
ko’rs а tish, O’zb е kist о n R е spublik а si О liy M а jlisi d е put а tligig а t а sh а bbus
guruhl а ri t о m о nid а n ko’rs а til а dig а n n о mz о dl а rni t а klif etishd а ishtir о k etish k а bi
v а k о l а tl а r v а huquql а rning b е rilishi m а h а ll а l а rni o’zini o’zi b о shq а rish о rg а nl а ri
22

sif а tid а j а miyatimiz siyosiy h а yotid а gi o’rni yan а d а о shib b о r а yotg а nligini
ko’rs а t а di.
M а ml а k а t Pr е zid е nti I. А .K а rim о v ikkinchi ch а qiriq О liy M а jlisning I Х
s е ssiyasid а gi m а ‘ruz а sid а o’zini o’zi b о shq а rish о rg а nl а rining j а miyat v а d а vl а t
b о shq а ruvid а gi o’rnini ko’t а rishning muhim b о sqichini b о shl а shning а s о siy
yo’n а lishi bo’lg а n quyid а gi fikrni bildirdi:
«H а yotimizni erkinl а shtirish yo’n а lishl а rining yan а bir muhim yo’li-
m а rk а ziy v а yuq о ri d а vl а t b о shq а ruv id о r а l а ri v а zif а l а rini d а vl а t h о kimiyatining
quyi tuzilm а l а rig а , fuq а r о l а rning o’zini o’zi b о shq а rish о rg а nl а rig а b о sqichm а -
b о sqich o’tk а z а b о rishni t а ‘minl а shdir»1. А lb а tt а , d а vl а t t о m о nid а n m а h а ll а l а rg а
k а tt а b о shq а ruv v а k о l а tl а rini b е rishd а а vv а l о , ul а rning а h о li f ао lligini о shirishd а gi
o’rnini yuks а ltirish ko’zd а tutildi. Chunki, m а h а ll а fuq а r о l а r yig’inl а rid а е t а rlich а
huquq bo’lm а s а , ul а r o’zini o’zi b о shq а rish funksiyal а rini b а j а rish q о biliyatig а eg а
bo’l а о lm а s edil а r. Shuningd е k, m а h а ll а l а rning а h о li v а d а vl а t о ldid а m а s‘uliyat
s е zishl а ri uchun h а m а vv а l о k е ng huquql а rg а eg а bo’lishl а ri l о zim edi.
H о zirgi d а vrd а j а miyatning siyosiy s о h а sini erkinl а shtirish m а qs а dl а rid а n
k е lib chiqib, m а h а ll а fuq а r о l а r yig’inl а rig а b о shq а ruvning turli yo’n а lishl а rig а
е t а kchilik qilish v а k о l а tl а ri b е rildi. M а h а ll а l а r o’z hududid а yash а yotg а n
fuq а r о l а rning turli ijtim о iy mu а mm о l а rini h а l qilib b е rishd а b е v о sit а ishtir о k
et а dil а r: q а riyal а r, f ах riyl а r, е timl а r, b а yn а lmil а l-h а rbiyl а r, k а m t а ‘minl а ng а n v а
ko’p b о l а li о il а l а r m а nf аа tl а ri him о ya qilin а di; m а h а ll а f ао ll а rining m а zkur
f ао liyatd а ishtir о k etishig а b о shchilik qil а di; ins о nni m а ‘n а viy yuks а lishi v а
а m а liy t а sh а bbusl а rini n а m о yon bo’lishi uchun sh а rt-sh а r о it yar а t а di; fuq а r о l а r
m о ddiy v а m а ‘n а viy jih а tl а rd а nqo’ll а b-quvv а tl а n а di.
M а h а ll а fuq а r о l а r yig’ini ijtim о iy t а min о t о rg а nl а ri v а b о shq а h о miy
t а shkil о tl а r bil а n birg а likd а ijtim о iy yord а m, k а m t а ‘minl а ng а n о il а l а r v а yolg’iz
kishil а rg а b е g’ а r а z m о ddiy yord а m а jr а tish ishining b а rch а t а shkiliy jih а tl а rini
o’zi must а qil r а vishd а b а j а r а di. Shu bil а n birg а , m а h а ll а l а r o’z hududl а rid а
ek о l о gik mu а mm о l а rni y е chish v а а h о li m о ddiy а hv о lini ya х shil а sh, h а sh а r yo’li
bil а n ko’k а l а m z о rl а sh tirish, t о z а l а sh ishl а rig а j а lb qilish, m а h а lliy а h о li o’rt а sid а
23

а tr о f-muhitni а sr а sh yuz а sid а n tushuntirish v а t а rbiyaviy ishl а r о lib b о rishg а h а m
m а s‘uldir. А lb а tt а , bu k а bi f ао liyatl а r fuq а r о l а r f ао lligini о shirish v о sit а sid а
а m а lg а о shirilm о qd а .
Shu bil а n birg а , ko’pl а b q о nunl а r l о yih а l а ri, K о nstitutsiyag а kiritil а dig а n
qo’shimch а v а o’zg а rishl а rni o’zid а if о d а l а g а n umum ха lq r е f е r е nduml а rig а
t а yyorg а rlik ko’rish v а o’tk а zish а vv а l о m а h а ll а а hli v а f ао ll а ri t о m о nid а n
muh о k а m а qilinm о qd а v а qo’ll а b-quvv а tl а nm о qd а . B о shq а ch а а ytg а nd а ,
m а h а ll а l а r siyosiy q а r о rl а r q а bul qilishd а j а m оа tchilik ishtir о kini
f ао ll а shtirishning muhim v о sit а si ek а nligini h а yotning o’zi isb о tl а b b е rdi.
M а ml а k а t siyosiy h а yotid а fuq а r о l а rning siyosiy q а r о rl а r q а bul qilishd а gi
ishtir о kini t а ‘minl а b b е ruvchi а s о siy bo’g’in - bu m а h а ll а fuq а r о l а r yig’inl а ridir.
Shuningd е k, fuq а r о l а rning ijtim о iy h а yotd а gi f ао lligini о shirish q о biliyatig а eg а
bo’lg а n bird а n-bir b о shq а ruv tizimi h а m m а h а ll а fuq а r о l а r yig’inl а ridir.
R е spublik а «M а h а ll а » ха yriya j а mg’ а rm а si, uning vil о yat, sh а h а r, tum а n
bo’liml а ri bil а n h о kimlikl а r h а mk о rligid а h а r yili «Eng ya х shi m а h а ll а », «Eng
ibr а tli о qs о q о l», «M а h а ll а j о nkuyari», «Eng t а dbirk о r m а h а ll а о qs о q о li» shi о ri
о stid а mutt а sil ko’rik-t а nl о vl а r o’tk а zib k е lindi. Ko’rik-t а nl о vl а r g’ о libl а ri h а r yili
о bro’li k о missiyal а r t о m о nid а n m ах sus nish о nl а r, qimm а tli esd а lik s о vg’ а l а ri
bil а n t а qdirl а n а dil а r. M а zkur t а dbirl а r m а h а ll а l а rni о b о d о nl а shtirish, о z о d а
s а ql а sh, а yniqs а yoshl а rni k о mil ins о n qilib t а rbiyal а shd а muhim а h а miyat k а sb
etdi. 8

Must а qillik d а vrid а m а h а ll а l а r fuq а r о l а r yig’inl а ri о qs о q о ll а ri, «M а h а ll а »
j а mg’ а rm а si v а uning m а h а lliy t а shkil о tl а ri r а hb а rl а rining sif а t t а rkibi ya х shil а nib
b о rdi.
Huquqiy d е m о kr а tik d а vl а td а s а yl о v q о nunl а ri v а uni o’tk а zish muhim
o’rinni eg а ll а ydi. Buning yorqin isb о tini «Fuq а r о l а rning o’zini o’zi b о shq а rish»
о rg а nl а rig а s а yl о v o’tk а zish h а m istisn о em а s. 2003 yil 12-27 n о yabr kunl а ri
r е spublik а «Ijtim о iy fikr» j а m о tchilik fikrini o’rg а nish m а rk а zi m а ml а k а tning turli
8
Mahalla hayriya jamg‘armasi tuzish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti Farmoni 1992. 14-sent
24

mint а q а l а rid а gi 2044 t а r е sp о nd е nt ishtir о kid а o’tk а zg а n so‘r о v t а dqiq о ti
а h о lining а ks а riyat qismining (69,4%) s а yl о vl а rd а n ха b а rd о rligi m а ‘lum bo’ldi.
M а zkur s а yl о vl а r fuq а r о l а rning siyosiy m а d а niyati v а huquqiy о ngi
yuks а lg а nligini ko’rs а tdi. Chun о nchi, 35 t а yig’in r а islig i v а о qs о q о lligig а
ko’rs а tilg а n n о mz о dl а r s а yl а nm а y q о ldil а r. 74 t а yig’ind а r а is v а о qs о q о ll а rning
2,5 yillik f ао liyati q о niq а rsiz, d е b t о pildi. B а rch а s а yl о vl а r d а v о mid а ko’rs а tilg а n
21306 t а n о mz о dl а rd а n 8360 t а si s а yl а ng а nligi, ul а rning muq о billik а s о sid а
o’tg а nligini, fuq а r о l а rg а t а nl а sh imk о niyati b е rilg а nligini if о d а l а di.
Yangi s а yl а ng а n fuq а r о l а r yig’inl а ri r а isl а ri ( о qs о q о ll а ri) ning 75,7 f о iz
о liy m а ‘lum о tli (2001 yild а 73,2 % edi) n о mz о dl а r ichid а n s а yl а ndi. Ul а rning 49,1
f о izi 50 yoshg а ch а bo’lg а n kishil а rd а n ib о r а t bo’ldi. S а yl а ng а n о qs о q о l yoki
r а isl а rning 8,7 f о izini а yoll а r t а shkil etdi. О qs о q о ll а rning to’rtd а n biri m а zkur
l а v о zimg а ilk b о r s а yl а ndil а r. M а zkur s а yl о vl а rd а gi m а jlisl а r, undagi
muh о k а m а l а r, b а hs v а mun о z а r а l а r m а h а lliy d а vl а t h о kimiyati о rg а nl а ri
v а zif а l а rini fuq а r о l а rning o’zini o’zi b о shq а rish о rg а nl а rig а b о sqichm а -b о sqich
o’tk а zish b о r а sid а gi siyos а tni fuq а r о l а r qo’ll а b-quvv а tl а yotg а nligini ko’rs а tdi. Shu
bil а n birg а , s а yl о vl а r d а vl а t qurilishi v а j а miyatning b а rch а s о h а l а rini
erkinl а shtirishd а , fuq а r о l а r yash а sh j о yl а rid а gi muhim ijtim о iy-siyosiy
m а s а l а l а rni h а l etishd а , а h о li f ао lligini о shirishd а m а h а ll а l а rning o’rni v а
а h а miyati yild а n-yilg а о rtib b о r а yot g а nligini, «Kuchli d а vl а td а n - kuchli fuq а r о lik
j а miyati s а ri» k о nts е ptu а l siyosiy d а sturni h а yotg а t а tbiq etish o’zining ij о biy v а
s а m а r а li n а tij а sini b е r а yotg а nligini n а m о yish etdi.
“Fuq а r о l а r yig’ini r а isi ( о qs о q о li) v а m а sl а h а tchil а ri s а yl о v to’g’risid а ”gi
q о nung а ko’r а m а ml а k а timizd а 2006 yil m а y-iyun о yl а rid а bo’lib o’tg а n fuq а r о l а r
yig’ini r а isl а ri ( о qs о q о ll а ri) v а ul а rning m а sl а h а tchil а ri s а yl о vi o’tk а zildi. Bu
s а yl о vd а 10 mingg а (9941) yaqin fuq а r о l а r yig’inl а ri r а isl а ri v а ul а rning
m а sl а h а tchil а ri s а yl а ndi (8843 n а f а r fuq а r о l а r yig’ini r а is ( о qs о q о l)l а rini s а yl а sh
uchun 27 715 t а n о mz о d ko’rs а tildi) 97273 n а f а r r а is m а sl а h а tchil а ri h а m
s а yl а ndi. S а yl а ng а nl а rd а n 6016 kishi yoki h а mm а r а isl а rning 68 f о izi о liy
m а ‘lum о tg а eg а , 4177 n а f а ri (47%) 50 yoshg а , 818 n а f а ri (9%) es а 40 yoshg а
25

е tm а g а n fuq а r о l а rd а n ib о r а t. Ul а r о r а sid а а yoll а r s о ni ko’p а ydi: 2003 yild а ul а r
734 n а f а r (9%) bo’lg а n bo’ls а , 2006 yild а 981 n а f а r (11%)ni t а shkiletdi. 9

Yuqorida aytilgan fikrlardan ko‘rinib turibdiki, qadimdan mahallalar tartib
intizom, ozodalik, urf odat va an‘analarni qadrlash ishlarida, insonlarning bir biriga
mehr oqibatli bo‘lishiga juda katta mas‘ulyatli vazifalarni bajargan. Eng asosiysi,
jamoatchilik boshqaruvining ahamiyati yuqori bo‘lgan. Hozirda bu maqom
davlatimiz mustaqilligi nemati bilan shakllanmoqda o‘smoqda, xalqimizning
roziligi va xursandchiligiga sabab bolayotir. Bu esa noyob milliy qadriyatimiz va
muhim boshqaruv omili – mahalla tizimining porloq istiqbolining
ishonchlikafolatidir.
9
O‘zbekiston Respublikasi Mahalla xayriya jamg‘armasi Respublika boshqaruvining 2004-yil fevraldagi navbatdagi
plenummateriallaridan.
26

2.2. Bolani rivojlanishida mahallaning o’rni.
Avvalgiday, jamoa o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalashda muhim o‘rin
tutmoqda. Hozirda mahalla maktabgacha ta’lim muassasalari va maktablar bilan
yaqin hamkorlik olib borib, ularga binolarni ta’mirlashda, tarbiyaviy tadbirlarni
uyushtirish ishlarida yordam ko‘rsatadi. Mahalla qo‘mitasi majlislarida maktab
intizomining jiddiy buzilishlari ham ko‘rib chiqiladi. Yoshlarga ta’sir
ko‘rsatishning bu rasmiy tarmoqlaridan tashqari, jamoani nazorat qilishning
an’anaviy usuli ham saqlanib qolgan. Har qanday mahallada boy hayotiy tajribaga
ega odamlar mavjud. Ularning asosiy vazifasi aholining an’anaviy ahloq-odob
qoidalariga rioya qilishlarini, bolalarning ko‘chadagi yurish-turishini nazorat
qilishdir. Ular har qanday odamga tanbeh berishlari mumkin, biroqbu ishpni doimo
ularning hurmatini saklagan hodda amalga oshiradilar. Ota-onalarning bunday
munosabatni qadrlashi tahsyanga sazovor. Shuning uchun "mahalla — sening ham
otang, ham onang" degan maqol mavjud. Boshqa sohalarda namoyon bo‘ladigan
milliy tiklanish, xalqning milliy o‘zligini anglash jarayonini faollashtirish orqali
amalga oshiriladi. Sobiq Sovet itgifoqi davrida bu kabi an’analar to‘liq yo‘qolib
ketmagan, balki ayrim oilalarda o‘ziga xos tarzda saqlanib qolgan va yoshlarga
berilgan. Bu. ayniqsa, hayotning an’anaviy turadush tarzini saqlab kelayotgan eski
shahar mahallalarida yashovchilar orasida yaqqol namoyon bo‘lgan. Mahalla
fuqarolarining goqori savodxonlik va madanmy darajasi (yosh va o‘rta avlod, o‘rta
yoki oliy ma’lumotga ega) badiiy ijodning keng rivojlanishi, marosimlar
o‘tkazishda ma’naviy o‘z-o‘zini ifodalashning keng imkoniyatlarini ko‘zda
tutadi. 10

Shuni ta’kidlash joizki, etnik an’analar va marosimlarning tiklanishida,
avvalo, oiladagi katta avlod, shuiingdek, ommaviy axborot vositalari, ayniqsa,
televidenie katta o‘rin tutadi.
Hozirgi kunda mahallaning ahamiyati oshib bormoqda. Biroq yoshlar
tarbiyasida muammolar kam emas. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yoshlarning
axloqiy tarbiyasiga to‘sqinlik qiladigan bir qancha holatlar ham yuzaga kelmoqda.
10
Hojiahmedov A. Mahalla odobi. — T.: Sharq, 2001
27

Yoshlarning savdo-sotiq qilishga va boshqa tijorat ishlariga sho‘ng‘ib ketishi
ularning o‘qishga va bilim olishga bo‘lgan intilishlariga, ijtimoiy munosabatlarga
kirshshiilariga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ba’zi hollarda muallimlar o‘quvchilarni
to‘liq tarbiyalash imkoniyatidan mahrumdirlar Buning sababi, ularning boshqa
faoliyat bilan ham shug‘ullanishlaridadir.
Jamiyatni demokratiyalashtirishning mazkur bosqichida yoshlar faoliyat
turini tanlashda keng imkoniyatlarga ega bo‘lishdi. Biroq ular bu imkoniyatlardan
to‘liq foydalana olmayaptilar, So‘nggi yillarda yoshlar orasida siyosiy-tarbiyaviy
ishlarni olib borish susayib bormoqda. Dinning ta’siri kuchaydi, natijada yoshlar
mafkuraviy sohada noto‘gri, ekstremistik yo‘nalishlarga kirib qoldilar. Mahalla
tarbiyasining an’anaviy usullaridan foydalanib yesh avlod bilan yanada faol ish
olib borish, ularda hozirgi jamiyat talablariga muvofiq keladigan dunyoqarash va
axloqiy tamoyillarni hosil qilish kerak.
Mahalla azaldan nafaqat o‘sib kelayotgan avlodning tarbiyachisi vazifasini
bajargan, balki ularda ijtimoiy fikrni shakllantirgan ham, Qo‘shnilar o‘rtasidagi
barcha nizoli holatlar, shuningdek, oilaviy janjallar mahalla qo‘mitalari faollari
tomoyaidan muhokama qilinadi. Bular orasida ko‘pincha qaynona-kelin, yosh
kelin-kuyovlar orasidagi janjallar ko‘p uchraydi. Bunaqa holatlarda xotin-qizlar
qo‘mitasi suhbat o‘tkazadi. Agar ikki tomonni yarashtirib bo‘lmasa, bu holat bilan
mahalla qo‘mitasi shug‘ullanadi. Odatda, o‘sha joyning o‘zida muammo hal
qilinadi. Shuniig uchun ajralishlar soni ko‘p emas. So‘nggi paytlarda uy ishlari
bilan band ayollar va yosh ollalar bilan ishlash faollashdi, ularli kasb-hunarlarga
o‘rgatmsh ishlari olib borilmoqda. Harbyay qo‘mitalar muddatli xarbiy xizmatga
yigitlarni tailab odish jarayonida ham mahallalarning faol yordamiga tayanishadi.
1999 yilning 14 aprelda O‘zbekiston Respublikasining ;'Fuqarolarning o‘z-o‘zini
boshqarish organlari haqida"gi Qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Unda yana bir
marta fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarishi asosida tarixiy taraqqiyot xususiyatlari,
milliy va ma’naviy qadriyatlar, mahalliy odat va an’analar yotishi ta’kidlandi.
Bundan tashqari, ushbu qonunda mahallaning vazifalari aniq qilib belshlab
qo‘yilgan. Yuqorida sanab o‘tilgan vazifalardan tashqari, mahallaga yangi
28

vazifalar; tijorat va maishiy xizmat ko‘rsatishni, hududning tozalik holatini,
aholidan soliqlarni o‘z vaqtida topshirilishkni nazorat qilish ham belgilangan.
Davlat mahallaga avval mahalliy kengashlar bajargan vazifalarni yuklamoqla. Bu
esa mahalla qo‘mitalari d.avlat tuzilmalariga aylanayotganligidan dalolat beradi.
Mahallaning ijtimoiy hayotida so‘nggi o‘n yillarda katta o‘zgarishlarni
boshdan kechirgan qo‘shnichilik munosabatlari muhim o‘rin tutmoqda. Oilaviy
muhitnint individuallashuv jarayoni jadal sur’atlar bilan shakllanmokda. Shu bilan
birga, yaqin qo‘shnichilik munosabatlari o‘zbek oilasining qadriyatlaridan biri
bo‘lib qolaveradi. Bu, avvalombor, xo‘jalik ishlarida, bolalar tarbiyasida, moddiy
qiyinchshshklar yuz bergan.'vaziyatlarda yordam ko‘rsatishda o‘z aksini
topmoqda. Buning asosida esa ma’naviy yaqinlik paydo bo‘ladi: kundalik axborot
almashinuvi, mahalladagi muammolari muhokamasi, birgalikda hordiq chiqarish
va hokazo. Shu tarzda maxalladagi eng kichik guruhlardan biri — qo‘shnichilik
guruhi paydo bo‘ladi.
Mana shu guruh bilan bir qatorda qarindoshlik aloqalari ham mavjud.
Qarindoshlik munosabatlari o‘zbeklarning oilaviy qadriyatlari tizimida hali ham
birinchi o‘rinda turadi.
O‘zbeklarning ijtimoiy hayotidagi muhim hodisalardan biri erkaklar
birlashmalari gap, gashtak, ziyofat bo‘lib, ularning maqsadi bo‘sh vaqtni mazmunli
o‘tkazishdir. Har bir yosh guruhi o‘zining o‘zaro munosabat shaklini tuzishga
harakat qilgan. Qadimda Toshkentda to‘qma va gap ommaviy tusga ega bo‘lgan.
Ular hosil yig‘im-terimi yakunlangan kuzgi-qishki davrda o‘tkazilgan.
To‘qmada erkaklar har kuni bir-birlarining uyida to‘planishgan va har kim
qo‘lidan kelganini shxib ke.lgan. Buning hammasi "umumiy qozon"gasolingan.
O‘zlari taom tayyorlaganlar, o‘zlari uy yig‘ishtirganlar, namoz o‘qiganlar, o‘zaro
fikr almashganlar, turli mavzularda suhbatlashganlar. To‘qmadan farqli o‘laroq,
gap haftada bir marta, odatda, juma kunlari ishtirokchilardan birining uyida
o‘tkazilgan. Har bir gapda saylangan raqbar va ishtirok etish qoidalari mavjud
bo‘lgan. Qoydabuzarlar gapdan chetlashtirilgan. Ziyofat xarajatlarini mezbon
ko‘targan.
29

XX asrning 30-yillarida namoz o‘qigan va diniy adabiyotlarni mutolaa
qilgan odamlarni qamash boshlanganligi sababli gashtakda to‘planish xavfli
bo‘lib qolgan. Ikkinchi jahon urushi yillaridagi moddiy qiyinchiliklar qam gagchar
o‘tkazilmasligiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Faqatgina XX asrning 50 — 60 yillariga
kelib gaplar asta-sekin tiklana boshladi. Biroq bu gaplar ilgarigilaridan biroz farq
qilar edi. Avvalo, endi ayollar orasida ham gap tashkillashtirila boshladi. Hozirda
erkaklarnikidan ko‘ra ayollarning gaplari ko‘proq tarqalgan. Oilaviy gaplar,
avvalambor, sinfdoshlar, kursdoshlar orasidagi gaplar, shuningdek, kasbiy gaplar
ham ommaviylashib bormoqda. Gaplarning ijobiy xususiyatlari bilan birgalikda
ularda salbiy jihatlar ham mavjud bo‘lib, bular isrofgarchilik va ichkilik bilan
bog‘liq. Bundan tashqari, kitoblar mutolaasi hamda mazmunli suhbatlar tan
olinmay qolgan holatlar ham kuzatilmoqtsa. Avvalgilaridan farqli ravishda hozirgi
gaplar yil davomqda o‘tkaziladi. To‘y paytida gap ishtirokchilari to‘y egasiga
yordam ko‘rsatishadi. Ular ulfatlarini qiyin kunlarda qo‘llab-quvvatlashadi. Har bir
gapning o‘ziga xos daragi, nomi va shuhrati bor. Insonni, ayniqsa, yoshlarni qaysi
gapga a’zo bo‘lganidan u qanaqa tarbiya olganini aniqlasa bo‘ladi. Aellar orasidagi
gaplar XX asrning 60 ~ 70 yillarida keng rivojlana boshladi. Bu mahalladagi
qo‘shnilarning birlashmasi bo‘lib, bunda ishtirokchiking yotssh inobatga olingan
bo‘lib, har bir mahallada o‘rta yoshli va yosh ayollar (asosan, kelinlar)
birlashmalari mavjud bo‘lgan. Yaqin qarindoshlar orasidagi gaplar ham keng
tarqala boshladi. Odatda, bunda yoshi eng ulug‘ ishtirokchi rahbar bo‘ladi. Bunday
gaplarga ayollar farzandlarini ham olib kelishlari mumkin. So‘nggi vaqtlarda
oilaviy gaplar paydo bo‘ldi. Ularda erkaklar o‘z xotinlari bilan birgalikda ishtirok
etishadi. Bu gaplar sinfdoshlar yoki kursdoshlarning gaplari sifatida boshlanib,
keyinchalik uylangan yigitlar gapga oilaviy kela boshlaydilar. Bu gaplar umumiy
qoidapar asosida mavjud bo‘lib, birmuncha kam uchraydi. 11
O‘rta va katta avlod ayollari o‘rtasida to‘planishning boshqa shakllari ham
mavjud bo‘lib, bular mushkulkushod va mavlud. Ushbu diniy marosimlar so‘nggi
yillarda Toshkent mahallalarida ochiq-oydin o‘tkazilmoqda. Mavlud yoki
11
Mahallada diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya ishlarini tashkil etish. — T.: O‘zbekiston, 2006.
30

mushkulkushodga to‘plangan ayollar diniy marosimlarda ishtirok etish, balki birga
muloqotga kirishish imkoniyatiga ham ega bo‘ladilar. Mahalla hozirda zamonaviy
jamiyat hayotining ijtimoiy tizimida o‘z o‘rnini topgan. Milliy va etnik an’analarni
har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston siyosati bu an’anaviy
institutning yanada samarali faoliyat yuritishiga yangi zaminlar yaratdi.

31

XULOSA
Mahalla – O‘rta Osiyoda shaharlar ichidagi hududiy birlik bo‘lib, u bizga
o‘tmishdan meros bo‘lib qolgan. Arablar istilosi va islom dini qabul qilinganidan
ancha ilgari paydo bo‘lgan mahalla cheklangan hududda istiqomat qiluvchi
odamlar birlashmasi bo‘lib, unda odamlar faqat qo‘shnichilik rishtalari bilan emas,
balki yuzlab yillar davomida yaratilgan ichki tartib-qoida, ma‘naviy-axloqiy
normalar, urf-odatlar va an‘analar bilan belgilangan. SHuning uchun ham undan
minglab kishilarni faol ijtimoiy hayotga jalb etishning samarali vositasi sifatida
foydalanish lozim. O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etishda mahalla
institutining o‘rni va roli mavzusini tahlil qilishda quyidagi xulosalarga kelindi.
Birinchidan, O‘rta Osiyoda mahallaning vujudga kelishi, uning tarixi bu
hududda ilk davlatlar paydo bo‘lgan davrga borib taqaladi. Mahallaning rivojlanish
bosqichlari bu hududdagi davlatchilik taraqqiyoti bilan bog‘liqdir.
Ikkinchidan, Fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida mahalla
institutining huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyada, Parlament
tomonidan qabul qilingan qonun hujjatlari, Prezident va Vazirlar Mahkamasining
qaror va farmonlarida o‘z aksini topgan.
Uchunchidan, Fuqarolik jamiyatini barpo etishda mahalla instituti
faoliyatini takomillashtirish davlat va jamiyat taraqqiyotining omili ekanligini
bugungi kunga kelib, dunyoning rivojlangan davlatlari ham tan olishmoqda.
Bir so‘z bilan aytganda, O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etishda
mahalla institutining o‘rni va roli beqiyosdir. Dunyoning rivojlangan davlatlarining
ham e‘tiboriga sazovor bo‘layotgan xalqimiz turmush tarziga xos bo‘lgan mahalla
boshqaruvining hufuzi, o'rni va roli fuqarolik jamiyatini shakllantirishda ortsa
ortadiki aslo kamaymaydi bundan tashqari o’sib kelayatgan yosh avlodga mahalla
qadiriyatlar maskani ekanini tushuntirishimiz kerak.
32

Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxati.
1. O'zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, - T.: «O'zbekiston»,2003.
2. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida .‖
O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi, T.:2003.
3. O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartirishlar va
qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis
‖
Axborotnomasi,.2003.31okt.
4. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi asoslari. –T.: Adolat, 2000.–b.212
5. Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Barkamol avlod
orzusi. - T.: Sharq. 1997.
6. Mahallada diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya ishlarini tashkil etish. —
T.: O‘zbekiston, 2006.
7. Hojiahmedov A. Mahalla odobi. — T.: Sharq, 2001
8. ―Mahalla hayriya jamg‘armasi tuzish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi
Prezdenti Farmoni 1992. 14-sent
9. O‘zbekiston Respublikasi Mahalla xayriya jamg‘armasi Respublika
boshqaruvining 2004-yil fevraldagi navbatdagi plenummateriallaridan.
10. Konrad Adenaur Fondining―Birlashgan Millatlar tashkilotining fuqarolarni
mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish Xartiyasi yo‘lida: XXI asr talabi xalqaro
‖
anjuman materiallari. T.,2000.
11. M.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida. Pedagogika darslik. T.:
O’zbekiston faylasuflari Milliy jamiyati, 2010.
12. Hoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. - T.: “A.Navoiy
nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi 2001.
13. Xoshimov K., Nishonova S., Inomova M., Xasanov R. Pedagogika tarixi.
O‘quv qo‘ll. - T.: O‘qituvchi 1996.
14. Xoshimov K., S.Ochil. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. O‘quv qo‘ll. jild.
- T.: O‘qituvchi 1999.
15. Xoshimov K., S.Ochil. Uzbek pedagogikasi antologiyasi. O‘quv qo‘ll. jild. -
T.: O‘qituvchi, 2010.
33

Elektron manbalar

www.tdpu.uz
www.pedagog.uz
www.ziyonet.uz
www.lex.uz
www.bilim.uz
www.ilmiybaza.uz

34

Mahallaning paydo bo'lishi tarixidan. Mahallaning ijtimoiy-pedagogik o‘rni

Sotib olish